- KRONIEK Zoals meestal het geval is, liggen ook dit jaar de Joodse en de christelijke paasdata dichtbij elkaar. Seideravond valt in 2014 in de christelijke ‘Goede Week’. Dit is veelzeggend; de complexe verhouding tussen Jodendom en christendom ligt er als het ware in besloten. Enerzijds is er de verbondenheid van beide feesten. In het Nederlands klinkt die nog in de naam van het christelijke feest, ‘Pasen’, niet een Nederlandse variant van het heidense Easter of Ostern. Tegelijkertijd lijken er steeds minder christenen te zijn die zich nog realiseren wat die verbondenheid inhoudt. Ik doel hier niet op de geseculariseerde Nederlander die Pasen allereerst in verband brengt met eieren en de paashaas. Ik heb vooral de praktizerende katholieken en protestanten voor ogen die bij Pasen aan ‘opstanding’ of ‘verrijzenis’ denken maar niet goed weten wat dat met de bevrijding van het Joodse volk uit Egypte te maken zou kunnen hebben. En dan is er die donkere kant. Al heel vroeg hebben de christelijke ‘Goede Vrijdag’ en de ‘Goede Week’ aanleiding gevormd tot anti-Joodse polemieken en op den duur ook Jodenvervolgingen. Al in de oudste christelijke paaspreek die bewaard is gebleven, die van Melito van Sardes (midden tweede eeuw), zijn alle clichés te vinden. We treffen daar ook de oudste vorm aan van het Beklag Gods - en deze is bij Melito wel degelijk tegen het Joodse volk gericht. Het christelijke paasfeest dwingt christenen steeds weer om kleur te bekennen als het gaat om de verhouding tussen Joden en christenen. Waar kies je voor? Wil je doorgaan in het oude spoor van de polemiek? Doe je alsof het er voor christenen allemaal niet meer toe doet? Maak je er gewoon een gezellig voorjaarsfeest van? Of probeer je na te gaan wat de bevrijding uit Egypte voor Joden en christenen in 2013 kan betekenen? GERARD ROUWHORST Voorzitter Katholieke Raad voor Kerk en Jodendom
Informatiebulletin van de Katholieke Raad voor Kerk en Jodendom www.kri-web.nl
Antisemitisme in Hongarije neemt onrustbarend toe
C. Padurean
PASEN EN PESACH
1/2014
Anti-Joodse protestmars van Jobbik, 5 mei 2013. Haalt deze ultrarechtse partij de kastanjes uit het vuur voor regeringspartij Fidesz?
De cijfers liegen er niet om. Volgens onderzoek van de CentraalEuropese Universiteit is in Hongarije het aantal rabiate antisemieten en mensen met anti-Joodse vooroordelen gestegen van 27 procent van de bevolking in 2009 naar 55 procent in 2011. En niets wijst erop dat dit percentage sindsdien is afgenomen. Het Joods Wereldcongres hield vorig jaar mei zijn jaarvergadering demonstratief in Boedapest. ‘Vandaag de dag vragen Joden in dit land zich opnieuw af of ze het moeten verlaten’, zei voorzitter Ronald S. Lauder tijdens zijn openingsrede. En in februari van dit jaar riep Israël de Hongaarse ambassadeur ter verantwoording voor het toenemend antisemitisme in zijn land. Wie met Hongaren over dat groeiend antisemitisme spreekt komt twee tegenstrijdige reacties tegen: grote bezorgdheid en bagatelliseren. Het eerste tref je aan bij 90 procent van alle Hongaarse Joden. Het tweede onder leden van de regerende Fidesz-
partij. Die zeggen dat het allemaal zo’n vaart niet loopt en beschuldigen de buitenlandse media ervan anti-Joodse incidenten voor te stellen als standaardsituaties. LATENTE EN OPENLIJKE HAAT Het zou een verdraaiing van de feiten zijn, te beweren dat de Joodse gemeenschap in Hongarije in haar bestaan wordt bedreigd. Op Rusland en Frankrijk na is ze met zo’n 100.000 leden de grootste van Europa. De Hongaarse Joden hebben vrijheid van godsdienst en beschikken over diverse eigen instellingen: een Joods gymnasium, een eigen ziekenhuis, een oplei-
2
Dit is één kant van de zaak. De andere is dat het antisemitisme de laatste jaren niet alleen in omvang, maar ook qua intensiteit en brutaliteit wint en weer salonfähig is geworden in het publieke debat. Daarbij vergeleken zijn de antisemitische pesterijen en scheldwoorden die Joden in ons land zich moeten laten welgevallen, peanuts. Het leidt tot polarisatie binnen de Hongaarse samenleving die de algemene sfeer dreigt te verzieken. En internationaal bezorgt deze ontwikkeling het land een uitgesproken slechte naam. Waarin manifesteert dat antisemitisme zich? In anonieme dreigbrieven en -telefoontjes, in het regelmatig schenden van Joodse begraafplaatsen, in het steeds opnieuw met fascistische tekens bekladden van anti-nazimonumenten, in het op straat uitschelden van Joden die als zodanig kenbaar zijn, en (soms) in fysiek geweld. Daarnaast geeft een deel van de media - en zeker niet alleen die van ultrarechts ongestraft blijk van verhulde of openlijke Jodenhaat. Zelfs in het parlement komt onverholen antisemitisme voor. En de grote meerderheid van de Hongaren kijkt opzij. LANGE TRADITIE Haat tegen en discriminatie van Joden heeft in Hongarije een lange traditie. De eerste anti-Joodse wetgeving dateert al uit 1092, toen het Joden werd verboden christelijke slaven te houden, lid van een gilde te zijn of land te bezitten. Er waren later ook periodes dat ze een gele ster of puntmuts moesten dragen. De meeste vrijheid genoten ze tijdens de anderhalve eeuw (1541-1686) dat de Ottomaanse Turken het grootste deel van het land in bezit hadden. Toen de Oostenrijkers het gebied heroverden, trok het merendeel van de Joden met de Turken weg. Een wijs besluit, want op de inname van steden als Boeda en Pest door christelijke legers volgde een reeks bloedige pogroms. Onder het verlicht absolutisme van de Oostenrijkse keizer Joseph II (1765-1790) werd de maatschappelijke positie van de Joden ook in Hongarije beter. Mede als gevolg daarvan nam hun aantal weer toe. Na 1840 schaarde de Joodse intelligentsia zich achter de opkomende nationaal-liberale beweging. Die streefde binnen de Donaumonarchie naar een gelijkwaardige plaats voor de Hongaren en naar modernisering van de half feodale, agrarische samenleving. In ruil voor de Joodse steun kwam in 1867 een emancipatiewet tot stand, die Joden dezelfde rechten gaf als de rest van de bevolking. De liberaal-Joodse samenwerking lokte een antisemitische reactie uit bij de kleine adel en lagere maatschappelijke groeperingen die zich bedreigd voelden door de sociale mobiliteit van het Joodse bevolkingsdeel. ‘JUDEO-BOLSJEWISME’ Na de Eerste Wereldoorlog nam het antisemitisme in Hongarije verder toe. Dat was mede een reactie op de positieve houding van sommige Joden tegenover de bolsjewistische radenrepubliek van Béla Kun (maart-augustus 1919). Dit bewind mondde uit in een brute dictatuur. Aangezien Kun en een relatief groot aantal van zijn aanhang een Joodse achtergrond hadden, zette het negatieve begrip ‘judeo-bolsjewisme’ zich vast in het geheugen van miljoe-
nen Hongaren. Het bewind van Kun werd na 133 dagen omvergeworpen door de rechtse voormalige admiraal Miklós Horthy. Een bloedige ‘witte’ terreur volgde, waarbij honderden linkse Hongaarse Joden werden omgebracht. Horthy, door het parlement in maart 1920 tot ‘rijksregent’ benoemd, stelde een bestuurssysteem in dat half auto cratisch, half feodaal was. Hij moest op 4 juni van dat jaar met de overwinnaars van de Eerste Wereldoorlog de Vrede van Trianon sluiten. Hongarije verloor twee derde van zijn grondgebied en moest ruim een derde van zijn bevolking afstaan aan omringende staten. Dit deed in het land een radicaal nationalisme ontstaan, waarbij de ‘ras zuivere’ Hongaarse, christelijke cultuur tot dogma werd verheven. In dit concept was geen plaats voor een gelijkwaardige positie voor Joden. Begin 1929 beperkte de overheid het aantal Joodse studenten aan de universiteiten. Negen jaar daarna verordonneerde ze dat er in handel, perswezen, artsenij en advocatuur niet meer dan tot 20 procent Joden werkzaam mochten zijn. Het waren er toen veel meer. Daar bleef het niet bij. In 1939 kregen ambtenaren van Joodse komaf ontslag, werden geheel geassimileerde Joden weer als ‘Jood’ geboekstaafd en verlaagde men het percentage Joden dat in de Hongaarse economie mocht werken, van 20 naar 6 procent. Twee jaar later werden huwelijken tussen Joden en christenen verboden.
