APRIL 2002 JAARGANG 91. SmTUUR HISTORISCH NATUURHISTORISCH GENOOTSCHAP IN LIMBURG PADDESTOELENONDERZOEK IN LIMBURG

APRIL

SmTUUR

2002

JAARGANG

91

H I S T O R I S C H Ä A N D B L A D NATUURHISTORISCH G E N O O T S C H A P IN LIMBURG

PADDESTOELENONDERZOEK IN LIMBURG EN DE BETEKENISVOOR HET

THEMANUMMER NAAR AANLEIDING V A N HET SYMPOSIUM GEORGANISEERD V O O R HET 25 JARIG JUBILEUM V A N DE P A D D E S T O E L E N STUDIEGROEP U M B U R G , DECEMBER 2000

NATUURBEHEER

/ is om haar

genoemd te worden. Gedurende 25 jaar heeft de Paddestoelen Studiegroep

rijlidom en bijzondere soortensamenstelling van hogere planten, wos het

Umburg van het Natuurhistorisch Genootschap in Umburg de provincie my-

met de kennis van de paddestoelen in Umburg minder gunstig gestemd.

cologisch onderzocht Het verjaardagsfeestje naar aanleiding van dit jubi-

Wellicht had dit te maken met het feit dat het optreden van paddestoelen

leum werd gebruikt voor een symposium in Roermond in december 2000.

minder voorspelbaarwas dan dat van hogere planten. Om de bijzonderhe-

De voordrachten van dit symposium zijn in dit nummer van het Natuurhis-

den te ontdekken was blijkbaar meer geduld of geluk vereist. En bij sommi-

torisch Maandblad bijeengebracht Bijdragen van de Paddestoelen Studie-

ge Hollandse mycologen, die zoals ikzelf even op een dag Umburg wilden

groep ontbraken tijdens het symposium. De leden van de studiegroep ga-

aandoen, ontbrak het aan geduld of geluk. In 1981 ontdekten wij een laan-

ven er de voorkeur aan de rol als gastheer te spelen en anderen de myco-

tje door een beukenbos op de Riesenberg bij Gronsveld dat prompt het

logische rijkdom van Limburg te laten bezingen. Ook werd er aandacht be-

laantje van de grote verpachtingen werd genoemd, omdat we dachten daar

steed aan de mogelijkheden voor een op paddestoelen gericht beheer, opdat

wel snel even allerlei zeldzame gordijnzwammen

de mycologische kroonjuwelen niet aan waarde inboeten.

voor Nederland te kun-

nen vinden. Het resultaat viel nogal tegen. In de lijst van de bijzondere gebieden voor 1986 staat de Riesenberg dan ook niet in de top vijftien ver-

Op deze plaats wil ik de Paddestoelen Studiegroep Limburg van harte ge-

meld. Meer geduld was blijkbaar nodig, want nu staat hetzelfde gebied in

lukwensen met hun jubileum. Ik wil daarbij de wens uitspreken dat de ko-

de lijst van Limburgs bijzondere gebieden op plaats zes (zie het artikel van

mende 25 jaar niet alleen een periode zal zijn waarin met hetzelfde en-

L jalink in dit nummer).

thousiasme de mycologische inventarisatie van de provincie wordt voortge-

Geluk hadden we wel bij de èemelerberg. In een periode van 4 jaar (vanaf

zet, maar ook een periode waarin de bescherming en het beheer van de

1980 tot en met 1983) vonden we daar in totaal 20 soorten wasplaten,

Umburgse natuurgebieden

waarmee het terrein de meest bijzondere wasplatenweide van Umburg

succesvol is.

ten behoeve van de mycologische

waarden

wos, en mogelijk nog steeds is (zie het artikel P.j. Keizer in dit nummer).

Thomas W.

Waar geduld en geluk zulke belangrijke faaoren zijn, dient ook de vasthoudendheid en doorzettingsvermogen van de Umburgse mycologen apart

Voorzitter Nederlandse

De Paddestoelen Studiegroep Limburg op excursie. Van links naar rechts: Tonny jetten. Piet de Vree, Margriet Frijns, Piet Ron Bronckers, Irmgard Zilverstand,

Hans Crutzen, Henk Henczijk, jo Bollen, Martin Zilverstand en Giel Jetten.

Provincie

Het uitgeven van dit themanummer van het Natuurhistorisch Maandblad is mede mogelijk gemaakt door een extra financiële bijdrage van de provincie Umburg. Umburg

Mycologische

Keldenrian,

Kuyper

Vereniging

N A T U U R H I S T O R I S C H

A P R I L 2 0 0 2 lAARGANG

M A A N D B L A D

53

INDICATIEVE WAARDE VAN BEDREIGDE PADDESTOELEN OP DE ZANDGRONDEN £ Brouwer,

Van Slingelandtstraat

49, 6828

VC

Arnhem

Het afbreken van een radio kan bijzonder leerzaam zijn. Dat geldt ook voor de natuur; de recente vermesting, verzuring en verdroging hebben

genoemd, maar "humusspecialisten" is w e l licht een betere benaming daar de meeste van deze soorten o o k op strooiselarme plekken

ons veel geleerd over de ecologie van paddestoelen. Toch is de sluier van geheimzinnigheid waarmee paddestoelen zijn omgeven nog lang niet helemaal opgetrokken. In d i t artikel w o r d t geprobeerd o m de effecten van verzuring en vermesting op de bodembewonende paddestoelen op zandgronden aan te geven. Verder worden enkele indicatieve groepen van herkenbare paddestoelen gepresenteerd die gebruikt kunnen worden als leidraad voor een gunstig paddestoelenbeheer.

in het bos blijken v o o r te komen. Slechts enkele van deze s o o r t e n zijn kenmerkend v o o r gestoorde grazige vegetaties met een snelle humusafbraak, b i j v o o r b e e l d Reuzenbovist {Langermannio

gigantea),

Weidekringzwam

(Marasmius oreades) en Geschubde inktzwam (Coprinuscomatus).

D e meeste overige soor-

ten vestigen zich pas na een periode van stabilisatie waarin de omstandigheden v o o r humusafbraak minder gunstig w o r d e n . D e afbraak v e r l o o p t dan meer in fasen waarbij in elke fase andere, gespecialiseerde humusafbrekers bij d e afbraak b e t r o k k e n zijn ( A R -

BIOTOOP

taties komen alleen paddestoelen v o o r die

N O L D S , 1994).

zijn gespecialiseerd in het afbreken van klei-

W a n n e e r zich bomen vestigen w o r d e n hu-

Paddestoelen zijn v o o r hun koolstof afhanke-

ne hoeveelheden strooisel o p en in de b o -

musspecialisten deels verdrongen d o o r af-

lijk van organisch materiaal. In grazige vege-

dem. Deze w o r d e n vaak graslandsoorten

brekers van bladeren en naalden. In de b o d e m o n d e r de strooisellaag vestigen zich s o o r t e n die e c t o m y c o r r h i z a v o r m e n m e t b o m e n . H e t v o o r k o m e n van m y c o r r h i z a v o r m e r s en humusspecialisten op strooiselarme bodem w o r d t mede bepaald d o o r de bodemsamenstelling. Met het o u d e r w o r d e n van het bos vindt plaatselijk verdere s t r o o i selophoping plaats. Enkele soorten die gespecialiseerd zijn in h e t afbreken van d i k k e strooiselpaketten, zoals de Nevelzwam (Clitocybe nebularis)

(figuur I ) , krijgen dan de

overhand en mycorrhiza-soorten gaan achteruit. O o k neemt de hoeveelheid staand en liggend d o o d h o u t t o e . D e samenstelling van de m y c o f l o r a o p d o o d h o u t w o r d t v o o r a l bepaald d o o r de h o u t s o o r t en g r o o t t e .

RECENTE VERANDERING Veranderingen in de paddestoelenflora zijn vooral het gevolg van een veranderd bosbeheer en van verzuring, vermesting en v e r d r o ging. In het begin van de twintigste eeuw w e r d FIGUUR I De Nevelzwam

zowel het strooisel als het dode hout uit de

(Clitocybe nebularis)

toen nog jonge bossen op zandgronden ver-

vormt meestal

wijderd en onder andere gebruikt als s t r o o i -

heksenkringer} in dikke

sel in veestallen en als b r a n d s t o f ( B U R N Y ,

strooisellagen op allerlei bodemtypen

1999). Sinds het wegvallen van dit gebruik is

(foto: R. Knol).

de hoeveelheid d o o d hout en het aantal hier-

54

APRIL

2002 J A A R G A N G 9 !

NATUURHISTORISCH

MAANDBLAD

op levende paddestoelen toegenomen. Helaas

hebben hier hard toegeslagen (zie kader I ) .

TABEL I

geldt dit niet v o o r naaldhoutafbrekende soor-

B o v e n d i e n heeft een s t e r k e s t r o o i s e l o p -

Enkele strooisettolerante mycorrhiza-vormende

ten; op naaldhout voorden naar verhouding

hoping plaatsgevonden d o o r h e t o u d e r w o r -

steeds meer weinig kieskeurige s o o r t e n en

den van het bos, d o o r het wegvallen van het

zelfs l o o f h o u t b e w o n e r s aangetroffen ( A R -

gebruik van strooisel en d o o r een v e r h o o g -

NOLDS & V E E R K A M P , 1999).

De reden hiervoor

de strooisel productie als gevolg van stikstof-

is onduidelijk, maar het lijkt aannemelijk dat de

aanvoer. Stikstofaanvoer en s t r o o i s e l o p -

veranderingen in de bodemsamenstelling als

hoping hebben geleid t o t een sterke achter-

gevolg van stikstofophoping en verzuring in-

uitgang van humusspecialisten en m y c o r r h i -

vloed hebben op de opname en inbouw van

za-vormers. Slechts een beperkt aantal zeer

mineralen d o o r levende bomen en dus op de

algemene paddestoelen p r o f i t e e r t juist van

samenstelling van dood hout.

strooiselophoping (tabel I).

ten. Strooiseltolerante soorten zijn soorten die bij strooiselophoping niet afnemen. Mycorrhiza-vormers Amethistzwam Geelwitte russula

Botercollybia

Gewoon elfenschermpje

Mycena pura

Bundelcollybia

Nevelzwam

INDICATIEVE GROEPEN

ging o f de inlaat van w a t e r m e t een andere

Collybia butyracea Megacollybia platyphylla

Knolparasolzwam

Bovendien is in veel natte bossen een sterke

Russula ochroleuca

Breed plaatstreephoed

Kleine stinkzwam

zijn sterk achteruit gegaan d o o r verdroging.

Lacearla amethystina

Strooiselafbrekers

Grote stinkzwam

Bodembewonende soorten van natte bossen

verruigingopgetreden als gevolg van v e r d r o -

paddestoelen en afbrekers van dikke strooiselpakket-

Paarse schijnridder

Collybia confluens Phallus tmpudicus Mutinus caninas Macrolepiota rhacodes Clitocybe nebularis Lepista nuda

Roodbruine trechterzwam Lepista flaccida Collybia peronata _^ Scherpe ctsllybia ^

w a t e r k w a l i t e i t H e t behoud van voedselarme

In vrijwel alle bossen op de Limburgse zand-

broekbossen is o o k van g r o o t belang v o o r

gronden waar menselijke activiteiten t o t een

Struikheide (Calluna vulgaris). Fijn schapegras

paddestoelen. M e t name in Midden-Limburg

m i n i m u m zijn b e p e r k t

(Festuca oVina), Dalkruid (Maianthemum

is nog een aantal intacte broekbossen aanwe-

strooiselpakket gevormd. O p plekken waar

lium), Dubbelloof (6/echnum spicant). Kussen-

zig in oude Maasmeanders en dichtgegroei-

s t r o o i s e l p a k k e t t e n o n t b r e k e n w o r d t de

tjesmos (Leucobryum glaucum) en korstmos-

de vennen. Bedreigde indicatorsoorten die

paddestoelenflora vooral bepaald d o o r de

sen. Tenslotte is er nog een groep stikstof-

daar zijn aangetroffen zijn onder andere de

mate waarin de b o d e m gebufferd is tegen

tolerante s o o r t e n die zelfs nog v o o r k o m e n

Kleine en Kleinste Elzegordijnzwam (Cortina-

verzuring en hiermee samenhangende stik-

op sterk verzuurde bodems met stikstofop-

rius bibulus en Cortinarius lilacinopusillus), K o -

stofophoping (zie kader I). Helaas ontbreken

p e r r o d e gordijnzwam {CortJnarius uliginosus)

hoping(tabel Ill,figuur4). D e vegetatie w o r d t

o p d i t g e b i e d nog veel stukjes van de ecologi-

hier vaak gedomineerd d o o r stikstofminnen-

sche puzzel. In tabel II is daarom op basis van

de planten als Pijpenstrootje (Molinia caeru-

veldwaarnemingen van paddestoelen, bege-

lea). Bochtige smele (Deschampsia

leidende vegetatie en vermoedelijke verschil-

bramen en stekelvarens. D e s o o r t e n r i j k d o m

len in bodemkarakteristieken een praktische

van de zeer stikstofgevoelige g r o e p is vele

(figuur 6)en Z w a r t r o d e russula (Russula olivaceoviolascens). In het volgende zal ik mij beperken t o t bodembewonende paddestoelen van bossen op droge zandgronden. Verzuring en vermesting alsgevolg van stikstofaanvoer uit de lucht

KADER I Verzuring en stikstofaanvoer via de lucht

heeft zich een dik

ponent van luchtvervuiling in Nederland. Deze stik-

stof bereikt de bodem in de vorm van ammonium en

in mindere mate nitraat. Op niet te zure bodems

wordt ammonium omgezet in nitraat. Hierbij komt

zuur vrij en kan de bodem verzuren. Op sterk zure of verzuurde bodems vindt deze omzetting niet plaats

en kan ammonium zich steeds verder ophopen. Ni-

traat spoelt makkelijk uit naar diepere bodemlagen en hoopt zich niet op in de bovenste bodemlaag.

Het resultaat van atmosferische depositie is dus af-

hankelijk van het bodemtype. Op zwak en matig zure

bodems worden door de depositie vooral hogere ni-

traatconcentraties aangetroffen en kan ook verdere verzuring optreden. Deze verzuring gaat vaak gepaard met een afname van kalium- en magnesiumcon-

centraties en een toename van aluminium en even-

tueel ijzerconcentraties. Op zure bodems en in zure humuslagen op zure tot neutrale bodems kan een

sterke ophoping van ammonium plaatsvinden.

De directe reden waarom veel paddestoelen achter-

uitgaan door atmosferische depositie is niet geheel

duidelijk. Zeer waarschijnlijk speelt sdkstofophoping

een grote rol, maar ook veranderingen in kalium-, magnesium- en aluminiumconcentraties en de verzuring zelf kunnen een rol spelen.

Het hier beschreven proces wordt in dit artikel aan-

geduid met "verzuring".

flexuosa),

indeling gemaakt in drie groepen, namelijk:

malen g r o t e r dan die van de stikstoftoleran-

zeer stikstofgevoelige, stikstofgevoelige en

te groep. Stikstofaanvoer heeft in bossen ge-

matig stikstofgevoelige s o o r t e n .

leid t o t een s t e r k e afname van het aantal

Zeer stikstofgevoelige paddestoelen komen

paddestoelensoorten van voedselarme bo-

vrijwel alleen v o o r op lemige, humeuze of

dem.

zavelige, maar voedselarme zandgronden, De laatste decennia is stil<stof de voornaamste com-

bifo-

waar stikstofaanvoer niet leidt t o t verzuring. D i t zijn tevens de groeiplaatsen van planten van niet verzuurde zandbodems, zoals Grasklokje (Campartula rotundifolia). Stijve ogent r o o s t (Euphrasia stricta) en diverse haviksk r u i d e n . Stikstofgevoelige s o o r t e n k o m e n o o k v o o r o p kalkloze, zwak zure bodems indien deze niet of slechts oppervlakkig verder verzuurd zijn, bijvoorbeeld vers (stuif-)zand en zure leem (zie o o k figuur 2 en 3). Begeleidende plantensoorten zijn daar bijvoorbeeld Hengel (Melampyrum

pratense). W i t t e kla-

verzuring (Oxalis acetosella). Mannetjes-ereprijs (Veronica officinalis) en T o r m e n t i l (Potentilla

erecta).

Matig

stikstofgevoelige

paddestoelensoorten kunnen behalve o p de e e r d e r g e n o e m d e standplaatsen o o k nog v o o r k o m e n op uitgeloogde, grove zandbodems waar zich van nature of d o o r stikstofaanvoer enige stikstof heeft opgehoopt. Hier w o r d e n ze vergezeld d o o r b i j v o o r b e e l d

Een complicerende factor is het o p t r e d e n van stratificatie: de oppervlakkige strooisellaag verzuurt eerder dan de dieper gelegen bodemlagen. H i e r d o o r kunnen op nog niet geheel verzuurde bodems s o o r t e n van verz u u r d e strooisellagen samen v o o r k o m e n met stikstofgevoelige mycorrhiza-vormers. Verder kunnen sommige bedreigde s o o r t e n o o k v o o r k o m e n op plekken waar buffering samengaat m e t een lichte vermesting, bijvoorbeeld langs schelpenpaadjes of op vers t o o r d e plaatsen. V o o r a l kluifjeszwammen (Helvella spp.), bekerzwammen (Peziza spp.), truffels en vezelkoppen (Inocybe spp.) hebben een v o o r k e u r v o o r dergelijke bodems (DE VRIES,

2000).

In de tabellen I, II en III is v o o r zover mogelijk gebruikgemaakt van relatiefalgemeneengoed herkenbare soorten. Vooral v o o r de soorten uit de groepen "stikstofgevoelig" en "zeer stikstofgevoelig" geldt uiteraard dat deze vrijwel

N A T U U R H I S T O R I S C H

APRIL

M A A N D B L A D

2 0 0 2 JAARGANG

55

TABEL II Indeling van de paddestoelenflora van droge, kalkarme en voedselarme zandgronden in drie groepen. Tevens is bij benadering de gevoeligheid voor verzuring en stikstofophoping weergegeven (stippellijnen). Voor de indeling is gebruik gemaakt van onder andere Arnolds (1981), Jansen (1981) en Keizer (1993).

Zeer stikstof gevoelig

Stikstof gevoelig

- Nooit stikstofophoping - Relatief veel nitraat - Geen vrij aluminium - Veel kationen, met name kalium, calcium, magnesium -Zwak zuur(pH 4,5-6)

Matig stikstof gevoelig

- Enige stikstofophoping - Relatief veel ammonium -Vrij aluminium - Weinig kationen - Zuur (pH 3,5-4.5)

Matig stikstof gevoelig Paardehaartaatling Veenvlamhoed Franjezv/am Vliegenzwam Braakrussula Grofplaatrussula Gele knolamaniet Koeieboleet Bruine ringboleet Eekhoorntjesbrood Zandkaalkopje

Marosmjus androsaceus Gymnopilus fuigens Thelepbora terrrestris Amanita muscaria Russula emética Russula nigricans Amanita citrina Suillus bovinas Suillus luteus Boletus edulis Psilocybe montana Cystoderma amiantbemum Russula caerutea Boletus erythropus Russuía drim&Q _ , —

Okergele korrelhoed Papilrussula Heksenboleet Duivelsbroodrussula Stikstofgevoelig Heideknotszwam

Hanekam Vuurzv/ammetje Narcisamantet Trechtercantharet Zwavelmelkzwam Zwartwordende v^asplaat Oorlepelzwam Oranje melkzwammen Denneslijnnkop Tolzwam Truffelknotszwammen Gele ridderzwam Zeepzwam S n eeu v^wam m etj e Groene glibberzwam Schaapje Narcisridderzwam Overige stekelzwammen

Clavaria argillacea Cantharellus cibarius Hygrocybe miniata Amanita gemmata Canthareilus tubaeformis Lactarius chrysorrheus Hygrocybe canica Auriscalpium vulgare Lactarius deliciosus si. Hygrophorus hypothejus Coltricia perennis Cordyceps spp. Tricholoma équestre Tricholoma saponaceum Hygrocybe virgíneo Leotia lubrica Lactarius vellereus Tricholoma sulphureum Hydnum/SarcodonlPh ellodon

Z e e r stikstofgevoelig Aard tongen Koraalzwammen (bodem) Gele knotszvs^ammen Grote gordijnzwammen Wormvormige knotswam Staal steeltjes Overige wasplaten Overige slijmkoppen Koperrode spijkerzwam

Geoglossum spp. Ramaria (excl. R. stricta) Clavulinopsis spp. Phiegmacium/Myxacium Clavaria fragilis Entalama sg. Leptonia Hygrocybe spp. Hygrophorus spp. Chroogomphus rutiius

allemaal zeldzaam zijn g e w o r d e n . D o o r m i d del van deze groepen en de begeleidende ve-

volgens o n d e r h e t dak s c h o o n r e g e n w a t e r

BEHEER

t o e te dienen ( B O X M A N et o/., 1994). D i t bos

getatie kunnen die terreindelen w o r d e n o p g e s p o o r d die voedselarm en niet v e r z u u r d zijn, dat w i I zeggen waar geen stikstofophoping

was zeer zwaar aangetast; van de g r o e p van

STIKSTOFOPHOPING

BESTRIJDEN

m y c o r r h i z a - v o r m e n d e paddestoelen k w a men alleen de s t i k s t o f t o l e r a n t e s o o r t e n G e -

heeft plaatsgevonden. Deze zijn z o w e l kans-

Is e r n o g h o o p v o o r de p a d d e s t o e l e n o p

r i j k v o o r bedreigde paddestoelen als v o o r an-

zandgronden? In de R o u w k u i l e n , een bos in

m e l k z w a m {Lactarius hepaticus) nog v o o r . N a

d e r e groepen organismen die afhankelijk zijn

de Peel bij IJsselsteyn, is een kijkje in een scho-

tien jaar is de v o o r r a a d stikstof in de humus-

nere t o e k o m s t g e n o m e n d o o r een stuk d e n -

laag weliswaar afgenomen, maar nog steeds

van dit bedreigde milieu. Paddestoelen zijn in bossen op arme zandgronden goede indicatoren d o o r hun makkelijke verspreiding en schaduv^olerantie.

w o n e k r u l z o o m {Paxillus invotutus) en Lever-

nenbos t e overkappen m e t een d o o r z i c h t i g

hoog. D e g r o e p s t i k s t o f t o l e r a n t e m y c o r r h i -

dak dat het r e g e n w a t e r afvangt en d o o r ver-

za-paddestoelen w e r d uitgebreid m e t Parel-

APRIL

56

2002

N A T U U H H I S T O R I S C H

lAAllGUNG 91

M A A N D B L A D

FIGUUR 2

Hanekam (Cantharellus cibarius}, een stikstofmijdende mycorrhiza-vormer, verschilt vooral van de Valse hanekam door de dikke, onregelmatige plaatjes, de korte dikke steel en meer golvende hoedrand (foto: R. Knol).

K U Y P E R , 1994).

De combinatie van strooisel-

verwijdering en lichte bekalking biedt mogelijk de meeste kansen v o o r de terugkeer van bedreigde paddestoelen en planten. A l met al zijn er behoorlijk w a t ingrepen nodig, iets w a t in een bos juist ongewenst is en alleen te overwegen na een sterke afname van de stikstofdepositie.

KANSRIJKE

LOCATIES

T o t nu t o e is het verhaal van paddestoelen op zandgronden nogal triest en dat past niet bij het 25-jarig bestaan van de Paddestoelen veranderingen in de regenwatersamenstel-

Studiegroep Limburg. H e t goede nieuws is

ling, zoals een hogere p H en een lagere zwa-

dat paddestoelen zich via hun sporen over

velconcentratie ( A R N O L D S , 2001). Enig her-

hetalgemeen goed kunnen verspreiden en dit

stel is dus op termijn wel te verwachten, maar

stelt ze in staat o m geschikte locaties o o k in

ten. Dus vooral in:

de dikke strooisellaag beperkt dit herstel in

onze versnipperde natuur snel t e kolonise-

a. ongestoorde voedselarme wegbermen:

de meeste bossen.

ren. Alternatieven v o o r het voedselarme bos

V e r w i j d e r e n van de strooisellaag in bossen

zijn alle plekken waar:

heeft binnen enkele jaren een duidelijk posi-

a) een voedselarme bodem aanwezig is,

t i e f effect o p

b) strooiselophoping niet plaatsvindt,

KADER 2

Paddestoelenbescherming op de Limburgse zand-

gronden: de kansen liggen vooral in natuurterreinen die nog stikstofgevoelige paddestoelensoorten bezit-

b. voormalige groeven;

c. bossen en graslanden op lemige of kleiige zandbodems; d. intacte broekbossen.

mycorrhiza-paddestoelen

( B A A R & K U Y P E R , 1998).

Vooral indien de stik-

c) geen verzuring o p t r e e d t

amaniet (Amanita rubescens) en Kastanjebo-

stofdepositie in voldoende mate afneemt kan

leet (Bo/etus badius). Zelfs het O o r l e p e l -

strooiselverwijdering van nog niet verzuur-

D e meest v o o r k o m e n d e wijkplaatsen zijn

zwammetje (Aunscalpium vulgare) d o o k w e e r

de bodems leiden t o t terugkeer van zeer stik-

wegbermen (inclusief lanen, fietspaden, bos-

op (mondelinge mededeling D. Boxman). D i t

stofgevoelige s o o r t e n . Echter, het wegne-

paden), greppelwanden, zandverstuivingen,

is een s o o r t die gevoelig is v o o r sterk zure

men van de humus maakt de bodem tegelij-

groeven en begraafplaatsen (zie l
bodems en kennelijk o o k v o o r hoge concen-

kertijd gevoeliger v o o r verzuring. H e t b e k a l -

W e g b e r m e n en begraafplaatsen zijn vooral

traties stikstof in de v o r m van a m m o n i u m .

ken van verzuurde bossen leidt t o t mobilisa-

w a a r d e v o l v o o r p a d d e s t o e l e n indien het

O o k de opleving van mycorrhiza-paddestoe-

tie van opgehoopt stikstof uit de humuslaag

strooisel kan wegwaaien o f w o r d t v e r w i j -

len in wegbermen in het v o o r paddestoelen

en t o t verdere achteruitgang van stikstofge-

d e r d . V e r d e r kan het ontsluiten van verse

gunstige jaar 2000 is mogelijk een gevolg van

voelige p a d d e s t o e l e n s o o r t e n ( D E

b o d e m of het gebruik van bufferende mate-

VRIES

&

rialen zoals leem of schelpen leiden t o t het v o o r k o m e n van verzuring. Een goed v o o r beeld is de G r o o t e heide bij V e n l o , waar aanvoer van g r o n d uit het Maasdal heeft geleid t o t h e t o n t s t a a n van een g e b u f f e r d , voedselarm b i o t o o p m e t stikstofgevoelige paddestoelensoorten. Heel k e n m e r k e n d is hier het v o o r k o m e n van veel wasplaten en satijnzwammen, w a a r o n d e r zeldzaamheden als Puntmutswasplaat {Hygrocybe

acutoconi-

ca) en Blauwplaatstaalsteeltje (Entoloma cha-

FIGUUR 3

Het Schaapje (Lactarius vellereus), een stikstofmijdende mycorrhiza-vormer. Evenals de Nevelzwam een tot 25 cm grote, witte paddestoel met apopende plaatjes. Gemakkelijk te herkennen aan het harde, brokkelige vlees, de scherpe smaak van het vlees en de witte melk na beschadiging (foto: R. Knol).

N A T U U I Ï H I S T O R I S C H

A P R I L 2 0 0 2 JAARGANG

M A A N D B L A D

57

FIGUUR 4 Valse hanekam (Hygrophoropsis aurantlaca), een stikstafiolerante suooiselafbreker (foto: R. Knol).

TABEL III Enkele algemene, stikstoftolerante paddestoelensoorten. Stikstoftolerante soorten zijn soorten die bij verhoogde aanvoer van stikstof niet afnemen. Mycorrhiza-vormers , Aardappelbovist Berijpte russula Gewone fopzwam Kaneelkleurige melkzwam Kastanjeboleet Krulzoom Levermei kzwam Parelamaniet Schubbige fopzwam

Sc/erodermo citrinum Russula parazurea Lacearla iaccato Lactarius quietus Boletus badius Paxillus involutus Lactarius hepaticus Amanita rubescens Lacearla proximo

Strooiselafbrekers Eikebladzwammetje Valse hanekam Weidekringzwam

Coilybia dryophila Hygrophoropsis aurantiaca Marasmius oreades

KADER 3 Hoe zoek je naar waardevolle paddestoelenterreinen op de Limburgse zandgronden! Door te zoeken naar gebieden waar bijvoorbeeld één van de volgende sdkstofgevoelige paddestoelensoorten (zie tabel II) voorkomt: a. Aardtongen;

b. c. d. e. f. g.

