ESF: bijdragen tot de ontwikkeling van de werkgelegenheid door het bevorderen van inzetbaarheid, ondernemerschap, aanpasbaarheid en gelijke kansen, en door het investeren in menselijke hulpbronnen.
ARBEID EN ARBEIDSETHIEK
© 2004
OriënTO Dit materiaal is auteursrechterlijk beschermd. Verboden te kopiëren, te vermenigvuldigen of te verspreiden buiten deze context zonder uitdrukkelijke toestemming van de auteur(s).
i
ii
Inhoudstafel 1
Wat is arbeid ? .................................................................................................1
2
Waarom werken mensen?..................................................................................1
3
Arbeidsethos. ...................................................................................................2
4
3.1
Het traditioneel arbeidsethos........................................................................2
3.2
Kritisch arbeidsethos. ..................................................................................2
3.3
Alternatieve arbeidsethos.............................................................................2
Arbeid en ethiek. ..............................................................................................4
iii
Naamauteur(s) — Titelvandeleereenheid
Vooraf Wellicht vraag je je af waarom we het binnen dit OriënTO-project over arbeid willen hebben. U hebt al kunnen lezen dat dit project bedoeld is om leraren te ondersteunen bij de initiële studie- en beroepsoriëntering. We zijn van oordeel dat nadenken over arbeid, over de zin die arbeid kan hebben in een mensenleven, over de ethische kant die gepaard gaat met werken jongeren kan boeien. Daarom maakt het deel uit van het didactisch pakket, uitgewerkt binnen dit porject. . Met deze tekst willen we hieromtrent beknopt wat achtergrond bieden.
1 Wat is arbeid ?
Arbeid: activiteiten waar je zelf het nut van ondervindt
We verkiezen een erg ruime definitie van arbeid omdat ze alle vormen van werken waarvan iemand op één of andere vorm nut ondervindt, omvat. Binnen het kader van het project OriënTO en tegen de achtergrond van de leefwereld van jonge kinderen in het secundair onderwijs, lijkt dit ons een belangrijke keuze. Kinderen leven in gezinssituaties waarin heel verschillende ervaringen rond werk bestaan. Positief waarderen van al die ervaringen (zelfs werkloosheid) lijkt ons daarbij bijzonder belangrijk. Vandaar: Arbeid omvat alle activiteiten die nut opleveren voor degene die haar verricht, voor diens naaste omgeving en/of voor de samenleving als geheel. Onder ‘nut’ verstaan we zowel economisch nut (betaalde arbeid), als sociaal nut en psychisch nut. 2
Werken doe je niet enkel om geld te verdienen!
Waarom werken mensen?
Arbeid vervult heel wat functies voor de mens. Het gaat niet alleen om het verwerven van geld, het verdienen van inkomen. Er zijn nog andere redenen waarom mensen gaan werken. Hans De Witte, arbeidpsycholoog aan de KU Leuven somt nog vijf latente redenen op die Maria Jahoda ook reeds opsomde in 1930 naar aanleiding van het eerste onderzoek naar de redenen waarom mensen werken: -
Werken brengt structuur aan in ons leven. Vooral mensen met geen werk klagen over sleur in het leven. Alle dagen zijn hetzelfde. Er is geen verschil tussen week en weekend, tussen morgen en avond. Dus zelfs routinewerk geeft de mens structuur.
-
Leren kennen van nieuwe mensen, opdoen van nieuwe inzichten is heel stimulerend
1
Naamauteur(s) — Titelvandeleereenheid
Welke zin, betekenis geven mensen
-
Werk bezorgt ons status en aanzien, al zijn die status en dat aanzien sterk cultureel bepaald.
-
Het bezorgt ons de kansen tot individuele zelfontplooiing. Mensen werken omdat ze het interessant vinden.
-
Werken levert een bijdrage tot de gemeenschap.
3 Arbeidsethos. Bij arbeidsethos gaat het vooral om de vraag waarom mensen zo hard werken, op welke manier ze proberen betekenis te geven aan arbeid.
aan werken?
3.1 Werken is een plicht voor iedereen !
Het traditioneel arbeidsethos
Volgens Max Weber wordt het kapitalistisch handelen gekenmerkt door ‘rusteloze en methodische vlijt, spaarzaamheid, nuchterheid en een gevoel van individuele verantwoordelijkheid ten aanzien van de beroepstaak’. Hij wijst hierbij op religieuze factoren. Het Calvinisme leerde ons ons beroep te zien als een roeping. De mens moest zijn taak op aarde in dienst van God zelf waarmaken en dus hard werken en zomogelijk veel bezit vergaren en zo zijn uitverkorenheid waarmaken. Ook bij de katholieken predikten de priesters van op hun preekstoel dat de mensen hard moesten werken en niet in opstand mochten komen tegen hun bazen. Die invloeden zijn nog steeds aanwezig, maar worden door de mensen wel op een andere manier ingevuld. Onze op consumptie gerichte samenleving dwingt mensen om hard te werken om zich die hoge consumptiegraad te kunnen veroorloven. De mensen voelen arbeid aan als een plicht die geldt voor iedereen. Het behoort tot het wezenlijke van het menszijn. Doordat je een bijdrage levert aan de maatschappij, hoor je erbij.