F. Cornella
dingsinstituut voor rabbijnen en een tweewekelijks verschijnend Joods periodiek. Jaarlijks wordt in de hoofdstad in de nazomer een internationaal befaamd Joods cultureel festival gehouden waar de bezoekers kunnen bidden in een van de vijftien synagogen, eten in koosjere restaurants en shoppen in Joodse winkeltjes.
Memento Park, Boedapest. De middelste figuur is de Joodscommunistische Béla Kun, die in 1919 enkele maanden aan de macht was. SJOA IN HONGARIJE In de hoop de in 1920 verloren gebieden terug te winnen, sloot Horthy in 1940 een bondgenootschap met naziDuitsland en nam deel aan Hitlers noodlottige veldtocht tegen de Sovjet-Unie. Honderdvijftigduizend Joodse Hongaren werden als dwangarbeiders aan en achter het front ingezet. De werkomstandigheden waren zo slecht en gevaarlijk dat ruim een kwart van hen omkwam van honger, kou en uitputting of door oorlogshandelingen. Toen de krijgskansen keerden en de Sovjetlegers steeds dichter de Hongaarse grenzen naderden, nam Horthy’s enthousiasme voor nazi-Duitsland navenant af. Om te verhinderen dat Hongarije naar de geallieerden zou overlopen bezetten Duitse troepen op 19 maart 1944 het land. De macht van de admiraal werd sterk ingeperkt.
Met de komst van de Duitsers begon ook het wegvoeren van de Joden. Onder leiding van SS-Sonderkommando’s die werden aangestuurd door Adolf Eichmann, namen Hongaarse politieagenten en leden van de gendarmerie dit werk voor hun rekening. Tussen 14 mei en 8 juli 1944 wer-
den 438.000 Hongaarse Joden naar Auschwitz gedeporteerd. Van hen zijn 394.000 direct na aankomst vermoord. Pas op 25 juni, toen driekwart van de Joden al was weggevoerd, deed paus Pius XII onder zware internationale druk een persoonlijk beroep op Horthy om de deportatie van ‘ongelukkige mensen vanwege hun nationaliteit of ras’ te staken. Hoewel protestant, gaf de admiraal op 6 juli gehoor aan het pauselijk verzoek. Tot woede van de Duitsers. Toen Horthy op 15 oktober een wapenstilstand met de Sovjet-Unie probeerde te sluiten, dwongen de Duitsers hem tot aftreden. De fascistische Pijlkruisers onder Ferenc Szálasi grepen nu met Duitse steun de macht. Ze richtten een slachting aan onder de achtergebleven Joden in Boedapest. Tussen de 10.000 en 20.000 mensen werden geëxecuteerd. Ruim 70.000 anderen werden in geforceerde marsen naar het Westen gedreven, voor de oprukkende Russische troepen uit. Onderweg stierven duizenden. De Russen wisten op het laatste moment te verhinderen dat nog eens 95.000 Joden uit Boedapest werden weggevoerd. DE COMMUNISTISCHE PERIODE Begin januari 1945 waren de Duitsers uit heel Hongarije verdreven. Het land werd een satellietstaat van de SovjetUnie. De nieuwe Hongaarse regering waarin de communisten de meerderheid hadden, schafte de anti-Joodse wetgeving af en vervolgde degenen die zich schuldig hadden gemaakt aan de Jodenvervolging. Maar men wist niet te beletten dat in de zomer van 1946 pogroms uitbraken in plaatsen als Kunmadaras en Miskolc. Tussen 1945 en 1949 verlieten 90.000 Joden het land. Nadat in 1948 het éénpartijstelsel was uitgeroepen en een jaar later de stalinist Mátyás Rákosi, zelf een Jood, aan de macht kwam, onderdrukte het communistische bewind zowel het nationalisme als het antisemitisme. In haar ijver het verleden achter zich te laten en alle aandacht te richten op de opbouw van een socialistische staat, verhinderde de overheid dat er een nationale discussie op gang kwam over de schuldvraag rond de Holocaust. In schoolboeken werd er weinig aandacht aan besteed. Hierdoor denkt een groot deel van de Hongaarse bevolking tot op de dag van vandaag dat het oppakken en wegvoeren van de Joodse landgenoten naar de uitroeiingskampen door de Duitsers is gebeurd, terwijl in werkelijkheid Hongaren dat hebben gedaan. Wat het latente antisemitisme onder de bevolking er niet minder op maakte, was het feit dat de hogere kaders van de al snel gehate en gevreesde communistische partij relatief veel Joden telde. Daardoor waren in de ogen van veel Hongaren alle Joden stalinisten en landverraders. In werkelijkheid moest de grote meerderheid van de Joodse bevolking niets van het stalinistische regime hebben.
Toen tijdens de Hongaarse Opstand in oktober-november 1956 het bewind van Rákosi met geweld werd omvergeworpen, deden zich in steden als Hajdúnánás en Debrečen antisemitische incidenten voor. In sommige gevallen leidde dit tot lynchpartijen, wat het leven kostte aan ongeveer zestig Joden. Deze gewelddaden zijn tot voor kort door alle Hongaarse regeringen verzwegen. Nadat de opstand van ’56 door de Russen was neergeslagen werd de communist Janos Kádár door hen in het zadel geholpen. Onder zijn geleidelijk gematigder wordend bewind (1956-`88) kwam openlijk antisemitisme nauwelijks voor. Al ageerden de door de communisten gedomineerde media wel tegen het ‘zionisme’, waarmee de Joden en Israël
werden bedoeld. Het regime probeerde op die manier twee vliegen in één klap te slaan: een uitlaatklep creëren voor latent aanwezige antisemitische sentimenten, zonder daarbij de geest van Jodenhaat uit de fles te laten ontsnappen. Intussen leidde de Joodse gemeenschap in het land een betrekkelijk onbekommerd bestaan. De jaren na de val van het communisme in juni 1989 brachten een opleving van Jodenhaat. Gesteund door Hongaarse fascisten in het buitenland ontstonden in Hongarije zelf allerlei antisemitische en neonazistische groepjes. De overheid trad er nauwelijks tegen op. Een maatschappelijk debat over de Hongaarse betrokkenheid bij de Holocaust kwam evenmin van de grond. Tijdens de periode 1992-1998 nam het antisemitisme wat af, dankzij de regerende sociaal democraten en links-liberalen. ORBÁN’S PARTIJPOLITIEK In 1998 kwamen Viktor Orbán en diens centrumrechtse Fidesz-partij voor de eerste keer aan de macht. Het nieuwe kabinet voerde een restrictief en nationalistisch beleid: het parlement kwam zelden bijeen, kritische journalisten werden verketterd en als het uitkwam speelde men de antiJoodse kaart. De regering werd in het parlement indirect gesteund door MIÉP, een ultrarechtse partij die bij de parlementsverkiezingen veertien zetels had behaald. Ingewijden beweren dat Orbán deze partij benutte om datgene uit te spreken wat hij zelf niet kon zeggen. Hij verloor in 2002 de verkiezingen en belandde in de oppositie. MIÉP werd electoraal weggevaagd. De sociaal democraten onder leiding van Ferenc Gyurcsány vormden met de liberalen opnieuw een regering. Zij wonnen ook in 2006 de landelijke verkiezingen. Kort daarna ontstonden er hevige rellen toen uitlekte dat premier Gyurcsány tegenover de socialistische parlementsfractie had erkend dat hij de kiezers op financieel-economisch gebied maar wat had wijsgemaakt en de situatie veel rooskleuriger had voorgesteld dan ze in werkelijkheid was. De protesten werden nog heviger toen Gyurcsány aanvankelijk weigerde af te treden. Bij de nationale verkiezingen van april 2010 behaalden Orbán en Fidesz een twee derde meerderheid en kwamen weer aan de macht. Sindsdien misbruiken ze hun grote parlementaire meerderheid om maatregelen door te voeren die van een dubieus democratisch gehalte zijn. Prominente leden van de partij bezondigden zich in het openbaar aan antisemitische uitlatingen. ULTRARECHTSE AFSPLITSING De grote verrassing bij de verkiezingen was Jobbik, een ultrarechtse afsplitsing van Fidesz. Met een programma waarin haat tegen zigeuners en Joden een belangrijke plaats innam, werd de nieuwe partij in één klap de derde van het land, met ruim 16 procent van de uitgebrachte stemmen. Opvallend was dat bijna een kwart van alle kiezers tussen de 18 en de 29 op Jobbik had gestemd, uit protest tegen de hoge werkloosheid in het land waarvan vooral jonge mensen de dupe waren. Dat de partij antisemitisch was kon hen weinig schelen. Slechts een kwart van de Hongaarse jongeren had enig benul van het begrip ‘Holocaust’. Ze hadden daarom geen moeite te kiezen voor een partij die zei dat de sjoa ‘een probleem van de Joden en niet van de Hongaren is’. Hiermee implicerend dat Joden nooit echte Hongaren kunnen zijn. Op 6 april van dit jaar zijn er weer landelijke verkiezingen