Koraalzwammen; Knotszwammen (figuur 5); Grote gordijnzwammen; Staalsteeltjes; Wasplaten; Slijmkoppen;

h. Koperrode spijkerzwam (figuur 7).

nen zich o o k bijzondere graslandpaddestoe-

ker bewezen. Letterlijk op de puinhopen van

Eén van de stellingen van de lezing w a a r o p

de Mijnstreek is o n v e r w a c h t een zeer select

dit verhaal is gebaseerd luidde dat de kan-

gezelschap aan paddestoelen neergestre-

sen v o o r bedreigde paddestoelen van v o e d -

ken, met name A a r d s t e r r e n {Geastrum spp.)

selarme zandgronden beter zijn in v o o r m a -

en Parasolzwammen {Lepiota spp.). O o k is

lige zand- en grindwinningen dan in de be-

het niet toevallig dat de bosaanplanten op

staande bossen op zandgrond. Uiteraard is

zandige delen van de voormalige Zuiderzee-

d i t w a t o v e r d r e v e n , al is het alleen maar

b o d e m binnen enkele tientallen jaren zijn

o m d a t er slechts snippers g r o n d zijn achter-

uitgegroeid t o t enkele van de meest bijzon-

gebleven w a a r b o m e n zich w e e r m o e t e n

d e r e paddestoelgebieden van N e d e r l a n d

vestigen en w a a r d e v o l l e graslanden zich

(VAN

slechts geleidelijk o n t w i k k e l e n . N i e t t e m i n is

ge z a n d - en g r i n d w i n n i n g e n op de juiste

de uitgangssituatie buiten het b e r e i k van

m a n i p r w r t r r l p n i n o p r i r h t vair hipr rlii^ hppl KADER 4 Een goede indicatie voor de effectiviteit van het gevoerde beheer is het bijhouden van de ontwikkeling van het aantal vruchtlichamen op de lange termijn. U kunt hierbij ondersteuning krijgen. Zie hiervoor de uitgave van Arnolds & Veerkamp (1999). verkrijgbaar via de Nederlandse Mycologische Vereniging (NMV).

maaien en afvoeren en het aanplanten (en bij

legde v o e d s e l a r m e b o d e m t y p e n ( z u u r o f

hoge o u d e r d o m tijdig vervangen) van ec-

kalkrijk zand, leem) en de gradiënt van nat

t o m y c o r r h i z a - v o r m e n d e b o m e n volstaan

naar d r o o g . Bovendien hebben paddestoe-

bevorderen

van

een

rijke

paddestoelenflora. In zand-, leem-, en kalkg r o e v e n en o p v o e d s e l a r m e plekken m e t gebufferde bodem is de spontane vestiging of (In groeven) aanplant van e c t o m y c o r r h i za-vormende b o m e n zeer gunstig v o o r de p a d d e s t o e l e n f l o r a . D e meest b i j z o n d e r e boombegeleiders k o m e n v o o r in zeer v o e d selarme zandverstuivingen, o n d e r andere veel r i d d e r z w a m m e n en s t e k e l z w a m m e n . O p h o p i n g van strooisel en stikstof kan w o r den tegengegaan d o o r verstuiving of vergraving t e s t i m u l e r e n . O o k begrazing e n / o f maaien en afvoeren w e r k t gunstig; indien dit beheer langere t i j d w o r d t uitgevoerd kun-

FIGUUR5 Heideknotszwam (Clavaria argillacea) (foto: C. Dings).

et al., 2000). Indien v o o r m a l i -

n i e t alleen v o o r p a d d e s t o e l e n . D i t k o m t vooral d o o r de g r o t e variatie aan blootge-

het

ZANEN

voedselrijk Maaswater echter kansrijk, en

lybaeum) ( S P O O R M A K E R S , 1998). Regelmatig

voor

len hun neus v o o r geschikte locaties al va-

len vestigen.

58

APRIL

2002

JAARGANG

9!

N A T U U R H I S T O R I S C H

M A A N D B L A D

FIGUUR6 Koperrode gordijnzwam (Cortinarius uliginosus) een kenmerkende soort van broekbossen (foto; G. Dings).

tocene soils in Limburg has decreased as a consequenceof litter accumulation and atmospheric nitrogen deposition, especially in utility forests. Remnants o f a rich fungal flora can still be found on sites w h e r e acidification and accumulation o f nitrogen and litter has n o t y e t o c c u r r e d , such as road verges planted w i t h trees. This article discusses groups of fungi that indicate n i t r o gen accumulation, litter accumulation and the presence of nitrogen-poor, non-acidified soils. T h e presence of these groups can be used as a guide f o r habitat management and especially as aguide t o potential g r o w t h (zeer) stikstofgevoelige paddestoelen op ont-

sites o f rare and threatened fungi.

wikkelingskansen voor andere groepen orga-

CONCLUSIES

nismen van niet verzuurde, voedselarme bo-

LITERATUUR

dems, bijvoorbeeld heischrale vegetaties. Beheer dat gericht is op paddestoelen is op de

D o o r opgoed herkenbare indicatorsoorten te

zandgronden vooral zinvol op relatief schaar-

letten is e r v o o r paddestoelen veel winst t e

se, maar vaak onverwachte locaties. O m deze

behalen. O p de Limburgse zandgronden liggen

locaties op te sporen kan gebruik worden ge-

deze kansen vooral in ongestoorde, voedselar-

maakt van de in tabel II weergegeven indicatie-

me wegbermen, (voormalige) groeven, bossen

ve groepen (zie o o k kader 3 en 4). Vooral het

en graslanden op lemige of kleiige zandbodems

voorkomen van (zeer) stikstofgevoelige soor-

en in intacte broekbossen.

A R N O L D S . E., 1981. Ecology and coenology of macRDfungi n grasslands and moist heathlands in Drenthe, the Netherlands. Proefschrift, Rijksuniversiteit Utrecht, Utrecht, ARNOLS. E „ 1994. Paddestoelen en graslandbeheer In: Th. Kuypen 1994. Paddestoelen en Natuuriseheen V^etenschappelijke mededeling KNNV nn 212. Stichting Uitgeverij KNNV. Utrecht: 75-89. ARNOLDS, E., 2 0 0 1 , Hoop voor de Hanel
ten kan als gids dienen en o o k w o r d e n gebruikt

A R N O L D S . E. & M.T. VEERKAMP, 1999, Gids voor de

o m de effecten van het beheer te evalueren.

paddestoelen in het meetnet. Uitgave NMV. Schuyt & Co, Haarlem,

Hiervoor is het vinden van minstens twee stikstofgevoelige en/of minstens één zeer stikstof-

SUMMARY

gevoelige soort voldoende indicatie. D e ontwikkelingvan hetaantal vruchdichamen is alleen

INDICATIVE VALUE OF THREAT-

op de lange termijn een goede indicatie v o o r de

ENED FUNGI O N PLEISTOCENE

effectiviteit van het gevoerde beheer omdat de

SOILS

weersomstandigheden leiden t o t g r o t e jaarlijkse fluctuaties. Verder wijst het optreden van

T h e biodiversity o f m u s h r o o m s on Pleis-

BAAR, J , & T H . W . KUYPER.

1998. Restoration

of

aboveground ectomycorrhizal flora in stands of Pinus sylvestris (Scots pine) in The NetheHands by removal of litter and humus. Restoration Ecology 6 (3): 227-237, B O X M A N . A . W . , H . F . G . V A N DIJK & J . G . M . ROELOFS, 1994.

Soil and vegetation responses to decreased atmospheric nitrogen and sulphur inputs into a Scots pine stand in The Netherlands. Forest Ecology and Management 68: 39-45. BURNY, J . , 1999. Bijdrage tot de histonsche ecologie van de Limburgse Kempen (1910-1950). Tweehonderd gesprekken samengevat. Stichting Natuurpublicaties Limburg. Publicatie 42 (1), Natuurhistorisch Genootschap in Limburg, Maastncht. JANSEN, A.E., 1981. The vegetation and macrofungi of acid oakwoods in the North East Netheriands. Proefschrift Landbouw Universiteit Wageningen, Wageningen. KEIZER, P.J., 1993, The ecology of macromycetes in roadside verges planted with trees. Proefschrift Landbouwuniversiteit Wageningen, Wageningen, SPOORMAKERS, L.D,H., 1998. Paddestoelen van de Groote

heide, Natuurtiistorisch Maandblad 87 ( I ) : 15-21. VRIES, B. DE & T H . KUYPER, 1994. Paddestoelen en bos-

bemesting. In: Th. Kuyper 1994, Paddestoelen en Natuurbeheer Wetenschappelijke mededeling KNNV nr 212, Stichting Uitgeverij KNNV, Utrecht: 66-73. VRIES, G.A. DE, 2000, Ecologie van paddestoelen en schimmels 3. Ecologie van toiffels, Coolia 43 (4): 194-200, Z A N E N , G , V A N , P, BREMER & H . V A N DER AA., 2000.

Paddestoelen in Flevoland. Stichting KNNV Uitgeverij, Utrecht, FIGUUR 7

Koperrode spijkerzwam (Chroogomphus rutilus) nog aanwezig in Limburg? (foto: G. Dings).

N A T U U R H I S T O R I S C H

A P R I L 2 0 0 2 lAAIlGANG

MAANDBLAD

59

PADDESTOELEN VAN NATUURTERREINEN IN ZUID-LIMBURG EN HUN INDICATIEWAARDE VOOR HET B E H E E R P.j. Keizer, Kruisweg

23. 3513

CS

Utrecht

Tot de meest aansprekende natuurterreinen van Zuid-Limburg behoren zonder meer de kalkbossen en de kalkgraslanden. De eerste is een informele benaming voor bossen die op kalkrijke bodem liggen, de tweede is een benaming voor de schraalgraslandvegetaties op kalkrijke bodem. Het aansprekende van deze vegetaties is dat ze zo opvallend verschillen van andere vegetaties in ons land. Ze herbergen diverse planten- en diersoorten die overwegend voorkomen in of beperkt zijn t o t deze vegetaties

(SCHAMINÉE

etal., 1 9 9 6 , STORTELDER etal., 1 9 9 9 ; W E E D A et

al., 1994 ). Deze plekken hebben ook al jarenlang natuurminnaars en -onderzoekers aangelokt en geïnspireerd t o t natuurstudie, waaronder de

deze omstandigheden de benodigde nutriënten t e bemachtigen MINÉE

(WILLEMS,

1987; S C H A -

et al., 1996). Opvallend is dat de vege-

tatie in de graslanden d o o r de lage nutriëntenbeschikbaarheid een lage p r o d u c t i v i t e i t heeft. Daar k o m t bij dat m e t name de op het zuiden en westen gerichte hellingen een relatief w a r m en d r o o g microklimaat hebben. Veel kalkplanten zijn dan o o k thermofiel en goed bestand tegen d r o o g t e en hebben een o v e r w e g e n d zuidelijke verspreiding

(CEN-

TRAAL

1997).

BUREAU VOOR

DE STATISTIEK,

Deze combinatie van omstandigheden biedt o o k plaats aan een gespecialiseerde fauna, die op haar b e u r t w e e r de bodem beïnvloedt.

Limburgse mycologen van de Paddestoelenstudiegroep die tijdens het symposium hun 25-jarig jubileum vierden. Van harte proficiat! In het navolgende wordt de waarde van de kalkbossen en -graslanden in

BOSSEN

Zuid-Limburg voor paddestoelen nagegaan, en w o r d t bekeken in hoeVeel van de bossen in Zuid-Limburg liggen op

verre beheer hierin een rol speelt. Bij de graslanden zal ook een vergelij-

de plateaus, waar de kalk is afgedekt d o o r an-

king met andere graslandtypen worden gemaakt.

der materiaal. O p hellingen liggen o o k wel bossen. Deze zijn dikwijls relatief jong (HlLLEGERS; citaat in W I L L E M S , 1987) omdat ze zijn ontstaan op verlaten graslanden. W e kunnen

KALKPLANTEN

beïnvloedt - versimpeld gesteld - de zuur-

ons afvragen v o o r welke paddestoelen deze

graad van de bodem. Deze bepaalt de oplos-

bossen van belang zijn en welke beheersmaat-

H e t v o o r N e d e r l a n d unieke k a r a k t e r van

baarheid en daarmee de beschikbaarheid van

regelen toegepast zouden kunnen w o r d e n o m

Zuid-Limburg v / o r d t v o o r een belangrijk deel

m e t name fosfaten en ijzerverbindingen in het

deze waarden te verhogen. T w e e groepen van

bepaald d o o r de aanwezigheid van kalkge-

w o r t e l m i l i e u . Kalkplanten zijn beter dan de

paddestoelen zijn hierbij gekozen, en er w o r d t

steente aan het b o d e m o p p e r v l a k . D e kalk

meeste andere s o o r t e n in staat o m o n d e r

een vergelijking met buitenlandse bossen ge-

FIGUUR I

Verspreidingskaan (naar N£D£RMNDS£ MfCOLOaSCHE VERENIGING, 2 0 0 0 ) van

de Ringloze stinkparasolzwam fLepiota hymenoderma), als voorbeeld van een tot de ZuidLimburgse bossen beperkte soort.

FIGUUR 2

Ring/oze stinkparasolzwam (Lepiota hymenoderma) (foto: H. Huyser).

APRIL

60

2002

JAARGANG

N A T U U H H I S T O R I S C H

M A A N D B L A D

TABEL II

TABEL I Mycologische waarde-indeling van graslandterreinen volgens R a l d (1985)

voor Denemorken, op f rond van

het aantal soorten wasplaten in een terrein.

Terreinen waar vrijwel geen gegevens van beli.end zijn. Beheerders: ENCI = Eerste Neder/ondse Cement Industrie: LL = Stichting Limburgs Landschap; NM = Natuurmonumenten; NS = Nederlandse Spoorwegen; RWS = Rijkswoterstaat; SBB = Staatsbosbeheer Vegetatietypen volgens Schaminée et al. (/ 996).

Aantal

soorten 17-32 9- 16 4- 8 1-

3

Waardering

volgens RALD

Waardering voor Limburg

Nationale betekenis

hoog

Regionale betekenis

hoog

Lokale betekenis

matig laag

Geen/geringe betekenis

Terreinen

slacht Lepiota (parasolzwammen) en het o n -

Beheerder kwaliteit

(meeste

Cortiriarius

( g o r d i j n z w a m m e n ) . Parasolzwammen zijn

SBB

Mesobromion

maaien, vroeger

Dalhelling Sinselbeek

193-313

j

Cynosurion

agrarisch

Schiepersberg

182-3 IS

LL

Mesobromion,

(Gulpen)

gebruik? laag

(Cadieren Keer)

SpoorweginsnijdingCartils

branden

verruigd

verwaarloosd terrein, ondanks

en ten dele dichtge-

huidig schapenbeheer beperkt

groeid.

herstel

NS

Mesobromion

incidenteel struiken

176-314

ENCI

grazig MelilotionI

196-313

particulier/

191-315

Maag

(Wyire)

ranke, lichtgekleurde bospaddestoeltjes met gekleurde schubjes op de hoedoppervlakte. Z e leven van verteerde plantenresten, humus. D e klompvoet-gordijnzwammen zijn stoere, stevige paddestoelen met opvallende gele, bruingele of violette kleuren. Vele hebben een t o t een knol verdikte steelvoet Ze leven in een

Beheer

grasland

190-313

Berghemmerweg

dergeslacht Ph/egmodum (klompvoet-gordijnzwammen) binnen het geslacht

Vegetatietype

opp.)

plaats)

(Wahiwiller)

maakt. D e beschouv\'de groepen zijn het ge-

km-hok

(naam + nabijgelegen

St.-Pietersberg ingericht deel groeve (Maastricht)

Zuidrand Platte bosschen (Nijswiller)

Zure Dries

180-312

laag

(Gronsveld)

verwijderen schapenbe-

Arrhenatherion

grazing

verruigd

vrijwilligers

Mesobromion

verwaarloosd terrein/

SBB

Mesobromion

erg klein schapenbegra-

overgang naar

zing/erg klein

Vioiion

wederzijds voordelige samenleving m e t bomen (symbiose). O n d e r g r o n d s is de zwam

de voorwaarden v o o r zo'n situatie. Het is dan

studie van de ecologie van de standplaats van

met de wortels van de b o o m vergroeid. Deze

wel van belang dat zo'n situatie gedurende lan-

klompvoeten (en andere aan bomen gebon-

organen w o r d e n ectomycorrhiza's genoemd;

gere tijd, minstens enige tientallen jaren, blijft

den soorten) blijkt dat deze In de buitenland-

hier w o r d e n voedingsstoffen uitgewisseld.

bestaan. Bij het nu hier en daar als beheersmaat-

se kalkbossen, bijvoorbeeld in België of Duits-

Beide groepen staan bekend als kalkminnaars

regel toegepaste hakhoutbeheer kan het zijn

land, vooral op kale, strooiselloze of enigszins

en kunnen wellicht model staan v o o r andere

dat bodem te sterk w o r d t omgewoeld, terwijl

grazige bodem groeien (JAHN, 1986). In de

soorten met een vergelijkbare ecologie.

ook het strooisel versneld verteert. Dat heeft

ondergrond ligt harde kalksteen. Hierin zit een

verruiging t o t gevolg met opslag van bramen,

verschil met de Limburgse situatie, waarzach-

Bosrank {Clematis v'itaiba) en andere planten. O f

te poreuze mergelsteen de kalkrijkdom ver-

PARASOLZWAMMEN V o o r de Nederlandse parasolzwammen geldt dat de Zuid-Limburgse bossen een waar basti-

op deze plaatsen de parasolzwammen na ver-

oorzaakt. D e paddestoelen staan bij bomen

loop van tijd weer terugkeren, is nog niet be-

zoals eiken en beuken, vaak meer naarmate

kend. Wellicht keren ze terug langs de randen

deze o u d e r zijn ( K E I Z E R , 1993). D i t stand-

van de hakhoutpercelen. Anderzijds zou hele-

plaatstype ontbreekt grotendeels in Limburg.

maal niets doen kunnen leiden t o t een ophoping

Veel bossen zijn jong en bestaan dan o o k dik-

van strooisel, met name op weinig hellende

wijls uit bomen die geen associatie met pad-

bodem en onder beuken. D a t kan leiden t o t

destoelen vormen, ofwel er ligt een dik strooi-

oppervlakkige bodemverzuring, wat leidt t o t

selpakket ofwel er is een dichte Klimop- of

men bekendgeworden d o o r het werk van KEL-

een weinig specifieke mycoflora van bladstrooi-

bramenbegroeiing. Bovendien k o m t niet

DERMAN (1994). O o k in vergelijking met buiten-

sel verterende soorten. H e t v o o r k o m e n van

overal kalk aan de oppervlakte. In principe is

bijzondere parasolzwammen is vaak beperkt is

het wel mogelijk o m deze soorten te bevor-

t o t smalle stroken of relatief kleine oppervlak-

deren d o o r bovengenoemde factoren te rea-

ten van het bos. Daarom is het in eerste instan-

liseren. D i t kan d o o r op kansrijke plaatsen de

tie belangrijk o m de rijke vindplaatsen in kaart

opslag van struiken en hoge kruiden te verwij-

te brengen en zich te richten op het instandhou-

deren, en dit vooral op hellingen eventueel te

den van de bestaande situatie.

c o m b i n e r e n met strooiselwinning. In feite

on vormen. Negen van de 40 inheemse soorten komen alleen in Zuid-Limburg voor en van 14 soorten ligt minstens 50% van de bekende uurhokken in Zuid-Limburg (zie figuur I en 2). Er is veel van de Zuid-Limburgse parasolzwam-

landse bossen is Zuid-Limburg opvallend rijk aan parasolzwammen. Deze bossen zijn dan o o k van grote betekenis v o o r deze groep van zwammen. De standplaats is moeilijk éénduidig algemeen te omschrijven. Daardoor is het o o k moeilijk o m deze plaatsen d o o r middel van ge-

k o m t het beheer neer op streven naar lokale

richte maatregelen te optimaliseren. Parasolzwammen groeien vaak op heel licht verruigde of " v e r r o m m e l d e " standplaatsen, maar vaak

GORDIJNZWAMMEN

D i t raakt wel aan een breed milieuprobleem

o o k langs paden waarbuiten niet te veel gelo-

In tegenstelling t o t de parasolzwammen zijn de

pen w o r d t . D e standplaats w o r d t gekenmerkt

Zuid-Limburgse bossen opvallend a r m aan

d o o r een zeker evenwicht tussen de aanwezig-

klompvoet-gordijnzwammen. O o k in de rest

heid van strooisel en ruwe humus enerzijds en

van Nederland komen deze zwammen nau-

kalkhoudende bodemdeeltjes anderzijds. Een

welijks v o o r , w a t wel t e maken heeft met de

lichte verstoring van de bodem kan zorgen voor

bodemverschraling, w a t vervolgens lang volgehouden moet w o r d e n .

weinige plaatsen waar de bodem kalkrijk is. U i t

in de Limburgse (en overige Nederlandse) bossen, namelijk de atmosferische stikstofdepositie. Deze veroorzaakt een sterke toename van bramen, brandnetels en Klimop {Hederá helix). Tegelijkertijd doet zich een aan-

N A T U U R H I S T O R I S C H

merkelijke

A P R I L 2 0 0 2 lAARGANG 91

M A A N D B L A D

achteruitgang

van

61

de

symbiose met bomen levende paddestoelen.

graslandbewonende

paddestoelenflora (en van de v o o r standplaats

Mogelijk speelt de jonge leeftijd van een deel

schouwd, namelijk wasplaten {Camarophyllop-

specifieke vaatplanten) voor. W a t overblijft is

der bossen en stikstofdepositie een rol. Deze

sis- en Hygrocybesoorten, zie figuur 3), barst-

een triviale, overal aanwezige combinatie van

groep kan op kansrijke plekken wellicht bevor-

hoedsoorten {Dermoloma),

s o o r t e n , overwegend bestaand uit bladver-

derd w o r d e n d o o r verschralingsbeheer d o o r

(Ento/omosoorten) en knotsvormige zwam-

teerders. De genoemde maatregelen kunnen

middel van strooiselafvoer.

paddestoelen

be-

satijnzwammen

men (Clavulinopsis-, Clavaria- en Geoglossumsoorten, zie figuur 4 en 5). Er is v o o r deze se-

de effecten van de stikstofdepositie slechts gedeeltelijk opheffen. Structurele maatregelen

lectie van soorten gekozen omdat ze veel aan-

moeten bestaan uit het terugdringen van stik-

dacht t r e k k e n van mycologen en dus het

stofverontreinigingen. Voorlopigzou het ont-

vaakst werden gemeld. D e prachtig gekleur-

GRASLANDEN

wikkelen van bufferzones rond natuurgebieden een mogelijkheid kunnen zijn, gecombineerd met het - eventueel handmatig - verwijderen van bramen. Klimop en struiken op mycologische en botanische toplokaties. Deze v o r m van symptoombestrijding dient dan o m soorten t e behouden t o t de algehele milieukwaliteit verbeterd is.

de wasplaten w o r d e n wel de orchideeën o n Een g r o o t deel van de faam van Zuid-Limburg

der de paddestoelen genoemd. O n d e r deze

onder biologen is terug te voeren op de aan-

soorten en bij de satijnzwammen zijn echte

wezigheid van kalkgraslanden. V o o r mycolo-

kalkminnaars, b i j v o o r b e e l d het Kalkvuur-

gen geldt dat evenzeer v o o r de niet kalkrijke

zwammetje {Hygrocybe calciphila), de Blauwe

maar w e l schrale graslanden. W e g e n s het

molenaarssatijnzwam {Entoloma bloxami) en

v o o r k o m e n van orchideeën en andere bijzon-

soorten van neutrale standplaatsen, bijvoor-

dere planten hebben natuurbeschermers tij-

beeld de Sombere wasplaat (Hygrocybe ovina),

Ondanks deze w a t sombere t o o n is het ech-

dig enige reservaten veiliggesteld. Toen reeds

de Grijsblauwe satijnzwam (Entoloma griseo-

ter nog altijd goed mogelijk o m in de Limburg-

waren er al veel schraalgraslanden verdwenen

cyaneum, zie figuur 6) en soorten van graslan-

se bossen verrassende mycologische ontdek-

doordat ze economisch niet langer rendeer-

den op zwak zure bodem, bijvoorbeeld het

kingen te doen!

den. Mede dankzij een succesvol aankoopbe-

V u u r z w a m m e t j e (Hygrocybe miniata) en de

leid zijn er nu ruim 30 schraallanden bewaard,

T r e c h t e r w a s p l a a t (Hygrocybe

CONCLUSIES BOSSEN

waarvan een aantal echter een zeer gering

(ARNOLDS,

oppervlak heeft.

schraalgraslandbewonende soorten die in al-

bospaddestoelen bekend zijn. Daardoor is het niet eenvoudig o m gemakkelijk uitvoerbare

cantharellus)

Daarnaast bestaan er

lerlei verschillende (niet bemeste) graslandty-

U i t het bovenstaande is wel duidelijk dat nog lang niet alle aspecten van de ecologie van deze

1994).

HOE DE G E G E V E N S W E R D E N EN B E W E R K T

VERKREGEN

beheersmaatregelen te geven. De maatrege-

Er is gebruik gemaakt van de paddestoelen-

len bestaan uit het versterken van de bestaan-

waarnemingen die w o r d e n bewaard bij de

de kwaliteiten v o o r de parasolzwammen (en

Nederlandse Mycologische Vereniging, aange-

daarmee o o k andere humusbewoners) en het

vuld met recente eigen waarnemingen. Met

toepassen van verschraling ten behoeve van

behulp van deze lijst is een o v e r z i c h t van

m e t bomen samenlevende soorten, w a t geba-

schraalgraslanden gemaakt, die o o k w e e r zijn

seerd is op waarnemingen van elders. Beheer

aangevuld met eigen waarnemingen. Deze lijst

dat gericht is op parasolzwammen en andere

is aangevuld m e t gegevens in SCHAMINÉE &

bodemsaprofyten bestaat uit zorgvuldig in

W I L L E M S (in prep.); de terreinnamen zijn o o k

pen kunnen groeien, zoals het Sneeuwzwammetje (Hygrocybe virgínea, zie figuur 7). D e terreinen in Zuid-Limburg waarvan gegevens van graslandpaddestoelen voorhanden waren, zijn gerangschikt volgens de mycologische rijkdom (zie tabel lila t/m Va). Van een aantal terreinen bleken in het geheel geen gegevens te bestaan. Deze terreinen zijn apart genomen. Vervolgens zijn de overige terreinen op basis het aantal soorten wasplaten dat in die terreinen zijn aangetroffen, verdeeld in drie categorieën:

standhouden van goede plekken en elke in-

hiermee in overeenstemming gebracht Aan

1. mycologische waarde laag;

greep vermijden. Lokaliseren en handhaven

deze terreinen zijn enkele kenmerken toege-

2. mycologische waarde matig;

van bestaande vindplaatsen is van g r o o t belang.

voegd, zoals het type beheer (Tabel II t/m Vb).

3. mycologische waarde hoog.

Limburgse kalkbossen zijn relatiefarm aan in

V o o r dit artikel is alleen een beperkt aantal

Hierbij is gebruik gemaakt van de classificatie

FIGUUR 3 Gewoon vuurzwammetje (Hygrocybe miniata) (foto: G. Dings).

FIGUUR 4 Sil
APRIL

62

2 0 0 2 JAARGANG 91

N A T U U R H I S T O R I S C H

nen verwaarloosd of afwezig is, of pas recent

TABEL lila Terreinen met één tot drie soorten wasplaten vanaf 1986: mycologische betekenis laag.

X = geen gegevens; O = wel bezocht, geen soorten van de beschouwde groepen aangetroffen. De overige getallen geven de aantallen soorten die in de terreinen zijn gevonden aan. Knotsvormige paddestoelen: Clavaria, Clavulinopsis, Geoglossum; satijnzwammen: Entoloma-soorten; wasplaten en verwanten: Camarophyllopsis-, Dermoloma- en Hygrocybe-soorten. Terreinen/ aantal soorten paddestoelen

Voor 1986 Knotsvormige paddestoelen

Satijnzwammen

Gulperberg

X

X

Put- en Keverberg (Ubachsberg)

0

0

Kannerberg (Kanne) Langs Sousberg (Schin op Geul)

4 X

Vanaf 1986 Wasplaten Knotsvormige Satijnen verwanten paddestoelen zwammen

3 X

0

0

2

1 1

2

0

3 1 1

1

0

3

Ten zuiden van Berg (bij Maastricht)

X

X

X

Wylre-akkers (Stokhem)

X

X

X

X

Vosgrub

X

X

0 0

0

o p n i e u w is ingesteld. Tweemaal was schapenbegrazing aanwezig. Meermalen zijn de gebiedjes erg klein of jong.

LAGE M Y C O L O G I S C H E Wasplaten en verwanten

4

12 X

M A A N D B L A D

1

2 1

1

4

2

WAARDE

D e terreinen van tabel lila en lllb hebben een lage mycologische waarde. T e n dele zijn deze terreinen sterk achteruit gegaan d o o r d a t het o o r s p r o n k e l i j k extensief agrarisch gebruik w e r d gestopt (Gulperberg, Kannerberg) en w e r d vervangen d o o r verwaarlozing ("niets doen") of juist een intensivering van het gebruik. H i e r d o o r moeten enige vindplaatsen van zeer zeldzame s o o r t e n als v e r l o r e n ge-

TABEL lllb

gaan w o r d e n beschouwd, zoals de Vezelige

Terreinen met een lage mycologische kwaliteit Verklaring van beheerders: zie bijschrift bij tabel li

wasplaat (Hygrocybe intermedia) op de Kan-

Terreinen

km-hok

Beheerder

Vegetatietype grasland

Mycologische

(meeste oppervlakte)

kwaliteit

Gulperberg

191-314

Gem.

