Aqua
werken aan zuiver water
DRIEMAANDELIJKS INFORMATIEBLAD VAN AQUAFIN • 2010/4
Waterstress neemt toe in Europa
4
Awards voor ASTRO-plan bvba en Heymans Infra N.V.
6
BETERE WATERKWALITEIT BRENGT DE KWABAAL TERUG
2
HONDERDSTE IBA ONDER DE VLEUGELS VAN AQUAFIN Een IBA wordt geplaatst op gemiddeld twee dagen tijd. De werken worden steeds begeleid door een afkoppelingsdeskundige van Aquafin, die de ligging van de IBA en de ontdubbeling van regen- en afvalwater met de bewoners bespreekt. Wanneer de installatie in dienst wordt genomen en de goede werking bewezen is met een staalanalyse, zorgt Aquafin voor het jaarlijkse onderhoud. De IBA’s zijn ook uitgerust met een alarmbewaking voor het melden van storingen,
In oktober plaatste Aquafin de honderdste IBA, of Individuele Behandelingsinstallatie voor Afvalwater. Wie te ver afgelegen woont om te kunnen aansluiten op een openbare riolering, moet zo’n IBA laten installeren op zijn perceel om zijn afvalwater te zuiveren. Aquafin leverde enkele jaren geleden de basis voor de opmaak van de zoneringsplannen. Daarin worden per gemeente de gebieden afgebakend waar collectief of individueel zuiveren het meest aangewezen is. De voorbije jaren ging veel aandacht naar de uitbouw van de collectieve zuivering, maar met zijn aanbod naar gemeenten kan Aquafin zijn ervaring ook inzetten voor de plaatsing en het onderhoud van IBA’s.
INHOUD
zodat een continue goede werking gegarandeerd is.
4
Waterstress neemt toe in Europa Volgens het Europees Milieuagentschap (EMA) is het waterbeheer in de Europese lidstaten nog te veel gericht op een verhoging van het wateraanbod. In de toekomst moet net de watervraag structureel omlaag.
6
Awards voor ASTRO-plan bvba en Heymans Infra N.V. Aquafin beloonde het studiebureau en de aannemer die het voorbije jaar opvielen voor hun kwaliteitsvol en
In 2008 ging een pilootproject van start voor de plaatsing van
omgevingsvriendelijk werk met
IBA’s in Brasschaat. Sinds 2009 loopt een raamcontract voor
een award.
de plaatsing van in totaal 180 IBA’s in verschillende gemeenten. Het gaat zowel om compacte als natuurlijke systemen.
l
3
WATERZUIVERING LOONT ZICHTBAAR De waterkwaliteit verbetert verder, zo bevestigt het recent
Zo verdiepen we onder meer onze kennis
verschenen Waterrapport 2009 van de Vlaamse Milieumaatschappij.
van
Ook andere instanties publiceren regelmatig hoopgevende
techniek om geconcentreerd afvalwater te
rapporten over het herstel van de fauna en flora langs beken
vervoeren. De aanleg van dit type riolering
en rivieren. Er worden steeds meer trekvissen waargenomen,
veroorzaakt bovendien weinig hinder voor
zoals bot, zeeforel of rivierprik. Ook met de herintroductie van
de omwonenden. Verder werken we mee
verdwenen vissoorten worden successen geboekt. Een mooi
aan internationale projecten die nieuwe
verhaal in dat verband is de herintroductie van de kwabaal,
inzichten kunnen opleveren voor een
een uitgestorven kabeljauwsoort, dat u kan lezen vanaf p. 10.
optimale behandeling van het afvalwater
drukrioleringen,
een
geschikte
op onze zuiveringsinstallaties. Momenteel testen we nieuwe De gestage vooruitgang is het gevolg van de uitbouw van
technologieën voor een duurzame afbraak van organische
de zuiveringsinfrastructuur voor huishoudelijk afvalwater en
afvalstoffen.
van inspanningen van de industrie en de landbouw. In de grote agglomeraties zijn de werken zo goed als uitgevoerd.
Om de waterkwaliteit te bereiken die de kaderrichtlijn Water
Verdere verbetering moet nu komen van de verdere uitbouw van
oplegt, moeten er duidelijk nog zware inspanningen geleverd
de gemeentelijke rioolstelsels en de optimalisatie van de bestaande
worden. Maar ondertussen brengt elke vissoort die in onze
infrastructuur. Aquafin blijft investeren in procesverbetering
waterlopen heropleeft, hoop voor de toekomst.
en technologie-ontwikkeling, zowel voor het transport als voor een optimale zuivering van het aangevoerde afvalwater.
Luc Bossyns Gedelegeerd bestuurder
8
Proefopstelling geeft beter inzicht in drukriolering
Het Hallerbos, een oase van kleur in de winter De locaties waar je in deze donkere maanden mooie
Een proefinstallatie op RWZI Aartselaar moet meer
kleuren vindt, zijn niet wijdverspreid. In het Hallerbos wist
inzicht geven in de mogelijkheden en beperkingen
natuurfotograaf Misjel Decleer toch een opwekkende
van dit type riolering.
reportage te maken.
10 Betere waterkwaliteit brengt de kwabaal terug
16
Verbetering kwaliteit oppervlaktewater zet zich door
Wordt de kwabaal opnieuw een inheemse soort ?
De Vlaamse Milieumaatschappij noteerde ook nu weer
Ooit was deze kabeljauwsoort zeer algemeen, maar door
vooruitgang in haar jaarverslag Water 2009.
de achteruitgang van de waterkwaliteit was deze vis al bijna vijftig jaar uitgestorven in België. Projecten om de kwabaal te herintroduceren, blijken nu een succes.
13
14
In Vlaanderen zijn drukrioleringen nog vrij nieuw.