3
Csaba Körösi
4
György Schöpflin
en daarom heeft Jobbik haar antisemitische kern wat verhuld. In een poging ook kiezers van gematigd rechtse signatuur aan te trekken en zo de tweede partij van het land te worden ontkent partijchef Gabor Vona dat zijn partij zich tegen Joden richt. Hij noemt Jobbik ‘principieel, conservatief, radicaal-patriottisch en christelijk’. En inderdaad komt in haar huidige verkiezingsprogram het woord ‘Jood’ niet voor. DOET JOBBIK HET VUILE WERK? Premier Orbán, in het recente verleden berucht vanwege zijn dubbelzinnige houding tegenover antisemieten, doet er momenteel alles aan om het tegendeel te bewijzen. Want ook voor hem komen de verkiezingen snel naderbij. Maar lokaal bestaan er tussen zijn partij en Jobbik nog steeds hechte contacten. Zo liet de Fidesz-burgemeester van Ujpest zich afgelopen jaar bij de herdenking van de Hongaarse opstand tegen de Oostenrijkers (1848/’49) begeleiden door twee in uniform gestoken leden van de extremistische Hongaarse Nationale garde die nauwe banden onderhoudt met Jobbik. En in de stad Esztergom gaf de Fidesz-meerderheid in de gemeenteraad begin februari van dit jaar het groene licht toen de plaatselijke afdeling van Jobbik een verkiezingsbijeenkomst wilde houden in de voormalige synagoge. Op deze plek dreven in 1944 Hongaarse fascisten vijfhonderd Joden bijeen om ze vervolgens naar Auschwitz te deporteren. Niemand overleefde het. Toen Joden probeerden te verhinderen dat leden van Jobbik het gebouw binnengingen, greep de politie in. Het zijn twee voorbeelden van de manier waarop Jobbik en andere rechts-radicale groepen kunnen provoceren en discrimineren, zonder dat de overheid, nationaal en lokaal, hen veel in de weg legt. Dániel Bodnár, voorzitter van de Hongaars-Joodse mensenrechtenorganisatie TEV, zei begin dit jaar: ‘De huidige wetten tegen antisemitische ophitsing in Hongarije behoren tot de beste in Europa. Het probleem is alleen dat de regering ze niet toepast’. Bodnárs gelijk werd onlangs bewezen toen Hongaarse Dageraad, een ultra-radicale afsplitsing van Jobbik, toestemming kreeg om mee te doen aan de komende verkiezingen. De partij staat bekend als neonazistisch en zeer antisemitisch. GEVREESDE SAMENWERKING Veel Hongaarse Joden en zigeuners zijn bang dat na de verkiezingen Fidesz en Jobbik, al dan niet formeel, een samenwerkingsverband zullen aangaan. Want ondanks het manipuleren van de kieswet zal centrumrechts dit keer waarschijnlijk geen twee derde meerderheid behalen. Komt die voorspelling uit dan heeft Orbán voor het v ormen van een stabiele regering de steun nodig van ultrarechts.
De Hongaarse economie trekt de laatste maanden wel weer wat aan en de werkloosheid daalt, maar de ontevredenheid onder de bevolking blijft groot. Inmiddels lijken protesten van de Europese Unie, individuele parlementariërs en internationale Joodse en mensenrechtenorganisaties enig succes te hebben. Het opvallendste bewijs daarvan vormt de recente uitspraak van de Hongaarse ambassadeur bij de VN, Csaba Körösi. Op een persbijeenkomst ter gelegenheid van de zeventigste herdenking van de Duitse inval in Hongarije zei hij begin februari: ‘We dienen de slachtoffers alsnog excuses aan te bieden voor het feit dat de Hongaarse staat medeschuldig was aan de Holocaust. Enerzijds omdat ze haar burgers niet beschermde tegen uitroeiing en anderzijds omdat ze daaraan meehielp en de financiële middelen ervoor beschikbaar stelde’. Het was de eerste keer dat de Hongaarse overheid erkende dat delen van de eigen bevolking medeschuldig zijn geweest aan het afvoeren en vermoorden van Joden. Dat werd voordien altijd verzwegen. Zo zullen alle Joodse organisaties in Hongarije de onthulling boycotten van een officieel monument in Boedapest dat alle slachtoffers eert van de nazi-agressie in 1944. Dat de grote meerderheid uit Joden bestond wordt niet vermeld. Mogelijk is de uitspraak van de ambassadeur een poging om de gemoederen te sussen. Want ook de zigeuners zijn woedend. KERK ZWIJGT EN STEMT TOE Wat bij alle anti-Joodse sentimenten in Hongarije opvalt is de houding van de rooms-katholieke kerk waarmee nog altijd de helft van de bevolking zich in meerdere of (vaker) mindere mate verbonden voelt. Het episcopaat veroordeelt zelden de antisemitische en racistische hetze van rechts en ultrarechts. Een deel van de verklaring ligt in het feit dat veel bisschoppen nauwe banden onderhouden met leiders van Fidesz. Daarnaast koestert menig lid van de lagere clerus sympathie voor Jobbik. Want sommige priesters hebben nog altijd geen afstand genomen van het aloude anti-Judaïsme, net zo min als veel leken. Een Europees onderzoek uit 2009 wees uit dat 26 procent van alle Hongaren nog steeds gelooft dat de Joden schuldig zijn aan de dood van Christus. De meeste Hongaarse bisschoppen hebben een moeizame relatie met het Jodendom. Zo weigert de kerk tot op de dag van vandaag onderzoek te laten verrichten naar de beschuldiging van Joodse zijde dat de kerkleiding tijdens de Tweede Wereldoorlog veel te weinig heeft gedaan om de deportatie van Joden te voorkomen. Critici citeren de zin die aartsbisschop Gyula Czapic van Eger in mei 1944 schreef aan kardinaal Jusztinián Serédi: “Wat momenteel gebeurt met de Joden is niets anders dan een gepaste bestraffing voor hun misdaden uit het verleden”. De aartsbisschop vertolkte de opvatting van een meerderheid van de Hongaarse bisschoppen, inclusief de kardinaal. Daarmee geconfronteerd zegt de huidige kerkleiding dat ook de christenen erg hebben geleden onder het nazibewind.
TON CRIJNEN Dit is een geactualiseerde samenvatting van een zwartboek dat de KRI heeft samengesteld. Op onze instigatie komt prof. dr. György Schöpflin, namens Fidesz lid van het Europese parlement, op 3 juni naar Nederland voor een inleiding, gevolgd door publiek debat, over het antisemitisme in zijn land.
Academische Bijbelstudie wordt te klein Van de ooit breed florerende academische Bijbelstudies in Nederland staan anno 2014 nog maar enkele restanten overeind. ‘Op sommige plaatsen kun je niet eens meer spreken van een vakgroep,’ zegt Eric Ottenheijm, docent Jodendom en Bijbelse Studies. ‘Daar zijn nog een of twee mensen aanwezig. Als die wegvallen, verdwijnt de leerstoel ook. De kwaliteit van hun onderzoek is vaak uitstekend, maar dit is een te smalle basis.