Cynosurion, Arrhenatherion;

laag (vroeger

na grotendeels verruigd,

beweiden, deels

hoog)

niets doen;

Gulpen

bebost en in recreauegroen omgezet

Kannerberg

174-315

pardculier

(Kanne)

vroeger wellicht Cynosurion, nu verarmd

hoog—>laag

tot "Poó-Lolietum"

Langs Sousberg

187-313

SBB?

soortenarm Cynosurion

laag

(Schin op Geul)

Huidig beheer

klein en/of al langere tijd niet meer beheerd.

195-318

SBB

berg

verruigd Mesobromion

laag

(Ubachsberg) Ten zuiden van

180-315

SBB

ruige Arrhenatherion

Berg (bij

laag

D e Wylre-akkers zijn botanisch zeer soorten-

aanplant struiken

rijk. O o r s p r o n k e l i j k waren het regulier ge-

en bomen

bruikte en bemeste akkers. H e t maaibeheer

agrarisch

is in I966gestart, en sinds 1986 vindt een com-

gebruik (bemesting)

binatie van maaien en begrazing plaats

bos verwijderd

MINÉE & W I L L E M S ,

+ maaien: klein terrein

Put-en Kever-

nerberg. Een aantal andere t e r r e i n e n heeft dezelfde eigenschappen als die van tabel II:

verruigd,

(SCHA-

in prep.). D e mycologische

waarde is gering, wat zou kunnen samenhangen m e t de relatief jonge leeftijd van het ter-

thans hooien

rein. Bovendien bestaat de vegetatie meer uit

en beweiden

opgaande kruiden dan uitgrasachtigen, waar-

?/maaien

d o o r de verdeling van w o r t e l s in de bodem wellicht anders is dan in " e c h t e " graslanden.

Maastricht) Vosgrub

187-313

SBB

soortenarm Cynosurion

laag(- matig)

Wylre-akkers

189-315

SBB

ruig, soortenrijk

laag

(Stokhem)

Arrhenatherion

schapenbeweiding; klein terrein maaien, beweiden

MIDDENMOOT In tabel IVa en IVb staan de vier terreinen met een matige mycologische waarde. D e Kunder-

RALD

(1985) v o o r Deense graslan-

zeggen v o o r 1986, en " n i e u w " , vanaf 1986,

berg en de W r a k e l b e r g behoren t o t de "klas-

den, waarin de twee hoogste categorieën zijn

o m eventuele veranderingen in de mycoflo-

sieke" kalkgraslanden. D e K u n d e r b e r g lijkt

samengevoegd (zie tabel I).

ra van de terreinen te kunnen registreren.

v o o r graslandpaddestoelen nogal te zijn ach-

volgens

teruit gegaan. D i t zou met het beheer samen D e volgende stap was o m t e zien o f arme

DE U I T K O M S T E N

kunnen hangen (zie o o k bij de discussie). Evenals de Wylre-akkers is o o k de Wrakelberg een

respectievelijk rijke terreinen bepaalde kenONBEKEND MAAKT

d o o r kan misschien begrepen w o r d e n welke

Van de in tabel II genoemde t e r r e i n e n zijn

v o o r w a a r d e n vervuld moeten w o r d e n v o o r

zeer weinig gegevens beschikbaar. Ten dele

mycologisch rijke terreinen. Tevens kan mis-

zijn de terreinen wel bezocht, maar zijn er

MINÉE & W I L L E M S ,

schien verklaard w o r d e n w a a r o m andere

geen (grasland-)paddestoelen aangetroffen,

dat de 3 2 jaar die sindsdien verstreken zijn nog

terreinen minder rijk zijn. D e gepresenteer-

en hebben ze dus een lage waarde. V o o r een

niet langgenoeg zijn v o o r de ontwikkeling van

de cijfers zijn v o o r l o p i g omdat:

ander deel zijn de terreinen n o o i t d o o r my-

een zeer rijke mycoflora, alhoewel t o c h al

1. wellicht nog niet alle bestaande gegevens

cologen b e z o c h t In een aantal gevallen was

enige bijzondere soorten aanwezig zijn, zoals

dat natuurlijk omdat de verwachting o m er

de Blauwe molenaarssatijnzwam

2. sommige als graslandpaddestoelen gety-

paddestoelen aan te treffen laag gespannen

bloxami). H e t valt daarom t e betreuren dat

gevonden zijn;

ONBEMIND

voormalig akkergebied, dat sinds 1968 als na-

m e r k e n gemeenschappelijk hebben. H i e r -

tuurreservaat w o r d t beheerd d o o r middel van maaien plus afvoeren laat in het jaar ( S C H A in prep.). H e t zou kunnen

(Entoloma

peerde soorten in een nabijgelegen bos ge-

was. U i t de tabel blijkt dat het hier veelal gaat

belangrijke delen van het t e r r e i n verwaar-

vonden kunnen zijn (de karteringsgege-

o m kleine, verwaarloosde tereinen. O m d a t

loosd w o r d e n ten behoeve van insecten. Een

vens zijn namelijk per vierkante kilometer

er zowel van v o o r als van na 1986 gegevens

sinds 1981 bij het reservaat gevoegd gedeelte

en geven deze informatie vaak niet);

o n t b r e k e n , zijn geen uitspraken over even-

is langer als bemeste weide in gebruikgeweest.

3. taxonomische indeling kan zijn gewijzigd.

tuele v o o r - o f achteruitgang mogelijk.

Dat heeft nu het karakter van een Glanshaver-

D e gegevens zijn gesplitst in " o u d " , dat wil

H e t valt o p dat het beheer van deze t e r r e i -

verbond (Arrhenatherion elatioris). Bijzondere

N A T U U R H I S T O R I S C H

A P R I L 2 0 0 2 JAARGANG 9!

M A A N D B L A D

paddestoelen zijn er nog nauwelijks aanwezig, maar de Z w a r t w o r d e n d e wasplaat (Hygrocybe conica) en Groensteelsatijnzwam (Entoloma

incanum) geven misschien al het begin van een ontwikkeling naar meer soorten aan. Aan de onderkant van de heuvel is sinds circa vijfjaar

TABEL IVa Terreinen met vier tot acht soorten wasplaten vanaf 1986: mycologische waarde matig. X = geen gegevens; O = wel bezocht, geen soorten van de beschouwde groepen aangetroffen. De overige getallen geven de aantallen soorten die in de terreinen zijn gevonden. Knotsvormige paddestoelen: Clavaria, Clavulinopsis, Geoglossum; satijnzwammen: Entoloma-soorten; wasplaten en verwanten: Camarophyllopsis-, Dermoloma- en Hygrocybe-soorten. Terreinen/aantal soorten paddestoelen

een stuk grasland bij het reservaat gevoegd. Dat heeft nog het karakter van een zwaar bemest produktiegrasland. Bijzondere graslandpaddestoelen ontbreken geheel. H e t gebied "Nijswiller O o s t (Kerrisgracht)" w o r d t zonder bemesting d o o r koeien beweid. Er lijkt

63

Kunderberg (Voerendaal) Nijswiller Oost (Kerrisgracht) Vrakelberg (Etenaken) Sint Pietersberg - westhelling noord en zuid (Maastricht - Kanne)

Voor 1986 Knotsvormige paddestoelen

Satijnzwammen

0 X X X

5 X X X

Vanaf 1986 Wasplaten Knotsvormige Satijnen verwanten paddestoelen z w a m m e n

Wasplaten e n verwanten

12 X X x

echter een sterke invloed van de nabijgelegen intensief bewerkte landbouwgebieden aanwe-

TABEL IVb Terreinen met een matige mycologische kwaliteit Verklaring van beheeerders: zie bijschrift bij tabel II.

zig. H i e r d o o r ontstaat verruiging en een veranderingvan de vegetatie. O p de westflank van

Mycologische kwaliteit

Terreinen

km-hok

Beheerder

Kunderberg (Voerendaal)

194-319

SBB

Mesobromion

Nijsv/iller Oost (Kerrisgracht)

195-313

SBB

Cynosurion

was hoog. nu matig

Sint Pietersberg noord (Kanne) Sint Pietersberg zuid Popelnnondedal (Kanne) Sint Pietersberg, ingericht deel groeve

175-314

NM

matig

175-314

NM

Laag. open Arrhenatherion Mesobromion

176-314

ENCI

de Sint Pietersberg liggen enkele kalkgraslanden (hier samen genomen) die na een periode van verwaarlozing w e e r actief beheerd w o r den. Er komen enkele bijzondere paddestoelen voor, zoals de Kleine spechtinktzwam (Co-

prinus stanglianus) en het nieuw v o o r de w e tenschap beschreven trechtertje

Omphalina

praticola.

D E E C H T E PARELS D e mycologisch rijkste terreinen staan ver-

matig

matig

?

Huidig beheer schapen begrazing, tot circa 20 jaar geleden branden koeienbegrazing. bemestingsinvloed schapenbegrazing schapenbegrazing

schapenbegrazing

meld in tabel Va en Vb. H e t is opvallend dat d i t n i e t allemaal " e c h t e " kalkgraslanden

erecti) zijn, Glanshaverhooi-

lerberg (Limburgs Landschap), w o r d t m e t

land en schrale graslanden van neutrale t o t

(Mesobromion

schapen beheerd. Jaren achtereen w e r d ge-

soms lastiger t e d e t e r m i n e r e n zijn. Goede

zwak zure bodem zijn eveneens vertegen-

constateerd dat de begrazingsintensiteit van

wasplaatterreinen zijn vaak o o k botanisch

w o o r d i g d . H e t lijkt dat t e r r e i n e n m e t een

het gebied zo laag is, dat er een dichte viltlaag

waardevolle t e r r e i n e n , zodat de wasplaten

overgangszone tussen k a l k m i n n e n d e en

van d o o d gras achterblijft. Ondanks dat de

o o k goede indicatoren zijn v o o r bepaalde

acidofiele vegetatie de hoogste mycologische

beheerder hierop w e r d gewezen, is de situa-

vegetatietypen in de gevallen d a t die niet

potenties hebben. O o k vegetaties die beho-

tie nog onveranderd. H e t is mogelijk dat de

rechtstreeks te bepalen zijn. Sommige t e r r e i -

ren t o t de associatie Galio-Trifolietum van het

lagere aantallen wasplaten vanaf 1986 d o o r

nen hebben een niet opvallende vegetatie,

Kamgrasverbond (Cynosurion cristatus)

de lage begrazingsintensiteitte verklaren zijn.

maar kunnen t o c h rijk aan schraalgrasland-

nen rijk aan bijzondere paddestoelen zijn.

D e graslandgebieden in het Gerendal zijn sa-

paddestoelen zijn, bijvoorbeeld de Gouds-

D e t w e e beste t e r r e i n e n w o r d e n t e g e n -

mengenomen, o m d a t ze alle in één kilome-

berg, de H o u t h e m e r h e i d e en N i j s w i l l e r

w o o r d i g gemaaid en t o t circa drie jaar gele-

t e r h o k liggen. Elk deelgebied afzonderlijk

W e s t . D a t zijn t e r r e i n e n waar kennis van

den w e r d het rijkste gedeelte van de dijk van

heeft niet een hoge mycologische waarde,

mycologen extra van pas k o m t bij het bepa-

het Julianakanaal m e t schapen beweid. In de

maar gezamenlijk zijn er IO s o o r t e n waspla-

len van het optimale beheer.

Berghofweide (Staatsbosbeheer) is al jaren-

ten gezien. Van deze terreinen is de O r c h i -

lang i n s t r o o m van m e t meststoffen vervuild

deeëntuin het rijkst aan graslandpaddestoe-

w a t e r uit de bovengelegen maisakker een

len. Hier w o r d t gemaaid als beheersvorm.

kun-

d o m van andere groepen paddestoelen, die

CONCLUSIES

probleem. Thans is al ongeveer de helft van

Bij de overige terreinen van deze groep be-

Llit de bovenstaande overzichtjes kunnen de

dit uiterst waardevolle grasland bedorven.

staat het beheer steeds uit beweiding, meest-

volgende gevolgtrekkingen w o r d e n afgeleid;

Maatregelen o m deze i n s t r o o m te keren zijn

al met schapen, maar soms o o k m e t koeien.

I. D e gebieden die a r m aan paddestoelen

dringend gewenst. D e b e h e e r d e r van h e t Julianakanaal, Rijkswaterstaat, is bij meerdere gelegenheden op de hoogte gebracht van de bijzondere waarden van de dijken. Helaas heeft dat n o g niet geleid t o t een optimaal beheer. Met het Instellen van een nieuw beheersplan zal hier hopelijk m e e r aandacht v o o r kunnen k o m e n . H e t derde zeer belangrijke t e r r e i n , de Beme-

zijn, hebben dikwijls een klein oppervlak, D e terreinen van tabel Va en Vb zijn gerang-

w a a r d o o r er een sterk effect van randin-

schikt volgens afnemende s o o r t e n r i j k d o m

vloeden aanwezig is. Zulke terreinen zijn

aan wasplaten. H e t valt direct op dat de aan-

als groeiplaatsen van bijzondere s o o r t e n

tallen s o o r t e n knotsvormige paddestoelen

vaatplanten w e l degelijk van waarde. H e t

en s a t i j n z w a m m e n een o v e r e e n k o m s t i g

beheer is vaak verwaarloosd of pas recent

beeld v e r t o n e n . H i e r u i t volgt dat wasplaten,

w e e r ingesteld. Enkele terreinen zijn In de

die relatief gemakkelijk zijn te herkennen,

afgelopen circa 20 jaar als groeiplaats van

goede indicatoren zijn v o o r de soortenrijk-

graslandpaddestoelen geheel verdwenen.

A P R I L 2002 J A A K G A N G 9 !

64

NATUUimiSTORISCH

MAANDBLAD

gebruik zijn, zien w e steeds een zeer k o r t e , gesloten grasmat, met weinig struikgroei. H e t gebruik bestond veelal uit schapenbegrazing d o o r langstrekkende schaapskudden. D a t waren de omstandigheden waaronder de flora (en fauna) van deze gebieden t o t ontwikkeling zijn gekomen. D e beheersmaatregelen moeten dan o o k een zogoed mogelijke imitatie v o r m e n van het historisch landgebruik.

S c h a p e n b e g r a z i n g w o r d t - o m het effect van langstrekkende kuddes te imiteren - t e genwoordig in de herfst gedurende k o r t e tijd met g r o t e intensiteit toegepast, onder andere op de Kunderberg. H e t effect is dat de vegetatie w o r d t weggegraasd, maar o o k w o r den de bovenste centimeters van de bodem kapotgetrapt en vermengd m e t de mest van de schapen. V o o r diepwortelende plantenFIGUUR 6

s o o r t e n , zoals orchideeën zou deze m e t h o -

Wormvormige icnotszwam (Clavaria fragtlis)

Grijsblauwe satijnzwam (Entoloma griseocyaneum)

de afdoende kunnen zijn. Echter v o o r tal van

(foto: P.j. Keizer).

(foto: P.J. Keizer).

organismen lijkt deze methode ongunstig:

FIGUUR 5

2. D e mycologisch rijke gebieden w o r d e n dikwijls beweid met schapen, o o k wel met

delijk zijn dat ze de maximale aandacht verdienen van de beheerder.

koeien, en sommige terreinen w o r d e n ge-

4. N i e t alleen kalkgraslanden zijn m y c o l o -

hooid. V o o r het instandhouden van de rijk-

gisch van belang, maar dit geldt evenzeer

d o m aan paddestoelen lijken deze m e t h o -

v o o r andere typen schrale graslanden. Elk

den gelijkwaardig. O m vanuit een bemes-

type kent zijn eigen kenmerkende s o o r t e n

te vegetatie een schrale vegetatie te o n t -

paddestoelen.

schraald t e w o r d e n , b i j v o o r b e e l d d o o r

lia van kleine paddestoelen die kunnen w o r d e n beschadigd; 2. op de bodem levende, langzaam groeiende mossen w o r d e n vertrapt; 3. op kleine kalkbrokjes levende k o r s t m o s sen w o r d e n vertrapt; 4. laatbloeiende plantensoorten krijgen geen

wikkelen v o l d o e t alleen beweiding waarschijnlijk niet. H i e r dient maximaal ver-

L i n d e bovenste bodemlagen levende myce-

DISCUSSIE

kans zaad t e zetten; 5. larven en eieren van op en in de bovenste

t w e e maal per jaar te maaien met afvoe-

Ondanks dat er van veel t e r r e i n e n van de

bodemlaag levende insecten kunnen inten-

ren van het maalsel, eventueel gevolgd

p e r i o d e v o o r 1986 v r i j w e l geen mycologi-

sieve vertrapping wellicht niet overleven.

d o o r nabeweiding.

sche gegevens beschikbaar zijn, lijkt bij enige

Een k o r t e r e , minder intensieve, periodieke

3. D e v o o r paddestoelen waardevolste ge-

terreinen het aantal s o o r t e n wasplaten afge-

schapenbegrazing, waarbij de dieren 's nachts

bieden zijn steeds (eeuwen-)oude gebie-

nomen te zijn. Voorbeelden hiervan zijn de

buiten het terrein verblijven, lijkt aan boven-

den. Deze zijn o o k vrijwel steeds botanisch

Kunderberg, de Bemelerberg en de Dijken

staande bezwaren tegemoet te kunnen komen.

belangrijk, o n d e r meer omdat er vaak gra-

Julianakanaal. D i t is g e b e u r d ondanks de

Een alternatief kan bestaan uit het geduren-

diënten van kalkrijke naar minder kalkrij-

v o o r t z e t t i n g van het reguliere beheer. D e

ke b o d e m aanwezig zijn. O m d a t de o n t -

vraag rijst dan o o k of het huidige beheer wel

wikkelingsduur van dergelijke waardevol-

voldoet o m de waarden in de terreinen op de

le terreinen zo lang is (minstens tientallen

lange duur te behouden.

jaren), m o e t er zeer zuinig en uiterst zorg-

O p oude foto's van kalkgraslanden en o o k in

vuldig mee omgegaan w o r d e n . H e t zal dui-

huidige situaties waar deze nog traditioneel in

FIGUUR? Gewoon sneeuwzwammetje (Hygrocybe virgínea) (foto; P.J. Keizer).

FIGUUR 8 Maaisporen op Wijlre-aki¡.ers (foto: P.j. Keizer).

NATUUimiSTORISCH

A P R I L 2 0 0 2 JAARGANG 9 !

MAANDBLAD

de langere tijd begrazen m e t minder schapen in het t e r r e i n , zoals o p de Bemelerberg gebeurt. Nadeel van deze m e t h o d e is dat de schapen vooral bloeiende planten eten, en bij een lage dichtheid het t e r r e i n niet genoeg k o r t houden. H i e r d o o r w o r d t de gewenste verschraling en het ontstaan van open plek-

TABEL VA Terreinen met meer dan acht saarten wasplaten vanaf 1986: mycologische waarde hoog. X = geen gegevens; O = wel bezocht, geen soorten van de beschouwde groepen aangetroffen. De overige getallen geven de aantallen soorten die in de terreinen zijn gevonden. Knotsvormige paddestoelen: Clavaria. Clavulinopsis, Geoglossum; satijnzwammen: Entoloma-soorten; wasplaten en verwanten: Camarophyllopsis-, Dermoloma- en Hygrocybe-soorten. Terreinen/ aantal soorten paddestoelen

Voor 1986 Knotsvormige paddestoelen

jes in de vegetatie onvoldoendegerealiseerd.

M a a i e n p l u s a f v o e r e n van het maalsel gebeurt dikwijls met relatief zware machines, zoals onder andere in de W i j l e akkers en graslanden in het Gerendal. Daarbij w o r d t de bovenste bodemlaag al snel kapotgereden, waarbij een aanzienlijke insporing te zien is (figuur 8). D i t t r e e d t sterker op naarmate er meer regen is gevallen. Het effect is enigszins verge-

65

Berghofweide + Dikkersweide (Stokhem)

1

Dijken Julianakanaal (Elsloo. Bunde) Cottessergroeve, Cottesserbeek Bemelerberg O + W (Bemelen; Nijswiller West Houthemerheide (Vilt) Dalhelling Gulp (Slenaken) Gerendal alle terreinen Goudsberg Hoefijzer (Bemelen)

Vanaf 1986 SatijnWasplaten Knotsvormige zwammen en verwanten paddestoelen

SatijnWasplaten zwammen en verwanten

2

6

5

16

19

X

X

X

10

11

19

X 5 X X X X X 0

1 2 x X X X X 1

X 20 X X X X X 1

8 1 2 4 4 3 6 1

7 10 3 5 2 2 7 3

14 13 13 11 10 10 10 9

lijkbaar m e t het vertrappen van de bodem d o o r dieren zoals hierboven beschreven. Bovendien blijkt in de praktijk dat een deel van het maalsel achter blijft op het terrein, waar

TABEL VB Terreinen met een hoge mycologische l<waliteit Verklaring van beheerders: zie bijschrift bij tabel II. Terreinen

km-hok

Beheerder

nalaten van, of laat in het jaar maaien van het terrein is o o k zeer ongunstig (Dijken Julianakanaal), omdat er dan snel verruiging van de

Mycologische kwaliteit

Huiilig beheer

Vioiion en Plantaginif-estucion, overgang naar Mesobromion Vioiion overgang naar Mesobromion

hoog

schapenbegrazing

hoog

maaien, sterke invloed maisakker, gefaseerd beheer beweiding

(meeste oppervlakte)

het v e r r o t en een bodembemestend effect heeft (Wylre-akkers). H e t in sommige jaren

Vegetatietype grasland

Bemelerberg

181-317

Oost en west (Bemelen) Berghof- en Dikkersweide (Stokhem)

LL

189-316

SBBenNM

Cottessergroeve, Cottesserbeek Dalhelling Gulp

193-307, 194-307 188-309

LL

vegetatie o p t r e e d t . Kenmerkende s o o r t e n planten en paddestoelen v e r d w i j n e n dan. Hooibeheer is op kalkgraslanden een goede beheersvorm, mits hetzorgvuldigwordtuitgevoerd, bij voorkeur met lichtgewicht machines.

(Slenaken) Dijken julianakanaal (Elsloo, Bunde)

In sommige terreinen w o r d t het zogenaamde g e f a s e e r d m a a i b e h e e r toegepast, m e t het o o g m e r k (zeldzame) insecten te begunstigen. D i t w o r d t uitgevoerd o n d e r andere op de Vrakelberg. H e t bestaat eruit dat terreindelen niet jaarlijks w o r d e n gemaaid. In de niet-gemaaide t e r r e i n g e d e e l t e n v i n d t een zekere vervilting en verruiging plaats, omdat verschraling achterwege blijft. De beschaduwing van de bodem neemt t o e d o o r de g r o t e hoeveelheid d o o d gras en later o o k de t o e genomen struiklaag. D e bedekking van alledaagse slaapmossoorten neemt o o k toe. H e t effect o p de soortendiversiteit van de vegetatie en mycoflora m o e t ongunstig zijn. Veel s o o r t e n zijn immers gebaat bij een lage, open vegetatiestructuur, bijvoorbeeld omdat daar w o r d t voldaan aan de vereiste kiemingsomstandigheden. Kleine s o o r t e n van open plekken kunnen verdwijnen. D e gewenste nectarplanten verschijnen ten dele w e l tijdelijk, maar een aantal voedselplanten van rupsen neemt af Deze ontwikkeling heeft helaas een e n o r m areaal aan kalkgraslanden in het buitenland doorgemaakt, w a a r o n d e r kalkgraslanden in België en Frankrijk.

Gerendal Grachterberg (Schin op Geul) Gerendal Laamhei Gerendal Orchideeëntuin Goudsberg

(Valkenburg) Hoefijzer (Bemelen) Houthemerheide (Vilt) Nijswiller west

7

Droge delen Cynosurion, deels Vioiion Cynosurion

178-323, 179-325, 180-326, 180-327

RWS

Arrhenatherion

hoog (lager/ (matig)

187-316

SBB

Arrhenatherion

laag

187-316

SBB

Mesobromion

matig

187-316

SBB

Mesobromion

matig

zing maaien

188-319

NM

Cynosurion

hoog

beweiding

182-317

LL

hoog

beweiding

184-319

LL

Vioiion overgang naar Mesobromion Cynosurion

hoog

194-313, 194-314

SBB

Cynosurion

hoog

schapenbegrazing koeienbeweiding

hoog hoog

koeienbeweiding maaien, thans onregelmatig en onvoldoende: delen met schapenbegrazing maaien en schapenbegrazing maaien en schapenbegra-

Ruige plekken kunnen het beste in de randen

maaibeheer vooralsnog onvoldoende d o o r

of net buiten het reservaat w o r d e n o n t w i k -

onderzoek zijn o n d e r b o u w d (KEIZER, 2000).

keld. O p de Vrakelberg is te zien hoe een belangrijk deel van het t e r r e i n sterk vervilt is

Een deel van de schraalgraslandreservaten is

d o o r toepassing van deze methode. W e kun-

e r n s t i g aangetast d o o r de t o e v o e r v a n

nen echter aannemen datde vlinder Bruin dik-

m e s t s t o f f e n vanuit naastliggende land-

kopje (Erynnis tages), w a a r v o o r dit beheer is

b o u w p e r c e l e n , t e r w i j l maatregelen o m d i t

ingesteld (mond. med. C. v.d. Heuvel, Staats-

tegen te gaan zijn uitgebleven. Voorbeelden

bosbeheer), allang v ó ó r de start van het gefa-

zijn de Berghofweide en Nijswiller o o s t (Ker-

seerd beheer in het terrein aanwezig was. Er

risgracht). H e t instellen van bufferzones, aan-

kan vastgesteld w o r d e n dat de veronderstel-

kopen van strategisch gelegen percelen en

degunstige effecten o p insecten van gefaseerd

eventueel zelfs het inzetten van technische

A P R I L 2 0 0 2 lAAIlGANG 9 !

66

N A T U U I Ï H I S T O R I S C H

oplossingen o m de mestinvoer tegen t e gaan,

trients compared w i t h other soil types. This

is een moeilijl<e problematiek. Deze m o e t

paper discusses t w o mycologically interest-

niettemin hoge p r i o r i t e i t krijgen.

ing habitats, forests and grasslands. T h e volume of mycological data f r o m forests is

D e ontwikkelingsperiode van een m y c o l o -

limited, but they seem t o be important sites

gisch waardevol terrein van minstens circa 50

f o r s o m e s a p r o t r o p h i c fungi, especially

jaar is erg lang ten opzichte van de looptijd

those of the genus Lepiota. Forests on lime-

van beheersplannen, de standplaats van be-

stone in the neighbouring countries are of-

heerders en hun bazen en besturen van ge-

ten richer in ectomycorrhiza-forming fun-

meenten. H e t is daarom erg belangrijk o m de

gi, such as Cortinarius

species, a difference

c o n t i n u ï t e i t in het beheer zo goed moge-

which may stem f r o m differences in forest

M A A N D B L A D

Wetenschappelijke Mededeling KNNV 212. Stichting Uitgeverij KNNV. Utrecht. C E N T R A A L B U R E A U V O O R DE STATISTIEK, 1997. BioBase,

Register biodiversiteit. Centraal Bureau voor Statistiek Voorburg/Heerlen, J A H N , H., 1986. D e r "Satanspilzhang" bei Glesse (Ottenstein), Süd-Niedersachsen, Zur Pilzvegetation des Seggen-Hangbuchenwaldes im Weserbergland und außedialb. Westfälische Pilzbriefe X-Xl Band Heft 8b. Uitgever D r H. Jahn, Detmold, KEIZER, P.J., 1993, The ecology of macromycetes in roadside verges planted with trees. Proefschrift Landbouw Universiteit Wageningen, Wageningen, KEIZER, P,J., 2000, Een kanttekening bij gefaseerd maaibeheer De Levende Natuur IOI(2):4l-42.

lijk vast t e leggen in de beheersplannen en

management methods.

-overeenkomsten. Alleen een zeer lang vol-

The high botanical value of the (calcareous)

KELDERMAN, P.H., 1994. Parasolzwammen van Zuid-Limburg. Stichting Natuurpublicaties Limburg, Maastricht.

g e h o u d e n b e h e e r kan de v o o r w a a r d e n

grassland reserves has been maintained by

NEDERLANDSE

scheppen w a a r o n d e r de waardevolle myco-

prolonged suitable grassland management.

flora zich kan o n t p l o o i e n .

These grasslands are also importantforfungi. Thegradients from alkaline t o acidic soil types, which are mainly present in the oldest r e serves, are most valuable f r o m a mycological

SUMMARY FUNGI OF LIMBURG

CONSERVA-

T I O N AREAS A N D THEIR

INDICA-

2000,

RALD, E. 1985. Vokshatte som indikaterarterformykologisk vaerdifulde overdrevslokaliteter Svampe I 1:1-9. SCHAMINÉE, J , H . J . & J . H . W I L L E M S , in prep. Schrale helling-

graslanden in Zuid-Limburg. Stichting Uitgeverij KNNV, Utrecht

reserves suffer f r o m eutrophication f r o m

SCHAMINÉE,J.H.J., A H . F . S T O R T E L D E R & E . J . W E E D A , 1996,

adjacent agricultural fields and inadequate

Vegetatie van Nederiand 3, Graslanden, Zomen, Droge Heiden, Opulus Press, Uppsala/Leiden,

vulnerable and valuable grassland fungi.

T h e southern part o f the province o f Lim-

w h e r e limestone comes near the surface.