Minotaurus onderzoekt biologische afbraak van micropolluenten Aquafin neemt deel aan een Europese project dat nieuwe technologieën uittest om organische vervuilende stoffen uit afvalwater, grondwater en de bodem te verwijderen.
l
4
WATERSTRESS NEEMT TOE IN EUROPA Zuid-Europa mag dan wel te kampen hebben met de grootste waterschaarste, ook in Noord-Europa neemt de waterstress toe. Door de klimaatverandering zullen de ernst en de frequentie van droogtes in de toekomst nog toenemen en zal de waterstress verergeren, vooral tijdens de zomermaanden. Het komt er dus op aan de watervraag structureel te verminderen.
In Europa wordt gemiddeld 500 m³ water per persoon per jaar onttrokken aan de natuurlijke watervoorraden. Van die hoeveelheid wordt gemiddeld 44% gebruikt voor energieproductie, 24% voor de landbouw, 21% voor de openbare watervoorziening en 11% voor de industrie. 81% van het totale onttrokken zoet water is afkomstig van oppervlaktewater, zoals meren en rivieren. Het is de belangrijkste waterbron voor de industrie en voor de energie- en landbouwsector. Het openbare waterleidingnet is grotendeels afhankelijk van grondwater, dat meestal van betere kwaliteit is. Het rapport van het Europese Milieuagentschap (EMA) over waterschaarste en droogte*, concludeert dat het waterbeheer in de Europese lidstaten nog te veel gericht is op een verhoging van het wateraanbod. Om onze watervoorraden te beschermen, moet er eerder werk gemaakt worden van een vermindering van de vraag naar water. De Europese kaderrichtlijn Water, die het oppervlakte- en grondwater in Europa in goede staat wil hebben tegen 2015, zet al een stap naar een duurzaam en geïntegreerd watermanagement met principes als ‘de vervuiler betaalt’ en de promotie van duurzaam watergebruik. Maar volgens het EMA is er nog veel werk aan de winkel, voordat we in Europa van een echt duurzaam waterbeleid kunnen spreken.
5
Alternatieve waterbronnen voor de huishoudens
In de meeste Europese landen betalen de
De totale bevolking van de Europese Unie bedraagt zo’n 500 miljoen
landbouwers nog steeds niet de werkelijke
inwoners. Dat zijn er 100 miljoen méér dan in 1960, wat natuurlijk
kost van het water dat ze verbruiken.
gevolgen heeft voor het huishoudelijke waterverbruik. De tendens
Gewassen die niet toekomen met het
naar kleinere huishoudens, gecombineerd met een stijgende
plaatselijke regenwater, worden vaak nog
levensstandaard en strengere eisen op het gebied van hygiëne,
gesubsidieerd. In sommige delen van
jagen het waterverbruik de hoogte in. In het zuiden van Europa
Europa vormt illegale wateronttrekking
zorgt het toerisme voor bijkomende waterstress in de zomer-
een bijkomend groot probleem.
maanden. De jaarlijkse exodus naar de zon zorgt voor een hogere huishoudelijke waterconsumptie, maar vergroot ook het verbruik door toeristische faciliteiten als zwembaden, waterpretparken of golfterreinen. Voordat het leidingwater de kraan kan bereiken, lekken in sommige delen van Europa bovendien al grote volumes weg in de ondergrond. Dat debiet varieert van enkele procenten, tot maar liefst 40% van het totale debiet in Kroatië. Voor veel huishoudelijke toepassingen kunnen alternatieve bronnen van water aangesproken worden. Ze verminderen het waterverbruik wel niet, maar ze zorgen ervoor dat er minder water moet worden onttrokken aan onze natuurlijke voorraden. Regenwater en grijs water, zoals het water heet dat in de badkamer en de keuken gebruikt is, kunnen bijvoorbeeld dienen om de tuin te sproeien of om het toilet door te spoelen. Landbouwers moeten volgens het EMA
Andere teelten in de landbouw
nog meer aangemoedigd worden om te
Gemiddeld wordt 24% van het onttrokken water gebruikt in
kiezen voor gewassen die beter tegen
de landbouw. In de agrarische sector in Zuid-Europa loopt dat
droogte kunnen, of het meeste water
volume op tot maar liefst 60% à 80% door de grote behoefte
vragen
aan irrigatie. In Noord-Europa gaat er in verhouding dan weer
de zomermaanden.
vrij veel water naar de veeteelt.
buiten
de
piekperiode
in u
6
AWARDS VOOR ASTRO-PLAN BVBA Ingenieursbureau ASTRO-plan bvba uit Aalst en aannemer van rioleringswerken Heijmans Infra NV uit Schelle vielen het voorbije jaar op door hun klant- en omgevingsgerichte manier van werken voor De hoeveelheid water die moet worden onttrokken voor irrigatie, kan worden verminderd door andere irrigatiemethodes toe te
waterzuiveraar Aquafin. Minister van Leefmilieu,
passen, of door hergebruik van gezuiverd afvalwater. In Gran Canaria bijvoorbeeld, is 20% van alle verbruikte water al gezuiverd
Natuur en Cultuur Joke Schauvliege overhandigde
afvalwater. Het wordt onder andere gebruikt voor de irrigatie
de awards aan de winnende bedrijven.
van tomaten- en bananenplantages.
Aangepaste productieprocessen in de industrie Thermale, fossiele en nucleaire krachtcentrales verbruiken allemaal veel water voor de productie van warmte en elektriciteit.