SMALLE BEZETTING Kijken we naar de leerstoelen, dan zien we dat Bijbelstudies aan de meeste instellingen een erg smalle bezetting hebben. In Nijmegen zijn twee hoogleraren, een voor het Oude Testament en een voor het Nieuwe Testament. In Tilburg/Utrecht twee docenten voor het Oude Testament, één hoogleraar voor het Nieuwe. De PThU telt één hoogleraar Targumstudies in Amsterdam, in Groningen zijn twee hoogleraren op het gebied van Bijbelstudies plus een vacature. In Groningen bevindt zich ook het Qumran Instituut, met één hoogleraar. De Universiteit van Amsterdam telt een hoogleraar en een docent. Kampen en Apeldoorn richten zich exclusief op kringen van gelovigen met specifieke behoeften; het aantal professoren en promovendi lijkt aan die behoefte te voldoen. Alleen de Vrije Universiteit is groot, met ongeveer vijftien hoogleraren, docenten en onderzoekers voor het Oude en Nieuwe Testament. ‘Daar heeft de VU wel op slimme wijze voor moeten vechten,’ vertelt Ottenheijm. ‘Toen de Hervormde, Gereformeerde en Lutherse kerk in 2004 fuseerden tot PKN, zou de opleiding tot dominee bij de VU verdwijnen. De universiteit heeft toen veel kleine kerkgenootschappen naar zich toe getrokken. Dit levert weliswaar nieuwe problemen op - wat gebeurt er in het poolgebied als de aarde opwarmt en alle ijsberen zich verzamelen op één krimpende ijsschots? - maar de vakgroep al zodanig heeft het gered.’ De VU is momenteel met 363 studenten de grootste Nederlandse theologiefaculteit. Ottenheijm’s eigen universiteit heeft bij een reorganisatie de opleiding Theologie gesloten. Daarmee is een in honder den jaren opgebouwde traditie van academisch Bijbel onderzoek vrijwel volledig tenietgedaan. De afdeling godgeleerdheid van de PThU in Leiden ging kort geleden dicht
en de universiteit heeft onlangs besloten twee leerstoelen op te heffen die direct of indirect met Bijbelse taal en cultuur verband hielden. Ottenheijm: ‘Een internationaal gerenommeerd expert in de Joodse dichtkunst (piyutim), Wout van Bekkum, krijgt geen opvolging. Maar recente besluiten veranderen het landschap nog drastischer. Met het opheffen van de leerstoelen van onderzoekers als Jürgen Zangenberg en de Syrië-specialist Bas ter Haar Romeny dreigt unieke expertise verloren te gaan voor Nederland. De sluiting van theologie in Leiden had naar mijn mening echt beter moeten worden opgevangen door de universiteit.’
5
www.ibstudiehuis.nl
Eric Ottenheijm is de laatste docent Bijbelse vakken binnen de Universiteit Utrecht, die enkele jaren geleden nog de grootste theologische faculteit van Nederland huisvestte. Hij heeft een werkplek bij Filosofie en Religiewetenschap aan het Janskerkhof - een prachtige omgeving met fijne collega’s, maar het besef de laatste der Mohicanen te zijn maakt hem ongerust over de toekomst. We proberen op een rij te zetten wat er in Nederland nog van Bijbelstudies over is. In 1970 waren er elf universitaire theologieopleidingen waarvan vijf katholieke. Van die laatste resteren er twee: de Tilburg School of Theology, met extra vestiging in Utrecht, en de Radboud Universiteit Nijmegen. Van protestantse origine zijn de PThU, met vestigingen in Groningen en Amsterdam, de Universiteit Groningen en de Vrije Universiteit Amsterdam. Dan is er de Universiteit van Amsterdam, waar Bijbelwetenschap deel uitmaakt van Religiewetenschap. Ietwat buiten het reguliere academisch theologische circuit vallen de Theologische Universiteit Kampen (Gereformeerd Vrijgemaakt) en de Theologische Universiteit Apeldoorn. Zeven instituten, negen locaties. In eerste instantie lijkt het mee te vallen.
Studie van de Bijbel in de grondtalen blijft ook in de toekomst onontbeerlijk. DE JOODSE ERFENIS In protestants Nederland was het ontstaan van universiteiten soms aan Bijbelwetenschap te danken. De oudste werd in 1575 in Leiden opgericht opdat Nederland zelf protestantse geestelijken zou kunnen opleiden. Erasmus benadrukte het belang van kennis van de brontalen. De Nederlandse Bijbelvertaling, direct vanuit Hebreeuws en Grieks, bleef altijd ruggengraat van de Protestantse kerken. Kennis over de Bijbel ontwikkelde zich eeuwenlang in een context van strijd: tussen Katholiek en Protestant, tussen Remonstrants en Contraremonstrants, tussen Hervormd en Gereformeerd en binnen de Gereformeerde kerken tussen afzonderlijke groeperingen. Inzet was vrijwel steeds de trouw aan het Woord, dat werd gezien als een erfenis die ongeschonden moest worden doorgegeven. Latere vertakkingen van de Nederlands Hervormde Kerk streefden vaak naar een eigen theologische opleiding om die trouw te waarborgen. De katholieke Bijbelstudies aan universiteiten ontwikkelden zich pas midden 20e eeuw en op een diametraal tegenovergestelde voedingsbodem: die van ontdekking, optimisme en verwachting. Dat was te danken aan eminente leraren als de Amsterdamse Han Renckens en de Nijmeegse Bas van Ierssel, maar vooral aan rechtstreeks contact met Joodse geleerden. De bekendste was Yehuda
Ashkenazy, die in de jaren ’70 volle collegezalen trok. Met zijn persoonlijke, improviserende stijl zorgde hij voor de vorming van een hele generatie theologen. Ottenheijm, die in 1981 aan zijn studie begon: ‘De Joodse manier van omgaan met de Bijbel was nieuw voor ons en ongelooflijk spannend. We hadden het gevoel dat er een nieuw tijdperk was begonnen. Dat er scholen zouden ontstaan van op het Jodendom gebaseerde inzichten, die de katholieke gemeenschap zouden oriënteren op haar Joodse wortels.’ Dit gebeurde niet, althans niet op de schaal en niet in het tempo waarop men destijds hoopte. Terwijl het grootste deel van de generatie steeds verder seculariseerde en de kerk verliet, kwam de dialoog met het traditionele katholicisme niet op gang: ‘We zijn er nooit helemaal in geslaagd contact te maken met, laten we zeggen, de erfenis van Thomas van Aquino, via het denken van Maimonides bijvoorbeeld. Het lijkt er eerder op dat er compartimenten zijn van theologiebeoefening, zonder onderlinge verbindingen. Wat dat betreft lijkt de filosofie soms een betere toegang te bieden.’
interdisciplinaire studie van religie voorstaan. Maar Bijbel studie maakt zelden deel uit van zulke samenwerkings projecten. Daaraan lijk ook weinig behoefte te bestaan. Een gemiste kans, zegt Ottenheijm: ‘In ons Parabelproject bijvoorbeeld hebben we genderstudies, family studies, culturele antropologie van de Laat Antieke Oudheid en sociologische theorievorming nodig om te zien hoe parabels van Jezus en de rabbijnen teruggrijpen op de dagelijkse werkelijkheid en hoe ze fungeren als vehikel voor religieuze kennis.’ In 2009 werd in Utrecht het Ariënsconvict opgeheven. Priesterstudenten uit de noordelijke bisdommen krijgen sindsdien bij de Tiltenberg een opleiding die aan contact met de pauselijke Lateraanse universiteit een academische status ontleent. Deze status is voor Nederlandse Bijbel onderzoekers niet altijd even goed te definiëren. Hoewel er regelmatig contact is met de Tiltenberg en priester studenten een universitaire opleiding kunnen volgen in Utrecht, is op het gebied van Bijbelstudies nog weinig discours tussen de opleidingen.