LITERATUUR

This implies high soil p H values and consid-

ARNOLDS, E „ 1994. Paddestoelen en graslandbeheer In:

erable differences in the availability of nu-

Kuyper Th.W, (ed.) Paddestoelen en natuurbeheer

CLAWm

STORTELDER, A . F . H „ J , H . J . SCHAMINÉE, & P . W , F , M , H O M -

MEL. 1999. De Vegetatie van Nederiand 5, Ruigten, Struwelen, Bossen, Opulus Press, Uppsala/Leiden, WILLEMS, J , H . , 1987, Ons Krijtland Zuid-Limburg VI. Kalkgrasland in Zuid-Limburg. Wetenschappelijke Mededeling KNNV 212. Stichting Uitgeverij KNNV, Utrecht.

burg is t h e only place in the Netherlands

DE INKTVISZWAM,

VERENIGING,

point of view. Several important grassland

management, causing a decline in the most

TIVE V A L U E FOR M A N A G E M E N T

MYCOLOGISCHE

Verspreidingsatlas Agaricales. Kaartenbijlage Overzicht van de Paddestoelen in Nederland. Nederiandse Mycololgische Vereneniging, Baam.

W E E D A , E.J., R. W E S T R A , C H . W E S T R A & T . W E S T R A , 1994.

Nederiandse Oecologische Flora 5. IVN, VARA, VEWIN en Stichting Uitgeverij KNNV, Utrecht,

ARCHERI

AL 20 JAAR E E N T R O U W E GAST IN L I M B U R G jAG.

Bollen, Het Einde 39, 6181 jS Elsloo

Als a m a t e u r m y c o l o o g hoop je a l t i j d op b i j z o n -

in een hellingbos tussen Elsloo en Bunde. Vanaf

dere v o n d s t e n t i j d e n s i n v e n t a r i s a t i e -

1980 t o t en m e t 2000 w e r d de v i n d p l a a t s

w e r k z a a m h e d e n , liefst s o o r t e n die v o o r Neder-

j a a r l i j k s vele malen bezocht en w e r d e n de

land nieuw o f (zeer) zeldzaam z i j n . Eén van de

v r u c h t l i c h a m e n zo n a u w k e u r i g m o g e l i j k g e t e l d .

spectaculaire o n t d e k k i n g e n was zeker de v o n d s t

Het r e s u l t a a t en de b e v i n d i n g e n w o r d e n i n d i t

van de I n k t v i s z w a m (Clathrus

a r t i k e l nader t o e g e l i c h t .

archeri)

BESCHRIJVING VAN DE SOORT C L A W m ARCHERI ( m u m ) DRINGS 1980 (AHTHURUS ARCHERI ( m i ) FISCHER 1886) D e Inktviszwam o n t w i k k e l t z i c h , gedeeltelijk

i n 1980

o n d e r de g r o n d , in relatief kleine k o g e l - t o t

l i c h t b r u i n , niet zelden m e t een v i o l e t t e

enigszins p e e r v o r m i g e , w i t a c h t i g e e i e r e n .

zweem. Aan de basis zijn de eieren v e r b o n -

Deze eieren lijken op kleine "duivelseieren"

den m e t h e t m y c e l i u m d o o r relatief dikke my-

van de G r o t e stinkzwam (Phallus

celiumstrengen. Bij rijpheid gaat het o m h u l -

impudicus);

ze zijn 3,5 t o t 4(5) cm breed, 2,5 t o t 3(5) c m

sel ( e x o p e r i d i u m ) onregelmatige v o u w e n

h o o g en w o r d e n snel grijsachtigbruin t o t

vertonen en scheurt het uiteindelijk aan de

N A T U U I Ï H I S T O R I S C H

A P R I L 2 0 0 2 lAARGANG 91

M A A N D B L A D

67

FIGUUR I

FIGUUR 2

Zich openende eieren van de Intkviszwam (Clathrus archeri) {foto:}. Bollen).

Noor buiten schuivend receptaculunt van de lnl
t o p open (figuur I ) . Meestal schuift 's nachts

w a a r d o o r de glebaresten aan hun poten blij-

o n d e r andere in h e t Schwarzwald (DÄHN-

een banaanvormig, b l o e d r o o d lichaam naar

ven hangen. Z e dragen zo bij aan de versprei-

C K E , 1 9 8 9 ; K R E I S E L , 1987; H E N N I G & K R E I S E L ,

buiten (het receptaculum) (figuur 2). Is de

ding van de Inktviszwam. H e t gehele vrucht-

1986) hier t o t 7 8 0 m e t e r hoogte. In de Alpen

lichaam is tamelijk bros. D e sporen zijn kleur-

is de Inktviszwam zelfs t o t circa 1 0 0 0 meter

in vier t o t acht, spits uitlopende tongen van 5

loos en smal elliptisch, glad, ( 5 , 5 ) 6-7 x 2-2,5

gevonden (mondelinge mededeling P. Kel-

t o t 1 0 ( 1 5 ) cm lengte. Deze buigen zich lang-

jj.m. Basidiën in de gleba zijn knotsvormig met

d e r m a n ) . D e s o o r t k o m t v e r d e r v o o r in

zaam convex uit, zodat een m o o i e vleesrode

zes sterigmen (steeltjes waarop de sporen

Noord-Spanje, België, Tsjechië en O o s t e n -

s t e r v o r m ontstaat (figuur 3). In het beginsta-

rijpen).

rijk. D e Inktviszwam w e r d v o o r het eerst in

volle lengte bereikt dan deelt dit lichaam zich

dium kunnen de slippen nog m e t elkaar ver-

1973

b o n d e n zijn (figuur 4). H e t r e c e p t a c u l u m

1995).

in Nederland gevonden ( A R N O L D S et o/.,

k o m t dan meestal los van het omhulsel t e zitten. D e binnenzijde van de uitgroeisels zijn aan de b o v e n k a n t bij volle r i j p h e i d m o o i

OORSPRONG EN VERSPREIDING

vleeskleurig r o o d t o t k a r m i j n r o o d en vlekkig

1

t o t netvormig bedekt met kleverige donke-

D e I n k t v i s z w a m is inheems in A u s t r a l i ë ,

GEOLOGIE EN ECOLOGIE VAN DE VINDPLAATS

re olijfkleurige glebaresten (sporendragende

Nieuw-Zeeland, Zuidoost-Azië, Zuid-Afrika

laag). Deze verspreiden een zeer sterke aas-

en Indonesië ( A R N O L D S et al., 1 9 9 5 ) . Volgens

D e groeiplaats tussen Elsloo en Bunde be-

geur. Aasvliegen aangelokt d o o r deze geur en

B R E I T E N B A C H & K R A N Z L I N ( 1 9 8 6 ) z o u de

v i n d t zich o p een helling van een naar h e t

kleur, zuigen de kleverige substantie op met

Inktviszwam vanuit Australië of N i e u w - Z e e -

n o o r d w e s t e n geëxponeerd hellingbos. H e t

de hier aanwezige sporen ( D Ö R F E L T , 1 9 8 9 ) .

land, waarschijnlijk via w o l i m p o r t of v o o r mi-

bovendeel bestaat uit deels weg geërodeer-

Via hun uitwerpselen w o r d e n de sporen ver-

litaire verpleging, in Europa zijn terechtgeko-

de pleistocene lössafzettingen, direct gelegen

volgens verspreid. D i e r e n kunnen o o k het

men. D e eerste meldingen dateren uit 1 9 1 4

op pleistocene Maasafzettingen (grind, zand

vervoer op zich nemen ( M E I J E R , 1 9 7 6 ) . H o e

van de Vogezen ( F r a n k r i j k ) . Vanaf 1 9 3 4

en klei) behorende t o t de f o r m a d e van Kref-

gemakkelijk t r a p t een Das, Eekhoorn, Konijn,

neemt het aantal meldingen t o e en vindt een

tenheye ( F E L D E R et al., 1 9 7 7 ) . In de lagere re-

Ree, muis o f Vos niet op een vruchtlichaam.

geleidelijke uitbreiding over Duitsland plaats,

gionen is er sprake van dagzomend Tertiair

FIGUUR 3 Typische ster/orm van de Inktviszwam (Clathrus archeri) (foto: j. Bollen).

FIGUUR 4 Beginstadium stervorm van de Inktviszwam (Clathrus archeri) (foto:}. Bollen).

A P R I L 2 0 0 2 l A A K G A N G 91

68

FIGUUR 5 Fruaificatie Inktviszwam (Clathrus archeri) periode 1980-2000.

I rijpe vrucht

1980

N A T U U I Ï H I S T O R I S C H

1982

1984

1986

1988

1990

1992

1994

1996

onrijpe vruchtlichaam| • rijpe vruchtllchaam

FIGUUR 6 Fructificatie Inktviszwam (Clathrus archeri) per maand.

1998

M A A N D B L A D

juni

juli

augustus september oktober

zand (lemige zanden van de formatie Breda

Scherpe collybia (Col/ybio peronatum) en de Es-

en zelfs een indrogingseffect veroorzaken.

en H e k s e n b e r g ) . A a n de basis d a g z o o m t

d o o r n h o u t k n o t s z w a m (Xylaria

In 1984 heeft het mycelium zich dermate uitge-

longipes).

plaatselijk de f o r m a t i e van Rupel: klei m e t

breid dat er op dat moment al 59 wel of niet

glauconiet-houdende fijne zanden. Daar de

geopende vruchdichamen w o r d e n gevonden. Er dient rekening te worden gehouden met het

aanwezige lössafzettingen niet kalkhoudend zijn, bevat de humusrijke vindplaats o o k g e e n kalk (FELDERet o/., 1977). Metingen van de p H

METHODE VAN HET ONDERZOEK

feit dat een klein percentage als "zoekfout" ingecalculeerd moet worden, daar niet steeds alle vruchtlichamen d o o r de bodembegroeiing

op de vindplaats lieten waarden zien die varieerden van 5,7 in het hoogste gedeelte van

Bij de tellingen van 1980 t o t en met 2000 w e r d

de helling t o t 4,8 in de lagere delen. De p H -

zichtbaar waren. Niet onvermeld mag blijven

de vindplaats acht t o t twaalf keer per maand

dat bij de observaties in eerste instantie sprake

metingen w e r d e n zowel in het voorjaar als in

bezocht steeds over de periode vanaf mei-juni

was van fructificatie in het bovenste deel van de

het najaar v e r r i c h t

totoktober-november. Bij de tellingen werden

helling. Pas in de latere jaren vond een duidelij-

D e flora w o r d t g e k e n m e r k t d o o r Bosane-

niet alleen de rijpe (geopende) vruchtlichamen

ke verspreiding plaats, aanvankelijkalleen op de

Grootbloem-

geteld maar o o k de exemplaren die dit stadium

eerste helling, later naar andere hellingen ter-

holostea) Gevlekte aronskelk

nog niet hadden bereikt, namelijk de "duivelse-

wijl zelfs nabij woonhuizen de Inktviszwam is

ieren". Tevens w e r d er op gelet dat dubbeltel-

aangetroffen (meldingen van diverse informan-

m o o n (Anemone muur (Stellaha

(Arum maculatum)

nemorosa),

en Dagkoekoeksbloem (Si-

lene dioica). D e begeleidende zwammenflora

ling t o t een minimum w e r d b e p e r k t

zwam een tamelijke vroege soort is, die soms

op de vindplaats bestaat uit mycorrhizapaddestoelen waaronder Goudplaatzwam (Pliyllopo-

rus pelletieri), G e w o n e heksenboleet (Boletus

reeds in juni kan verschijnen. De top bereikt de

DE T E L L I N G E N

Inktviszwam in juli, waarna een geleidelijke da-

erythropus), Roodsteelfluweelboleet (Boletus

H o e w e l de eerste vondst in 1980 w e r d ge-

chr/senteron),

(Russula

daan, is het niet onmogelijk dat de Inktviszwam

Regenboogrussula (Russula cya-

reeds eerder aanwezig was, bijvoorbeeld in de

amoenolens),

Scherpe kamrussula

noxantha), Grofplaatrussula (Russula nigricans),

Paarsstelige pastelrussula (Russula

v o r m van een mycelium. W i j moeten de pe-

violeipes).

riode t o t 1983 beschouwen als een vestigings-

Gele knolamaniet (Amanita citrina) en Parela-

fase gezien de w e l zeer geringe aantallen die

maniet (Amanita

Als saprofiet

toen werden waargenomen. In figuur 5 is de

groeien er voornamelijk Knolparasolzwam

som van de tellingen gescheiden weergegeven.

(Macrolepiota

H e t is niet reëel o m vruchdichamen als ei of

rubescens).

rachodes). G e w o n e hertezwam

(Pluteus cervinus). Paarse schijnridder (Lepista

t o t rijpheid gekomen (geopende) vruchdicha-

nuda). Roodbruine schijnridderzwam (Lepista

men apart te behandelen. Weersveranderin-

flacdda), Nevelzwam (Clitocybe nebularis), Bo-

gen zoals plotselinge droogte kunnen de ont-

t e r c o l l y b i a (Collybia

butyracea

var.

asmea),

ten). Figuur 6 laat duidelijk zien dat de Inktvis-

wikkeling t o t volle wasdom sterk afremmen

ling in zet t o t in oktober. Topjaren waren 1987 en 2000 met respectievelijk 169 en 243 geopende vruchdichamen. Het zoeken van de duivelseieren vereist heel wat speurwerken voorzichtigheid, daar ze in het grove strooisel nauwelijks opvallen. In 20 jaar onderzoek zijn ruim 2500 vruchdichamen waargenomen, waaronder I 167 geopende vruchdichamen. Uiteraard rijst de vraag; waarom er, over een lange reeks van jaren gezien, zo'n duidelijke verschillen aanwezig zijn. H e t is van belang de klimatologische omstandigheden met bovenstaande fructificades eens te vergelijken.

I neerslag in m m

• neerslag in m m FIGUUR 7 Temperatuur en neerslag in 1987.

temperatuur in °C

FIGUUR 8 Temperatuur en neerslag in 1989.

temperatuur in ° C

N A T U U R H I S T O R I S C H

A P R I L 2 0 0 2 lAARGANG 91

M A A N D B L A D

69

TABEL I

Temperatuur en neerslag in april en mei 1987 en 1989. 1987

temperatuur neerslag

1989

temperatuur neerslag

april

ll,2°C

mei

I0,2°C

april

22,8 mm

mei

66,1 mm

april

7,4 ° C

mei

IS,0'>C

april

106 mm

mei

18,8 mm

(gemiddeld I 0 , 7 ° C ) (gemiddeld 44,45 mm)

(gemiddeld I l , 3 ° C ) (gemiddeld 62,4 mm)

KLIMATOLOGISCHE INVLOEDEN OP DE FRUCTIFICATIE

I neerslag in m m FIGUUR 9 Temperatuur en neerslag in 1990.

temperatuur in " C

licht extremer; april was koel en opvallend nat,

sel. D e bekende vondsten uit de Vogezen,

terwijl mei juist warm en droog was. Figuur 7

Schwarzwald en de Alpen wijzen echter wel

geeftaan dat de maand juni in 1987, waarin geen

in die richting.

vruchtlichamen werden gevormd, vooral in het Interessant is natuurlijk de vergelijking tussen

begin uitzonderlijk nat was. Hoewel het voor-

DANKWOORD

eengoed en een slecht jaar. Z o was 1987 v o o r

jaar van 1989 gemiddeld w a r m e r was, is het

Dank gaat uit naar het Staatsbosbeheer

de Inktviszwam een uitzonderlijkgoed jaar en

hoger gemiddelde aantal vruchdichamen toch

verleende

1989 bijvoorbeeld slecht Jaren m e t duidelij-

te wijten aan de invloed van een warme mei-

Kelderman,

ke verschillen, dicht bij elkaar zijn ideaal v o o r

maand, want april was koel en nat en opvallend

het op de rails zetten van dit artikel.

een vergelijking. Alhoewel 1996 eveneens een

kouder dan in 1987 (figuur 9).

slecht jaar was, is nietduidelijkof d i t t e wijten

Als derde jaar in de vergelijking is 1990 van

vergunningen.

voor de

Verder dank aan Piet

Yvanka Pfeifer en jan l-lermans voor

is geweest aan uitputting van het mycelium o f

belang (figuur 5 en 9). Geen uitstekend maar

aan andere oorzaken.

wel een goed jaar. D e gemiddelde tempera-

In figuur 7 w o r d e n de temperaturen en neer-

t u u r over april en mei is vergelijkbaar met die

slaggemiddelden per maand (april t o t en met

van 1989 namelijk I 1,4 °C. De neerslag was in

CLATHRUS ARCHERI A T THE

oktober) over het jaar 1987 aangegeven en in

1990 minder dan in 1989 namelijk 33,3 m m ,

B U N D E R B O S FOREST

figuur 8 over 1989. D e verschillen zijn duidelijk.

maar o o k I 1,1 m m minder dan in 1987.

SUMMARY

,

Over de periode april t o t en met oktober bleek

The Bunderbos, a n a r r o w deciduous forest

1987 wat vochtiger dan het langjarig gemeten

situated between the villages of Bunde and

gemiddelde op en nabij gelegen vliegveld Beek, namelijk 452,3 mm in 1987 tegen 434 mm ge-

Elsloo, has a length of 5 km. It has been reg-

CONCLUSIE

,

middeld in 1989. Het verschil lijkt echter klein,

ularly surveyed f o r fruiting bodies o f t h e fungus Clathrus archeri over the past 20 years

terwijl o o k de temperatuur niet veel afweek

W a a r o m de Inktviszwam juist op deze lokatie

van het langjarig gemiddelde van 13,76 ° C te-

(1980-2000). The best year was 2000, when

aanwezig is en bijvoorbeeld niet honderd me-

243 fruiting bodies w e r e found. Clathrus

gen 13,45 °C. W o r d e n hier tegenover de cij-

ter naar links of naar rechts, is nog niet duide-

archeri is a "red-list" species, which is very

fers van 1989 geplaatst; neerslag 380,7 mm (ge-

lijk. W e l is duidelijk dat de s o o r t een zuur mi-

rare in Europe and is native t o Australia,

middeld 434 mm) en de temperatuur 14,71 ° C

lieu prefereert en een v o o r k e u r heeft v o o r

N e w Zealand, Southeast Asia, South Africa

(gemiddeld 13,45 °C) dan is te zien dat 1989

een dikke, rulle humeuze bodem. Hoge t e m -

and Indonesia. It was first discovered in Europe in 1914, in France (Vosges).

over de genoemde periode ongeveer I ° C

peraturen in combinatie met erg natte perio-

w a r m e r was en dat er circa 70 m m minder

des zijn ongunstig en werken remmend op een

neerslagviel dan in 1987. Ditgeeft mogelijk wel

optimale fructificatie. In hoeverre het myce-

een indicatie over een eventuele slechte totale

lium zelfs op dergelijke weersomstandigheden

fructificatie bij warmer en/of droger weer. Blijft

reageert is niet bekend. Bij plotselinge droog-

de vraag waarom er in het topjaar 1987 in de

te gepaard gaande m e t hoge t e m p e r a t u r e n

maand juni geen vruchtlichamen zijn gevonden

komen de reeds ontwikkelde eieren niet ver-

en in het slechte jaar 1989 wel? Hoogstwaar-

der t o t rijping. Uit de tellingen bleek dat slechts

schijnlijk is een v o o r de soort uitstekend voor-

de helft van alle vruchtlichamen zich uiteinde-

jaar van essentieel belang v o o r een optimale

lijk t o t fertiele organismen ontwikkelde. Sa-

o n t w i k k e l i n g van h e t mycelium. Derhalve

mengevat maggeconcludeerd w o r d e n dat een

w o r d t degemiddelde neerslag en temperatuur

matige neerslag samen met gematigde tempe-

over de maanden april en mei van de jaren 1987

raturen garant staan v o o r een goede fructifi-

en 1989 vergeleken. Tabel I geeft aan dat april

catie. H e t gegeven dat de Inkviszwam o o k in

en mei samen in 1987 samen gemiddeld een

tropische en subtropische regio v o o r k o m t ,

halve graad koeler waren en niet erg nat ten

doet de vraag rijzen of de s o o r t aldaar niet in

opzichte van dezelfde periode in 1989. Maar in

bergachtige, koele streken w o r d t aangetrof-

dat jaar waren de weersomstandigheden wel-

fen? D e literatuur geeft hierover geen uitsluit-

LITERATUUR A R N O L D S . E., T H . KUYPER & W . M . E . N O O R D E L O O S (red.),

1995. Overzicht van de paddestoelen in Nederland, NedeHandse Mycologische Vereniging, Wijster BREITENBACH.J. & F. KRÄNZLIN. 1986. Pilze der Schweiz, Band. 2, Nichtblätteipilze. Verlag Mycologia, Luzem: 398-399. DÖRFELT, H., 1989. Lexikon der Mykologie. Gustav Fisher Veriag, Stuttgart: tafel 48, 224-225,

DÄHNCKE, R., 1993, 1200 Pilze in Farbfotos. AT Veriag, Arau/Schweiz, FELDER, W , et al., 1977, Geologisch kaart van Zuid-Limburg en omgeving. Opper^laktekaart, Rijks Geologische Dienst. Heerien Haariem, KREISEL, H , 1987, Pilzflora der Deutschen Demokratischen Republik. VEB. Gustav Fischer Veriag, Jena. MEIJER, P. 1976. Paddestoelen. Kosmos. Amsterdam/Antwerpen. H E N N I G M . & H . KREISEL, 1986. Handbuch fur Pilzkunde,

Band 2. Gustav Fischen Veriag Jena.

N A T U U R H I S T O R I S C H

A P R I L 2 0 0 2 lAAKGANG 91

70

M A A N D B L A D

een paddestoel is het maken en verspreiden

INDELING VAN DE PADDESTOELEN

van sporen. D a a r o m bestaan de meeste en belangrijkste determinatiekenmerken uit de s p o r e n v o r m e n d e weefsels van de padde-

S.M.M.P.

Verheesen, P. de Beaufortstraat

I, 6231

EB

Meerssen

stoel. Ondanks de g r o t e v o r m e n - e n kleurenr i j k d o m van de paddestoelen zijn v o r m en kleur niet de belangrijkste constante deter-

De taxonomie van paddestoelen w o r d t vaak om de vele soorten als moeilijk bestempeld; meer dan

4000

in Nederland, tegenover circa

1 4 5 0 hogere plantensoorten en 5 0 0 gewervelde diersoorten. Bovendien

minatiekenmerken. Een paddestoel leeft vaak niet langer dan een week en maakt daardoor in zeer k o r t e djd alle v o r m - en kleurveranderingen d o o r van jong t o t o u d . Vandaar dat v o o r een determinatie die niet meteen in het

zijn veel determinatiekenmerken van paddestoelen alleen goed met een microscoop te zien, omdat veel kenmerken terug te vinden zijn in de

veld lukt, het vaak noodzakelijk is een collectie van een jong, een volwassen en een oud exemplaar te verzamelen o m alle kenmerken

sporenvormende delen van paddestoelen. Toch blijkt uit d i t thema-

bij nader o n d e r z o e k waar t e kunnen nemen.

nummer dat het juist zeer effectief is om te monitoren met een beperkt aantal soorten die goed in het veld herkenbaar zijn én indicatief zijn voor het milieu en het beheer van de vindplaats. Van de

4000

soorten zijn zeker enkele honderden soorten met het blote oog of

SPOREN EN HYMENIUM Het hymenium, hetsporenvormend weefsel, is dus hét kenmerk waar in eerste instantie naar gekeken m o e t w o r d e n . Bij de taxonomische

eventueel met een loep goed herkenbaar in het veld. Op deze soorten

indeling is dan o o k te zien dat er meteen een

richten zich ook recente paddestoelencursussen ( D A M etal., 2 0 0 1 ) en

verschil w o r d t gemaakt tussen de " s o o r t " spo-

determinatiesleutels met veldkenmerken in de recente mycologische

stoelspore is circa 0,01 mm g r o o t en is dus qua

literatuur

(KEIZER, 2001; VERMEULEN,

COURTECUISSE,

1994; K i B B Y , 2000).

1999; TRÖGER & H Ü B S C H ,

1990;

Ook het "paddestoelenmeetnet", het

nationale monitoringsproject, richt zich op "goed in het veld herkenbare en indicatieve soorten"

(ARNOLDS

re: steeltjes-spore of zakjes-spore. Een padde-

v o r m en grootte niet in het veld waar te nemen. D e kleur van een spore is wel in het veld waarneembaar indien de vele sporen een poeder vormen. De kleur van de spore is dan te zien aan de kleur van het sporenpoeder (figuur 2).

& VEERKAMP, 1999).

S T E E L T J E S S P O R E N UIT B A S I D I O F U N G I INDELING VAN PADDESTOELEN IN GROEPEN

TAXONOMISCHE INDELING

laag cellen die uitwendig sporen vormen. Die

In Nederland is de recente stand van zaken betreffende de taxonomie van paddestoelen te vinden in het boek Overzicht van de Paddestoelen in Nederland ( A R N O L D S et ai. 1995). Hierin

GROTE PADDESTOELEN (MACROFUNGI) EN S C H I M M E L S ( M I C R O F U N G I )

staan alle soorten, die in Nederland zijn gevon-

In de praktijk k o m t het niet v o o r dat één per-

den beschreven, inclusief verwijzingen naar li-

soon alle paddestoelen van Nederland o o i t in

teratuur en afbeeldingen. Per jaar w o r d e n en-

zijn leven ziet of k e n t Een praktische indeling in

kele tientallen nieuwe soorten gevonden en

t w e e groepen is die in " g r o t e paddestoelen

beschreven. Vandaar dat er o m de zoveel jaar

(macrofungi)" en "kleine paddestoelen (micro-

een nieuwe uitgave verschijnt In detussentijd

fungi)". O m d a t de macrofungi vruchtlichamen

w o r d t de laatste stand van zaken bijgehouden

vormen die m e t het blote o o g zichtbaar zijn

op de internetpagina www-m/f!sc/./cun.n//nmv.

(groter dan I mm) houdt de veldbiologie zich

H e t boekgeefteen taxonomische indeling, die

alleen bezig met deze groep van paddestoelen.

o o k hier w o r d t aangehouden (zie tabel I). H e -

D e microfungi die altijd vruchdichamen vor-

laas is er niet één flora van paddestoelen, één

men die kleinerzijn dan I mm en die in de volks-

zogenaamd determinatieboek waar alle soor-

mond o o k wel schimmels w o r d e n genoemd

ten van Nederland in staan. Een serie deter-

(zie figuur I ) , zijn meer het terrein van de bio-

minatieboeken van alle Nederlandse soorten

chemie, voeding- en medische technologie.

( B A S et

ai,

1 9 8 8 ; 1 9 9 0 ; 1 9 9 5 ; 1 9 9 9 , N O O R D E L O O S et

ai,

is w e l bezig t e verschijnen

2 0 0 1 ) . De taxonomische indeling staat aangegeven in tabel II.

Allereerst w o r d t het hymenium van de Basidiofungi bekeken. H e t hymenium bestaat uit één

i

VRUCHTEN D I E SPOREN MAKEN

FIGUUR I

Paddestoelen zijn vruchten en het doel van

Een lagere schimmel op beschimmeld brood (foto: H. Henczyk).

N A T U U R H I S T O R I S C H

A P R I L 2 0 0 2 lAARGAHG

M A A N D B L A D

7!

TABEL I

TABEL II Enkele voort}eelden van veel voorkomende groepen en geslachten.

Planten - Schimmels - Dieren - Protoctisten - Bacteriën (MARGULIS et al., 1994) Schimmels (Fungi) (ARNOLDS el al., 1995) Steeltjeszwammen (Basidlofungi)

Plaatjeszwam Agaricales

Taxonomische indeling van paddestoelen (macrofungi) (Arnolds, et al.. 1995).

Vlieszwammen (Hymenofungi) Helesteeltjeszwammen (Holobasidiofungi) Plaatjeszwammen en boleten (Agaricales) Plaatjesloze vlieszwammen (Aphyllophorales) Gedeelde steeltjescelzwammen (Phragmobasidiofungj) Buikzwammen (Gasterofungi) Zakjeszwammen (Ascofungi)

FIGUUR 2 De Ecfite honingzwam (Armillaria mellea), een zogenaomde w/tspoorder, herkenbaar aan zijn witte sporenpoeder (foto: H. Henczyk).