Aandacht voor omgevingsvriendelijk werken, toont Aquafin
De energiesector slorpt maar liefst 44% op van alle onttrokken
allang. Maar een vlotte projectuitvoering start eigenlijk al bij
water. Het grootste volume komt na gebruik wel opnieuw in een
het ontwerp. Daarom reikte Aquafin voor het eerst een award
waterloop terecht, maar is dan lichtjes opgewarmd. De introductie
uit aan het studiebureau dat het voorbije jaar het meest
van moderne koelsystemen heeft de voorbije tien jaar wel voor
kwalitatief, kostenbewust en klantgericht tewerk ging. “De jury
een daling van het benodigde water gezorgd. Aangezien koelwater
heeft gekeken naar de vormelijke en inhoudelijke kwaliteit van
geen drinkwaterkwaliteit hoeft te hebben, is er een groot
het ontwerp, en beoordeeld of het kostenbewust was opgesteld.
potentieel aan alternatieve waterbronnen, die minder aan
Uiteraard was de mate waarin al bij het ontwerp werd rekening
droogte onderhevig zijn.
gehouden met Minder Hinder-maatregelen één van de criteria voor de toekenning”, verklaart directeur Infrastructuur Dirk De
De industriële productie van goederen is verantwoordelijk voor
Waele. “Ook belangrijk waren een proactieve opvolging en een
het verbruik van nog eens 11% van het onttrokken water.
klantgerichte instelling. Het gaat dus om een algemene kwaliteits-
Duitsland en Frankrijk nemen samen ruim een derde van het
award voor het geleverde werk.” De jury selecteerde op basis
industriële debiet voor hun rekening. Het verbruik in de
van de verschillende criteria drie genomineerden: ASTRO-plan
goederenproductie kan volgens het EMA dalen door recyclage en
bvba uit Aalst, Bureau Cnockaert uit Wervik en Studiegroep
hergebruik van gezuiverd afvalwater, door aangepaste productie-
Irtas uit Beveren. Het was uiteindelijk ASTRO-plan dat met
processen en een overschakeling naar nieuwe technologieën.
de eerste kwaliteitsaward voor studiebureaus naar huis ging.
Om een echte mentaliteitswijziging in Europa op gang te
Heijmans Infra NV uit Schelle ontving de gegeerde Minder
brengen, moet in de eerste plaats de kostprijs van water gelinkt
Hinder award van Aquafin, die dit jaar al voor de vierde keer
worden aan de verbruikte hoeveelheid, stelt het EMA. Pas dan
werd uitgereikt. De jury rangschikt de aannemers die meer
zullen gezinnen, landbouw, industrie en zich echt inspannen om
dan één project voor het bedrijf hebben uitgevoerd volgens
hun verbruik te verminderen.
5 criteria: de Minder Hinder-inspanningen van de aannemer,
l
* Het rapport Water resources across Europe – confronting water scarcity and drought is beschikbaar op www.eea.europa.eu/publications/water-resources-across-europe
gecombineerd met de veiligheidsstatistieken, schadegevallen, noodoproepen en het aantal klachten.
7
EN HEYMANS INFRA N.V. “Ook genomineerd waren VBG NV uit Herentals, dat vorig jaar onze award won, en Aclagro NV uit Wondelgem, dat al drie keer genomineerd werd en dus opvalt door zijn constante prestaties. We merken dat steeds dezelfde aannemers de top tien domineren. Voor steeds meer bedrijven wordt hinder beperking tijdens de uitvoering van werken een evidentie ”, aldus Dirk De Waele. Een doordacht ontwerp en een omgevingsvriendelijke uitvoering van een project zijn heel belangrijk zijn voor de maatschappelijke acceptatie van infrastructuurwerken. Daarom overhandigde Minister Schauvliege de awards persoonlijk aan de winnaars.
l
STUDIEBUREAU ASTRO-PLAN NAM DE EERSTE KWALITEITSAWARD IN ONTVANGST Hans Osselaer (naast de minister): “Dat we gewonnen hebben, is natuurlijk motiverend. Het is voor ons een erkenning van onze inspanningen om kwaliteitsvol en omgevingsvriendelijk te werken. We streven altijd naar een evenwichtig ontwerp met het oog op een efficiënte projectuitvoering. We vragen uitgebreide feedback en werken alternatieven uit, in wisselwerking met onze opdrachtgevers en andere betrokken partijen. Daarvoor voorzien we telkens voldoende responstijd. We hebben
MINDER HINDER AWARD VOOR HEIJMANS INFRA
altijd al de hinder tijdens de uitvoering van het ontwerp proberen te beperken, maar sinds Aquafin de aandacht voor hinderbeperking heeft geëxpliciteerd in richtlijnen, zijn we
Bart Verhulst (2de van rechts): “De filosofie van het omgevings- en
wel beter in staat dit aspect concreet mee te nemen tijdens
klantvriendelijk werken als aannemer proberen wij door te trekken
de ontwerpfase en proactief op te volgen tijdens de uitvoering
tot in alle geledingen van onze firma. Wij trachten er een stuk
van de werken.”
bedrijfscultuur van te maken. Dit gaat van de aandacht die onze arbeiders op de werf geven aan een omwonende, die moeilijk te been is, tot het gericht beantwoorden en verhelpen van een burenklacht door onze projectleiding en het management. Wij denken dat we steeds beter slagen in dit opzet, en we zijn dan ook heel blij met de waardering van Aquafin. Als bedrijf willen we graag nog verder gaan. We pleiten voor een aanpassing van de contractvorming, zodat elementen als Minder Hinder-inspanningen en planningsvastheid meer kunnen worden gewaardeerd als resultaatscomponenten, waarvoor wij als aannemer dan ook extra worden vergoed.”