TST
6
De Utrechtse vestiging van de Tilburg School of Theology. NIEUWE VRAGEN AAN DE THEOLOGIE Overal in universitair Nederland sloeg na de jaren ’80 de bezuiniging toe, dus ook bij theologie. Veel winst viel daar niet te behalen - de kosten voor dit vak zijn laag en de studentenaantallen klein - maar er werd versnippering geconstateerd en het samenvoegen daarvan gold onder beleidsmakers als een deugd. In sommige gevallen voeren de vakgroepen er wel bij. Godgeleerdheid in Groningen beleefde in 2010 een opmerkelijke toename van het aantal studenten. In datzelfde jaar startte daar een nieuw onderzoekcentrum onder de titel Religie en Conflict. In de samenleving was ondertussen behoefte ontstaan aan een nieuw soort kennis over mens en religie. Kennis van wat meer afstand. Niet meer de inhoud van de Bijbel stond centaal, maar vragen naar de grenzen van menselijke vrijheid, naar zingeving en zinvinding, naar geestelijke weerbaarheid en naar maatschappelijke invloed van georganiseerde religie. Die vragen verdrongen meer inhoudelijke disciplines. In 1991 kreeg de Universiteit voor Humanistiek in Utrecht haar huidige officiële status. Twintig jaar later telde ze meer dan 300 studenten, half zoveel als alle Nederlandse theologieopleidingen samen. Ook Religie wetenschap werd belangrijker naast theologie, vooral in Nijmegen, Groningen, aan de Universiteit van Amsterdam en - sinds kort - in Utrecht. Al deze nieuwe studieperspectieven zijn een aanwinst voor het nieuwe theologische landschap. De resultaten zijn vaak boeiend en belangwekkend, bijvoorbeeld omdat ze een
NIET VOOR DE MASSA Daarmee is niet alle hoop vervlogen voor deze vakgebieden, benadrukt Ottenheijm. Het niveau van de Nederlandse Bijbelonderzoekers is hoog. De erfenis van Yehuda Ashkenazy en andere Joodse hoogleraren is bovendien op andere gebieden nog altijd springlevend, zij het op kleinere schaal dan enkele decennia geleden werd verwacht. In Tilburg en Utrecht is Leo Mock actief, in Leiden Judith Frishman die zich vooral richt op het Jodendom in Nederland in de 19e en 20e eeuw; aan de VU Hagit Amirav die zich concentreert op de oudste geschiedenis van Jodendom en Christendom. Hebreeuws wordt onderwezen aan alle instellingen, in Tilburg en Utrecht volgens een baanbrekende nieuwe methode die is ontwikkeld door Piet van Midden. De Universiteit van Amsterdam verzorgt een breed programma aan religiestudies, waaraan onder meer Irene Zwiep deelneemt als specialist Aramees en waar ook mensen als Schlomo Berger, Selma Leydesdorff en Gemma Kwantes actief zijn op het gebied van Joodse studies. Ottenheijm: ‘De Nederlandse ontwikkeling volgt de internationale tendens om Joodse studies vooral te concentreren op modern Jodendom, laten we zeggen vanaf de achttiende eeuw.’ Welke strategie kunnen Bijbelwetenschappers en experts in Joodse studies nu het beste volgen? Ottenheijm: ‘Meer samenwerken. Niet denken dat je door politieke druk iets kunt verbeteren. Je kunt beter out of the box denken en zorgen dat je weet wie waar goed in is. De expertise die er nu is, en die aan personen is gekoppeld, in kaart brengen en proberen samen een aanbod te ontwikkelen.’ De studentenaantallen zijn niet groot - maar dat waren ze in de jaren ’80 ook niet, benadrukt Ottenheijm. Lachend: ‘Belangstelling voor het Jodendom is nooit iets geweest voor de massa en dat zal het ook nooit worden. Als we ineens een Malieveld vol studenten krijgen, hebben we waarschijnlijk iets verkeerd gedaan!’ De studenten die voor deze vakken kiezen zijn dus eenlingen, maar Ottenheijm is erg blij met ze. ‘Er zitten uitstekende mensen tussen. Wat dat betreft maak ik me geen zorgen – zolang er in het land nog maar goede leraren zijn die hen kunnen invoeren in de finesses van het vak, of dat nu Bijbelstudies is of, breder, Joodse studies.’
ALETTE WARRINGA
De stichting LEV is een organisatie die de studie van bijbel en joodse traditie wil bevorderen. Zie ook www.stichtinglev.nl.
De twee gezichten van de sjabbat De sjabbat is een typisch Bijbelse instelling. Geen enkele andere cultuur van de oudheid kende een wekelijkse rustdag. Al meteen in het scheppingsverhaal horen we over de zevende dag, waarop ‘God al Zijn werk voltooid had’ (Gen 2,2). En in de Tien Woorden wordt daarnaar terugver wezen: ‘Zes dagen mag je al je werk doen. En de zevende dag is een sjabbat voor de Eeuwige, je God, je mag geen enkel werk doen […]. Want zes dagen maakte de Eeuwige de hemel en de aarde […] en op de zevende dag rustte Hij. Daarom zegende de Eeuwige de zevende dag en heiligde hem’ (Ex 20,9-12).
de schijn onzer almacht, wanen ons allicht ook scheppers. Die waan evenwel mag ons nooit bevangen. En daarom treedt ge, telkens om de zeven dagen, voor één dag van de troon uwer vermeende heerlijkheid en legt ge de heersersstaf uit uw handen. Doet afstand voor een wijle van uw heerschappij over de stof, voor zover die heerschappij zich openbaart in de macht tot herscheppende arbeid, tot produceren. Eén dag in de week, op de sjabbat, doen we afstand van onze heerschappij over de schepping. Om te beseffen dat onze macht groot is, maar niet absoluut. GELIJK Behalve in Exodus 20 komen de Tien Woorden (mét het sjabbatsgebod) ook voor in Deuteronomium 5. Maar daar wordt een heel andere reden voor de sjabbat gegeven (vers 15):
Gedenk dat je slaaf was in het land Egypte, en de Eeuwige, je God, je deed uitgaan vandaar met sterke hand en uitgestrekte arm. Daarom heeft de Eeuwige, je God je geboden de dag van de sjabbat te doen.
Samuel Hirszenberg, Sjabbat (1894). HEERSCHAPPIJ De zevende dag van de week, de zaterdag, is dus door de bijbel ingesteld als rustdag. Maar daarmee is niet alles over die dag gezegd. In het boek Joodse Riten en Symbolen van Rabbijn S.Ph. de Vries lezen we (p.67):
Want sabbath is niet enkel rustdag. Het Hebreeuwse woord betekent dat niet eens, maar wil zeggen: ophouden, staken. En dit is de kern van de joodse sabbath-gedachte: onttrek uw handen en uw geest aan de Schepping en leg haar weer, gedurende die éne van telkens zeven dagen aan de voeten van de Schepper. Weet en toont te weten, dat ge geen scheppers zijt. God is Schepper. Hij alleen. Eens heeft Hij het heelal geschapen. [...] Toen was de schepping klaar en hield hij op met scheppen. Toen brak de Sabbath der Schepping aan. De mens werd heerser [...] Hij werd bezitter, beheerser, herschepper. Maar nooit schepper. Wij kunnen het heelal bespieden, beluisteren, ontleden; de wetten der natuur vinden, omdat het wetten en geen grillen zijn; de materie overwinnen en naar onze vermogens van lichaam en geest uit produceren. Het gegevene herscheppen. Wij echter, in
In Exodus verwijst de sjabbat naar de schepping, hier in Deuteronomium verwijst de sjabbat naar de Uittocht uit Egypte, naar de bevrijding uit de slavernij. Niet alleen jijzelf en je familie mogen op sjabbat geen werk doen, maar ook ‘je slaaf en je slavin […] en je vreemdeling die in je poorten is’. En waarom dat? ‘Opdat je slaaf en je slavin kunnen rusten net als jij’ (vers 14). Niet alleen jijzelf moet op sjabbat op adem kunnen komen, dat geldt ook voor je slaven, voor degenen die van jou afhankelijk zijn, voor je ondergeschikten. En voor de vreemdelingen, de anderen, degenen die niet tot jouw groep horen. Ook zij moeten op sjabbat kunnen rusten net als jij. Want ook zij, de slaven en de vreemdelingen, zijn net als jij, schepselen van God, geschapen naar Zijn beeld en gelijkenis. En op sjabbat moet dat even zichtbaar worden. Opdat we het niet vergeten. De sjabbat heeft dus twee gezichten. Het ene toont ons de wezenlijke relatie tussen de mens en de rest van de schepping. En het andere de wezenlijke relatie tussen mens en medemens. Op sjabbat is de mens even geen heer over de schepping. En op sjabbat zijn even alle mensen gelijk. DODO VAN UDEN Voor meer, zie www.stichtinglev.nl: LEV-Cahier 4, Sjabbat. En het boek ‘ Sjabbat, een dag apart’ van Dodo van Uden, Henk Scholder en Niek de Wilde, 2005, Eburon, ISBN 9789051668940. Stichting LEV is een organisatie die de studie van bijbel en joodse traditie wil bevorderen.