Plaatjesloze vlies- Gedeelde steelzwam tjes celzwam Aphyllophorales Phragmobos/drofungi

Zwartspoorders Cantharellen - champignon • inktzwam - franjehoed Bruinspoorders Stekelzwammen - gordijnzwam Hydnoide fungi - vezelkop

Trilzwammen (Tremella)

Buikzwam : Gosterofungf '

Schijfzakjeszwam - bekerzwammen - morielies - kluifzwammen Kernzakjeszwam - knotszwammen

Aardappelbovisten (Sderodernra)

Judasoren (Auricuhriaj

Geel-roze spoor- Knotszwammen ders en koraalzwam- hertezwam men - melkzwam Clavarioide fungi - russula Korstzwammen Witspoorders Corticoide fungi - amaniet - russula Boleten Poriezwammen - boleten (houtzwammen) (Bo/etus) Poroide fungi - berkeboleten (Leccinum) - ringboleten (Suillus)

Zakjeszwam Ascofungi

Stuifzwammen (Lycoperdon) Aardsterren (Geastrum) Stinkzwammen Echte truffels I - Photos (Tuber) j - Clathrus

Nestzwammen (Cyathus)

LITERATUUR

cellen heten basidiumcellen of steeltjescellen en

v o r m d . Het hymenium kan voorkomen in de

de sporen basidiosporen of steeltjessporen. O p

v o r m van een schijf bij schijfzakjeszwammen, in

een basidiumcel w o r d t op viersteeltjes o o k vier

de v o r m van een beker bij bekerzwammen en

A R N O L D S , E. & M.T. VEERKAMP, 1999. Gids voor de

steeltjessporen gevormd (soms t w e e per cel).

in de v o r m van een harde kern bij kernzakjes-

paddestoelen in het meetnet. Nederlandse Mycologische Vereniging, Baam

H e t hymenium is het kenmerkend verschil tus-

zwammen. Een andere groep zijn de truffels,

sen v l i e s z w a m m e n (Hymeno-fungi) en

waar het sporenvormend weefsel één bolvor-

b u i k z w a m m e n (Gastero-fungi).

mig geheel v o r m t dat ondergronds g r o e i t

Bij de v l i e s z w a m m e n w o r d e n sporen ge-

(Metales),

buisjes bij boleten

SUMMARY

op ribbels bij cantharellen, op stekels

bij stekelzwammen, op knotsen bij knotszwam-

CLASSIFICATION OF FUNGI

r i e z w a m m e n , o o k w e l h o u t z w a m m e n genoemd. Bij de b u i k z w a m m e n worden sporen gemaakt op, aan en in een heel weefsel dat omhuld is d o o r een bolle buikvormige schil. Er is nu nog één groep binnen de basidlofungi over, waar het kenmerkende verschil met alle voorgaand behandelde groepen de v o r m van de basidiumcel is (de steeltjescel waaraan steeltjessporen worden gevormd). De basidiumcel bij alle vooraf behandelde groepen is een héle cel. D e basidiumcel bij de laatste groep, de P h r a g m o b a s i d i o f u n g i , is een cel met t u s s e n w a n d e n , waardoor het lijkt alsof de cel opgesplitst is.

1999. Handleiding

A R N O L D S , E., T . W . K U Y P E R & M.E. N O O R D E L O O S . 1995.

BAS, C . T . W . KUYPER, M.E. N O O R D E L O O S & E . C . VELLINGA.

1988. Flora Agaricina Neerlandica. Volume Fntolomataceae. Balkema, Rotterdam.

I.

BAS, C . T . W . KUYPER, M.E. N O O R D E L O O S & E.C. VELUNGA.

Because o f the many species, the t a x o n o -

1990. Flora Agaricina Neerlandica. Volume 2. Pleurotaceae, Plutaceae.Tricholomataceae (I), Balkema, Rotterdam,

my of fungi is often regarded as difficult.

BAS, C T . W . KUYPER, M.E. N O O R D E L O O S & E.C. V E U I N G A .

A l s o , many characteristics used t o identify

1995. Flora Agaricina Neerlandica. Volume 3. Tncholomataceae (2). Balkema, Rotterdam,

fungi can only be seen p r o p e r l y w i t h a m i -

BAS. C , T . W , KUYPER, M.E. N O O R D E L O O S & E.C. VELUNGA.

men, op koralen bij koraalzwammen, op korsten bij korstzwammen en op de poriën bij po-

E. & M . T . V E E R K A M P ,

paddestoelenmonitonng. Nederlandse Mycologische Vereniging, Baam. Overwicht van de Paddestoelen in Nederland. Nederlandse Mycologische Vereniging, Wijster

maakt aan een vlies dat op plaatjes zit bij plaatjeszwammen {Agaricaks),op

ARNOLDS,

croscope. Nevertheless, m o n i t o r i n g a lim-

l999.FloraAgancina Neeriandica.Volume4.Stn3phanaceae,

ited number o f species that can be easily

Tncholomataceae (3). Balkema, Rotterdam. COURTECUISSE, R. 1994. Guide des champignons de France et d'Europe. Delachaux & Niestié, Pans.

recognized in the field and are indicative o f the environment and management of a site

D A M , N.J., M.J. D A M & S.B.R. HELLEMAN, 2001. Basiscursus

can be very effective. T h e r e are a few hun-

Paddestoelen. Versie l . l . Nijmegen, KEIZER, G.J., 2001. De interactieve paddestoelengids. ETI

dred species which can be recognized by the naked eye o r just w i t h a magnifyingglass. Recent fungi courses, identification keys w i t h field characteristics and mycological literature have focussed on these species. A practical classification of fungi is that dis-

biodiversiteit centrum. Universiteit van Amsterdam, Amsterdam. KiBBY, G . 2000. A user-fnendly key t o the genus Leccinum in Great Britain. Field Mycology I (I): 20 - 29. MARGUUS, L , K. S C H W A R T Z & M . D O L A N . 1994. The

Illustrated Five Kingdoms; A Guide to the diversity of Life on Earth. HarperCollins, New York. N O O R D E L O O S , M.E., T . W . KUYPER & E . C . VELLINGA.

ZAKJESSPOREN UIT ASCOFUNGI

tinguishing a group of "small fungi" ( m i c r o fungi) and a group of "large fungi" (macro-

2001. Flora Agaricina Neeriandica. Volume 5. Agaricaceae. Balkema, Lisse.

H e t hymenium van de ascofungi bestaat uitéén

fungi). Because the macrofungi are those

T R Ö G E R , R. & P. H Ü B S C H . 1990. Einheimische Grospiize;

laag cellen waarbinnen de sporen worden ge-

which can be seen w i t h the naked eye, field

v o r m d . Die cellen heten ascuscellen en de spo-

biology only concerns Itself w i t h this group.

ren ascosporen of zakjessporen. In een zakje

This article t h e r e f o r e surveys t h e t a x o -

(ascus) w o r d e n meestal acht zakjessporen ge-

nomie classification o f t h e macrofungi.

Bestimmungstafein fur Pilzfreunde. Fischer Stuttgart. VERMEULEN, H . 1999. Paddestoelen, Schimmels en Slijmzwammen van Vlaanderen; determinatiesleutels aan de hand van veldkenmerken. De Wielewaal, Turnhout

72

A P R I L 2 0 0 2 JAARGANG 91

F O T O C O L ^ G E VAN DE PADDESTOELENGROEPEN

NyVTUUIÏHISTORISCH

MAANDBLAD

B U I S J E S Z W A M M E N OF BOLETEN

(AGARICALES)

Buisjeszwammen o f boleten zijn paddestoe-

De v o r m e n r i j k d o m van de paddestoelen b l i j k t goed u i t de fotocollage op de volgende bladzijden. Vergelijk de foto's eens met de

len m e t een hoedje en een steel. D e s p o r e n v o r m e n d e laag heeft de v o r m van buisjes o n d e r de h o e d . V o o r b e e l d e n van geslachten

paddestoelengroepen u i t de taxonomische indeling

(Tabel I I ) .

buisjeszwammen zijn Boletus, Leccinum, Suil-

lus en Phylloporus.

PLAATJESZWAMMEN

(AGARICALES)

D e Plaatjeszwammen bestaan u i t paddestoelen m e t een hoedje en een steel. D e s p o r e n v o r m e n d e laag heeft de v o r m van plaatjes die zitten o n d e r de hoed. D e v e r d e r e indeling is gebaseerd o p de kleur van h e t s p o r e n p o e d e r en v e r d e r bijvoorbeeld o p basis van de aanhechting van de plaatjes aan de steel (of vrij ervan).

ZWARTSPOORDERS

BRUINSPOORDERS

FIGUUR 7.1 Roodsteelfluweelboleet (Boletus chrysenteron)

(foto.-; Bollen).

FIGUUR 7b Gewone fieksenbo/eet (Boletus erythropus)

(foto.J. Bollen).

FIGUUR 3a Parelhoenchampignon (Agaricus

praeclaresquamosus) (foto; M. Zilvertand).

FIGUUR 3b G/immerinktzwom (Coprinus micaceus) (foto: G. Dings).

FIGUUR 4a Bruinschubb/ge gordijnzwam (Cortinarius pholideus) (foto; P. de Vree). FIGUUR 4b Zandpadveze/kop (Inocybe lacera) (foto; R de Vree). FIGUUR 5a Papilrussula (Russula coerulea) (foto; G. Dings). FIGUUR 5b Oranjerode hertezwam (Pluteus

aurantiorugosus) (foto:j. Bollen).

FIGUUR 6a Heksenkring van de Nevelzwam (Clitocybe nebularis) (foto; H. Henczyk).

FIGUUR 6b Zwartpurperen russula (Russula undulata)

(foto: M. Zilvertand).

N A T U U R H I S T O R I S C H

APRIL 2002

M A A N D B L A D

lAARGANG 91

PLAATJESLOZE VLIESZWAMMEN (APHYLLOPHORALES) Plaatjesloze vlieszwammen zijn paddestoelen met een hoedje met soms een steel. T o t de groep behoren cantharellen, stekelzwammen en sommige houtzwammen. Soms hebben deze paddestoelen een geheel andere vorm. Desporenvormende laag heeft de vorm van ribbels, stekels, knotsen, koralen, korsten of poriën.

FIGUUR 12 Gele stekelzwam (Hydnum repandum) (foto:j. Bollen). FIGUUR 13 Pjipknotszwam (Macrotyphula fistulosa) (foto; M. Zilvertand). FIGUUR HGroenwordende koroo/zwom (Ramaria abietina) (foto; M. ZiWenand).

FIGUUR 8 Gewone berkeboleet (Leccinum scabrum) (foto: P. De Vree). FIGUUR 9 Geleringboleet(Suillus grevillei) (foto: G Dings). FIGUUR 10 Gout^faotzwam {Phylloporus pelletieri) (foto:]. Bollen).

FIGUUR ISGetekorstzwom

(Stereum hirsutum) (foto;J. Wen). t

FIGUUR 16a Gesteelde lokzwam (Ganoderma lucidum) (foto:]. Bollen). FIGUUR 16b Dennevoetzwam (Phaeolus schweiniaii) (foto;J. Men).

GEDEELDE

STEELTJESCELZWAMMEN

(PHRAGMOBASIDIOfUNGI) Gedeelde steeltjeszwammen bestaan uit paddestoelen m e t een andere v o r m dan een "hoedje en een steel". D e s p o r e n v o r m e n d e laag bevat gedeeldesteeltjescellen (phragmobasidiumcellen), die alleen microscopisch zijn waar t e nemen.

FIGUUR 17 Gele trilzwam (Tremella mesenterica) (foto; P. de Vree). FIGUUR 18 Ecbt judasoor (Hirneola auricula-judae) (foto; P. de Vree).

73

A P R I L 2 0 0 2 JAARGANG 91

74

BUIKZWAMMEN

(GASTEROFUNGI)

D e g r o e p van buikzwammen bestaat uit paddestoelen m e t e e n bolle v o r m en een buikvormige schil o m het sporenvormende weefsel.

FIGUUR 19a Parektuifzwam (Lycoperdon perlatum) (foto: P. de Wee).

FIGUUR 19b Gekraagde aardster (Geastrum triplex) ffoto; P. de Vree). FIGUUR 20 Grote stinkzwam (Phallus impudicus) (foto: G. Dings). FIGUUR 21 Gestreefit nestzwammetje (Cyathus striatus) (foto: G. Jetten).

ZAKJESZWAMMEN {ASCOFUNGI) Zakjeszwammen hebben steeds een andere v o r m dan h e t " h o e d j e m e t een steel". D e spor e n v o r m e n d e laag kan de v o r m hebben van een beker ( b e k e r z w a m m e n ) , van een honingraat bestaande uit allemaal kleine bekertjes (morieljes), van lobben (kluifzwammen), van een k n o t s m e t harde k e r n ( k n o t s z w a m m e n ) o f van een o n d e r g r o n d s knolletje (truffel). FIGUUR 22a Grote oranje bekerzwam (Aleuria aurantia) (foto ]. Bollen). FIGUUR 22b Gewoon varkensoor (Otidea onotica) (foto: G. Dings). FIGUUR 23a Gewone morielje (Morchella esculenta) (foto:/ Bollen).

FIGUUR 23b Vingerhoedje (Verpa cónica) (foto: M.

Zilvertand).

FIGUUR 24a Truflë/knotszwom (Cordyceps ophioglossoides) (foto: G. jetten). FIGUUR 24b Houtknotszwom (Xylaria polymorpha) (foto: P. de Vree).

BEKERZWAMMEN

N A T U U R H I S T O R I S C H

M A A N D B L A D

N A T U U R H I S T O R I S C H

APRIL 2002

M A A N D B L A D

75

lAAKGANG 91

PADDESTOELENKARTERING IN BELGISCH LIMBURG DE LAATSTE 25 JAAR Luc Lenaerts,

Fonteinstraat

8, B-3560

Lummen,

België

Het doel van het karteren van paddestoelen kan samengevat worden

de Ten Haagdoorn Heide (Houthalen) en D e T e u t (Zonhoven) met heide en vennen; do-

als het verzamelen van gegevens over verspreiding, frequentie van

meinen als Kelchterhoef, Hengelhoef, Bok-

voorkomen, periodiciteit, ecologie en successie. Hiermee kan de

rijk; de k a s t e e l p a r k e n t e L u m m e n , e n z o -

mycologische waarde van natuurterreinen worden bepaald, de veranderingen in voorkomen en verspreiding worden nagegaan en beleidsen inrichtingsplannen kunnen worden beïnvloed.

voorts. Bovendien waren vele van de mycologen en niet in het minst Landewaldjanssen woonachtig in dat gebied. Daarnaast w e r d e n

|

Om de mycoflora van een gebied te leren kennen, is een systematische | kartering met maximale vlakdekking en met grondig onderzoek van de hokken noodzakelijk. Ook is maximale aandacht nodig voor alle aanwezige biotopen. Het onderzoek van het gebied moet in elk seizoen en gedurende het gehele jaar gebeuren. Hiernaast moet het onderzoek

steevast een aantal andere gebieden b e z o c h t zoals het Provinciaal Domein Nieuwenhoven te S t Truiden en de Lozerheide te Bocholt. In het voorjaar w e r d zeer vaak de Limburgse kalkstreek (Sint Pietersberg) te Riemst (Kanne) bezocht samen met de Koninklijke A n t w e r p s e Mycologische K r i n g , die daar hun voorjaarsweekends hielden. In 1982 publiceerde Landewaldjanssen een eerste overzicht van de belangrijkste t o t dan

vele jaren worden volgehouden en zal kennisoverdracht (en daardoor)

toe gevonden paddestoelen in Limburg in Bul-

vorming van nieuwe medewerkers) het rendement sterk vergroten. In

letin nummer 109 van Natura-Limburg, waar-

dit artikel w o r d t een overzicht gegeven van de resultaten van de paddestoelenkartering in Belgisch Limburg de laatste 25 jaar.

in 3 0 0 0 t o t 4 0 0 0 waarnemingen besproken

werden ( J A N S S E N , 1982). O o k werden de dagboeken van Landewaldjanssen en Frans Dielen gebruikt v o o r karteringswaarnemingen van v o o r 1985 in Belgisch Limburg.

KARTERING TOT 1985

met mossen, korstmossen, planten, vogels, enzovoorts. Als leraar schreef hij bovendien

D e e e r s t e e c h t e inventarisatie g e b e u r d e

verschillende handboeken Frans. H e t is pas

d o o r EP. Landewald Janssen, minderbroeder

jaren later dat ik besefte dat de " L . Janssen"

te Heusden-Zolder. Landewaldjanssen hield

van mijn Franse handboeken in het middel-

KARTERING NA 1985, MET NAME NA 1990

een dagboek bij, waarin minutieus alle waar-

baar onderwijs dezelfde Landewald Janssen

Na 1985 is geleidelijk aan gestart met een meer

nemingen, m e t plaats en datum g e n o t e e r d

was die mij de basiskennis van mycologie bij-

systematische kartering, hetgeen zal uitmon-

w e r d e n . Hij n o t e e r d e t r o u w e n s niet enkel

bracht

den in de publicatie van een atlas ( L E N A E R T S , in

paddestoelen, maar was evenzeer begaan

Mycologie in Limburg was evenmin denkbaar

prep.) Hier m o e t nogmaals vermeld w o r d e n

zonder de Koninklijke Antwerpse Mycologi-

dat het publiceren van een adas niet mogelijk

sche Kring. Vanaf de zestiger jaren w e r d e n

zou zijn zonder de medewerking van vele Ant-

regelmatig excursies georganiseerd samen

werpse specialisten (André de Haan, Jos Vol-

met de Antwerpse vrienden. Antwerpse spe-

ders en anderen) v o o r het bevestigen van de

cialisten als Louis Imler en Frans Dielen kon-

waarnemingen van vaak moeilijk determineer-

den, indien nodig na microscopisch onder-

bare soorten.

zoek, vele waarnemingen bevestigen. T o c h was er geen sprake van een echte inventarisatie van de hele provincie. D e kaart van de bezochte k i l o m e t e r h o k k e n t o t 1985

FIGUUR I De ligging van de bezochte liilometerhokken in Belgisch Umburg in de periode na 1985 (figuur: L. Crevecoeur).

AANPAK M A X I M A L E V L A K D E K K I N G , SYSTE-

t o o n t aan dat vooral Midden-Limburg w e r d

MATISCHE

bezocht. Daar waren verschillende redenen

Tijdens de kartering w e r d e n zoveel moge-

PLANNING

v o o r . D e voornaamste reden is dat in Mid-

lijk k i l o m e t e r h o k k e n bezocht, die gelijkma-

den-Limburg vele interessante natuurgebie-

tig lagen verdeeld o v e r de provincie (zie fi-

den liggen. W e noemen er enkele: het hele

guur I ) . leder jaar w e r d o p basis van staf-

vijvergebied in de driehoek L u m m e n - Z o n h o -

k a a r t e n e e n g e d e t a i l l e e r d e planning g e -

ven-Diepenbeek; staatsnatuurreservaten als

maakt, die afhankelijk was van het seizoen.

76

A P R I L 2 0 0 2 JAARGANG

N A T U U H H I S T O R I S C H

M A A N D B L A D

sen, "getuigenheuvels" (in de b u u r t van Lummen en D i e s t ) , holle wegen ( v o o r a l in de Leemstreek), spoorwegbeddingen (bijvoorbeeld de o u d e s p o o r w e g b e d d i n g van D e T e u t in Zonhoven), schrale graslanden (bijv o o r b e e l d in K e t t e n , V o e r e n en nabij het Veursbos), de Sint-Pietersberg (Kanne; het plateau van Caestert m e t het O v e r b o s ) en kasteelparken en domeinen. EXCURSIES H E T G E H E L E J A A R V o o r 1985 was er vanaf half november t o t eind april een periode van bijna volledige mycologische inactiviteit op het t e r r e i n . Sinds FIGUUR 2 (a, b & c) De verspreiding van de Vliegenzwam (Amanita muscaria) (a) komt zeer goed overeen met de verspreiding van de berk (b) (figuren: L Crevecoeur). Vliegenzwam (c) (foto: j. Hermans).

1985 w e r d gepoogd o m gedurende het gehele jaar de terreinen te bezoeken. D e periodieke verschijning (fenologie) van paddestoelen na 1985 laat d a a r d o o r een m o o i e r e glooiende curve over het gehele jaar zien.

KENNISOVERDRACHT Microscopische c o n t r o l e van de s o o r t e n gebeurde d o o r mij en d o o r leden van de K o ninklijke A n t w e r p s e Mycologische K r i n g . K e n n i s o v e r d r a c h t op m e d e w e r k e r s v o n d plaats via de samenwerking tussen Mycolim (Vereniging van de Limburgse m y c o l o g e n binnen Likona) en de Koninklijke A n t w e r p s e

Vervolgens w e r d e n de o p d r a c h t e n uitge-

b o d e m d i s t r i c t e n bestaan u i t de K e m p e n

Mycologische Kring. O o k tijdens excursies

deeld. D e planning w e r d tijdens het jaar bij-

(zand), de Zandleemstreek (zandleem), de

en determinatie-avonden w e r d getracht de

gesteld. Belangrijke h o k k e n w e r d e n tijdens

Leemstreek (leem), de Maasvallei (meerde-

kennis te verruimen. H e t kennisniveau van de

het jaar meermalen bezocht, gedurende een

re bodems) en V o e r e n (hoofdzakelijk leem

m e d e w e r k e r s speelt namelijk een cruciale

periode van m e e r d e r e jaren.

en kalk). D e Sint Pietersberg (kalk) w o r d t

r o l in de kartering.

meestal t o t de L e e m s t r e e k g e r e k e n d . D e

RESULTATEN

BIOTOPEN

"Ekologisch Belangrijke Gebieden" v o r m e n

Bij de planning w e r d rekening gehouden m e t

bovendien een " l a p p e n d e k e n " op de kaart

de geomorfologie, bodem en ecologisch be-

van Limburg. Deze gebieden bestaan uit hei-

M A X I M A L E V L A K D E K K I N G , SYSTE-

langrijke gebieden. D e belangrijkste gebieden

de en vennen, mijnterrils, wateringen ver-

MATISCHE

kregen voorrang, maar uiteindelijk w e r d e n

t r e k k e n d van het Albertkanaal, de Z u i d - W i l -

H e t aantal bezochte kilometerhokken is zeer

bijna alle gebieden bezocht. In dit verband

lemsvaart en het Kempens Kanaal, de uiter-

g r o o t . Een voorbeeld met aantallen; in 1997

m o e t de situatie in Belgisch L i m b u r g be-

waarden van de Maas, beekvalleien, vijverge-

w e r d e n er bijvoorbeeld circa 1000 s o o r t e n

schouwd w o r d e n als bijzonder complex. D e

bieden in Midden-Limburg, naald- en loofbos-

gevonden en w e r d er ongeveer 1000 vierkan-

FIGUUR 3

De Paardehaartaailing (Marasmius androsaceusj (foto: G. Dings).

FIGUUR 4

PLANNING

De Zadelzwam fPolyporus squamosus) (foto: G. Dings).

N A T U U I Ï H I S T O R I S C H

APRIL 2002

M A A N D B L A D

lAARGANG 91

77

FIGUUR 5 (a & b) Gezien zijn verspreiding (a) lijkt de Vuurmelkzwam (Lactarius hortensis) (b) te houden van zandleem en leem, maar niet van zand (foto: P. de Vreel figuur L Crevecoeur).

FIGUUR 6 (a & b) De Veenmosgrauwkop {Tephrocybe palustris) (a) wordt gevonden rond de Limburgse vennen (b) (foto: P. de Vreelfiguur: L Crevecoeur).

FIGUUR 7 (a & b) De Pijpknotszwam (Macrotyphula fistulosa) groeit in de late herfst tot in het voorjaar op (zwarte) els (foto: G. Dingslfiguur: L Crevecoeur).

t e kilometer afgelopen. D i t heeft geleid t o t

ding van de Paardehaartaailing (figuur 3) t o o n t

meer dan 30.000 waarnemingen. T o c h blij-

een duidelijke relatie aan met de verspreiding

rend resultaat van een b i o t o o p gericht o n -

ven sommige "gebieden" onvoldoende b e -

van naaldbomen in Limburg.

derzoek is dat van de Pijpknotszwam {Ma-

of r o n d de Limburgse vennen. Een schitte-

zocht. Hier w o r d t v o o r a l g e d a c h t a a n militai-

crotyphula

re en K o n i n k l i j k e D o m e i n e n ( O p g r i m b i e ,

BIOTOPEN

knotszwam g r o e i t vooral o p ( Z w a r t e ) eisen

Helchteren en Leopoldsburg). O o k wegber-

A a n de hand van de v e r s p r e i d i n g van een

verschijnt pas laat in de herfst. G e r i c h t o n -

men verdienen veel meer onze aandacht D e

aantal andere s o o r t e n kan zeer goed de ver-

derzoek o n d e r elzen in de late herfst en in

(bijna) maximale vlakdekkende kartering is

bondenheid m e t speciale bodems o f b i o t o -

het eerste deel van de w i n t e r heeft de o p -

zeer mooi te zien aan de verspreiding van een

pen w o r d e n aangetoond. D e verspreiding

mars van deze s o o r t duidelijk aangetoond.

aantal zeer algemene s o o r t e n zoals Vliegen-

van de Z a d e l z w a m (Polyporus squamosus)

V ó ó r 1993 was d i t in Vlaanderen nog een

zwam {Amanlta muscaria) en Paardehaartaailing (Marasmius

androsaceus).

D e versprei-

ding van de Vliegenzwam k o m t , alhoewel de

(fi-

guur 4) t o o n t zeer g o e d diens v o o r k e u r

fistulosa)

(figuur 7). D e Pijp-

zeldzame s o o r t .

v o o r leem en holle wegen. D e V u u r m e l k -

Niet alle biotopen zijn goed bezocht, zoals bij-

zwam {Lactarius

voorbeeld de rietkragen. Hier groeit het Riet-

hortertsis) (figuur 5) lijkt te

s o o r t niet s t r i k t aan de b e r k is gebonden,

houden van zandleem en leem, maar niet van

zeer goed overeen m e t de verspreiding van

zand. D e V e e n m o s g r a u w k o p

de berk in Limburg (zie figuur2). D e versprei-

palustris) (figuur 6) w o r d t teruggevonden in

{Tephrocybe

wieltje {Marasmius

limosus), een kleine, maar

gemakkelijkte determineren paddestoel die op Riet {Phragmites australis) g r o e i t In de Abeek-

N A T U U I Ï H I S T O R I S C H

A P R I L 2 0 0 2 HARGANG 91

78

M A A N D B L A D

F I G U U R 8 (a & b)

De Denneslijmkop (Hygrophorus hypothejus) groeit in de iate herfst in naaldbossen (foto: G. Dingsifiguur: L Crevecoeur}.

vallei k o m t deze soort voor, maar ook langs de

lijk de Steeljeszwammen (Basidiomyceten)

be-

Limburg lijkt mij desondanks onvoldoende o m

wateringen van de Loozerheide en in Zuten-

studeerd. Het belang van de kennis kan ver-

over het verdwijnen van soorten te oordelen.

daal. Alhoewel het Rietwieltje niet zeer alge-

moedelijkgeillustreerd worden aan de hand van

meen is, maar o o k niet zeer zeldzaam, is het

de verspreiding van de Gewone harpoenzwam

duidelijk dat er nog meer gezocht moet w o r -

(Ho/ienbuehe//o atrocoerulea). Het voorkomen

den in rietkragen.

in Tessenderio (Asdonk), Heusden-Zolder (Terlaemen) en o p de Sint Pietersberg t e

SUMMARY MAPPING FUNGI IN BELGIAN

EXCURSIES H E T GEHELE J A A R

Riemst (Kanne) doet het vermoeden rijzen dat

L I M B U R G OVER T H E LAST 2 5

O o k "verkeerde kaartbeelden" kunnen ont-

frequent bezoek d o o r leden van de Koninklij-

YEARS

staan. Wanneer bijvoorbeeld de verspreidings-

ke Antwerpse Mycologische Kring hier zeer be-

kaart van Pucdnia adoxae bekeken w o r d t , een

langrijk was.

Roest op Muskuskruid {Andoxa

This article presents an overview o f t h e re-

moschatellina),

sults of fungi mapping In the Belgian province of Limburg over the last 2 5 years. The pur-

lijkt deze s o o r t slechts v o o r te komen in de

BEÏNVLOEDING

kalkstreken van Belgisch en Nederlands Lim-

O p enkele plaatsen kon het beleid v o o r myco-

pose o f t h e mapping is t o collect data on the

burg en in Voeren. Wanneer de verspreidings-

logisch interessante natuurterreinen beïnvloed

dispersion of fungi, theirfrequency of occur-

kaartvan Muskuskruid bekeken w o r d t , rijst het

worden. Gedacht w o r d t aan Zammelen (Tong-

rence, periodicity, ecology and succession.

vermoeden dat de soort veel algemener is en

eren), Gelinden (St Truiden) en Gellik (Lana-

This data can be used t o assess the mycolog-

dat de kaart misschien eerder de verspreiding

ken). In Gellik konden twee beheersovereen-

ical value o f conservation areas, m o n i t o r

van de excursies in het voorjaar weergeeft.

komsten gesloten worden v o o r wasplatenwei-

changes in distribution and dispersion, and

H e t belang van onderzoek gedurende het ge-

den.

influence policymaking and management

BELEIDSPLANNEN

hele jaar kan ook geïllustreerd w o r d e n aan de

plans for conservation areas.

hand van de verspreiding van de Dennenslijm-

Surveying the mycoflora of a particular area

hypothejus) (figuur 8). D i t Is

requires careful and systematic mapping and

een mycorrizazwam kenmerkend v o o r den-

kop (Hygrophorus

ZIJN ER SOORTEN UITGESTORVEN?

thorough examination, paying close atten-

w e r d echter dat de soort regelmatig pas gevon-

be surveyed throughout the year, in all sea-

den w e r d na half november, op een ogenblik dat

Persoonlijk heb ik het moeilijk met de aandui-

sons, and the survey must be kept up f o r

er nog nauwelijks mycologische excursies

ding "uitgestorven s o o r t e n " . O p 2 o k t o b e r

many years. This means that any knowledge

nenbos, die erg achteruit zou gaan. Vastgesteld

tion t o all biotopes in the area. The area must

2 0 0 0 vond Ik in de Klewitdreef te Hasselt on-

acquired during the surveys must be trans-

de meest geliefde terreinen o m in rond te lo-

der eik de Avondroodstekelzwam (Sarcodon

ferred t o new collaborators, t o ensure max-

pen en naar paddestoelen te gaan kijken. V o o r

joeides). een zeer zeldzame zwam. D e enige

imum efficiency. The value of surveys is of-

Belgisch Limburg lijkt de Dennenslijmkop thans

vroegerewaarneminggebeurdeop IBseptem-

ten affected by a lack of observers and t h e

geen zeldzame soort te zijn. De vraag of ze vroe-

ber 1939 o o k i n . . . de Klewitdreef te Hasselt

large numbers of fungi, as plants and birds are

ger veel frequenter v o o r k w a m , kan echter niet

H e t Is o o k nuttig o m te kijken naar de "voor-

m o r e popular and easier t o identify.

beantwoord worden.

malige" verspreiding van uitgestorven soorten

KENNISOVERDRACHT

bedreigde en met uitsterven bedreigde soor-

H e t belang van de eigen kennis en die van de

ten in Vlaanderen

plaatsvonden. Bovendien zijn naaldbossen niet

in Vlaanderen en de "actuele" verspreiding van (WALLEYN &

VERBEKEN,

LITERATUUR

medewerkers is uiteraard cruciaal in een kar-

2 0 0 0 ) . H e t is duidelijk dat Limburg in Vlaande-

tering. Het behoeft geen betoog dat de kennis

ren een belangrijke positie inneemt met betrek-

van de verspreiding van een aantal moeilijk op

king t o t de "bedreigde en met uitsterven be-

naam t e brengen soorten, bijvoorbeeld uit de

dreigde soorten". Het t o o n t overtuigend aan,

W A L L E Y N , R. & A . VERBEKEN. 2000. Een gedocumen-

dat in Limburg recent intensief gekarteerd

teerde Rode Lijst van enkele groepen paddestoelen

genera Gaterina, Conocybe, Cortinarius, zeer be-

perkt blijft. O o k werden t o t nu toe hoofdzake-

werd. De jarenlange observatieduur in Belgisch

JANSSEN, L., 1982. Paddestoelenoverzicht in Belgisch Limburg. Natura-Limburg, 1982: bulletin 109, LENAERTS, L., in prep. Verspreidingsatlas van paddestoelen in Belgisch Limburg. Likona, Hasselt.