8
PROEFOPSTELLING GEEFT BETER INZICHT IN DRUKRIOLERING Sinds de Vlaamse milieuwetgeving voor nieuwe riolering een gescheiden stelsel voor regen- en afvalwater oplegt, komen er andere rioolsystemen op de voorgrond. Aquafin test de mogelijkheden en beperkingen van mechanische drukrioleringen om het gewest en de gemeenten optimaal te ondersteunen in hun rioleringsbeleid.
s
Luc Verhoest en Marc Ceulemans volgen de werking
Regen- en afvalwater volgen met de huidige aanpak elk hun eigen
van de proefopstelling op.
weg. Het regenwater dat op het dak, de oprit of in de tuin valt, wordt zoveel mogelijk nuttig hergebruikt of kan ter plaatse in de
De gangbare visie over de aanleg van rioolstelsels is de voorbije
grond infilteren. Wanneer dat niet mogelijk is en er vlakbij geen
decennia grondig veranderd in Vlaanderen. De overheid stapte af
beek is, mag het naar een apart stelsel voor regenwaterafvoer
van de klassieke gemengde stelsels die zowel afval- als regen-
(RWA) worden geleid. Het stelsel voor afvalwater vervoert dan
water vervoeren en ging over tot de scheiding van huishoudelijk
wat we de droogweerafvoer (DWA) noemen naar een rioolwater-
afvalwater en regenwater. Bij de (her)aanleg van riolering werd
zuiveringsinstallatie.
eerst een gedeeltelijke scheiding opgelegd, maar vanaf 2008 verplichtte Vlarem II voor nieuwe rioleringen een volledige scheiding.
Is de gebruikelijke riolering met natuurlijk verval niet mogelijk of
Dat betekent dat voortaan ook op perceelsniveau het afvalwater
onpraktisch, dan wordt een mechanisch rioleringssysteem
en hemelwater moet worden gescheiden. Voor nieuwbouwwoningen
toegepast. Eén van de meest gebruikte mechanische types is
was dat allang een verplichting. Voor bestaande gebouwen in
de drukriolering. Het huishoudelijke afvalwater wordt dan in
een gesloten bebouwing wordt wel een uitzondering gemaakt
een put verzameld. Als het waterpeil een bepaald niveau bereikt,
als er voor de scheiding leidingen onder of door het gebouw
zorgt het systeem er automatisch voor dat een pomp het water
moeten worden aangelegd.
uit de put in de aangesloten afvalwaterleiding duwt.
9
Omdat het debiet kleiner is dan bij een gemengd stelsel, hebben
“Er zijn al concrete ontwerprichtlijnen, maar wij willen via
de buizen in een gescheiden stelsel een veel kleinere diameter.
intensief onderzoek de concentratie aan de uitstroom
Het grote voordeel is dat ze, net als de andere nutsleidingen,
verder reduceren. We hebben met deze proefopstelling
in het voetpad kunnen worden aangelegd, zodat niet meer de hele
de mogelijkheid om volop te experimenteren met
straat moet worden opgebroken. Voor een vlotte doorstroom wordt
debieten, verblijftijden en de samenstelling van het
per drie à vier woningen een pompput voorzien.
afvalwater en daar willen we gebruik van maken.”
Het ene afvalwater is het andere niet Luc Verhoest, groepsleider Technisch Ontwerp: “Het systeem van drukriolering komt oorspronkelijk uit Amerika. Nederland en Duitsland hebben al sinds de jaren ’80 ervaring met deze techniek. Uit de ervaringen van de plaatselijke riooloperatoren kunnen we leren, maar we kunnen hun aanpak niet zomaar overnemen. Soms staan hun bevindingen trouwens haaks op elkaar. Bovendien is de samenstelling van huishoudelijk afvalwater significant veranderd de voorbije decennia. Ik denk bijvoorbeeld aan het toenemend gebruik van vochtige doekjes, of aan de wegwerp-wc-borstel, die nu in Duitsland populair is en ook wel naar Vlaanderen zal overwaaien. De pompen die gebruikt worden om het afvalwater te transporteren, moeten deze vaste stoffen kunnen vermalen. De leveranciers van pompen, stuurkasten en niveaumetingen kunnen trouwens enkel testresultaten voorleggen met proper water. Hoe hun materiaal reageert op ons sterk geconcentreerd afvalwater, moeten we onderzoeken.” De nieuwste proefopstelling op RWZI Aartselaar moet Aquafin in versneld tempo meer praktijkervaring opleveren met drukrioleringen. In levensechte omstandigheden zullen de verschillende onderdelen van een 2DWA-systeem gefaseerd getest worden. “De proefopstelling werkt met ‘echt’ huishoudelijk afvalwater en septisch materiaal. In totaal maken we gebruik van zo’n 150 meter buis. Dat is in realiteit de maximale afstand tussen twee pompputten.” In eerste instantie zal de afdeling Onderzoek & Productontwikkeling nagaan welk type pomp het meest geschikt is voor
s
De 2DWA-leiding op het dak van de onderzoekshal is 150 m lang om reële omstandigheden na te bootsen.
geconcentreerd afvalwater en hoe die het beste aangestuurd wordt. Daarna volgen nog tests rond de hydraulische belasting
Zo’n 40 tot 50 % van alle nieuw opgedragen projecten
en de weerstand van de leidingen. Leveranciers stellen hun
aan Aquafin, bevatten pompstations voor een
pompen gratis ter beschikking omdat dit ook voor hen een unieke
geconcentreerd afvalwater. “Ik schat dat we in de nabije
kans is om testresultaten te verkrijgen uit reële situaties.
toekomst toch zo’n 200-500 pompputjes per jaar zullen plaatsen. Technische diensten van gemeenten kunnen
Een ander belangrijk onderzoek draait rond aantasting als gevolg
bij ons komen kijken hoe zo’n opstelling met leiding,
van hoge concentraties aan waterstofsulfiden. Deze chemische
pompputje en elektriciteitskast er in realiteit uitziet.
verbinding tast niet alleen het beton van de rioolbuis aan, maar is
Dat is een extra service die wij willen bieden.”
ook giftig en zelfs dodelijk bij hoge concentraties.