3.2 Arbeid mag niet ten koste van levenskwaliteit!
Kritisch arbeidsethos.
Niet iedereen kan arbeid op dezelfde manier bekijken. Er ontstond een eerder kritisch arbeidsethos vanuit 2 redenen: Overwaardering van arbeid kan gaan ten koste van andere gebieden van het leven: de familie, de partner, solidariteit met minderbedeelden, aandacht voor eigen invulling van vrije tijd,… Het traditioneel arbeidsethos maakt teveel onderscheid tussen betaalde en onbetaalde arbeid. Onbetaalde arbeid zoals huishoudelijk werk en vrijwilligerswerk wordt ondergewaardeerd.
Moet iedereen wel werken ? Pleidooi voor een basiskomen!
3.3
Alternatieve arbeidsethos
Sommige aanhangers van deze ethos hechten nauwelijks betekenis aan arbeid. Ze relativeren arbeid heel sterk. Met meer vrije tijd kan je zelf inhoud geven aan je leven. Ze vinden dat je buiten het bestaande 2
Naamauteur(s) — Titelvandeleereenheid
arbeidsbestel invulling aan het eigen leven kan geven. Ze pleiten dan voor een basisinkomen voor iedereen waarbij ieder naar eigen aanvoelen zijn leven kan uitbouwen. Andere aanhangers bepleiten evenzeer dat basisinkomen (VIVANT). Zij hechten echter wel belang aan arbeidsparticipatie in de betekenis van betaalde arbied. Het is voor de invoering van een basisinkomen immers belangrijk dat mensen blijven participeren op de betaalde arbeidsmarkt. Anders wordt dat basisinkomen onbetaalbaar.
De betekenis die mensen aan arbeid geven, wordt beïnvloed door 2 zaken: -
ze evolueert in de tijd. Na wereldoorlog II overheerste de traditionele arbeidsethos. In tijden van werkloosheid, milieuproblemen en slechte economie overheerst dan weer de alternatieve arbeidsethos.
-
ze is ook afhankelijk van de positie die de persoon in kwestie in de samenleving inneemt en zijn ervaringen daarbij. Gaat het om een jonger of ouder iemand? Heeft die een baan of geniet die een uitkering? Is het een student?
Wanneer we deze 3 visies op arbeidsethos nog eens overlopen dan trekken we daaruit volgende conclusies: -
de idee dat werken enkel werken is als het betaald wordt, wordt terecht in vraag gesteld. Arbeid is iets anders dan ‘de kost verdienen’. Mensen die zich inzetten voor een gezin, voor een ziek familielid, voor een vrijwilligersorganisatie, voor …. werken evenzeer. Wie zich nuttig inzet voor de anderen, voldoet aan de vereisten van een gezonde arbeidsethos. Heel wat gevallen van zogenaamde sociale fraude komen dan in een ander daglicht te staan. Die nuttige inzet moet wel toetsbaar zijn. Ze moet politiek vertaald kunnen worden.
-
als we vinden dat al wie dat kan, ook moet werken, dan is dat nauw verbonden met de overtuiging dat elke mens door zijn arbeid (naar zijn bekwaamheden) bij moet dragen aan het algemeen welzijn, minstens door voor zichzelf en de zijnen in het levensonderhoud te voorzien. Maar… dan rust op de maatschappij ook de plicht de voorwaarden te scheppen om eenieder, ongeacht geslacht, lichaamstoestand,… daartoe de mogelijkheid te geven. Recht op zinvolle arbeid betekent ook dat de maatschappij het mensen moet mogelijk maken hun arbeidscapaciteit zinvol in te zetten, ook al beantwoordt die niet altijd aan een vraag vanuit de markt.
We nemen hierbij afstand van het puur economisch denken, het pure kostenbaten-denken dat in onze samenleving hoog aangeschreven staat. Je vindt deze visie op werken ook terug in reeks 2 van de cd-rom van het project.
3
Naamauteur(s) — Titelvandeleereenheid
4
Arbeid en ethiek.
Arbeid en verantwoordelijkheid voor mens en samenleving :
Sinds de val van de Berlijnse Muur is de invloed van de vrije markt niet meer te stuiten. In alle levenssferen, in de hele wereld is het economisch denken, het kosten-batendenken doorgedrongen. Het gevaar dreigt dat de economie nauwelijks nog getoetst wordt aan de ethiek.
een moeilijk evenwicht!