(macrofungi) van Vlaanderen. Mededeling Instituut voor Natuurbehoud, 7: 1-84.

N A T U U U H I S T O R I S C H

APRIL

M A A N D B L A D

2 0 0 2 lAJRGANG 91

79

DE MYCOLOGISCHE K R O O N J U W E L E N VAN LIMBURG E E N V E R K E N N I N G TEN B E H O E V E VAN B E S C H E R M I N G . B E H E E R EN O N D E R Z O E K Leo jalink, Nationaal

Herbarium

Nederland,

Universiteit Leiden, Einsteinweg

2, 2333

CC

De hellingbossen en de halfnatuurlijke graslanden van Limburg genieten landelijk een zekere faam vanwege hun uitzonderlijke paddestoelenrijkdom. Maar die faam op zich blijkt geen afdoende voorwaarde voor een

goede bescherming en een toereikend beheer van de mooiste

Limburgse paddestoelenterreinen. Het is eigenlijk nog helemaal niet zo duidelijk wat nu de mooiste en meest beschermingswaardige paddestoelengebieden van Limburg zijn. Om de beheerder de kans te geven een goede afweging te maken is het van belang dat bekend is wat in mycologisch opzicht de meest waardevolle terreinen zijn en ook welke beheersmaatregelen voor de betreffende mycoflora optimaal zijn.

Leiden

het achterwege laten van maaien o f het sterk uitstellen van de maaidatum ten behoeve van insecten (leidt t o t verruiging en vervilting en daarmee t o t achteruitgang van graslandmycoflora) en aan het toelaten van struweelvorming in van o o r s p r o n g kortgrazige vegetaties ten behoeve van reeën. O m t o t een betere bescherming en een goed beheer van de meest w a a r d e v o l l e paddes t o e l e n t e r r e i n e n in N e d e r l a n d t e k o m e n heeft de Commissie Paddestoelen en N a t u u r b e h o u d (C.P.N.) van de Nederlandse Mycologische

Vereniging

(N.M.V.)

een

speurtocht naar de mycologische k r o o n j u welen van Nederland opgezet (| ALINK, 1999). Deze bijdrage richt zich vooral op de myco-

HET OPSPOREN VAN DE MYCOLOGISCHE KROONJUWELEN

len en omgekeerd kunnen locaties met een

logische kroonjuwelen van de provincie Lim-

onbetekenende flora juist heel rijk zijn aan

burg. H e t landelijke p r o j e c t van de C.P.N.

paddestoelen. O o k v o o r het beheer geldt

steunt op drie peilers:

iets dergelijks; goed beheer v o o r hogere

• het opsporen van de mycologische k r o o n -

Ten onrechte w o r d t vaak gedacht dat gebie-

planten is meestal o o k goed beheer v o o r

den m e t een zeldzame flora van hogere plan-

waardevolle paddestoelen, maar dit gaat niet

• het pleiten v o o r bescherming (indien nodig);

ten o o k de meeste zeldzame paddestoelen

altijd op. Beheer gericht op fauna zoals vlin-

• het geven van adviezen v o o r beheer ge-

herbergen. D a t verband is echter veel min-

ders, sprinkhanen o f reeën laat zich minder

der eenduidig; gebieden m e t een zeer waar-

vaak verenigen m e t goed paddestoelenbe-

juwelen;

richt op de mycoflora.

devolle flora van hogere planten kunnen op

heer. Als voorbeelden van ongunstig beheer

V o o r het o p s p o r e n van de mycologische

zich heel arm zijn aan bijzondere paddestoe-

v o o r paddestoelen kan gedacht w o r d e n aan

k r o o n j u w e l e n w o r d t gebruik gemaakt van het bestand van de paddestoelenkartering van de Nederlandse Mycologische V e r e n i ging. D i t bestand bevat inmiddels al meer dan 1.000.000 meldingen. Elk melding staat v o o r de waarneming van een s o o r t paddestoel in een bepaald k i l o m e t e r h o k op de aangegeven d a t u m . H e t spreekt v o o r zich dat het o n doenlijk is o m zo'n g r o o t bestand in zijn geheel d o o r te lezen. O m de z o e k t o c h t naar de meest waardevolle terreinen te vergemakkelijken is daarom een aantal statistieken per vierkante kilometer bepaald: • het totaal aantal waarnemingen (meldingen).

D i t geeft een redelijke i n d r u k hoe

goed een bepaald k i l o m e t e r h o k geïnventariseerd is; • het totaal aantal aangetroffen s o o r t e n ; • het totaal aantal r o d e lijst s o o r t e n (gebaFIGUUR I De / 00 mycologisch meest waardevolle kilometerhok-

seerd op de nieuwe r o d e lijst van bedreig-

ken van Nederland gebaseerd op de karteringsgegevens

de paddestoelen ( A R N O L D S & V A N

sinds 1986.

RING, 1 9 9 6 ) ;

OMME-

A P R I L 2 0 0 2 lAAUGÍNG 91

80

TABEL I De mycologische inventarisatiegraad van Umburg: het aantal meldingen per kilometerhok in het karteringsbestand van de Nederlandse Mycologische Vereniging.

N A T U U R H I S T O R I S C H

Een kilometerhok waarin zes ernstig bedreigde, I I bedreigde en zeven kwetsbare soorten zijn gevonden krijgt dus een rode lijst index van

Niet onderzocht

circa 1850 0 Slecht onderzocht 134 l-IO 27 11-25 26-50 51-100 Goed onderzocht

101-250 251-500

501-1000 >I000 Totaal

circa 1350

28 29

18 5

393 88 89 85 60

1 0

14 5 2

242

736

DE MYCOLOGISCHE KROONJUWELEN VAN LIMBURG

71 (namelijk 6x4+1 I x3+7x2). O p deze wijze zijn gebieden goed en vrij objectief met elkaar

Aantal meldingen Aantal kilometerhokken sinds 1986 voor 1986

M A A N D B L A D

DE T O P 5 0 S I N D S 1986

te vergelijken. Een probleem blijft natuurlijk dat er sterke verschillen in inventarisatiegraad

Tabel II geeft de 50 mooiste paddestoelenge-

zijn en het is uiterst lastig en niet altijd moge-

bieden van Limburg, gebaseerd op de gege-

lijk o m h i e r v o o r te compenseren. Meer en

vens sinds 1986. De gebieden zijn gesorteerd

vooral meer systematische inventarisaties zijn

op aflopende r o d e lijst index.

de enige echte oplossing. Uit tabel II blijkt dat Limburg een aantal uiterst Figuur I geeft de verspreiding van de 100

waardevolle paddestoelenterreinen herbergt.

meest w a a r d e v o l l e k i l o m e t e r h o k k e n van

Er zijn maar liefst 45 terreinen met IO of meer

heel Nederland sinds 1986. Eén van de eer-

rode lijst soorten bekend (vuistregel: (rode

ste dingen die opvalt is dat Limburg maar vijf

lijst i n d e x ) « ( 2 , 3 x aantal rode lijst soorten)).

stippen telt. D a t s t r o o k t niet echt met het

H e t Schaelsbergerbos en het bos bij Elsloo be-

beeld dat veel mycologen hebben van de p r o -

horen t o t de allerrijkste paddestoelenterrei-

vincie en w e r p t meteen de vraag op hoe goed

nen van Nederland. O o k een aantal van de

Limburg geïnventariseerd is. Laten w e stel-

graslanden zoals bijvoorbeeld Nijswiller Oost,

maat vi/aarmee de l
len dat een k i l o m e t e r h o k redelijk t o t goed

de Berghofweide en de Kunderberg zijn lan-

derling vergeleken kunnen w o r d e n ;

geïnventariseerd is als er meer dan 100 re-

delijk gezien uitermate waardevol. D e w a t la-

• het aantal s o o r t e n p e r rode lijst categorie.

cords van bekend zijn. H o k k e n met minder

gere rode lijst index van deze gebieden hangt

Bovendien zijn al deze statistieken apart be-

dan 100 records zijn echt onvoldoende o n -

samen met het feit dat graslanden over het al-

rekend v o o r de periode v o o r I januari 1986

derzocht. Tabel I geeft een overzicht van de

gemeen w a t soortenarmer zijn dan bossen.

( " o u d " ) e n d e periode sinds I januari 1986

scores van de Limburgse k i l o m e t e r h o k k e n .

Hieronder w o r d t k o r t in gegaan op de eerste

( " r e c e n t " ) , w a a r d o o r o o k uitspraken o v e r

D e conclusie is duidelijk: er m o e t nog heel

drie gebieden van de t o p 50.

v o o r - en achteruitgang mogelijk w o r d e n .

veel inventarisatiewerk verzet w o r d e n .

• he r o d e lijst index, dat is een waarderings-

Laten w e eerst even kijken naar de situatie sinds Een k o r t e uitieg van de r o d e lijst index is hier op zijn plaats (zie o o k j A U N K , 1999). N i e t alle s o o r t e n op de rode lijst zijn even sterk bedreigd en de r o d e lijst index van een kilomet e r h o k h o u d t daar rekening mee. Aan de categorieën van de r o d e lijst w o r d e n punten toegekend: 1.

punt v o o r een gevoelige s o o r t (GE);

2.

punten v o o r een kwetsbare s o o r t ( K W ) ;

3. punten v o o r een bedreigde s o o r t (BE); 4. punten v o o r een ernstig bedreigde (EB);

1986. Van maar liefst 1350 van de circa 2100 Limburgse hokken (ofwel 65%) zijn helemaal geen mycologische gegevens bekend en nog eens ruim 30% is onvoldoende bekeken. Sinds 1986 is slechts 4% (81 hokken) van alle Limburgse kilometerhokken redelijktot goed bekeken. D e cijfers van de periode v o o r 1986 zijn nog ernstiger: van 90% van alle hokken zijn geen gegevens bekend en slechts I % van alle hokken is redelijk t o t goed bekeken. Bij de interpretatie van de gegevens zal men hier zeker rekening mee moeten houden.

5. v o o r een verdwenen s o o r t .

FIGUUR 2

Scharlaken wasplaat (Hygrocybe coccinea) (foto: C. Dings).

FIGUUR 3

BOS B I J E L S L O O N u m m e r I van " r e c e n t " is het hok m e t de coördinaten 180/327 (ten zuiden van Elsloo: Bunderbos en dijkjulianakanaal). Van dit hok zijn sinds 1986 maar liefst 2732 meldingen bekend met in totaal 773 soorten. H e t gebied heeft een r o d e lijst index 351 en daarmee n e e m t het o o k de t w e e d e plaats van heel Nederland in. Alleen het hok met het landgoedbos N i j e n r o d e bij Breukelen ( U t r e c h t ) is nog rijker aan bijzondere paddestoelen. In het hok bij Elsloo zijn sinds 1986 183 rode

Slanke aardster (Geastrum lageniforme) (foto;). Bo//en).

N A T U U R H I S T O R I S C H

lijst soorten aangetroffen, waarvan circa I 1 0 karakteristiek voor loofbossen en circa 3 0 voor graslanden. Die graslandsoorten zijn vooral gevonden op de dijken langs het Julianakanaal. Deze dijken zijn bekend o m hun rijkdom aan wasplaten (Hygrocybe)

landen. Dat geldt o o k v o o r andere gedeelten van de dijken van dit kanaal gelegen ten zuiden van kilometerhok 180/237. Helaas is het met de

bescherming en het beheer van deze waardevolle dijkgraslanden slecht gesteld, maar daarv o o r w o r d t verwezen naar de bijdrage van P.J. elders in dit nummer.

In het hellingbos en langs de spoorweginsnijdingzijn maar liefst 3 0 soorten parasolzwammen (Lepiota, waarvan 1 7 op de r o d e lijst),

81

Top 50 van "recent" (sinds 1986). RLindex = rode lijst index (bereidend op de gegevens sinds 1986). Als hetrongnummervet en cursief is afgedrukt betekent dit dat het betreffende kilometerhok ook in de top 50 van voor 1986 voorkomt. Als bovendien de kilometercoördinaten en de naam vet en cursief zijn afgedrukt dan komt het zelfs voor in de top t O van voor 1986. Zonder te streven naar volledigheid is een aantal bekende graslanden aangeduid met een *.

Rang

x-km

y-km

Globale naamsaanduiding

/

180

327

Elsloo,

2

3 4 S 6 7 8 9

16

zes s o o r t e n poederparasollen

(Cystolepiota,

bos is o o k b e r o e m d o m zijn a a r d s t e r r e n , waaronder de uiterst zeldzame Slanke aardlageniforme)

(KELDERMAN,

1 9 9 7 ) . Van deze s o o r t (zie figuur 3) zijn

slechts 3 vindplaatsen in heel Nederland bekend (JALINK, 1995). O o k k o m t in dit hellingbos al jaren de zeldzame Inktviszwam (Clav o o r . Z i e h i e r v o o r BOLLEN

( 1 9 9 9 ) en zijn artikel elders in dit n u m m e r .

Tabel Hl geeft de aantallen soorten in hok 180/ 3 2 7 per rode lijst categorie. Daarbij m o e t wel bedacht w o r d e n dat het gebied v o o r 1 9 8 6 veel minder goed is bekeken. Van v o o r 1986 zijn maar 3 5 5 meldingen bekend.

Cadier en Keer, Örenberg/Riessenberg

127

189 180 195 191

315

Cottessen, Vijlenerbos/Zevenv^egen Bos

109 107

188

319

194

Gronsveld, Riesenberg/Savelsbos

88

Nijswiller, Grasland Oost *

84

77

Hoensbroek. Vaesrade

329

Vijlen, lialensbos. Holsetterbosch

198

61 59

188 194

351

Brunssum. Waubacher Weg Vlodrop, Roode Beek bij Vlodrop Station

309 319 307

Voerendaal. Kunderberg * Cottessen, Cottesserbeek (graslanden)

308

208

194

58

Slenaken, Gulpdal, Groote Bosch

57

56 50

17

187

317

Schin op Geul. Gerendal St.-Jansbosch

48

18

181

317

Bemelen, Bemelerberg *

47

(9

180

313

Gronsveld. Savelsbosch-Trichterberg Spekholzerheide. station en steenfabriek

47

21 22 23

180

310

Savelsbosch-ZO/Eijsderbosch

195

318 307

Ubachsberg, Putberg

46 46

Cottessen, Cottessergroeve (grasland) *

46

24

175

314

Maastricht, Pietersberg-Encibosch, Popelmondedal

25

190

43 43

198

412

Ottersum, Zelderse Driessen N W

40

194

Wahiwiller, Nijswiller-West. Grachtberg

39

28 29

199

314

195

Ottersum, Zelderse Driessen Z O Vijlen, Vijlenerbosch/Kerperbosch

39 36

30 31 32

187 197

411 308

189

316 327 319

Gerendal, Kalkgraslanden, Bossen Koffiepoel & Brunssumerheide Schin op Geul. Krekelbosch

33 32 31

20

26 27

199

318

193

327

47

Hoensbroek. Thull

33

182

317

Bemelen, Koelebos-Z, "Hoefijzer"

30

34

205

377

Blerick, Everlosche Beek. Koelbroek

30

35 36

180 199

31 1

29

388

Savelsbosch, Schone Grub, Eijsderbosch

180

326

Geulle, Snijdersberg

29

193

362

199

307

37

197

g r o t e beperkingen van het karteringsbestand

42

192

van de N.M.V. aan: de gegevens w o r d e n per

43

186

delijk o m welk terreindeel het precies gaat of

Akkers

68

40

waarde blijkt te hebben dan is het nog ondui-

326

StokhemlWylre

65

H e t bovenstaande geeft gelijk o o k één van de

slagen. Als een hok een hoge mycologische

313

van

Wijlre/Stokhem, Berghofweide *

196

namen van de verschillende terreinen opge-

314

Zuid

Schaelsbergerbos

316

38 39

k i l o m e t e r h o k ingevoerd en er w o r d e n geen

308

Valkenburg,

Valkenburg, Schaelsberg/Walem

196

coagaricus, zeven op rode lijst) en nog eens waarvan vier op de r o d e lijst) gevonden. H e t

314

1 1 12 14

305

319

181

189

13

RUndex

351

Bunderbos

187

10

IS

thrus archeri)

lAARGANG

TABEL II

tien s o o r t e n champignonparasollen (Leu-

s t e r (Geastrum

2002

(figuur 2) en andere

soorten paddestoelen van relatief schrale gras-

KEIZER

APRIL

M A A N D B L A D

41

Castenray, Vennen

29

313

Nijswiller, Platte Bosschen Heythuysen, St. Elizabeth & Tungelroysche Beek

29

351

St. Odiliënberg, Noordwest (Broekbos & Roerdal)

27

Vaals, Preusbos, Vaalserberg

27

29

361

Heythuysen, Leudal

25

Lomm, Ravenvennen Mheer, Hoogbosch

24 24

23 22

337

Born, Limbrichter Bosch

25

44 45

21 1 182

383 309

46 47

184 21 1

319 373

Vilt. Houthemerheide. Grindgroeve Venlo, Watertoren & Keulse Plein

Schin op Geul, Oombosch, Sousberg

22

49

202

401

Nieuw Bergen, Gemeenteheide

22

50

174

314

Kanne, Kannerbosch

21

48

188

318

zoals in dit geval o m welke terreindelen. Met

SCHAELSBERGERBOS

len ( 5 ) . In dit bos bevindt zich o o k de enige

schat o m w e l k e gebieden het gaat, maar in

N u m m e r 2 van " r e c e n t " is het hok met de

aardster (Geastrum

andere gevallen zal navraag bij de mycologen

c o ö r d i n a t e n 1 8 7 / 3 1 9 (Valkenburg: Schaels-

1 9 9 1 ; 1997). O o k

die het hok hebben geïnventariseerd de eni-

bergerbos). Van dit hok zijn sinds 1986 1 9 2 5

bekend o m zijn rijke mycoflora en op de t o p

ge mogelijkheid zijn.

meldingen bekend met in totaal 6 3 5 soorten.

5 0 van v o o r 1986 neemt het dan o o k eveneens

O o k de inventarisatiegraad laat zich goed gel-

Met een rode lijst index van 3 0 5 staat het op

de tweede plaats in. De grote rijkdom aan met

den. H e t is aannemelijk dat g r o t e delen van

de derde plaats in Nederland. Van de 143 rode

name parasolzwammen en verwanten van di-

het hellingbos tussen Elsloo en Bunde een

lijst soorten hebben er circa 8 0 een v o o r k e u r

verse terreinen in Limburg (waaronder het Schaelsbergerbos) is goed gedocumenteerd

de beschikbare ecologische kennis en goede stafkaarten kan vaak vrij goed w o r d e n inge-

Nederlandse vindplaats van de G r o t e r u w e berkeleyi)

(KELDERMAN,

v o o r 1 9 8 6 was dit bos

al

rijke mycoflora hebben, maar van de andere

v o o r loofbossen en circa 1 0 v o o r graslanden.

hokken zijn maar zeer weinig paddestoelen-

O o k dit bos is w e e r opvallend rijk aan para-

d o o r KELDERMAN ( 1 9 9 4 ) en is o o k in Europees

gegevens bekend zoals blijkt uitfiguur4 (BOL-

solzwammen (23, waarvan 11 op de rode lijst),

verband gezien zeer bijzonder en daarom ze-

LEN, in prep.).

poederparasollen ( 6 ) en Champignonparasol-

ker het behouden waard.

A P R I L 2 0 0 2 lAARGAHG

82

N/VTUUimiSTORISCH

TABEL III Rode lijst soorten in kilometerhok 1801327 (ten zuiden van Elsloo: Runderbos, julianakanaal).

TABEL IV Rode lijst soorten van kilometerhok 1871319 (Valkenburg: Schaelsbergerbos).

TABEL V

Voor 1986

Rode lijst status

O 3 16 23 5

Verdwenen Ernstig bedreigd Bedreigd Kwetsbaar Gevoelig

Voor 1986 1 2 15 28

Voor 1986 O 3

Sinds 1986 I 5 41 67 69 183

Totaal 47

8

Rode lijst status Verdwenen Ernstig bedreigd Bedreigd Kwetsbaar Gevoelig

MAANDBLAD

Rode lijst soorten van kilometerhok 1811314 (Cadier en Keer: Örenberg & R/essenbergj.

Sinds 1986 I 12 38 46

4

2 I

46^,

Rode lijst status Verdwenen Ernstig bedreigd Bedreigd

Sinds 1986 O 2 12

Kwetsbaar

21

Gevoelig

41

ÖRENBERG EN RIESSENBERG

inderdaad nog steeds een zeer rijk padde-

t u u r m o n u m e n t e n sinds enige jaren in d i t g e -

D e n u m m e r 3 van " r e c e n t " is het hok met de

schralegazons metveel mos en pinksterbloe-

bied voert. D i t beheer leidt t o t verstoring van

coördinaten 181/314 (Cadier en Keer: Ö r e n -

men, mosrijke laanbermen waar het afgeval-

de b o s b o d e m , het versneld v r i j k o m e n van

berg & Riessenberg). Van dit h o k zijn sinds

len blad verwijderd w o r d t zodat strooiselop-

nutriënten en in combinatie m e t de g r o t e r e

Binnen m y c o l o g i s c h e kringen h e e r s t bezorgdheid o v e r h e t hakhoutbeheer dat N a -

stoelengebied kan zijn. U i t g e s t r e k t e v r i j

1986 1082 records bekend m e t In totaal 442

hoping geen kans krijgt en vooral prachtige

lichtinval t o t verruiging. O p de Schaelsberg

s o o r t e n . D e r o d e lijst index bedraagt 127 en

oude b o m e n , waaronder o o k eiken en ande-

is in de gebieden m e t h a k h o u t b e h e e r een

het h o k t e l t 76 r o d e lijst s o o r t e n . Tabel V

re mycorrhiza-vormende s o o r t e n .

explosieve ontwikkeling van braam en Klim-

geeft de verdeling over de r o d e lijst catego-

H e t Beersdal bij Heerlen is nog wel toegan-

o p waarneembaar in de jaren volgend o p de

rieën. D e gegevens van v o o r 1986 zijn r o n d -

kelijk. Er ligt een w o o n w i j k , maar er zijn o o k

kap en deze o n t w i k k e l i n g kan t o t e x t r a

uit o n t o e r e i k e n d : ze hebben betrekking op

nog heel veel groene stukken. H e t Is echter

slechts 59 meldingen.

de vraag of het k i l o m e t e r h o k echt een my-

strooiselophoping leiden. D e vrees bestaat dat de uiterst waardevolle mycoflora van het

cologisch k r o o n j u w e e l h e r b e r g t o f alleen

Schaelsbergerbos h i e r d o o r schade zal o n -

maar heel erg veel variatie kent. H e t hok be-

dervinden. Tabel IV geeft de aantallen soor-

staat uit oude s p o o r d i j k e n m e t m i j n s t o r t ,

ten per r o d e lijst categorie. Daarbij m o e t wel bedacht w o r d e n dat het gebied v o o r 1986

DE MOOISTE TERREINEN VAN VOOR 1986

beekdalletjes, een g r o o t moerassig essenbos en veel plaatsen met kwel. T o c h kan hetgeen

veel minder goed is bekeken: van v o o r 1986 zijn maar 294 meldingen bekend.

relatief schrale graslanden, meerdere kleine

T o t z o v e r de b e s p r e k i n g van de r e c e n t e kroonjuweeltjes. Tabel VI geeft de 15 meest

kwaad o m d i t gebied nog eens w a t beter te bekijken.

O o k in d i t gebied spelen de starre grenzen

waardevolle gebieden volgens de gegevens

van het kilometerraster een r o l . Eén van de

van v o o r 1986 aan, een t o p 15 " o u d " dus. In

Ongeveer de helft van alle gebieden van de

mooiste stukken van h e t bos, de zuidooste-

de tabel is o o k de verandering aangegeven.

t o p 15 " o u d " is echt achteruit gegaan (cursief afgebeeld in de k o l o m verar)derlng in ta-

lijke hoek langs de spoorlijn, valt net buiten

bel VI). H e t betreft zowel bossen als graslan-

het hok. D e s o o r t e n die hier gevonden w o r -

Van maar liefst drie gebieden van de t o p 15

den tellen dus niet mee o m d a t ze in de data-

van v o o r 1986 zijn geen recente gegevens

den. D e graslanden in Limburg zijn over het

base van de N.M.V. niet als zodanig h e r k e n -

bekend (vet afgedrukt in tabel VI). O m h e t

algemeen klein van omvang en daardoor zeer

landgoed kasteel N e u b u r g bij Gulpen staat

kwetsbaar v o o r invloeden van buitenaf zoals

baar zijn.

FIGUUR 4 Inventarisatiegraad (aantal meldingen sinds 1986) van de kilometerhokken met het hellingbos tussen Elsloo en Bunde.

een g r o o t hek en tientallen bordjes laten er

de I n s t r o o m van mest vanuit nabij gelegen

geen twijfel over bestaan dat het t e r r e i n p r i -

akkers. O o k laat het beheer soms te wensen

v é - d o m e i n is. H e t landgoed ligt o p kleiige

over (zie o o k P.J. KEIZER elders in dit n u m -

bodem vlak langs de Gulp en een blik d o o r

mer). O o k veel hellingbossen hebben last van

het gaas van het hek d o e t vermoeden dat het

i n s t r o o m van mest van hogergelegen akkers.

FIGUUR 5 De Elfenwasplaat

Bunde

(Hygrobe ceracea) (foto:

G. Dings).

N A T U U R H I S T O R I S C H

A P R I L 2 0 0 2 JAARGANG

M A A N D B L A D

maar hiervan hebben de lagergelegen gedeelten van het bos minder last. In bossen speelt mogelijk o o k een veranderd beheer en een sterke toename van bramen een r o l .

ENIGE ALGEMENE CONCLUSIES Als w e het voorgaande en vooral o o k de tabellen II en VI beschouwen, dan Is een aantal conclusies t e t r e k k e n en aanbevelingen t e doen. Z e w o r d e n hieronder beschreven en in het kader puntsgewijs samengevat. D e mycologische kroonjuwelen van Limburg zijn vooral te vinden in Zuid-Limburg: helling-

83

TABEL VI Top 15 oud (voor 1986). RUndex = rode lijst index berekend op basis van de gegevens van voor 1986. Verand. = verandering van de rode lijst index, ofwel RLIndex "recent" min RLindex "oud". Een negatieve score duidt dus op een achteruitgang, uiteraard alleen als in recente tijden minstens zo goed is geïnventariseerd ais voor 1986. De hokken die werkelijk zijn achteruitgegaan zijn cursief afgedrukt De hokken die niet meer geïnventariseerd zijn vet afgedrukt Rang

x-km

y-km

/

189

2

187

315 319

Valkenburg, Schaelsbergerbos

122

327 313 324 324

Elsloo. Bunderbos Gulpen, Kasteel Neuburg Heerlen, Zandgroeve Beersdal Bunde-Geulle, Bunderbosch/Geullerbosch

111 98 91 74

3 4 5 6 7

8 9

10 11 12 13 14 15

180 189 I9S 179

181 185 174 180

189 209 180 187 188

317 321 314 310

356

373 312 316 368

Globale naamsaanduiding

Bos Zuid van Stokhem/Wyire Akkers

Bemelen, Bemelerberg Valkenburg, Ravensbosch

Kanne. Kannerbosch St Geertrutd, Savelsbosch-ZO/Eijsderbosch G r a t h e m , Heelder Peel

Venlo. Tegelen. Jammerdaalse Heide Gronsveld. Savelsbosch/Zure Driesch Schin op Ceui, Gerendal, kalkgraslanden. bossen Meijel. Groote Moost

RLindex

Verand.