l
10
Foto's: Vilda (Rollin Verlinde)
BETERE WATERKWALITEIT BRENGT DE KWABAAL TERUG Het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) en het Agentschap
Door Alain Vandelannoote, milieucoördinator
Natuur & Bos (ANB) gingen er dus vanuit dat kwabaalpopulaties De kwabaal is de enige permanent in zoetwater levende
zich terug in stand moesten kunnen houden in welbepaalde rivier-
kabeljauw, een curiosum onder de vissen in Vlaanderen. Hij kan
trajecten. De hamvraag hierbij was ‘organiseren we herintroducties
tot een meter lang worden, maar in Vlaanderen haalde hij meestal
op geschikte locaties of wachten we tot de vissoort spontaan naar
slechts 50 tot 60 cm. Dat het om een lid van de kabeljauwengroep
Vlaanderen migreert vanuit de meest nabije natuurlijke populaties’?
gaat, zie je aan de witte vooruitstekende kindraad. Toch is de
Bij die laatste keuze zou de kwabaal ons via de Maas vanuit
kwabaal nauwer verwant aan de meun en de leng die voor onze
de Franse Ardennen (de streek onder Sedan) kunnen bereiken,
kust gevangen worden dan aan de kabeljauw zelf.
of via Nederland vanuit de Biesbosch, het Volkerak, de Krammer of de Waal. Het ANB besliste uiteindelijk
In Vlaanderen is sinds de jaren ‘70 geen
“Het eerste juvenieltje
om de herintroductiepiste te kiezen.
enkele kwabaal meer waargenomen in het wild. In Wallonië wordt uiterst sporadisch
werd in de Asbeek geboren”
nog een exemplaar aangetroffen in de
Hoe wetenschappelijk zo’n herintroductie tegenwoordig wordt begeleid, blijkt wel uit
Maas, naar alle waarschijnlijkheid afkomstig van een rest-
de lijst van de rapporten op p. 12. Drie onderzoeksprogramma’s
populatie in de Franse Ardennen. De oorzaken van de verdwijning
werden gelijktijdig opgestart. De KUL-onderzoeksgroep van Prof.
van deze vissoort zijn de achteruitgang van de waterkwaliteit,
Volkaert ging na hoeveel genetische groepen er zijn in West-
maar ook de degradatie van de morfologische kwaliteit van
Europa. Hij kwam tot de vaststelling dat Belgische kwabalen
de waterlopen, bijvoorbeeld door het verdwijnen van meanders
bij de West-Europese groep horen, die nu nog voorkomt in
en holle oevers, en de verdwijning van geschikte paaiplaatsen.
Zwitserland, Frankrijk, het Duitse Moezelbekken, Nederland en Denemarken. Herintroductie moet met vissen vanuit deze regio
Terug naar de oude toestand
gebeuren en niet met vissen uit de Centraal-Europese groep (in de
De laatste decennia verbeterde de waterkwaliteit van onze rivieren
rest van Duitsland, Slovenië of Polen) of uit de Noord-Europese
en beken gestaag. Dat is onder meer te danken aan de grootschalige
groep (in Finland, waar de kwabaal nog zeer algemeen is).
uitbouw van de gemeentelijke en gewestelijke infrastructuur voor waterzuivering. Daarnaast werd er geïnvesteerd in de verbetering
Om zeker te zijn dat alle pootvis uit de juiste groep kwam en
van de structuur van een aantal prioritaire waterlopen en in
voldoende is in aantal, werd beslist om de nodige pootvis te
aanpassingen om vrije vismigratie terug mogelijk te maken.
kweken in het Centrum voor Visteelt van het INBO in Linkebeek.
11
Wordt de kwabaal opnieuw een inheemse soort?
In juni 2010 kwam het geruststellende bericht: het eerste juvenieltje werd te Balen gevangen in de Asbeek, een zijloop
Deze ooit zeer algemene vissoort was door
van de Grote Nete. Allicht de eerste kwabaal die op 50 jaar tijd in een Belgische beek geboren is. Het blijft natuurlijk
de achteruitgang van de waterkwaliteit al bijna vijftig
afwachten of de kwabaalpopulaties zich op termijn ook in stand kunnen houden, zonder jaarlijkse bepotingen van het
jaar uitgestorven in België. Dankzij de sanering van
ANB, maar de betrokken instanties reageren behoorlijk optimistisch. Het heugelijke nieuws kwam in zowat alle
de waterlopen door het gewest en de gemeenten en
kranten en zelfs op het televisiejournaal.
structurele aanpassingen aan de waterlopen, lijkt de herintroductie van deze kabeljauwsoort een succes.
t
De kwabaal was in België lange tijd verdwenen. Deze kabeljauwsoort leeft wel nog in zoet water in NoordoostEuropa, en zelfs in grote getallen in Finland.
In 2000 lukte daar de eerste kweek van kwabaal in gevangenschap. Daarna werd de kweek en opkweek verder op punt gezet qua temperatuur, voeding, hormonale behandelingen en watersamenstelling. Tegelijk werd de biologie van de kwabaal grondig bestudeerd. Dit gebeurde deels in de Franse Ardennen, in de rivier de Bar, waaruit ook de meeste ouderdieren voor het gecontroleerde kweekprogramma afkomstig waren. Deze studie leidde tot een habitatmodel, waarmee de haalbaarheid van het herstel van populaties in specifieke Vlaamse waterlopen werd afgetoetst. De selectiecriteria voor herintroductie zijn de waterkwaliteit, de aanwezigheid van een geschikte habitat voor subadulten en adulten in de hoofdrivier en van een geschikt paaihabitat en opgroeihabitat voor juvenielen in kleine zijbeken. De eerste keuze voor de herintroductie viel op de Antwerpse Grote Nete en de Limburgse Bosbeek. Later volgden nog herintroductiepogingen in andere beken.