Bij ethiek gaat het om de verantwoordelijkheid voor het eigen handelen, voor zover dat betrekking heeft op het welzijn en het leven van anderen. Welke waarden en normen men verdedigt, hangt af van opvoeding, omgeving, persoonlijke ervaringen…. Omdat iedereen gedurende zijn leven een individueel gekleurd waardenpatroon1 ontwikkelt, kunnen we niet altijd een duidelijke grens trekken tussen goed en kwaad. Strikte regels daaromtrent bepalen is moeilijk en arbeidsethiek blijft dus een punt van discussie. Batsleer, G, de Jaegher, S. en Vlieghe, Ch. vatten een aantal theorieën rond arbeid en arbeidsethiek samen in hun werkje ‘ Is er plaats voor ethiek op de markt?’ 2. -
Z. Carr3 schreef dat de gewone mensenmoraal niet voor zakenlui van toepassing is. Hij leunt met deze visie aan bij Machiavelli. Meestal vertelt de zakenman wel de waarheid, maar zelden de volledige waarheid. (Valsheid houdt op valsheid te zijn wanneer het voor alle partijen duidelijk is dat men niet verondersteld wordt de waarheid te spreken.) Carr vergelijkt het bedrijfsleven met een pokerspel: diegene die het best kan bedriegen heeft de meeste kans om te winnen.Gedrag dat door anderen misschien als onethisch wordt beschouwd, behoort bij het spel.
-
Potter en Dickson4 staan kritisch ten aanzien van de mening van Carr. Zij menen dat misleiding het op lange termijn nooit kan halen van kwaliteit. Het economisch systeem zou in elkaar zakken als er op wereldwijde schaal geen wederzijds vertrouwen zou zijn tussen zakenlui. Ethische waarden in de zakenwereld zijn volgens anderen ook niet echt te scheiden van de waarden in de maatschappij. Bedrijven zijn immers een deel van de maatschappij en het is dus onvermijdelijk dat beiden een gemeenschappelijke graad van ethiek hebben
-
K. J. Arrow5 benadrukt dat vertrouwen erg belangrijk is in de zakenwereld. Zo kan men heel wat problemen vermijden en bereikt men een grotere efficiëntie in het bedrijfsleven.
-
Vele werkgevers vinden hun waarden en integriteit erg belangrijk. Ze beseffen hun verantwoordelijkheid voor hun werknemers, hun klanten en
1
Zie ‘Socialiseren: Opvoeden tot lidmaatschap aan onze samenleving.’ www.oriento.be BATSLEER,G., DE JAEGHER, S. en C.VLIEGHE. Is er plaats voor ethiek op de markt?’ Gent, 2002-2003. 38 blz. (Hogeschool Gent, Departement Handelswetenschappen en Bestuurskunde, opdracht bedrijfsethiek 1ste licentie Handelswetenschappen). Zij haalden hun info uit volgende bronnen:zie voetnoten 3,4,5,6,7,8 3 CARR, A.Z. Is business bluffing ethical? Harvard Business Review, jan-febr. 1968. blz 143-153 4 in : BLODGETT, T.B. Showdown on business bluffing. Harvard Business Review, mei-juni 1968. blz 162-170 5 ARROW, K.J. The limits of organisation. New York/London, W.W.Norton, blz. 22-23 en blz 2627 2
4
Naamauteur(s) — Titelvandeleereenheid
alle anderen op wie hun handelingen invloed (kunnen) hebben. Wederzijds respect, individuele vrijheid, gecombineerd met een gemeenschapsgevoel en een gevoel van individuele en collectieve verantwoordelijkheid zijn essentieel6. Nederlands onderzoek wees uit dat bedrijfsleiders ethisch handelen toch wel belangrijk vinden. 7 Ze laten zich daarbij vooral leiden door hun persoonlijk gevoel. Pas daarna tellen bedrijfstak-normen, de wet en het geloof. De normen en waarden van afnemers van hun producten, van hun werknemers, commissarissen en aandeelhouders spelen ook een belangrijke rol. Studies toonden zelfs aan dat er een samenhang bestaat tussen hogere winst en aandacht voor ethische aspecten in het bedrijfsleven. Zo zouden bedrijven volgens Kurschner8 meer winst maken als ze -
aandacht schenken aan het belang van de werknemers (kinderopvang, juridisch advies, extra-legale voordelen)
-
zich inzetten voor een goed doel (sociale verantwoordelijkheid opnemen)
-
in een beter milieu investeren
-
zich inzetten voor de samenleving
-
aandacht besteden aan werknemersparticipatie.
6
SOLOMON, R;c; Business with virtue? Maybe next year? In: A better way to think about business. Oxford University press. 1999. 7 DE HEN, P.E. Een bedrijf sluiten mag, het milieu bedriegen niet. Fem Magazine 26, 1989. blz. 38-39 8 KURSCHNER, D. Five ways business creates fatter profits. Business Ethics, march-april 1996. blz. 124-127
5