152

-45 151

216 -98 -91 -54

73 71

-26 -56

60 58 56 49

-62 -39 -38 -23 -37

68 63 62

-47 -17

bossen, wasplaatgraslanden, g r o e v e n en mijnsteenstorten. Hierbij m o e t w o r d e n o p g e m e r k t dat de zuidelijke helft van Limburg

verandering van het beheer met o n d e r ande-

o o k beter geïnventariseerd is dan de n o o r -

re struweelvorming t o t gevolg.

SUMMARY

delijke helft, maar dit inventarisatieverschil

Er is dringend behoefte aan meer inventari-

LIMBURG'S

kan niet de oorzaak zijn van het g r o t e aantal

satiegegevens, vooral van wasplaatgraslan-

C R O W N JEWELS: P R O T E C T I O N ,

kroonjuwelen in Zuid-Limburg.

den in Zuid-Limburg en van tal van natuurge-

TREATMENT A N D

In een deel van zowel de hellingbossen als de

bieden in N o o r d - en Midden-Limburg, maar

wasplaatgraslanden is een duidelijke achter-

o o k van hellingbossen in N o o r d - en in Z u i d -

uitgang van de m y c o f l o r a w a a r g e n o m e n .

Limburg. Een meer systematische inventari-

C o n s e r v a t i o n o f the D u t c h Mycological

Gezien de bijzondere betekenis van beide

satie bijvoorbeeld zoals beschreven in de bij-

A s s o c i a t i o n has s t a r t e d a statistical r e -

biotopen zowel op Nederlandse als Europe-

drage van

se schaal is betere bescherming en adequaat

zeer gewenst.

beheer zeer gewenst.

LENAERTS

(elders in dit nummer) is

MYCOLOGICAL RESEARCH

T h e C o m m i s s i o n f o r Fungi and N a t u r e

search project t o m o n i t o r the most valuable conservation areas in the Netherlands

Sommige zeer waardevolle terreinen zijn o n -

in terms of mycoflora, in o r d e r t o improve

voldoende beschermd, zoals bijvoorbeeld de

their p r o t e c t i o n and management O n e of

zicht uitermate bijzonder en waardevol. In de

dijken van het Julianakanaal en vele andere

the striking findings is the small number of

loop van de 20^ eeuw is het g r o o t s t e deel van

graslanden (en in mindere mate o o k bossen)

such " c r o w n jewels" in the province of Lim-

de wasplaatgraslanden in Limburg (en o o k in

tegen invloeden van buitenaf Met name v o o r

burg, which does not tally w i t h the opinions

de rest van Nederland) verloren gegaan d o o r

de vaak kleine graslandreservaten is het in-

of many mycologists. Closer examination

richten van een bufferzone aan de bovenrand

of the findings shows that Limburg does

Wasplaatgraslanden zijn in mycologisch op-

( o v e r ) b e m e s t i n g , v e r w a a r l o z i n g of s t e r k e

KADER

van het reservaat zeer gewenst.

have a few very valuable areas in terms of

H e t beheer laat soms t e wensen over, vaak

fungi. The Schaelsbergerbos and the w o o d s

vanwege g e b r e k aan m e n s k r a c h t of geld,

near Elsloo actually house the richest my-

maar soms o o k als gevolg van v r e e m d e be-

coflora in the Netherlands. T h e r e are also

1. De mycoflora van de v/aspiaatgraslanden (zie figuur 5) in Zuid-Limburg verdient meer aandacht van de terreinbeheerders en van mycologen. Het beheer (en de bescherming) van deze graslanden laat veel te wensen over en dat geldt ook voor de hoeveelheid recente inventarisatiegegevens van deze gebieden in het paddestoelenkarteringsbestand van de N.M.V.

heerskeuzen. H e t is onvoorstelbaar dat het

a number of very valuable grasslands. T h e

2. Veel van de (botanisch rijke) hellingbossen van Zuid-Limburg horen ook in mycologisch opzicht tot de kroonjuwelen van de provincie Limburg. Aandacht voor de paddestoelenflora bij (veranderingen in) het beheer is dus zeker gerechtvaardigd.

g e w o r d e n g r a s l a n d m y c o f l o r a w o r d t ge-

Some valuable sites are insufficiently p r o -

richt.

tected and have inadequate management,

STELLINGEN LEO JALINK

3. Op de mycologische top 200 lijst van Nederlands beste paddestoelengebieden neemt Limburg een zeer bescheiden plaats in. Dat is waarschijnlijk meer te wijten aan gebrek aan inventarisatiegegevens dan dat het de werkelijkheid weerspiegelt.

beheer van m e t name de meest w a a r d e v o l -

mycological c r o w n jewels in Limburg are

le w a s p l a a t g r a s l a n d e n , b i j v o o r b e e l d de

especially found in w o o d s and grasslands o n

Berghofweide, waarvan in heel Z u i d - L i m -

calcareous slopes, in quarries and mining

burg nog maar enkele hectaren o v e r zijn,

waste dumps. Some of these habitats d o

niet op het behoud van die uiterst zeldzaam

show an evident decline in their mycoflora.

H e t voortbestaan van enkele van de k r o o n j u w e l e n is d o o r bovenstaande o o r z a k e n sterk bedreigd. Speciaal v o o r beheerders van mycologisch waardevolle terreinen heeft de Nederlandse Mycologische Vereniging een aantal hand-outs opgesteld met tips v o o r een paddestoelvriendelijk beheer ( z i e j A L l N K et

ai, elders in dit nummer).

mostly due t o lack of manpower and m o n ey, but sometimes because of inadequate management choices. As a result, some of these valuable areas are u n d e r serious t h r e a t . In v i e w of t h e national, and even European i m p o r t a n c e of these habitats, better p r o t e c t i o n and management are r e quired, as well as improved m o n i t o r i n g .

84

A P R I L 2002 J A A R G A N G 9 !

LITERATUUR

JALINK. L M . , 1995. De aardsterren van Nederiand en België. Coolia 38: supplement.

A R N O L D S , E.J.M. & V A N O M M E R I N G , G., 1996. Bedreigde

JALINK, L.M., 1999. Op zoek naar de mycologische kroonjuwelen van Nederiand I. De 200 meest waardevolle kilometerhokken. Coolia 42: 143-162,

en kwetsbare paddestoelen van NedeHand. Toelichting op de Rode Lijst. IKC-Natuurbeheen Wageningen. BOLLEN, J., 1999. De Inktviszwam, Clathrus archeri. al jaren een trouwe gast in Limburg. PSL-Nieuws 6: 16-22. BOLLEN.J.. (in prep). Kroonjuwelen en andere mycologische snuistenjen 4. Het noordelijkgedeeltevan het Bunderijos.

N A T U U R H I S T O R I S C H

JALINK, L.M., P.J. KEIZER, E. B R O U W E R , R. D O U W E S , G . J .

Coolia.

IMMERZEEL. M . M . N A U T A , L.P. TOLSMA. & M . V A N T W E E L ,

2 0 0 1 . Oog voor paddestoelen: tips voor beheersmaatregelen gericht op behoud en herstel van mycologische waarden. Coolia 44 (4): 233-249,

M A A N D B L A D

KELDERMAN, P.H., 1991. De aardster (Geostnjm berkeleyi):

een bijzondere vondst. Natuurhistorisch Maandblad 80 (4): 72-73, KELDERMAN, P.H., 1994. Parasolzwammen van Zuid-Limburg, Nederiand. Lepiota s.l, excl. Macrolepiota. Natuurhistorisch Genootschap Limburg. Maastricht. KELDERMAN, P.H., 1997. Aardstemen en gesteelde stuifballen in Limburg. Natuurhistorisch Maandblad 86 (10): 235-249.

" T O E N W E R D HET LANGZAAM W E E R TE MOOI . . . " Rob Chrispijn, joder^weg

1, 8385

GP

Vledderveen

D i t is een regel uit ' O n d e r de appelboom', een gedicht van Rutger

Wasplaten vertonen vaak een zekere v o o r k e u r v o o r hellingen. Z o ,

Kopland, waarin prachtig w o r d t v e r w o o r d hoe het is wanneer het

o o k hier. D e aardigste s o o r t e n vonden w e o p plekken waar het t e r -

even w a t stiller w o r d t in je h o o f d en je oog krijgt v o o r het bijzondere

rein net iets steiler w e r d . Zoals de Oranje wasplaat {Hygrocybe

alledaagse. Erzijn van die dagen, zo stralend en harmonieus datje hart

eens), de Honingwasplaat {Hygrocybe

flaves-

reidii) en de Geelvoetwasplaat

vanzelf opspringt en je v o o r een aantal uren volkomen vrede hebt met

{Hygrocybe flavipes). Laatstgenoemde is een karakteristieke s o o r t van

het leven en met jezelf Z o ' n zeldzame dag beleefde ik een jaar o f vijf

oude, schralegraslanden op droge, kalkrijke, lemige bodems en in ons

geleden t o e n ik met een paar mycologen naar Zuid-Limburg reed o m

land slechts van een handvol vindplaatsen bekend. N o g zeldzamer is i

naar wasplaten t e kijken. Onze eerste stop was het Gerendal waar

de Z w a r t w o r d e n d e ridderhoed {Porpoloma metopod/um), waarvan dit |

we, gezeten v o o r het huis van de boswachter, op koffie w e r d e n ge-

kalkgrasland bij Nijswiller de enige Nederlandse groeiplaats is.

tracteerd.

Behalve dat het vinden van zeldzaamheden een kick geeft, draagt het |

H e t was half o k t o b e r en de lucht was intens blauw. Een s o o r t blauw

o o k bij aan een gevoel van ontzag: er w o r d t je een blik gegund in de j

|

dat aangaf dat in de hogere luchdagen de temperatuur al behoorlijk

schatkamer van de natuur. H e t besef dat de getoonde juwelen zeld- j

aan het zakken was. Maar dicht bij het aardoppervlak koesterden wij

zamer zijn dan de robijnen en saffieren in de kluizen van rijke konings- | huizen maakt dat je je op zo'n dag waant in een t o o n k a m e r vol schat- ;

ons in een milde nazomerzon. Natuurlijk was het vrijwel windstil; o p zo'n dag is dat inclusief. Evenals de interessante gespreksstof en de

ten die niet o n d e r d o e n v o o r het duurste zestiende eeuwse zilver- ï

ontspannen stemming van het gezelschap. V o o r mycologen heeft het

smeedwerk.

l o t op een dergelijke dag vanzelfsprekend o o k w a t leuke paddestoe-

Als paddestoelenliefhebber k o m je in het hoogseizoen eigenlijk altijd

len in p e t t o . N i e t zo veel dat je helemaal van slag raakt en nog nach-

tijd te k o r t , maar aan deze middag in het heuvellandschap bij Nijswil-

tenlang zit t e d e t e r m i n e r e n , maar o o k w e e r niet zo weinig dat je gaat

ler leek haast geen einde te komen. Aandachtig rondlopen, fotografe-

twijfelen aan de zin o m m e t het zoeken naar paddestoelen je dag te

ren, nieuwe vondsten b e w o n d e r e n , deskundig commentaar aanho-

vullen. Nee, het was precies goed: elke vijf minuten vond iemand van

ren, maar ondanks deze activiteiten bleef een gevoel van tijdloosheid ;

ons groepje w e l iets dat de m o e i t e waard was.

overheersen. O o k t o e n de groene heuvels zich gingen baden in een | goudgeel lichten er zich hier en daar een zweem van nachtelijke nevel begon te v o r m e n .

H e t eerste t e r r e i n dat w e bezochten was een grasland bij C o t t e s sen. H i e r stonden o n d e r m e e r W o r t e l e n d breeksteeltje alboradicans),

H e l m s a t i j n z w a m {Entoloma

(Conocybe H e t w e r d tijd o m w e e r afscheid te nemen, leder ging zijn weegs. Ik i

ínfula) en een h e k s e n k r i n g

van de Vale schijnridderzwam {Lepista panaeolus).

|

Nauwelijks was- j

mompelde iets van nog een ander t e r r e i n bekijken en dat was ik o o k ]

platen, maar dat veranderde bij een bezoek aan een t e r r e i n bij N i j s - !

van plan, maar bij de auto veranderde ik van gedachte en k l o m w e e r j

l

o m h o o g . Vanaf een heuveltop heb ik zitten kijken naar de bomen in \

Hier ligt een golvend kalkgrasland met enkele verspreide m e i d o o r n - :

beginnende herfstkleuren, naar paarden in een wei en naar de mense- i

willer.

bosjes, dat extensief w o r d t beweid. H e t zal duidelijk zijn dat het ge-

lijke bedrijvigheid beneden mij. En t e r w i j l de zon langzaam onderging,

bruik van kunstmest er achterwege blijft, w a n t anders liepen w e hier j

w e r d het v o o r de zoveelste keer die dag allemaal w e e r te m o o i o m

niet naar wasplaten en andere kalkgraslandpaddestoelen te zoeken. '

waar te zijn!

NATUUimiSTORISCH

A P R I L Z 0 0 2 lAARGANG 91

MAANDBLAD

85

PADDESTOELEN IN SCHRALE GRASLANDEN B E H E E R S A D V I E S I N HET KORT L M . Jalink, Nationaal P.j. Keizer. Kruisweg

Herbarium 23. 3513

Nederland,

CS

£ Brouwer, van Slingelandtstraat

Universiteit Leiden, Einsteinweg

2. 2333

CC

Leiden

Utrecht 49. 6828

VC

Arnhem

Om het beheer van waardevolle kroonjuwelen voor paddestoelen te verbeteren, worden in Coolia, het

tijdschrift van de Neder-

landse Mycologische Vereniging, door

JALINK

et al. (2001) een

aantal praktische beheersadviezen gegeven. Deze adviezen zijn opgesteld voor een aantal voor paddestoelen belangrijke terreintypen. Hier in d i t artikel staan de adviezen vermeld die, tijdens het symposium zijn besproken en belangrijk zijn voor schrale graslanden.

ACHTERGRONDEN

FIGUUR I Gewone we/dewasp/oot (Hygrocybe pratensis) (foto; G. Dings).

tige beheersaanbevelingen v o o r mycologi-

terreintype k o r t en krachtig de meest belang-

sche waardevolle terreinen. D e C P N heeft

rijke aanbevelingen vermeld staan (jALINK et

daarom het initiatief genomen t o t het opstel-

o/., 2001). D e bedoeling van de beheersaan-

len van c o n c r e t e beheersadviezen per t e r -

bevelingen is dat ze g e b r u i k t gaan w o r d e n

relntype. D o o r een g r o o t aantal auteurs is

d o o r zoveel mogelijk terreinbeheerders. D i t

daarom g e w e r k t aan een artikel waarin per

betekent echter niet dat de aanbevelingen

Vaak w o r d t v e r o n d e r s t e l d dat een beheer gericht op vogels en hogere planten o o k wel geschikt is v o o r andere groepen van organismen, w a a r o n d e r paddestoelen (zie o o k J A LINK, elders in dit n u m m e r ) . H e t w o r d t echt e r steeds duidelijker dat dit berust o p een misverstand. O o k wanneer een selectie van de te beschermen en te beheren gebieden uitsluitend berust op inventarisatiegegevens van hogere planten en vogels, vallen een aantal waardevolle paddestoelengebieden buiten de boot. Daarom is d o o r de Commissie Paddestoelen en N a t u u r b e h o u d ( C P N ) enige jaren geleden gestart m e t een project dat

TABEL I Samenvatting van beheersmaatregelen in graslanden (jalink etal., W E L D O E N (gunstig)

N I E T D O E N (ongunstig)

Maaien plus afvoeren van het maalsel, of hooien met nabeweiding in vrijwel alle mycologisch belangrijke graslanden. Op kwetsbare bodem lichte machines gebruiken. Verzuurde vochtige graslanden licht bemesten (stalmest) of bekalken (in sommige gevallen). Kleinschalig reliëf handhaven of herstellen. Extensieve (jaarrond) beweiding; kortstondige intensieve (schapen) beweiding, alleen nauwkeurig gedoseerd.

Beheer achterwege laten of maaien zonder afvoeren van het maalsel of afbranden van het dode gras.

Verwijderen opslag van struweel en bomen.

gericht is op het in kaart brengen en beter beschermen van gebieden met hoge waarden v o o r paddestoelen, de zogenaamde m y c o l o gische k r o o n j u w e l e n . Naast het lokaliseren van deze k r o o n j u w e l e n is het p r o j e c t o o k gericht op het opstellen van k o r t e en krach-

2001).

Lichte betreding of betreding op paden. Afplaggen: soms in veraard veen met verruigd (schraal) grasland. Sloten uitbaggeren en bagger afvoeren.

Zeer zware machines gebruiken. Graszode scheuren, be(kunst)mesten, bestrijdingsmiddelen toepassen. Ploegen, egaliseren. Intensieve beweiding: dit leidt tot vertrapping van waardevolle terreindelen.

Gefaseerd maaibeheer in schraalgraslandreservaten, behalve in ruige overhoekjes, randen of in aangrenzende gebieden buiten het reservaat. Intensieve betreding buiten de paden. Alle betreding op slappe veengrond, Afplaggen: in kalkgraslanden blauwgraslanden en andere oude graslanden. Bagger of ander uit sloten opgehaalde ruigte in bermen achterlaten.

A P R I L 2002 j A A K G A N G 9 !

86

N A T U U R H I S T O R I S C H

M A A N D B L A D

z o n d e r m e e r m o e t e n w o r d e n overgenomen. H e t is i m m e r s aan de b e h e e r d e r o m een afweging te maken tussen de belangen van de verschillende groepen organismen (jALINK et

ai, 2001). In dit artikel zijn de aanbevelingen v o o r schralegraslanden opgenomen (zietabel I ) . In deze tabel staan de beheersmaatregelen aangegeven die gunstig en ongunstig zijn v o o r de bescherming van paddestoelen in schrale graslanden. Deze aanbevelingen zijn uitgedeeld tijdens het paddestoelensymposium in Roerm o n d op december 2 0 0 1 , evenals de in tabel II aangegeven kenmerken v o o r de herkenning van potentieel waardevolle graslanden v o o r paddestoelen. V o o r beheersmaatregelen v o o r andere t e r reintypen, w a a r o n d e r bossen, landgoederen en lanen en het stedelijk gebied, w o r d t verwezen naar het artikel in Cooiia van J A L I N K et

ai (2001). In dit artikel is o o k een o v e r z i c h t van enkele algemene maatregelen, een s o o r t

FIGUUR2 Zwartwordende wasplaat (Hygrocybe conica) (foto: G. Dings). TABEL II

g r o o t s t e algemene deler v o o r alle t e r r e i n t y Herkenning van potentieel waardevolle graslanden.

pen, o p g e n o m e n .

MYCOLOGISCH (ZEER) KANSRIJK

NADERE INFORMATIE O v e r e n i g e t i j d z u l l e n de p a m f l e t t e n o o k t e v i n d e n z i j n o p de i n t e r n e t p a g i n a van de N e d e r l a n d s e Mycologische V e r e n i g i n g (WWW.SCI.KUN.NL/MLF/NMV).

H i e r valt dan

steeds de nieuwste versie o p t e halen, w a n t het laatste w o o r d o v e r deze adviezen is nog n i e t g e r e p t . M e t o p m e r k i n g e n , vragen en v o o r adviezen kan men t e r e c h t bij de leden van de Commissie Paddestoelen en N a t u u r behoud. U k u n t deze richten aan de secretaris van het C P N m e v r o u w M. Nauta, Einsteinweg

2,

2300

RA

in

Nauta(5)nhn.Ieidenuniv.nl

Leiden. en

tel.

Email: 071-

5274731.

SUMMARY FUNGI IN

NUTRIENT-POOR

GRASSLANDS

JALINK

Het grasland is lange tijd (minstens dentallenjaren) ononderbroken als grasland op traditionele wijze in gebruik geweest (hooien of beweiden) zonder toepassing van "moderne" landbouwmethoden; geen kunstmest, hoogstens kleine hoeveelheden stalmest. Het grasland heeft gewoonlijk een lage productie (minder dan 5 ton droge stof/ha per jaar), dus kortgrazig en veel kruiden. Droge tot matig vochdge graslanden. Moslaag goed ontwikkeld, bedekking ongeveer tussen 25% en 50%. Positieve indicatie: Haakmos (Rhytidiadelphus squarrosus). Bleek dikkopmos {Brachythecium albicans). Groot laddermos {Pseudoscleropodiumpurum) en eventueel andere soorten mossen. Planten: positieve indicatorsoorten: Bevertjes {Briza media). Borstelgras (Nardus striaa). Geelhartje (Linum catharticum), Kamgras {Cynosurus cristatus). Kleine bevernel {Pimpinella saxífraga), Muizeoor {Hieracium pilosella), Stijve ogentroost {Euphrasia stricta). G e woon reukgras {Anthoxanthum odoratum). Rood zwenkgras (Festuco rubra). Schapegras (festuca ovino), Tormentil {Potentilla erecta) en Voorjaarszegge (Carex caryophyllea). Kleine hellingen aanwezig. Bodem kalkrijk of lemig. soms zandig of venig-zandig. Grenzend aan oude goede terreinen (Glanshaverhooilanden, Kamgrasweiden, Dwerghavergemeenschap). In deze terreinen zouden relatief snel waardevolle paddestoelensoorten kunnen verschijnen. Onder de paddestoelen zijn posideve Indicatorsoorten, zoals aardtongen en knotszwammen, wasplaten (veelal felrode en felgele paddestoeltjes, zie figuur I en 2) en staalstelen (blauwe satijnzwantmen).

MYCOLOGISCH MINDER KANSRIJK Pas aangelegd en/of intensieve bewerkingen zoals egaliseren, scheuren, ploegen met herinzaai, zware be(kunst)-mesdng, drijfmestinjectie, vele maalgangen per jaar. Hoge productie (bijvoorbeeld 8-10 of meer ton droge stof/ha): dus grasvegetatie dicht en hoog. (Zeer) Natte graslanden en ruigtes.

Moslaag ontbrekend of bestaand uit de soorten Ge-

woon dikkopmos {Brachythecium rutabulum). Fijn laddermos {Eurhynchium praelongum) en Puntmos (Calliergonella cuspidata). Negatieve indicatoren: stikstof- en storingsindicatoren zoals Engels raaigras (Loilum perenne), Fluitenkruid {Anthriscus sylvestris). Gestreepte witbol (Holcus lanatus). Gewone paardenbloem {Taraxacum officinale). Grote vossenstaart {Aiopecurus pratensis). Kruipende boterbloem {Ranunculus repens). Kweek {EJytrigia repens), Ridderzuring (Rumexobtusifo//us), Ruw beemdgras (Poo trivialis). Vogelmuur (Ste//ana media) en Zachte dravik {Bromus hordeaceus). Terrein geheel vlak, geëgaliseerd. Bodem veraard veen, klei, kunstmatig vergraven mengsels van bijvoorbeeld klei/zand/veen. Grenzend aan intensief gebruikte graslanden of akkers (invloed van mest).

Deze soorten ontbreken. |

at ai r e c e n t l y published an a r t i c l e

in Coolia, p r o v i d i n g practical guidelines t o i m p r o v e t h e management o f m y c o l o g i c a l -

agement measures t h o u g h t t o be benefi-

ly valuable sites ( J A L I N K et ai, 2001). T h e i r

cial t o fungi and t h o s e t h o u g h t t o be h a r m -

guidelines c o v e r several habitats, b u t t h e

ful t o fungi. In a d d i t i o n , an o v e r v i e w is p r e -

p r e s e n t article c o n c e n t r a t e s o n t h e r e c -

sented o f characteristics t h a t can be used

ommendations for dry,

t o establish t h e p o t e n t i a l value o f grass-

nutrient-poor

grasslands. A n o v e r v i e w is given o f m a n -

lands f o r fungi.

LITERATUUR JALINK, L , M „ P.J, KEIZER, E. B R O U W E R , R. D O U W E S , G . J . IMMERZEEL, M . M . N A U T A , L . P . T O L S M A , & M . V A N T W E E L ,

2001. Oog voor paddestoelen: tips voor beheersmaatregelen gericht op behoud en herstel van mycologische waarden. Coolia 44 (4): 233-249,

N A T U U R H I S T O R I S C H

A P R I L 2 0 0 2 lAAHGANG 91

M A A N D B L A D

87

VAN DE H O E D E N DE RAND...

w e r d v o o r het eerst deze problematiek van-

MVCOLOGISCHE I N B R E N G BIJ HET B E H E E R VAN DE U M B U R G S E NATUUR

de achteruitgang van paddestoelen

uit beheer en o n d e r z o e k e r belicht. Van meerdere zijden w e r d melding gemaakt van

Leo D . H . Spoormakers,

Sint Teunisgang

62a, 621 I AR

1978;

(BAS,

J A N S E N & D E W I T , 1978).

KADER I

Maasthctit

In 1978 was een op paddestoelen gerichte "beheersmaatregel": "Handhaving van een streng plukverbod in boswachterijen en natuurreservaten".

Beheer van bos- en natuurterreinen wordt er niet eenvoudiger op. Sinds D e discussie concentreerde zich in die tijd in

het begrip "biodiversiteit" zijn intrede heeft gedaan in het beleid en

eerste instantie r o n d het plukken als moge-

beland is op de (internationale) politieke agenda's zullen ook beheerders zich voortdurend afvragen of hun

kennis en beheerspraktijken afdoende

zijn om de biodiversiteit in hun terreinen te behouden. Het was dan ook verheugend dat de Limburgse beheerders van bos-

en natuurterreinen

goed vertegenwoordigd waren bij het Symposium "Paddestoelenonderzoek in Limburg en de betekenis voor het natuurbeheer" op 2 december 2000. De bijdragen aan deze dag, zoals te lezen in d i t themanummer, hebben de paddestoelen in de beheerspraktijk voor het voetlicht willen brengen.

lijke oorzaak van de achteruitgang. Een o p paddestoelen gerichte "beheersmaatregel" w e r d d o o r een vertegenwoordiger van een terreinbeherende natuurbeschermingsorganisatie als v o l g t v e r w o o r d ( B O E R E ,

1978):

" H e t huidige beleid van Staatsbosbeheer ten aanzien van paddestoelen manifesteert zich d o o r het handhaven van een redelijk streng plukverbod in boswachterijen en natuurreservaten". H e t symposium in 1978 was aanleiding t o t de oprichting van de Commissie Paddestoelen

In d i t artikel w o r d t op basis van de vorige bijdragen, de discussie-

en N a t u u r b e h o u d (CPN) van de Nederland-

bijdragen van de deelnemers en aanvullende literatuur getracht de

se Mycologische Vereniging die zich sinds-

paddestoelen een plaats te geven bij de keuzen die beheerders voor hun

o v e r de r o l van paddestoelen in levensge-

dien v o o r a l bezig h o u d t m e t v o o r l i c h t i n g meenschappen en geven van adviezen over

terreinen dienen te maken.

een op paddestoelen gericht beheer. Bovendien is sinds 1978 het onderzoek naar de verspreiding van de mycoflora in Nederland en

DE CANTHAREL

op naam brengen van het g r o t e aantal in N e -

de veranderingen hierin, systematisch opge-

derland aan t e treffen s o o r t e n . In de jaren

pakt inde Paddestoelenkartering Nederland.

D e specifieke aandacht v o o r paddestoelen in

zeventig d r o n g pas goed d o o r

kringen van natuurbeschermingen natuurbe-

paddestoelenflora in Nederland verarmde. In

H e t boegbeeld in de beginjaren was de Cant-

heer is nog maar van recente datum. Bij my-

het symposium "Paddestoelen en Natuurbe-

harel o f Hanekam (Cantharellus

cologen (paddestoelendeskundigen) lag van

h o u d " dat in 1978 w e r d georganiseerd d o o r

guur I ) . Deze v o o r consumptie zeer geliefde

oudsher de interesse bij de taxonomie en het

de Nederlandse Mycologische Vereniging

paddestoel leende zich goed o m het v o o r k o -

d a t de

cibarius) (fi-

men en veranderingen in het v o o r k o m e n bij vast t e stellen. Aangezien de Cantharel al sinds jaar en dag verzameld w e r d , waren o o k betrekkelijk veel historische gegevens v o o r handen. Van de paddestoelen waarvan gedacht w e r d dat ze achteruitgingen, kwam de Cantharel het duidelijkst naar v o r e n . Bovendien lag een relatie met plukken v o o r de hand. O n d e r z o e k in het midden van de jaren zeventig ( J A N S E N & D E W I T , 1 9 7 8 ; J A N S E N et ai,

1985)

t o o n d e duidelijk aan dat de Cantharel

sterk was achteruitgegaan. Er w e r d echter geen verband vastgesteld tussen de achteruitgang en het plukken van Cantharellen. H e t

FIGUUR I De Cantharel of Hanekam (Cantharellus cibarius) heeft in plaats van plaatjes onder de hoed dikke lijstjes of ribbels (foto: G. Dings).