7
Het ‘Joodse gelijk’ en de ‘niet geboete schuld’ Nederlands-Joodse ambivalentie rond het Tweede Vaticaans Concilie (1) Op 15 november 1963 verscheen in het Nieuw Israëlietisch Weekblad (NIW), het belangrijkste persorgaan van Joods Nederland, een artikel van mgr. A.C. (Toon) Ramselaar, voorzitter van de Katholieke Raad voor Israël,. De redactie van het NIW had Ramselaar gevraagd te schrijven over de verklaring over de Joods-christelijke verhoudingen, waarover het Tweede Vaticaans Concilie zich zou gaan buigen. Ramselaars artikel maakte deel uit van de bezinning op het Concilie in Joods Nederland. In deze bijdrage analyseer ik hoe Nederlandse Joden reageerden op de concilieverklaring Nostra Aetate en hoe de verhouding tussen katholieken en Joden daardoor veranderde. 8
VERTROUWEN IN CHRISTENEN OP DIEPTEPUNT Het ongebruikelijke verzoek van het NIW aan Ramselaar het NIW verleende christelijke geestelijken doorgaans geen podium - laat zien dat het Tweede Vaticaans Concilie ook voor Joden een historische gebeurtenis was. Het enthousiasme onder Nederlandse katholieken over het concilie was de Nederlandse Joden niet ontgaan. De katholieke toenadering tot het Jodendom wekte echter verwarring: hoe moest men daarop reageren? Het concilie werd niet alleen een gespreksonderwerp tussen Joden en katholieken, maar evenzeer tussen Joden onderling. Een opmerkelijke ontwikkeling, omdat de verstandhouding tussen katholieken en Joden overal in het naoorlogs Europa gespannen was. Dit had verschillende oorzaken. Uit kerkpolitieke overwegingen hield Rome afstand tot de staat Israël, wat voor veel Joden een bewijs was van desinteresse in het Joden en Jodendom. Een tweede oorzaak was het katholieke antijudaïsme en antisemitisme waarvan de kern de beschuldiging van deïcide was: de Joden als moordenaars van Christus. In Joodse kring werd vaak rechtstreeks verband gelegd tussen dit anti-judaïsme en de katholieke houding tegenover Israël. In Nederland speelde bovendien de affaire Anneke Beekman. Dit Joodse meisje was na de oorlog door haar katholieke redsters, de gezusters Van Moorst, niet teruggebracht naar haar Joodse familie. De affaire maakte een scherpe kloof zichtbaar tussen enerzijds de Joodse, liberale en protestantse media en politiek en anderzijds de katholieke geestelijkheid en pers. Zagen liberalen en protestanten de Beekman-affaire als toonbeeld van rooms-katholiek imperialisme, voor Joden bewees deze dat zij als Joden niet mochten bestaan en slechts object van bekering waren. ONZEKERHEID OVER HET CONCILIE Tegelijkertijd kwam in deze periode binnen de kerken een internationale tegenbeweging op gang. In 1947, slechts enkele jaren na de sjoa, kwam in het Zwitserse Seelisberg een groep Joden en christenen bijeen, die het christelijk onderwijs wilde zuiveren van anti-Joodse denkbeelden. In verschillende landen kreeg Seelisberg navolgers, ook in Nederland. De KRI (1951) kan in zekere zin worden gezien als een exponent van deze internationale beweging. Het was een bescheiden beweging, maar wel een die lang zamerhand meer steun kreeg. Zozeer, dat de Joodse
gemeenschap zich begon af te vragen hoe ze eigenlijk moest reageren op het groeiende christelijke verlangen naar dialoog. Na 1959 kwam daar nog een vraag bij: hoe te reageren op de bezinning op het Jodendom tijdens het Tweede Vaticaans Concilie. Toen paus Johannes XXIII in 1959 zijn voornemen tot een Tweede Vaticaans Concilie kenbaar maakte, stond de verhouding tot het Jodendom nog niet op de agenda. Dat gebeurde toen de paus kennis had genomen van de publicaties van de Frans-Joodse filosoof Jules Isaac (1887-1963) en na een ontmoeting met Isaac in een persoonlijke audiëntie. Hij gaf de voorzitter van het zojuist opgerichte Secretariaat van de Eenheid van de Christenen, kardinaal Augustin Bea (1881-1968), de opdracht voor het concilie een tekst over de Joden op te stellen. De lange en hobbelige weg die deze tekst aflegde voordat hij, afgevlakt, in 1965 als Nostra Aetate paragraaf 4 werd aangenomen, is eerder in Kroniek beschreven (Kroniek 4/2012, 3/2005). Tweemaal dreigde de tekst in een lade van de Curie te verdwijnen. Het concilie was verdeeld over het Jodendom. Europese en Amerikaanse concilievaders botsten met kerkleiders uit het Midden-Oosten. Aan Joodse zijde veroorzaakte het herhaaldelijk intrekken en bijstellen van de tekst veel onzekerheid. De uiteindelijke tekst ging voor veel Joden (en katholieken!) niet ver genoeg. Desondanks overheerste na de promulgatie in oktober 1965 de overtuiging dat een belangrijke stap was gezet. VERDEELDE REACTIES De Nederlandse Joden trachtten hun houding te bepalen tegenover de groeiende christelijke interesse in een Joodschristelijke dialoog. Orthodox-Joodse kringen reageerden afwachtend. De kleinere liberale gemeenschap zag het concilie echter als een voorbeeld voor het Jodendom. In de liberale visie was het Jodendom toe aan vernieuwing in confrontatie met de eigen tijd. Daartoe zou een oecumenisch Joods forum bijeengeroepen moeten worden, als een pendant van het katholieke Concilie. Maar omdat een dergelijk forum in feite de erkenning zou betekenen van het liberale Jodendom als legitieme stroming, had de orthodoxie, in Nederland vertegenwoordigd door het NIK, hier geen oren naar. Ook het Nieuw Israëlisch Weekblad was aanvankelijk enthousiast over het Concilie. Dat werd niet alleen zichtbaar in de gastbijdrage van Ramselaar, maar ook in een stuk
Seelisberg, 1947. Joden en Christenen verklaren zich te willen inzetten tegen antisemitisme. Voor veel Joden aanvankelijk een verwarrende situatie. van hoofdredacteur Max Heiman Gans in 1963. Gans noemde komende concilieverklaring ‘de fundering van een nieuwe ontwikkeling’, waarbij ‘onderwijs in minachting’ (Jules Isaac) omgebogen zou worden naar ‘onderwijs in mensenmin’. De liberale rabbijn Jacob Soetendorp schreef in Levend Joods Geloof over de positieve impact die het Concilie zou hebben op de opleiding van de katholieke geestelijkheid en de omgang tussen katholieken en Joden. Hakehilla daarentegen, het blad van de (orthodoxe) Joodse Gemeente Amsterdam, zweeg vooralsnog over het concilie. Aan orthodoxe zijde nam men afstand om positie te bepalen - niet alleen in Nederland, ook in de VS en in Israël.
orthoxe opperrabbijn Berlinger, verantwoordelijk voor de gemeenten buiten de Randstad, was nauwelijks anders. Uit liberale hoek kwamen positiever geluiden. Rabbijn Jacob Soetendorp en LJG-voorzitter Mau Goudeket zagen in de katholieke toewending naar het Jodendom een oprecht verlangen naar verbetering van de relatie met het Jodendom en naar kritische heroriëntatie op de eigen christelijke opvattingen.