Het eerste succes In het voorjaar van 2005 werden er vislarven uitgezet, op papier de zekerste methode, maar die poging mislukte faliekant. Vanaf eind 2005 werden er alleen nog éénzomerige juvenielen uitgezet. Die bleken wél te overleven en op te groeien tot vissen van inmiddels een halve meter. Tussen december en januari 2008 werd de paaimigratie van geslachtsrijpe kwabalen vanuit de rivier
Ook Nederlandse visserijtijdschriften waren vol lof over de
naar de zijbeken nauwlettend opgevolgd, maar het bleek dat ze
degelijke wetenschappelijke opvolging van deze Vlaamse
niet leidde tot voortplanting. De onderzoekers gingen ervan uit
herintroductie. In 2009 zijn Sportvisserij Nederland en het
dat het geschikte opgroeihabitat misschien onvoldoende
Waterschap De Dommel trouwens zelf een herintroductie van
aanwezig was door kruidruimingen van de waterloopbeheerder,
kwabaal gestart in de Beerze, een Noord-Brabantse rivier. Zowel bij
die niet afgestemd waren op de levenscyclus van de kwabaal.
het vooronderzoek als bij de levering van juveniele kwabalen is
Daarnaast zou het aantal geslachtsrijpe vissen nog te laag zijn
het Vlaamse INBO nauw betrokken geweest.
geweest. Kwabalen paaien immers in groepen.
l
12
SCHOON WATER IN DE ASBEEK Dat de eerste kwabaal geboren is en opgroeit in de
De positieve impact van alle werken is duidelijk: de waterkwaliteit van de Asbeek (gemeten via de Belgische Biotische Index) steeg
Asbeek, lijkt ook een beloning voor de grote investerings-
van 2 op 10 (zeer zwaar vervuild) vóór de werken van Aquafin naar 5 à 6 (matige kwaliteit) in 1995, en naar 9 op 10 vanaf 2006.
inspanningen die de gemeente Leopoldburg en het
Dat de waterkwaliteit zeer goed is, blijkt uit de aanwezigheid van maar liefst vijf verschillende families kokerjuffers en de larven
Vlaamse gewest hebben geleverd om van dé open riool
van de kleurige beekjuffer, beide indicatoren voor proper water. De organische vervuiling nam af, zoals te zien is op de grafiek die
van Leopoldburg terug een levende beek te maken.
de concentratie ammoniumstikstof weergeeft. Sinds 1996 liggen de jaargemiddelden ver onder de norm van 1 mg/l.
Tot in 1994 stroomde al het afvalwater van Leopoldsburg en een
De Asbeek staat in verbinding met de Brisdilloop en watert af
deel van Balen-Olmen ongezuiverd naar de Asbeek. De water-
naar de Grote Nete. Deze drie waterlopen hebben nu al jarenlang
kwaliteit was zeer slecht; hoe dichter bij Leopoldsburg, hoe slechter.
een goede tot zeer goede waterkwaliteit, waarbij een biotische
Door de aanleg van de Collector Leopoldsburg-Ham kon Aquafin al
index van 9 op 10 meer regel dan uitzondering is.
een aantal lozingspunten op de Asbeek opheffen. Het afvalwater werd via de nieuwe collector afgevoerd naar de rioolwater-
Al het gebruikte cijfermateriaal komt van de website van de
zuiveringsinstallatie van Tessenderlo. Met de aanleg van de
Vlaamse Milieumaatschappij (www.vmm.be) aangevuld met
verbindingsriool tussen de Antwerpsestraat en de Tunnelstraat,
gegevens van de biologen van de Universiteit Antwerpen.
l
werden vanaf september 1995 alle lozingspunten van de kern van Leopoldsburg op de Asbeek-Asdonkbeek gesaneerd. In september 2001
beëindigde
Aquafin
het
project
‘Verbindingsriool
Asdonkstraat’, waardoor nogmaals huishoudelijk afvalwater van de beek kon worden afgekoppeld. Tussen 2001 en 2004 werd ook de gemeentelijke riolering verder uitgebouwd. In 2012 zal Aquafin het overstort van de Tunnelstraat nog beveiligen, door de aanleg van een bergbezinkingsbekken en een wachtbekken. Ook het overstort bij de verbindingsriool in
Literatuur - Dillen A. et al. (2005): Onderzoek naar de biologie van de kwabaal (Lota lota L.), ter voorbereiding van het herstel van de soort in het Vlaamse Gewest. INBI.R.2005.04, INBO Brussel. - Coeck J. et al. (2006): Evaluatie van de pilootintroductie van kwabaal in Grote Nete en Bosbeek. INBO.R.2006.39, INBO Brussel. - De Charleroy D. et al. (2006): De intensieve teelt van kwabaal. Abstract, Studiedag Duurzaam Roofvisbeheer 23/11/2006, ANB Brussel. - Van den Neucker T. et al. (2009): Wetenschappelijke ondersteuning herstelprogramma’s kopvoorn, serpeling, kwabaal en beekforel in 2008. INBO.R.2009.39, INBO Brussel. - Beelen P. (2009): Kennisdocument kwabaal, Lota lota (Linnaeus, 1758), Kennisdocument 28, Sportvisserij Nederland Bilthoven.
de Asdonckstraat wordt nog aangepakt. De vermindering van de vervuiling van de Asbeek
8
4
Ammoniumstikstof (mg/l N)
5
6
4
2
3
2
1
0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Belgische Biotische Index
De verbetering van de waterkwaliteit van de Asbeek 10
13
MINOTAURUS* ONDERZOEKT BIOLOGISCHE AFBRAAK VAN MICROPOLLUENTEN “Om de biologische afbraak van resterende polluenten in het gezuiverde water op gang te brengen of te versnellen, worden specifieke bacteriën toegediend, gekweekt door een Zwitsers bedrijf. Dat proces wordt bio-augmentatie genoemd. Aquafin zal op één van zijn zuiveringsinstallaties nagaan of deze nieuwe vorm van nazuivering in de praktijk goed werkt en of de technologie ook echt duurzaam is. Om dat te testen wordt er een levenscyclusanalyse (LCA) uitgevoerd, in samenwerking met de ‘Environment Agency Austria’ en de Waalse universiteit UCL,” weet Marjoleine Weemaes, onderzoeksverantwoordelijke bij Aquafin. “De huidige methoden voor duurzame productontwikkeling, zoals de levenscyclusanalyse, becijferen de milieu-impact van een product of proces om zo
Aquafin neemt deel aan het Europese project Minotaurus,
te weten hoe de grootst mogelijke daling in milieuvervuiling kan gerealiseerd worden. Om die reden wordt niet alleen de directe
dat nieuwe technologieën uittest om organische
vervuiling beschreven, maar ook de milieu-impact door de winning van de benodigde grondstoffen en productiemiddelen, door het
vervuilende stoffen uit afvalwater, grondwater en
transport, het gebruik en de afvalverwerking.”
