Arbomanagement en duurzaam werken
61
ARBO i n f or m a t i e
Risico-inventarisatie en -evaluatie Methoden en valkuilen
Auteur: Wim van Alphen 1e editie, 2012
AI_61_2012.indd 3
05-12-12 15:59
Arbo-Informatie De reeks Arbo-Informatie bestaat uit ruim 60 thematische praktijkboeken. Elk deel biedt specifieke, praktische kennis over het toepassen van de regelgeving op het gebied van arbeidsveiligheid. Een compleet overzicht van de reeks is achter in deze uitgave opgenomen. De volledige inhoud staat ook op Arbozone: www.arbozone.nl. In de deelreeks ‘Arbomanagement en duurzaam werken’ zijn verschenen: Aansprakelijkheid (AI-40) mr. ing. R.O.B. Poort
Nieuwe werkstijlen (AI-57) ir. Wietske Eveleens
Arbo- en verzuimbeleid (AI-01) dr. Jeannette Paul
Ongevallenonderzoek (AI-43) dr. W.J.T. van Alphen en drs. J. Gort
Bedrijfshulpverlening- en noodorganisatie (AI-10) Johan K.J. van der Vorm en H. Raphaël Gallis
Organisatie van eerstehulpverlening op de werkvloer (AI-47) E.J.J. van de Vorle en mr. S.M. van der Minne
Begrijpelijke werk- en veiligheidsinstructies (AI-59) Corrien Blom en Inge Leenders
Persoonlijke beschermingsmiddelen: beleid opzetten en in stand houden (AI-49) ing. J.H. Putman
Communiceren over risico’s (AI-50) Jos Bus, Eveline van der Stegen en Walter Zwaard Duurzame inzetbaarheid van oudere werknemers (AI-52) dr. B.C.H. de Zwart Gedeeltelijk arbeidsgeschikt (AI-33) mr. C.J. Smitskam en ir. E.L. de Vos Jongeren en arbeid (AI-30)
mr. D.J.J. Korver, mr. dr. J. van Drongelen en mw. A.J.F. Visscher BSc KAM-managementsystemen (AI-37) ing. Jos Villevoye
AI_61_2012.indd 2
Preventiemedewerker (AI-44) drs. R. Visser, drs. H.J. ter Horst en S. Slager Risicobeheersing: taakrisicoanalyse, persoonlijke risicoanalyse, werkvergunningsysteem (AI-45) Siep Slager Risico-inventarisatie en -evaluatie (AI-61) Wim van Alphen Werken aan veiligheids- en gezondheidscultuur (AI-56) prof. dr. Gerard I.J.M. Zwetsloot en Anja J. Dijkman Zwangerschap en werk (AI-12) dr. Jeannette Paul
05-12-12 15:59
colofon De reeks Arbo-Informatie wordt begeleid door een redactieadviesraad die
Alle rechten voorbehouden. Alle auteursrechten en databankrechten ten
bestaat uit NEN, TNO en NCvB.
aanzien van deze uitgave worden uitdrukkelijk voorbehouden. Deze rechten
De afzonderlijke delen verschijnen in boekvorm en als onderdeel van de prak- berusten bij Sdu Uitgevers bv. tijkinformatie op Arbozone: www.arbozone.nl. Abonnees ontvangen herziene
Behoudens de in of krachtens de Auteurswet gestelde uitzonderingen, mag
en nieuwe delen van de reeks Arbo-Informatie direct bij verschijnen.
niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomati-
Vanwege de aard van de uitgave, gaat Sdu uit van een zakelijke overeen-
seerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze,
komst; deze overeenkomst valt onder het algemene verbintenissenrecht.
hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Tekst: Wim van Alphen, Stichting PHOV Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16 h Auteurswet dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen Meelezers: André Verbeek, Karin Stavast, Dianne Verhage, Michel Groenbos van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compiFiguren:
Wim van Alphen
Vormgeving: SD communicatie
latiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich te wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van een ge-
ISBN 978 90 12 57725 0
deelte van deze uitgave ten behoeve van commerciële doeleinden dient men
© Eerste druk, Sdu Uitgevers bv, 2012
zich te wenden tot de uitgever.