ORTHODOX-JOODSE AFWIJZING De belangrijkste vraag in Nederlands-Joodse kring was echter niet wat de katholieke motieven waren achter Vaticanum II en Nostra Aetate, maar hoe daar van Joodse zijde ‘WAT WILLEN DE KATHOLIEKEN?’ op moest worden gereageerd. Gaandeweg tekenden zich In de aanvankelijk positief getoonzette reacties en in de twee posities af, die grofweg langs de lijn orthodox-liberaal kritische evaluaties naderhand verwoordden Joodse krinverliepen. gen grotendeels dezelfde analyse. Het Tweede Vaticaans De orthodoxe gemeenschap in Nederland, geleid door de Concilie werd verstaan als een poging van de Kerk om te opperrabbijnen Aron Schuster en Elieser Berlinger, reageren op ‘het heidendom’, waarmee de opkomende verwierpen een op theologie gebaseerde dialoog. Voor secularisatie in West-Europa en het communisme in OostBerlinger ging het in de relatie tussen Kerk en Israël om Europa en Latijns-Amerika werd bedoeld. Achter deze twee schuldvragen. De eerste vraag was die van de Kerk: Zijn de Joden schuldig aan de dood van Jezus? Die kon met ideologische uitdaging zagen de meeste Joodse commentaeen beroep op Jules Isaac toren iets anders: het voortAAN JOODSE ZIJDE V EROORZAAKTE HET terzijde worden geschoven. zetten van een roomsHERHAALDELIJK INTREKKEN EN BIJSTELLEN De tweede vraag, die naar katholieke streven naar VAN DE TEKST VEEL ONZEKERHEID macht. Het Vaticaan dreigde ‘de schuld die de christenen zijn greep te verliezen op de op zich hadden genomen’, katholieken en op de politiek in allerlei landen. Met het achtte Berlinger veel belangrijker. Niet dat hij verwachtte Concilie poogde de Kerk die macht te herwinnen. dat het Concilie tot een schuldbekentenis zou komen - in Maar terwijl deze politieke analyse van het Tweede Vatifeite vond hij het irrelevant wat de kerk op haar concilie caans Concilie algemeen werd gedeeld, verschilden Joodse zou besluiten. Maar cruciaal was in zijn ogen dat Joden uit opinieleiders over de vraag waarom het Jodendom op de het voortdurende antisemitisme tijdens de Diaspora wel de enige in zijn ogen juiste conclusie moesten trekken, concilieagenda was geplaatst. De orthodoxe F. Lange kwam namelijk dat zij moesten deelnemen aan de opbouw van de met een analyse die in het verlengde lag van het bovenJoodse staat. staande. In 1967 stelde hij dat de kerk met de belangstelling De meeste orthodoxe rabbijnen verzetten zich tegen een voor het Jodendom slechts een humaner gezicht wilde tonen om haar eigen leden vast te houden. De bedreiging Joodse participatie aan Vaticanum II, dat immers een intern door secularisatie leidde ertoe dat het christendom een christelijke aangelegenheid was. Het Jodendom moest zich alliantie met het Jodendom zocht, om in de samenleving niet bezighouden met de inhoud van andermans geloof, zoveel mogelijk macht te behouden. De opvatting van de vonden zij. Als geheel verschillende godsdiensten hadden
9
met anderen te spreken was naar zijn opvatting de ‘gewone menselijke moraal’. De verklaring van het Concilie juichte hij overigens wel toe, want de christenen gaven daarmee duidelijk te kennen waar ze voor stonden – zoals omgekeerd Joden niet zouden moeten schromen te zeggen wat ze van het christendom vonden. Werblowsky en anderen, onder wie de hierboven genoemde Lange, stonden wel open voor het wederzijds uitwisselen van informatie, zodat foutieve beelden over de ander gecorrigeerd en het ontstaan van vooroordelen voorkomen konden worden. Bij de weigering van een inhoudelijke, religieuze dialoog speelde aan orthodoxe zijde nog een ander argument mee. Een dialoog is per definitie wederzijds. Dat zou betekenen dat niet alleen Joden zouden kunnen meespreken over de christelijke theologie, maar dat christenen zich ook zouden kunnen uitlaten over de inhoud van het Jodendom. Aan orthodoxe kant wees men een dergelijke wederkerigheid af.
10
Rabbijn Aron Schuster Jodendom en christendom geen boodschap aan elkaar. Schuster en Berlinger waren vanuit hun religieus-zionistische overtuiging alleen geïnteresseerd in een roomskatholieke erkenning van de staat Israël. De Jeruzalemse hoogleraar met Nederlandse wortels R.J. Zwi Werblowksy noemde de religieuze dialoog tussen Joden en christenen in 1966 een epidemische ziekte, ‘dialogitis’. De enige basis om
LIBERAAL-JOODSE VOORTREKKERSROL De liberale voorman Jacob Soetendorp was daar juist voor. De Joods-christelijke dialoog was zijn speerpunt. Veel Joden waren volgens hem echter niet klaar voor de dialoog en gaven blijk van een ‘haast panische schrik voor missie en missiemethoden’. Ook constateerde hij veel onwetendheid over het christendom. Toen hij in 1954 de voorman werd van de kleine Liberaal-Joodse Gemeente, spande hij zich in om deze gemeenschap meer relevantie te geven. Daar hoorde een nieuwe positionering in de samenleving bij. De opkomende dialoog paste in dit streven. Soetendorp verwelkomde de groeiende christelijke belangstelling. Hij zag zichzelf als een pionier van de dialoog. De orthodoxe pogingen tot voorlichting aan de samenleving beschouwde hij als een mislukking. Op vragen van christenen kwam van die zijde, ‘niets dan een verdrietige kroniek van onkunde, verkeerde voorlichting en gebrekkige informatie,’ schreef hij. Vaticanum II paste in de optimistische visie van Soetendorp en Goudeket, een visie waarin het concilie een nieuwe fase in de geschiedenis markeerde, met voor het eerst de erkenning van het Jodendom als volwaardige partner. Het liberale Jodendom zou binnen die nieuwe verhoudingen een voortrekkersrol spelen.
De liberale visie op de dialoog raakte aan een scherp en fel debat tussen orthodoxe en liberale rabbijnen over de toekomst van Joods Nederland. De orthodoxe rabbijnen waren van mening dat het Joodse leven in Nederland een aflopende zaak was. Bewuste Joden zouden emigreren naar Israël, degenen die achterbleven zouden assimileren in de Nederlandse samenleving. Daarom vonden de orthodoxe rabbijnen het niet bijzonder belangrijk om te investeren in betere condities in de Diaspora. Het ging immers om Israël, en daar was geen enkele noodzaak tot dialoog. De liberaal Soetendorp, hoewel ook enthousiast zionist, was echter overtuigd van het belang van het blijvende karakter van de Joodse Diaspora, en daarmee van het belang van goede relaties met de grote groep katholieken in Nederland. Joods leven in Nederland had niet afgedaan. Joods leven in Nederland had wel degelijk toekomst. BART WALLET
Rabbijn Jacob Soetendorp
Dit artikel is het een bewerking van het gelijknamige artikel uit Traject 22 (2013), 103-128. Kroniek plaatst het in twee delen. Het tweede deel zal verschijnen in Kroniek 2/2014.
Pelgrimsboek voor Israël is klaar
Namens de Raad bood ir. Pieter Rookmaaker de bundel op 20 februari aan mgr. Woorts aan. De Utrechtse hulpbisschop is binnen de Nederlandse Bisschoppenconferentie zowel referent voor bedevaarten als voor de betrekkingen met het Jodendom. REISERVARING Op verhaal komen is geschreven door Piet van Midden. De KRI heeft hem hiervoor gevraagd vanwege zijn grote kennis van en reiservaring in het Midden-Oosten, Israël en Palestina in het bijzonder. De bundel is een vernieuwde versie van de brochure De lucht van het land Israël maakt wijs uit 2000. ‘De brochure wilde pelgrims niet alleen de weg wijzen naar heilige plaatsen, maar ook enigszins toelichten wat er gebeurt op het gebied van joods-katholieke of joods-christelijke betrekkingen - niet alleen binnen Nederland maar ook daarbuiten,’ lichtte Rookmaaker toe. ‘Juist toen de brochure gereed was, kwam het reizen naar Israël echter tot stilstand vanwege de intifada’s. En toen het klimaat verbeterde, was de brochure inmiddels achterhaald.’ OOK HET ACTUELE JODENDOM Nu, een kleine vijftien jaar later, is er deze nieuwe versie. De bundel is inhoudelijk volledig herzien en op belangrijke punten aangevuld. Rookmaaker prees de manier waarop het voorziet in kennismaking met het actuele Jodendom, naast uitvoerige informatie over heilige plaatsen. Een bijdrage van Gerard Rouwhorst gaat bovendien uitvoerig in op de relatie Roomskatholieke Kerk en het Joodse volk. Rookmaaker: ‘Voor pelgrims is het van belang dat ze niet alleen in Israël en Palestina met deze zaken worden geconfronteerd, maar dat ze ook terug in Nederland kennis kunnen krijgen van wat zich op dit gebied afspeelt.’ Omdat wordt gestreefd naar een zo breed
mogelijke verspreiding onder pelgrims, wordt de bundel kosteloos ter beschikking gesteld aan reisorganisaties met Israël en Palestina in hun programma. OPEN HART EN GEEST In zijn reactie feliciteerde mgr. Woorts de KRI Katholieke Raad voor Kerk en Jodendom met het verschijnen van Op verhaal komen. Hij herinnerde aan het op handen zijnde jubileum van het conciliedocument Nostra Aetate en aan de twee pausen die eerder het Heilige Land bezochten. Dit jaar zal ook paus Franciscus daarheen pelgrimeren. ‘We weten dat hij goed bevriend is met een rabbijn in Argentinië en dat hij direct na zijn aantreden een brief heeft gestuurd naar de opperrabbijn van Rome, zoals ook paus Benedictus XVI had gedaan. Wat we nodig hebben is een open hart en geest alsook kennis van zaken: ik hoop dat deze bundel daaraan kan bijdragen.’