de bodem te verwijderen. In de toekomst zullen
De resultaten van het onderzoek worden beschikbaar gesteld in een handboek. Verspreiding van kennis is immers een
de normen waaraan het gezuiverde afvalwater moet
belangrijke doelstelling in alle Europese projecten.
voldoen, immers alleen maar strenger worden.
Voor veel organische afvalstoffen bestaan er al Europese normen, maar voor andere is dat nog niet het geval. Het gaat dan om recent in het milieu opgedoken micro-polluenten, zoals hormonen en medicijnresten. De projectgroep, die bestaat uit wetenschappelijke instellingen en bedrijven uit acht landen, doet onderzoek naar de verwijdering van afvalstoffen uit beide groepen. De zuiveringstechnologieën die in dit project onderzocht worden, maken gebruik van micro-organismen als bacteriën en schimmels, maar ook van bepaalde enzymen om die organische componenten af te breken. De onderzoekers gaan in dit project na in hoever de in laboratoria uitgeteste technologieën in realiteit werkelijk een alternatief zijn voor de gebruikelijke fysico-chemische behandelmethodes.
* Een accroniem voor
Microorganism and enzyme Immobilization: NOvel Techniques and Approaches for Upgraded Remediation of Underground-, wastewater and Soil.
l
14
Tekst en fotografie: Misjel Decleer
HET HALLERBOS, EEN OASE VAN KLEUR IN DE WINTER Aan een landelijk huisje, tegenaan de Kapittelbeek, wuift een mooie vrouw me toe. Stroomafwaarts ligt het Hendrik Consciencepad, dat de schrijver frequenteerde op zijn wandelingen van Halle naar Brussel. Maar ik verkies de ruigte stroomopwaarts richting bron.
Parel in de mist Nu stuwt het water fel door zijn bedding, maar alle sporen wijzen erop dat hier een kolkende beek is tekeer gegaan die zware takken en stammen in zijn geweld heeft meegesleurd. Ze heeft haar keurslijf verlaten, haar meander genegeerd en haar reikwijdte gemarkeerd met een stevige laag vers slib. Ondertussen is ze
De locaties waar je in deze donkere maanden mooie
teruggeplooid tot haar oorspronkelijke gedaante, maar meegespoelde bladeren hangen tot in de struiken en de takken
kleuren vindt, zijn niet wijdverspreid. Het Hallerbos,
van overhangende bomen, ruim een meter boven haar bedding.
het belangrijkste en meest uitgestrekte bosgebied
Uiteindelijk zullen ze doorbreken en een kortere route vormen.
Sommige meanders zijn zo sterk uitgehold dat ze elkaar bijna raken. Het vocht en de zachte najaarstemperatuur doen nog steeds
tussen Zenne en Zoniën, bleek een goede tip.
zwammen ontluiken. Naast houtzwammen, die ganse stronken hebben overgroeid, ontspruiten op de oevers ook gordijnzwammen, aardsterren, koraalzwammen, ammonieten en kleine mosklokjes. Zelfs het groen van muskuskruid siert nog
November 2010 zal mogelijk herinnerd worden als een der
de aanpalende bosbodem. Zeer mooie natuur, maar zoals we
somberste en natste maanden ooit. Wanneer uiteindelijk de lucht
weten heeft die in Vlaanderen haar beperkingen. Even later
weer wat tekening gaat vertonen en een bries de laatste
duiken aan de overliggende oever de eerste vakantiehuisjes op.
verkleurende blaadjes beroert, beslis ik om op stap te gaan. Alain, de milieucoördinator van Aquafin, tipt me als ik een
Wat verderop spring ik in de beek en trek me op aan de
omgeving zoek met kleur: “Geen water oogt zuiverder, geen beek
overliggende oever, via enkele overjarige neerhangende lianen
meandert grilliger dan de Molenbeek in zijn bovenloop.” Ze wordt
van kamperfoelie. De rand van de wei oogt als een grijs lint van
gevoed door twee beekjes die ontspringen in het Hallerbos:
aangeslibde modder. In de verte zie ik vage vormen van een oude
de Steenputbeek en de Kapittelbeek.
boomgaard. Hier loopt het een stuk makkelijker. Ondanks de grauwe lucht, verrassen me ook hier weer enkele intense kleuren.
Ik vertrek diezelfde avond nog om de ochtendfiles te vermijden.
Als in een Japanse tuin heeft de rivier hier geslalomd rondom een
’s Morgens word ik met een lichte huivering wakker door een vaag
sterk vertakte kardinaalsmuts, een struik bezet met helder
vermoeden van licht. Een warme thermos doet zijn werk. Ik wring
rozerode vierlobbige doosvruchtjes en vers ontloken oranje zaden,
mezelf in een waadpak, hijs een stevige rugzak op de rug met een
die mooi contrasteren met de slanke frisse lancetvormige
tweetal toestellen, enkele landschaps- en macrolenzen, een filter
bladeren. Enkele meanders verderop straalt de gloed nog intenser.
om de reflecties te temperen, een hoekzoeker om niet kleddernat
Een uitgegroeide Gelderse roos met stompkantige naakte jonge
te raken, een ontspanner voor de lange belichtingstijden en nog
twijgen hangt er zwaar neer onder de vurige karmijnrode bessen.
wat kleine spulletjes die mogelijk van pas zullen komen.