Bestellingen:
Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave de uiterste zorg is besteed,
Sdu Klantenservice
kan voor de afwezigheid van eventuele (druk)fouten en onvolledigheden niet
Postbus 20014
worden ingestaan en aanvaarden de auteur(s), redacteur(en) en uitgever des-
2500 EA Den Haag
wege geen aansprakelijkheid voor de gevolgen van eventueel voorkomende
Telefoon: 070 – 378 98 80
fouten en onvolledigheden.
Fax: 070 – 378 97 83 E-mail:
[email protected]
All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic,
Sdu Uitgevers zorgt met een selecte groep deskundige auteurs voor een
mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the publisher’s
hoge kwaliteit van de inhoud van de reeks Arbo-Informatie. Daarnaast zorgt
prior consent.
Sdu Uitgevers, met de redactieadviesraad en meelezers, voor een deskundige beoordeling van de inhoud.
While every effort has been made to ensure the reliability of the information presented in this publication, Sdu Uitgevers neither guarantees the accuracy of the data contained herein nor accepts responsibility for errors or omissions or their consequences.
AI_61_2012.indd 4
05-12-12 15:59
61
ARBO i n f or m a t i e
INHOUDSOPGAVE 1 Inleiding 1.1 Risico-inventarisatie en -evaluatie 1.2 Waarom deze arbo-uitgave? 1.3 Doelgroep 1.4 Hoe is deze uitgave opgebouwd?
9 9 9 9 10
2 De risico-inventarisatie en -evaluatie 2.1 Wat is een RI&E? 2.2 Waarom een RI&E uitvoeren? 2.3 Wat is een gevaar en wat is een risico? 2.4 Hoe weet ik welke gevaren er zijn en welke risico’s er spelen? 2.5 De RI&E in relatie tot de arbocatalogi
11 11 12 13 14 15
3 De plaats van de RI&E in het arbobeleid 3.1 De RI&E als fundament van het arbobeleid 3.2 Relatie met de bedrijfscultuur 3.3 Financiële voordelen van de RI&E 3.4 De RI&E en het civiel recht
17 17 18 24 25
4 Taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden 4.1 Inleiding 4.2 Wettelijke taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden
27 27 27
5
De RI&E uitvoeren 5.1 Wat bepaalt hoe we het gaan aanpakken? 5.2 Welke afdelingen komen het eerst en welke pas later aan de beurt bij een RI&E? 5.3 Timing 5.4 Wie moet je betrekken bij de RI&E? 5.5 Hoe vaak moet ik een bestaande RI&E updaten? 5.6 Waar moet de RI&E aan voldoen? 5.7 Hoe volledig moet een RI&E zijn? 5.8 Hoe betrouwbaar moet een RI&E zijn? 5.9 Hoe moet ik de RI&E documenteren en vastleggen? 5.10 Wie controleert de RI&E?
29 29 29 30 31 31 33 34 38 39 39
6
RI&E op onderdelen 6.1 RI&E over beleid en operationeel 6.2 RI&E van het totale bedrijf of bedrijfsonderdelen/afdelingen 6.3 RI&E van functies 6.4 RI&E van gebouwen of gebouwdelen 6.5 RI&E bij inkoop en P&O 6.6 RI&E van processen 6.7 RI&E bij veranderingen 6.8 RI&E bij ‘Het Nieuwe Werken’
41 41 42 42 42 42 44 44 45
AI_61_2012.indd 5
05-12-12 15:59
7
Verdiepende RI&E’s 7.1 Inleiding 7.2 Arbeidsmiddelen en PBM’s 7.3 Bouwveiligheid 7.4 Gevaarlijke stoffen 7.5 Biologische factoren 7.6 Fysieke belasting 7.7 Fysische factoren 7.8 Psychosociale arbeidsbelasting 7.9 Bijzondere groepen
47 47 48 50 50 54 54 55 56 57
8 RI&E-methodieken 8.1 Inleiding 8.2 Brede RI&E-instrumenten 8.3 Biologische agentia 8.4 Chemische stoffen/Procesveiligheid 8.5 Bouwproces 8.6 Brandweer 8.7 Functies en taken 8.8 Fysieke belasting 8.9 Gezondheidszorg 8.10 Medewerkerstevredenheidsonderzoek (MTO) 8.11 Psychosociale arbeidsbelasting 8.12 Voedselveiligheid
59 59 61 64 65 72 73 73 77 78 79 80 82
9 Stappenplan 9.1 Inleiding 9.2 Beschrijving van de verschillende stappen
83 83 84
10 Plan van Aanpak 10.1 Welke maatregelen moet ik nemen? 10.2 Welke risico’s moet ik als eerste aanpakken? 10.3 Hoe kan ik de beheersmaatregelen invoeren? 10.4 Hoe controleer ik of de maatregelen zijn uitgevoerd?