11
ROLAND ENTHOVEN
RKK
In het jaar waarin niet alleen paus Franciscus, maar ook het Aartsbisdom Utrecht pelgrimeert naar het Heilig Land, publiceert de KRI de nieuwe bundel ‘Op verhaal komen’. Deze reisgids wil een handreiking bieden vanuit joods-christelijk perspectief voor pelgrims naar Israël en Palestina, zoals de ondertitel duidelijk maakt.
Pieter Rookmaaker (rechts) overhandigt de bundel aan mgr. Woorts.
NOSTRA AETATE - BRON VAN WETENSCHAPPELIJKE ACTIVITEIT Vijftig jaar na publicatie leidt Nostra Aetate nog altijd tot intrigerende kerkhistorische en theologische inzichten. Het jubileumjaar lijkt voor onderzoekers een goede reden voor een nieuwe publicatie. De theologische faculteit van de Universiteit van Bonn heeft op haar website al een reeks zeer lezenswaardige artikelen verzameld. Een aanrader! Als doelstelling formuleert webmaster Reinhold Boscki, dat Nostra Aetate als levend, geestelijk document werkzaam te laten blijven, ook in de toekomst. De website heeft een inhoudelijke focus en oordeelt streng over het wetenschappelijk niveau van bijdragen. Ook van wat er aan wetenschappelijke literatuur verschijnt over dit onderwerp in en buiten Duitsland wordt de lezer op de hoogte gehouden. De subpagina’s over theologie en voorgeschiedenis van de Joods-christelijke dialoog omvatten uitgebreide terugblikken op de laatste vijftig jaar. Interessant is een serie studies over de vervangingstheologie en de sjoa, die zich onder meer concentreert op nieuwe inzichten over de wijze waarop we gedenken en herinneren. Naast de theologie en de Joodschristelijke dialoog is er een speciale pagina over leven en werken van Eli Wiesel. Tenslotte bevat de site verwijzingen naar praktische handreikingen voor het doen voortleven van de uitgangspunten van Nostra Aetate, onder meer in het onderwijs. Diverse voorbeelden van good practice aan Duitse scholen worden beschreven en toegelicht. De site is te vinden op http://www.nostra-aetate.uni-bonn.de/. A.W.
- KRI A C H T E R
Joodse feest- en herdenkingsdagen (5774) 16 maart: Poeriem (Lotenfeest) 15/16 april: Pesach (Paasfeest)
12
21/22 april: Pesach (Paasfeest) 28 april: Jom Hasjoa (herdenking Sjoa)
Utopie?
Colofon
Een van de belangrijkste boeken van de afgelopen jaren is het in 2009 verschenen The Spirit Level. Why Equality is Better for Everyone. De auteurs, Richard Wilkinson en Kate Picket, zijn epidemiologen. In hun boek analyseren ze wereldwijd verzamelde statistische onderzoeken en tonen ze dat de mate van sociaal-economische ongelijkheid in een land correleert met sociale en medische problemen. Samenlevingen als Zweden, Finland, en ook Nederland, met relatief kleine inkomensverschillen, hebben minder tienerzwangerschappen, minder obesitas, grotere sociale cohesie, lagere criminaliteitscijfers, minder uitgaven voor medische zorg, minder gevangenen, en ze bereiken een hogere opleidingsgraad. Die samenhang is ook zichtbaar voor afzonderlijke staten van de VS, dus zelfs binnen een politieke en economische eenheid. Correlatie is daarmee nog geen oorzaak: er zijn uiteenlopende samenhangen denkbaar, maar de correlaties zijn statistisch indrukwekkend. Dit boek werpt nieuw licht op een oud Bijbels voorschrift: het Jubeljaar (Lev. 25). In dat jaar dienen oude schulden vereffend, scheefgetrokken bezitsverhoudingen rechtgezet en door schulden ontstane slavernij opgeheven te worden. Ook Jezus proclameert het aanbreken van een Jubeljaar (Luk 4:19). Het is dan ook ondenkbaar om het religieuze los te koppelen van economie en politiek. Armoede is volgens de Tora het gevolg van het accumuleren van kapitaal bij enkelingen, een onrecht dat het Jubeljaar moet rechtzetten (Lev 25:25-28!). Utopie? Wellicht. Maar ook Picket en Wilkinson laten zien dat toenemende inkomensongelijkheid dramatisch uitpakt voor de samenleving. Het wordt tijd die les ter harte te nemen en haar praktische implementatie te doordenken. Zeker nu onze politici geen adequaat antwoord bieden op banken, grote bedrijven en internationale ‘marktpartijen’ die, onder het mom van een vrije marktideologie, gehakt maken van onze verzorgingsstaat. ERIC OTTENHEIJM
Activiteiten en mededelingen 28-30 maart 2014 OJEC-weekend Leren en Vieren Samen sjabbat en zondag vieren en bij elkaar te gast zijn. Lernen en discussiëren met passie en plezier! Thema: ‘Zijn er nog vragen? of: Wat Joden en christenen na decennia van dialoog en ontmoeting nu eens echt van elkaar willen weten.’ M.m.v.: ds. Nico ter Linden, Tamarah Benima, Merav Barzel, Tzvi Marx, Leo Mock, Bart Jan Koet e.v.a.a. Plaats: Mennorode, Elspeet. Tijd: vrijdag 28-3 18.00 uur, zondagmiddag. Bijzonderheden: maaltijden zijn vegetarisch. Striky kosjer svp van tevoren opgeven. Prijs: (all-in): € 205 eenpersoonskamer, € 190 p.p. tweepersoonskamer. Opgeven bij: OJEC,
[email protected], 06-53998400 (Golstraat 23, 7411 BN Deventer). Zie ook: website www.ojec.org. Wees welkom! 3 juni Debat met György Schöpflin over antisemitisme in Hongarije. Nadere bijzonderheden volgen in de komende nummers van dit blad.
‘KRONIEK’ is een uitgave van de Katholieke Raad voor Kerk en Jodendom - het Katholieke adviesorgaan voor de relatie met het Jodendom - en verschijnt viermaal per jaar. Het Informatiebulletin wordt toegestuurd aan alle betrokkenen bij het werk van de Katholieke Raad voor Israël en aan iedereen met belangstelling voor de christelijkJoodse betrekkingen in Nederland en daarbuiten. ‘KRONIEK’ informeert over de activiteiten van de KRI, brengt nieuws over de binnen- en buitenlandse betrekkingen tussen christenen en Joden en laat opiniemakers uit de Joodse en Katholieke gemeenschap aan het woord. ‘KRONIEK’ is daarom een must voor iedereen die kiest voor de ontmoeting met het levende Jodendom. Abonnement: Voor een jaarabonnement van ‘KRONIEK’ geldt als richtprijs € 17,50 per jaar. Redactie: Ton Crijnen Tineke de Lange Eric Ottenheijm Alette Warringa
deCoeur KRI
Redactie-adres: KRI, Postbus 13049 3507 LA Utrecht’, tel.: 030 - 232 69 25 e-mail:
[email protected] ISSN 1877-1351 Administratie: Kattenbroekerweg 2, 3813 EA Amersfoort, tel.: 033 - 475 37 44 Betalingen: Giro NL39INGB0007916652 (BIC = INGBNL2A), tnv financiële admin. Kroniek, Zeist