Zelfs de mist weet deze parel niet te temperen.
15
Vissenstaart Het wolkendek wordt iets lichter, wanneer ik terug op mijn vertrekpunt in de Haakstraat beland. De rivier gaat eronderdoor en volgt dan eventjes de weg tot in de valleikom, waar ze opnieuw het bos induikt. Zo’n twintigtal meter verder is er weer ondergronds gekabbel. Ook de Steenputbeek vindt zijn bron in het Hallerbos, maar heeft een bijna uitsluitend stenige ondergrond die nu zowat volledig overdekt is met een waaier van miljoenen verkleurde blaadjes. Ze heeft minder debiet en er is nauwelijks een slibspoor aanwezig. Wanneer ik een opname wil maken, pluk ik eerst een baksteen uit het water. Wat een verrassing als daar een gladde vissenstaart uitbengelt! Vlug maak ik van steentjes een klein poeltje in het heldere water, waarin ik mijn ongewilde vangst kan bewonderen. Het diertje is zo’n zes cm lang, glibberig, en bezit een wonderlijke goede grijsbruine camouflagekleur met donkere vlekken. Onmiddellijk vallen de dikke kop met oranje omrande bruine oogjes op, en ook de grote borstvinnen. Ik laat mijn vangst via een opening weer de beek in, waar ze verdwijnt onder een bussel aangespoelde blaadjes. Ik fixeer me nu op die vorm en nauwelijks een minuut later merk ik een tweede rivierdonderpad op. Of moet ik hem beekdonderpad noemen? Het is een rodelijstsoort voor Vlaanderen, maar, waar de condities voldoen, blijkbaar toch niet zo zeldzaam.
t
Rivierdonderpad
Ik keer terug op mijn stappen, steek de straat over en volg de rivier verder stroomafwaarts. Net achter de straat stroomt van uit een pijp het water van een zijader in de beek. Even verderop verbroederen beide beken en krijgen ze een nieuwe naam: de Molenbeek. Enkele kronkels verder leidt de beek me tot het Consciencepad. De avond verkleurt slechts in grijstinten, die zachtjes aan worden opgeslorpt door de mist. Nu pas realiseer ik me dat ik nog rondloop met een bijna nuchtere maag, terwijl mijn lijf hunkert naar lucht na een ganse dag in een waadpak. Martine, mijn echtgenote, zal me vanavond weer begroeten met ‘mijn stinkertje’ en na een deugdzame douche volgt dan weerom een lange nacht.
l
16
VERBETERING KWALITEIT OPPERVLAKTEWATER ZET ZICH DOOR t
Kleine watersalamander. Foto: Vilda (Rollin Verlinde)
de fysisch-chemische waterkwaliteit over het algemeen duidelijk verbeterd. Uit de metingen van de oppervlaktewaterkwaliteit door de Vlaamse Milieumaatschappij blijkt dat de verbetering gedurende de meest recente jaren echter minder uitgesproken is. Dit is ook logisch, aangezien de kwalitatief en kwantitatief belangrijkste saneringen al in de jaren negentig plaats vonden. De kaderrichtlijn Water legt het accent op de verbetering van de ecologische kwaliteit van het oppervlaktewater. Een belangrijk aspect van de biologie van het water is de aanwezigheid van een gevarieerde levensgemeenschap van ongewervelde diertjes. Voor deze “bentische macro-invertebraten” scoort ca. 36% van de meetplaatsen in de kwaliteitsklassen ‘goed’ of ‘zeer goed’. Eén derde van de onderzochte oppervlaktewaters voldoet hiermee aan de Vlaamse basiskwaliteitsnorm die tot 2009 gold.
Meer en betere openbare zuivering en de inspanningen De meetplaatsen met de beste waterbodemkwaliteit worden nog
van de bedrijven hebben sinds het begin van de jaren ‘90
steeds gevonden in het bekken van de Maas en van de Nete. De bekkens van de Benedenschelde, de IJzer, de Leie, de Gentse
de kwaliteit van het oppervlaktewater in beken,
Kanalen, de Dender en de Dijle-Zenne scoren het minst met ongeveer de helft van de waterbodems in de klasse ‘sterk
kanalen en rivieren in Vlaanderen aanzienlijk verbeterd.
verontreinigd’.
Die verbetering zet zich door, zo blijkt uit het jaarverslag
Bron: VMM, Jaarverslag Water 2009
Water 2009 van de Vlaamse Milieumaatschappij.
l
V.u.: Luc Bossyns, Dijkstraat 8, B-2630 Aartselaar Ombudsman: 0472 450 450,
[email protected]
Het rapport biedt een beknopt overzicht van de belangrijkste resultaten en trends in 2009 met betrekking tot de kwaliteit van het oppervlaktewater in Vlaanderen. Het behandelt drie thema's:
Noodnummer buiten de werkuren: 0800 16 603 Aquafin NV tel. 03 450 45 11, fax 03 458 30 20,
[email protected], www.aquafin.be Gratis abonnement op Aqua op schriftelijke aanvraag.
een aantal facetten van de oppervlaktewater- en waterbodemkwaliteit, lozingen van bedrijfsafvalwater en de uitbouw en
Met een klik op de werf
werking van de openbare waterzuiveringsinfrastructuur.
U kan de uitvoering van de rioleringsprojecten van Aquafin opvolgen via www.aquafin.be, onder 'werken per gemeente'.
Door een betere openbare zuivering en de inspanningen van de
Bibliotheek Aquafin: tel. 03 450 44 43
bedrijven is de belasting van het oppervlaktewater met zuurstof-
Aqua wordt gedrukt op milieu-vriendelijk papier.
bindende stoffen en nutriënten sinds 1991 sterk gedaald en is
Fotografie: Aquafin, Jan Locus, FotoVDB