95 95 96 98 99
11 Toetsen van de ri&e 11.1 Wat houdt de toetsing in? 11.2 Verschillende soorten toetsingen 11.3 Wanneer moet de RI&E opnieuw getoetst worden?
101 101 102 104
12 Valkuilen bij het uitvoeren van een RI&E 12.1 De meest voorkomende valkuilen
105 106
AI_61_2012.indd 6
05-12-12 15:59
INleiding
61 13
Wet- en regelgeving 13.1 Inleiding 13.2 Arbeidsomstandighedenwet 13.3 Arbeidsomstandighedenbesluit 13.4 Arbeidsomstandighedenregeling 13.5 Andere verplichtingen in het kader van de RI&E
ARBO i n f or m a t i e
117 117 118 118 118 119
14 Bronnen, literatuur, websites, organisaties
123
Bijlage 1 Afkortingen
125
Bijlage 2 Arbeidshygiënische strategie
128
Bijlage 3 Basisrisicofactoren
132
Bijlage 4 Begrippen PAGO en PMO
134
Bijlage 5 Wegingsmethodieken
138
Adressenlijst
145
Trefwoordenregister
146
AI_61_2012.indd 7
7
05-12-12 15:59
9
1 Inleiding 1.1 Risico-inventarisatie en -evaluatie De risico-inventarisatie en -evaluatie (afgekort RI&E) is een van de belangrijkste structurele instrumenten op arbogebied binnen de Europese Unie. Het geeft structuur aan het inventariseren en aanpakken van arbeidsrisico’s en stimuleert daardoor een veiligere en gezondere werkomgeving. De RI&E is qua onderwerpen bijzonder breed binnen alle werksituaties: van nanodeeltjes en micro-organismen tot grootschalige bouwprojecten en infrastructurele werken. Nagenoeg alle bedrijven zijn verplicht om een actuele RI&E te hebben. Maar hoe ze dat voor elkaar moeten krijgen is voor velen een grote vraag. Het antwoord daarop vind je in deze uitgave. Risico’s inventariseren gaat eigenlijk verder dan alleen veiligheid en gezondheid en kan bovendien veel breder worden toegepast. Zo biedt bijvoorbeeld ISO 31000:2009 algemene richtlijnen voor het ontwerp,de implementatie en het onderhoud van risicomanagementprocessen in een organisatie. In deze arbo-uitgave beperken we ons tot veiligheid en gezondheid van de werknemers. De wetgeving verandert regelmatig, dat geldt zeker voor de bepalingen in het Arbeidsomstandig hedenbesluit (Arbobesluit) en de Arbeidsomstandighedenregeling (Arboregeling). De artikelen waarnaar verwezen wordt in deze uitgave kunnen door tijdverloop dus inmiddels een andere nummering gekregen hebben, dan wel gewijzigd of vervallen zijn. Kijk voor de meest actuele versies van de wettelijke verplichtingen op www.wetten.nl. Zoek onder: Arbowet, Arboregeling of Arbeidsomstandighedenregeling (voluit).
1.2 Waarom deze arbo-uitgave? In de Arbo-Informatiereeks wordt over allerlei vakspecifieke thema’s informatie geboden, maar geen van de uitgaven ging uitvoerig in op wat nu een RI&E is en hoe je deze opzet. In Arbo- en Verzuimbeleid (Arbo-Informatie 01) wordt natuurlijk wel kort ingegaan op de RI&E en in verschillende themaspecifieke uitgaven uit deze reeks wordt in het kader van dat thema ook aandacht geschonken aan de verdiepende RI&E op dat vakgebied (zie ook de verdiepende RI&E’s die in hoofdstuk 7 van deze uitgave worden besproken). Maar die informatie is redelijk summier en versnipperd over de verschillende arbouitgaven. Deze nieuwe Arbo-Informatie 61 is geheel aan de RI&E gewijd. Zo proberen we een compleet en samenvattend beeld van de RI&E te schetsen en te voorzien in de lacune dat er nog geen aparte ArboInformatie-uitgave aan dit zo belangrijke thema is gewijd.
1.3 Doelgroep Deze uitgave is bedoeld voor iedereen die in voorbereidende, begeleidende of uitvoerende zin bij de RI&E betrokken is: preventiemedewerkers, arboprofessionals, arbocoördinatoren, veiligheidskundigen, arbeidshygiënisten, bedrijfsartsen, A&O-deskundigen, KAM-functionarissen, SHE-medewerkers, ORleden, medewerkers van P&O en HRM-afdelingen. Tevens is het bedoeld voor handhavende inspecties, die aan de hand van deze arbo-uitgave een gemakkelijk naslagwerk hebben om te beoordelen of de RI&E aan de gestelde eisen voldoet. Bovendien kunnen veel opleidingsinstituten deze uitgave als studiemateriaal gebruiken. Ten slotte kan het management, dat uiteindelijk een beslissing moet nemen over de werkwijze van de RI&E en de acceptatie van het geleverde product (de RI&E-rapportage), aan de hand van deze uitgave beoordelen of de RI&E heeft bijgedragen aan bijvoorbeeld het verminderen van bedrijfsrisico’s, het vergroten van de tevredenheid onder medewerkers, verlaging van het verzuimpercentage en verhoging van de bedrijfsresultaten.
AI_61_2012.indd 9
05-12-12 15:59
10
Risico-inventarisatie en -evaluatie
1.4
Hoe is deze uitgave opgebouwd?
• In hoofdstuk 2 staat wat een RI&E is, wat het verschil tussen gevaren en risico’s is en wat de relatie met de arbocatalogi is. • In hoofdstuk 3 komt de plaats van de RI&E in het arbobeleid en de relatie met de bedrijfscultuur aan de orde. Ook worden de financiële voordelen van de RI&E aangegeven en wordt de civielrechtelijke kant van de zaak belicht. • In hoofdstuk 4 komen de taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden met betrekking tot de RI&E aan de orde. • Hoofdstuk 5 gaat in op een aantal randvoorwaarden met betrekking tot de RI&E, zowel praktische voorwaarden als de eisen waaraan een RI&E moet voldoen. • In hoofdstuk 6 belichten we verschillende invalshoeken om een RI&E uit te voeren: het totale bedrijf, aparte gebouwen, functies, processen, beleid, werkvloer, veranderingen. • In hoofdstuk 7 staan de wettelijk verplichte, verdiepende RI&E’s (op onderwerp en bijzondere groepen medewerkers). • In hoofdstuk 8 volgt een overzicht van veelvoorkomende RI&E-methodieken. • Hoofdstuk 9 beschrijft aan de hand van een stappenplan hoe je een RI&E kunt uitvoeren. • In hoofdstuk 10 wordt apart ingegaan op het Plan van Aanpak, omdat dit de kern is van de RI&E. • Hoofdstuk 11 beschrijft het toetsen van de RI&E. • In hoofdstuk 12 gaan we tot slot uitvoerig in op veelvoorkomende valkuilen en worden tips aangereikt om deze te vermijden. • In verschillende bijlagen worden aanvullend bepaalde zaken nader toegelicht.
AI_61_2012.indd 10
05-12-12 15:59