88

A P R I L 2 0 0 2 JAARGANG

N A T U U R H I S T O R I S C H

bleek namelijk dat o o k op plaatsen waar in

s o o r t e n maar daarnaast is een g r o o t aantal

gere planten kenmerkend v o o r matig v o e d -

het verleden niet of nauwelijks geplukt w e r d ,

klein en onopvallend of het v e r g t specialis-

selarme en schrale milieus, b i j v o o r b e e l d

de Cantharel was v e r d w e n e n . D e oorzaak

tische kennis en een uitgebreide bibliotheek

Kamgras {Cynosurus cristatus) of Kleine bever-

van de achteruitgang moest volgens het o n -

aan vakliteratuur o m ze o p naam t e brengen.

nel {Pimpinella

derzoek dan o o k meer gezocht w o r d e n in de

Daar staat tegenover dat het aantal padde-

op het v o o r k o m e n van bijzondere schraal-

veranderingen die in de b o s b o d e m w a r e n

s t o e l e n w a a r n e m e r s v r i j g e r i n g is. H e t in

graslandpaddestoelen, zoals wasplaten (Hy-

opgetreden tengevolge van successie, en de

kaart brengen van de verspreiding van alle

grocybe spp.) (zie figuur 2 en 3).

v e r z u r e n d e en v e r m e s t e n d e w e r k i n g van

s o o r t e n vergt dan vele jaren o n d e r z o e k t e

zure deposide uit de lucht.

MAANDBLAD

saxífraga), goede kans bieden

m e e r daar paddestoelen s t e r k afhankelijk zijn van het w e e r en daarmee het verschij-

KADER 2 Bij een l<artering voor de bepaling van de mycologische waarde van een natuurgebied is pral
In de bijdragen van Lenaerts, Jalink, B r o u w e r en Keizer tijdens het symposium en de daaro p volgende discussies kwamen, aan de hand van de Limburgse situatie, enkele belangrijke thema's van het paddestoelenonderzoek in de afgelopen decennia aan de o r d e . In het hierin volgende zullen deze thema's k o r t de revue passeren.

nen een o n v o o r s p e l b a a r k a r a k t e r h e e f t .

in 2000 t o e n de bijzonder natte julimaand

D e p a d d e s t o e l e n k a r t e r i n g in N e d e r l a n d

garant stond v o o r het plots w e e r verschij-

heeft de afgelopen decennia veel informatie

nen van een aantal bijzondere s o o r t e n waarvan enkele al vele j a r e n niet m e e r w a r e n waargenomen ( C R I S P I J N , 2001).

N i e t t e m i n t r a c h t men in Belgisch Limburg met de paddestoelenkartering een maximale vlakdekkende inventarisatie te bereiken van alle b i o t o p e n , liefst het gehele jaar r o n d ( L E N A E R T S , elders in dit n u m m e r ) . Een dergelijke ambitieuze aanpak vergt een zeer actieve groep waarnemers en een intensieve

paddestoelen die in 1996 is gepubliceerd ( A R NOLDS & V A N

OMMERING,

1996). Maar liefst

67% van de in Nederland v o o r k o m e n d e paddestoelen staat o p deze lijst Daarmee behoren paddestoelen samen m e t de dagvlinders t o t de m e e s t b e d r e i g d e s o o r t g r o e p e n in Nederland (RIVM, 2001). KADER 3 Paddestoelen behoren tot de meest bedreigde organismegroepen in Nederland. Uit de Rode Lijst van paddestoelen blijkt dat maar liefst 67% van de paddestoelensoorten waarvan het voorkomen voldoende bekend is, op de Rode Lijst staan.

m e t een evenwichtige benadering van alle

bare en milieu-indicatieve s o o r t e n in relatief k o r t e tijd een goede indruk w o r d e n v e r k r e -

bied. Juist v o o r het beheer is dit s o o r t informatie van belang.

O n d e r de paddestoelen zijn het de ectomycorrhizasymbionten (soorten die in contact staan m e t de w o r t e l van bomen en hiermee voedingsstoffen uitwisselen t o t wederzijds voordeel) die het meest bedreigd zijn.

tal s o o r t e n . A l l e e n u i t N e d e r l a n d al zijn meer dan 3500 s o o r t e n bekend ( A R N O L D S

informatie

kiezen v o o r een steekproefsgewijze aanpak

gen van de mycologische waarde van een gegrenzend België bestaat u i t een g r o o t aan-

daarin. Deze

v o r m t de basis van de officiële Rode Lijst van

len dan o o k praktischer bij een kartering t e

b i o t o p e n . Daarnaast kan d o o r een goede

D e paddestoelenflora in N e d e r l a n d en aan-

opgeleverd over de paddestoelenflora en de veranderingen

k e n n i s o v e r d r a c h t H e t is in de meeste geval-

selectie van een beperkt aantal goed herken-

EEN TEVEEL AAN SOORTEN

KROONJUWELEN

H o e onvoorspelbaar bleek maar w e e r eens

In een aantal gevallen zijn mycologische waar-

D e T o p 5 van habitats m e t de hoogste aan-

et ai, 1995). D i t aantal g r o e i t nog jaarlijks.

devolle terreinen o o k te herkennen aan de

tallen Rode lijstsoorten ziet er als volgt uit:

O n d e r p a d d e s t o e l e n b e v i n d e n zich vele

vegetatie van hogere planten. Met name v o o r

1. bossen op rijke g r o n d , waaronder de Z u i d -

goed en makkelijk in h e t veld h e r k e n b a r e

graslanden geldt dat het v o o r k o m e n van h o -

Limburgse hellingbossen (18% van de Rode lijstsoorten); 2. naaldbossen (10% van de Rode lijstsoorten); 3. schrale graslanden, w a a r o n d e r de kalkgraslanden (7% van de Rode lijstsoorten); 4. Ianen(6% van de Rode lijstsoorten); 5. overige loofbossen (4% van de Rode lijstsoorten).

O p m e r k e l i j k in de T o p 5 is het v o o r k o m e n van t w e e habitattypen die in het natuurbeheer weinig gekoesterd w o r d e n . V o o r naaldbossen geldt eerder het tegenovergestelde en heerst de t r e n d o m deze bossen o m t e v o r m e n t o t inheemse loofbossen o m d a t de

FIGUUR 2

Popegaoizwomme^e (Hygrocybe psittacina) (foto: G. Dings).

N A T U U R H I S T O R I S C H

APRIL

lAARGANG 91

89

algemene opvatting heerst dat naaldbossen

de bodem en de versnelde mineralisatie van

de paddestoelenflora het sterkst bedreigd

slechts een geringe natuurwaarde vertegen-

strooisel en humus (verhoogd aanbod van

d o o r verzuring en vermesting. O o k hier zijn

(KUYPER,

M A A N D B L A D

1998).

2002

de

stikstof) zouden hierbij belangrijke oorzaken

het de m y c o r r h i z a p a d d e s t o e l e n die s t e r k

paddestoelensoorten in Nederland k o m t cir-

kunnen zijn. Mycorrhizapaddestoelen w o r -

zijn achteruitgegaan en s t e r k w o r d e n b e -

ca 1 3 % uitsluitend in naaldbossen v o o r ( A R -

den negatief beïnvloed d o o r stikstof

dreigd. Met name de ophoping van stikstof-

NOLDS & D E V R I E S , 1989).

rijk strooisel is er de oorzaak van dat veel

woordigen

Van

De'lichte' naald-

Aan de andere kant t r e e d t juist de g r o o t s t e

bossen (den en larix) herbergen daarbij het

r i j k d o m aan parasolzwammen op in jongere

mycorrhizapaddestoelen uit de bossen zijn

hoogste aantal soorten. H e t hoge aandeel ka-

stadia van de b o s o n t w i k k e l i n g . H i e r i n z o u

v e r d w e n e n . Z i j kunnen zich alleen nog maar

rakteristieke s o o r t e n en het g r o t e aantal be-

middenbosbeheer positief kunnen w e r k e n

handhaven w a a r geen s t r o o i s e l o p h o p i n g

dreigde s o o r t e n betekent dat in het beheer

d o o r periodiek deze jonge stadia t o t stand t e

o p t r e e d t zoals in bosranden, bij geïsoleerd

o o k v o o r naaldbossen bewuste keuzen ge-

brengen. D e inbreng van mycologische gege-

staande b o m e n en de m e t b o m e n beplante

maakt dienen t e w o r d e n t e r behoud van de

vens bij beheersevaluatie van middenbosbe-

wegbermen.

m y c o f l o r a . D i t zou m o e t e n leiden t o t h e t

heer kan mogelijk meer helderheid geven. D e

D e m e t b o m e n beplante w e g b e r m e n , m e t

handhaven van een areaal naaldbos o p de

beheerders staan hier open v o o r .

name die met eik en beuk, blijken v o o r een

v o o r paddestoelen meest kansrijke plekken.

aantal s t e r k bedreigde m y c o r r h i z a p a d d e -

O p het belang van naaldbossen v o o r padde-

KADER 5

stoelen en keuzen v o o r het beheer is eerder

Hoe dienen hellingbossen te worden beheerd? Om

gewezen d o o r K E I Z E R ( 1 9 9 7 ) .

ze als mycologische kroonjuwelen te behouden?

KADER 4 Naaldbossen in Nederland zijn niet populair! Toch komt circa 1 3 % van de paddestoelensoorten in Nederland uitsluitend In naaldbossen voor. Ter behoud van deze mycoflora dient een areaal naaldbos,

Hakhoutbeheer lijkt ongunstig uit te pakken voor

s t o e l e n , w a a r o n d e r vele s t e k e l z w a m m e n (l-lydnellum

en v e r w a n t e n ) , de laatste t o e -

vluchtsoorden in Nederland (KEIZER, 1993).

mycorrhizasymbionten. Aan de andere kant treedt

In Limburg is evenwel in d i t milieu nog w e i -

juist de grootste rijkdom aan parasolzwammen, dit

nig gericht o n d e r z o e k gedaan en daarom is

zijn saprotrofe paddestoelen, op in jongere stadia van de bosontwikkeling. Hierin zou middenbosbeheer positief kunnen werken.

nagenoeg niets bekend over het v o o r k o m e n van mycologisch rijke w e g b e r m e n . D e zandgronden zijn o o k bij uitstek de ge-

op de voor paddestoelen meest kansrijke plekken, ge-

Vooralsnog Staan er geen gebieden in N o o r d -

bieden m e t de naaldbossen. H e t in stand-

en Midden-Limburg hoog op de lijst van my-

houden van een areaal naaldbossen, v o o r a l

O p basis van het v o o r k o m e n van het aantal

cologische k r o o n j u w e l e n . Een v e r h o o g d e

die met den en larix, v o o r het behoud van de k a r a k t e r i s t i e k e m y c o f l o r a zal dan o o k

handhaafd te worden.

Rode lijstsoorten kunnen de meest waarde-

Inventarisatie-intensiteit zal o o k hier myco-

volle natuurgebieden in beeld gebracht w o r -

logische kroonjuwelen aan het licht kunnen

m e t name op de zandgronden aan de o r d e

den, de zogenaamde mycologische k r o o n j u -

brengen. Hoge ogen gooien hierbij de gebie-

zijn. D e inbreng van mycologen is hier ge-

w e l e n (jALINK, elders in d i t n u m m e r ) . H e t

den op oude rivierklei op de oostoever van

w e n s t o m t o t een goede selectie t e k o m e n .

hoeft, gezien de bovengenoemde T o p 5, geen

de Maas, de Maasmeanders en de heide- en

verbazing te w e k k e n dat op de lijst van Lim-

stuifzandgebieden in de Maasduinen.

Kansrijk in d i t opzicht zijn open naaldbossen op stuifzand (OziNGA & BAAR, 1 9 9 7 ) en

burgse k r o o n j u w e l e n een g r o o t aantal Z u i d -

o p gebufferde l e e m r i j k e b o d e m s . D i t zijn

Limburgse hellingbossen prijken. Enkele hel-

namelijk de bossen waar weinig strooiselac-

lingsbossen kunnen zich zelf in W e s t - E u r o -

cumulatie heeft plaatsgevonden. In het eer-

pees verband meten v o o r w a t betreft het v o o r k o m e n van vele b i j z o n d e r e parasol-

DE ZORG VOOR DE ZANDGRONDEN

zwammen (Lepiota spp.). Hierbij dient evenwel te w o r d e n opgemerkt dat de hellingbossen van oudsher populair zijn bij mycologen uit het gehele land, en dat derhalve een waarnemerseffect hier een rol kan spelen. De vraag hoe de hellingbossen te beheren o m ze als mycologische kroonjuwelen te behouden stuit op de oude discussie r o n d de w e n selijkheid van het hakhout-en middenbosbeheer die eerder in d i t tijdschrift is gevoerd (onder andere D E K R O O N , 1986). Z o lijkt de herintroductie van het hakhoutbeheer zoals in het Schaelsbergerbosch vooralsnog o n gunstig uit te pakken v o o r paddestoelen. Er is met name een achteruitganggeconstateerd van mycorrhizasymbionten. V e r s t o r i n g van

FIGUUR 3 Gele wasplaat (Hygrocybe chlorophana) (foto; G. Dings).

O p de Limburgse droge zandgronden w o r d t

ste geval d o o r de w i n d w e r k i n g en in h e t t w e e d e geval d o o r d a t de relatief hoge p H van de bodem strooiselophoping v o o r k o m t ( B R O U W E R , elders d i t n u m m e r ) . Een goed

90

A P R I L 2 0 0 2 J A A R G A N G 91

v o o r b e e l d van naaldbossen op lemige b o -

b o u w p e r c e l e n een wissel t r e k k e n o p de

lands. In the 1970s, people started t o real-

dem m e t een rijke mycoflora zijn de stads-

mycologische kwaliteit van deze graslanden.

ise t h a t many fungal species had disap-

bossen bij V e n l o , waarin een aantal bijzon-

H e t probleem van versnippering en vermes-

peared. Since then, fungi mapping and p r o -

d e r e R i d d e r z w a m m e n (Thcholoma

ting speelt niet bij de duingraslanden.

fessional research i n t o changes in t h e

spp.)

v o o r k o m e n ( D o u W E S , 1997). KADER 6

Op de zandgronden is het in standhouden van een areaal naaldbossen (den en larix) op stuifzand en op gebufferde leemrijke bodem, zoals bijvoorbeeld de stadsbossen bij Venlo, van belang. Verwijdering van de strooisel- en humuslaag in naaldbossen is een effectgerichte maatregel. Ook de mycologisch rijke met bomen beplante wegbermen (eik en beuk) moeten opgespoord en meer onderzocht worden.

W a a r s t r o o i s e l o p h o p i n g is o p g e t r e d e n in naaldbossen kan overwogen w o r d e n als effectgerichte maatregel de strooisel- en h u muslaagte verwijderen. Experimenten in het

N A T U U R H I S T O R I S C H

M A A N D B L A D

Dutch mycoflora have provided a great deal Paddestoelen stellen deels echter andere ei-

of new information on these changes and

sen aan h e t beheer. D o o r Keizer (elders in

their underlying causes.

dit nummer) is in dit opzicht gewezen o p het

This article attempts t o indicate t h e role

belang van de o u d e r d o m van de graslanden

fungi could play in t h e decisions made by

als belangrijke factor v o o r een rijke mycoflo-

nature conservation organisations t o p r o -

ra z o n d e r d a t deze graslanden b i j z o n d e r

tect and manage their nature reserves. In

schraal hoeven t e zijn.

addition, it discusses some of the important issues of fungal research over the last f e w

KADER 7

decades which w e r e addressed in t h e con-

Bij de kalkgraslanden is de ouderdom van de gras-

tributions by Lenaerts, Jalink, B r o u w e r and

landen een belangrijke factor voor een rijke mycoflo-

ra, zonder dat deze graslanden bijzonder schraal hoe-

Keizer at a recent symposium.

ven te zijn. Negatief zijn versnippering en vermesting van de graslanden door aangrenzende landbouwgebieden.

kader van het Overlevingsplan Bos en N a t u u r ( O B N ) wijzen uit dat dit positieve resultaten

V o o r b e e l d e n van graslanden die botanisch

o p l e v e r t ( B A R T E L I N K , 2001).

niet bijzonder scoren maar w e l bijzonder r i j k aan p a d d e s t o e l e n zijn o f w a r e n : de

A R N O L D S , E , T H . W . KUYPER & M.E. N O O R D E L O O S , 1995.

G o u d s b e r g bij Valkenburg, de H o u t h e m e r -

Overzicht van de paddestoelen in Nederiand. Nederlandse Mycologische Vereniging, Baam.

heide b i j T e r b l i j t , de Kannerbergen G o t t e s -

A R N O L D S , E. & G . V A N O M M E R I N G , 1996. Bedreigde en

kwetsbare paddestoelen in Nederiand. Toelichting op de Rode Lijst. IKC NatuurtDeheer nr 24, IKC Natuurbeheer Wageningen,

DE KALKGRASLANDEN

A R N O L D S . E. & B. DE VRIES, 1989. Oecologische statistiek

H e t botanisch beheer van de kalkgraslanden

van de Nederiandse macrofungi. Coolia 32(4): 76-86

in Z u i d - L i m b u r g h e e f t van o u d s h e r o o k goed uitgewerkt v o o r paddestoelen. D e

LITERATUUR

SUMMARY

kalkgraslanden w a r e n decennia lang de absolute t o p in N e d e r l a n d v o o r schraalgras-

THE ROLE O F FUNGI I N N A T U R E

landpaddestoelen, zoals w a s p l a t e n , staal-

C O N S E R V A T I O N IN LIMBURG

steeltjes en aardtongen (figuur4). In recent e jaren zijn de duingraslanden in de N o o r d -

It is only recently that organisations f o r na-

en Zuid-Hollandse duinen evenwel de kalk-

t u r e conservation and habitat management

graslanden in k w a l i t e i t v o o r b i j g e s t r e e f d .

have started t o pay attention t o fungi. Fun-

H e t lijkt e r o p dat de versnipperde ligging van

gi experts w e r e traditionally mosdy inter-

de kalkgraslanden en de negatieve invloed

ested in t a x o n o m y and the identification o f

van v e r m e s t i n g van a a n g r e n z e n d e l a n d -

the large numbers of fungi in t h e N e t h e r -

BARTELINK, H.H., 2 0 0 1 . Effectgerichte maatregelen in dnoge bossen. Vakblad NatuurtDeheer 40(6): 115-118. BAS, C . 1978. Veranderingen in de Nederlandse paddestoelenflora. Coolia 2 I (4): 98-104, BOERE. G . C , 1978. Staatsbosbeheer en paddestoelen. Coolia 21 (4): 91-97. CRISPIJN, R., 2 0 0 1 . Het Bolansjaar. Coolia 44( I): 38-47.

D o u w E S , R., 1997. Bijzondere paddestoelen rond Venlo. Natuuriiistonsch Maandblad 86: 127 J A N S E N , E. & T . DE W I T , 1978. Veranderingen in de

verspreiding van de Cantharel in Nederiand. Coolia 21(4): I 17-123. J A N S E N , E., H . V A N D O B B E N & T . DE W I T , I 9 8 5 . Achteruit-

gang van de Cantharel in Nederiand. In: E. ARNOLDS (red,), 1985. Veranderingen in de paddestoelenflora (mycoflora). Wetenschappelijke mededeling KNNV nr 167. Stichting Uitgevenj KNNV, Utrecht: 59-64, KEIZER, 1993. The ecology of macromycetes in roadside verges planted with trees. Proefschrift L.U.W., Wageningen, KEIZER, P.J., 1997. Het belang van coniferenbossen voor de mycoflora in Nederiand. DLN 98(4): 122-128. K R O O N , H . DE, 1986. De vegetaties van Zuid-Limburgse hellingbossen in relatie tot het hakhoutbeheer Een rijke wilde flora met een onzekere toekomst. Natuurtiistorisch Maandblad 75(10): 167-192. KUYPER, TH., 1998. NatuurM'aarden van houtige exoten in bossen. Nederiands Bosbouw Tijdschrift 69(4): 173-177 NATUURPLANBUREAU, 2 0 0 1 . Natuurbalans 2001, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, Bilthoven, Alterra8( Landbouw-Economisch Instituut, Wageningen, O Z I N G A , W , & J . BAAR, 1997. Primaire Grove-dennen-

bossen in stuifzandgebieden als refugia voor zeldzame myconhizapaddestoelen. DLN 98(4): 129-133.

FIGUUR 4

Groene aardlong (Microglossum viride) (foto; G. Dings).

N A T U U R H I S T O R I S C H

ONDER

APRIL 2002

M A A N D B L A D

DE

lAAKGAKG 9 !

91

AANDACHT

INVENTARISTATIEWEEKEND ZUIDLIMBURG

Aanmelden bij het bureau van het Natuurhis-

ring nodig. O o k hiervan is het verslag gepu-

e-mail: [email protected].

bliceerd in juni 2001. 4. Vaststelling jaarverslag en jaarrekening

Na het succesvolle inventarisatieweekend in

2001.

de W e e r t e r Bossen in 2001 organiseert het Natuurhistorisch Genootschap haar tweede weekend van 31 mei t/m 2 juni 2002 in Z u i d -

ten was in 2001 een tweede ledenvergade-

torisch Genootschap, tel. 0475-386470 of via

OPROEP VOOR ALGEMENE LEDENVERGADERING 4 APRIL 2002

Limburg. W e verblijven In de kasteelhoeve in

H e t jaarverslag en de jaarrekening o v e r 2001 liggen v o o r t e r goedkeuring. Beide stukken w o r d e n ter vergadering uitgereikt,

Valkenbrug aan de Geul. Verspreid langs de

Voorafgaand aan de maandelijkse bijeenkomst

liggen v o o r a f t e r inzage in h e t G e n o o t -

Geul en in het Gerendal w o r d e n onder meer

van de kring Maastricht, met een lezing d o o r

schapskantoor in Roermond of kunnen op

de volgende terreinen van N a t u u r m o n u m e n -

Dhr. Moureau (Stichting O u d Sint Pieter) over

ten bezocht: het O o m b o s , het Leunderbos,

de Sint Pietersberg, vindt op donderdag4april

aanvraag w o r d e n toegezonden aan leden. 5. Herbenoeming bestuursleden.

het Biesbos en de bossen bij Schaelsberg. H e t

o m 20.00 uur de jaarlijkse algemene ledenver-

Aftredend volgens rooster zijn de bestuurs-

Gerendal bestaat uit landbouwgronden, hel-

gadering plaats in het Natuurhistorisch Mu-

leden W o u t e r Jansen en C o r r y Adams.

lingbossen en droogdalen. D e bossen bestaan

seum Maastricht. D e agenda van de ledenver-

Beiden zijn herkiesbaar en het bestuur stelt

hoofdzakelijk uit eiken en beuken. D e bossen

gadering is als volgt:

v o o r o m ze opnieuw aan t e stellen v o o r een

herbergen soorten als Das en Eikelmuis en in

1. Opening en mededelingen.

de ondergroei zijn orchideeën te vinden. In de

2. Verslag van de ledenvergadering op 6 april

omgeving kunnen diverse wateren w o r d e n bemonsterd. Tijdens het weekend zullen de studiegroepen hun activiteiten afstemmen op het inventarisatieweekend. De kosten bedragen € 35,00. De overnachtingen en maaltijden op zaterdag en zondag zijn hierbij inbegrepen.

BINNENWERK

periode van drie jaar. 6. Benoeming nieuwe bestuursleden.

2001.

Joep O r b o n s en Frans Mertens zijn kandi-

H e t verslag is gepubliceerd in het juninum-

daat v o o r een lidmaatschap van het alge-

mer van het Maandblad van 2001.

meen bestuur. H e t bestuur stelt v o o r o m

3. Verslag van de ledenvergadering op 20 april

beiden aan te stellen als nieuw bestuurslid. 7. Rondvraag.

2001. O m over te gaan t o t wijziging van de statu-

BUITENWERK

WOENSDAG 3 APRIL zal Frans Cupedo bij de

DINSDAG 9 APRIL is e r een vergadering van

./•isiKji r i i y u i t g r o t i: een lezing geven over

het i J a g e l i j k s b e s t u u r in het G r o e n H u i s in

( t r e k ) v o g e l e x c u r s i e o p de G r o o t e Heide.

het onderzoek w a t hij verricht heeft naar Ere-

Roermond.

V e r t r e k o m 8.00 u u r vanaf h e t Informatie

bia's en m e t name Erebla pluto. D e bijeenk o m s t vindt plaats in het Natuurhistorisch Museum Maastricht en begint o m 20.00 uur. DONDERDAG 4 APRIL w o r d t een A l g e m e n e

ZONDAG 14 APRIL h o u d t K r i n g V e n l o een

C e n t r u m G r o o t e Heide bij Venlo. WOENSDAG 10 APRIL verzorgt K r i n g V e n lo een natuurwandeling over de G r o o t e Hei-

DINSDAG ¡ 6 APRIL h o u d t de P l a n t e n s t u -

de te Venlo. V e r t r e k o m 1 3 . 3 0 u u r v a n u i t h e t

d i e g r o e p een streepexcursle. V e r t r e k o m

Informatie C e n t r u m G r o o t e Heide in Venlo.

10.00 uur bij de kerk van I t t e r v o o r t . VRIJDAG 19 APRIL verzorgt de L i b e l l e n s t u -

l e d e n v e r g a d e r i n g georganiseerd i.s.m. met K r i n g M a a s t r i c h t in het Natuurhistorisch

VRIJDAG 12 APRIL h o u d t Peter K o l z h o r n

Museum te M a a s t r i c h t D e ledenvergadering

v o o r de H e r p e t o l o g i s c h e S t u d i e g r o e p

o m 20.00 uur een bijeenkomst in

begint o m 20.00 uur en w o r d t gevolgt d o o r een

een lezing o v e r Heikikkers in aangrenzend

hecGroenHuis,Godsweerderstraat2te Roer-

ledenavond met als thema de Sint Pietersberg

Duitsland. Aanvang 20.00 uur in het G r o e n -

mond waarbij een aantal leden korte presen-

d o o r M. Moureau (Stichting O u d Sint Pieter).

Huis, Godsweerderstraat 2 t e R o e r m o n d .

taties geven over hun libellenwaarnemingen.

ZATERDAG 6 APRIL verzorgt de P l a n t e n s t u -

ZATERDAG 13 APRIL bezoeken leden van de

ZATERDAG 20 APRIL organiseert K r i n g V e n -

¿,1

i een excursie naar h e t Canner-

i iM.iu:.

: een voorjaarsbos t e n

r a y samen met de H e r p e t o l o g i s c h e s t u -

bosch en het Caestertbos. V e r t r e k o m 10.00

zuiden van Luik. V e r t r e k o m 10.00 u u r NS-

d i e g r o e p een inventarisatiedag in de omge-

uur vanaf NS-station Maastricht.

station Maastricht.

ving van H o r s t . V e r t r e k o m 10.00 u u r bij de k e r k van Melderslo.

ZONDAG 7 APRIL houdt de P l a n t e n s t u d l e •

ZON DAG 14 AP RIL bezoekt K r i n g H e e r i e n

een lentewandeling in het W o r m d a l .

de prehistorische vuursteenmijnen van Rijck-

ZATERDAG 20 APRIL h o u d t de P l a n t e n s t u -

Vertrek o m 10.00 uur vanaf NS-station Maast-

holt, V e r t r e k o m 13.15 uur vanaf de P-plaats

dieg

richt óf o m 10.45 uur op de parkeerplaats ach-

aan de Spoorstraat t e Heerien ó f o m 14.00

Lemiers en de Schneeberg. V e r t r e k o m 10.00

ter NS-station Kerkrade. Opgave bij Olaf O p

uur bij de kerk van Ryckholt. Verplichte op-

uur achter het NS-station Maastricht óf o m

den Kamp (teL 045- 5459213).

gave bij het secretariaat (tel. 045-53 10661).

10.30 bij de kerk van Lemiers.

een excursie in de omgeving van

NATUUIÏHISTORISCH

92

A P R I L 2 0 0 2 JAARGANG 9 1

ZONDAG 21 APRIL kunnen geïnteresseerden

ZONDAG 28 APRILorganiseertde P l a n t e n s t u -

de handen uit de m o u w e n steken o m leden van

d i e g i o e p i.s.m. de P i a n t e n w e r k g r o e p van

de W e r k g r o e p M e i n w e g mee te helpen m e t

L i k o n a een excursie in de Voerstreek (B). Ver-

beheersmaatregelen. Opgave bij W o u t e r j a n -

trek o m 8.15 uurvanaf NS-station Maastricht óf

sen (0475-326798).

o m 9.00 uur bij de kerk van Sint-Martensvoeren.

DINSDAG 23 APRIL w o r d t h e t P e r i o d i e k

DINSDAG 30 APRIL verzorgt de P l a n t e n s t u een Streepexcursie in de omgeving

„ , L I i i g gehouden in het Natuurhistorisch

uijg!

Museum Maastricht.

van I t t e r v o o r t . V e r t r e k o m 10.00 uur bij de k e r k van I t t e r v o o r t .

DINSDAG 23 APRIL verzorgt de P l a n t e n s t u de leden van de

d i e g r o e p een streepexcursie in de omgeving

WOENSDAG I MEI k o m e n

van I t t e r v o o r t vertrek o m 10.00 uur bij de kerk

V l i n d e r s t u d i e g r o e p o m 20.00 uur bij elkaar

van I t t e r v o o r t .

in het Natuurhistorisch Museum Maastricht

DONDERDAG 2 MEI o r g a n i s e e r t

DONDERDAG 25 APRIL h o u d t JefBoosten bij ,i

r.

een lezing over libellen. A a n -

_

Kring

een Mollusken practicum in h e t

vang o m 20.00 uur in het Gemeenschapshuis,

N a t u u r h i s t o r i s c h Museum Maastricht. A a n -

W a t e r m o l e n s t r a a t I te O o s t r u m .

vang 20.00 uur.

MAANDBLAD

HERPETOLOGISCHE STUDIEGROEP Contactpersoon: Y. Damstra, Bosstraat 15, 6071 X R Swalmen. [email protected] PLANTFNSTUDIFGROFP Secretaris: Olaf Op den Kamp, Maria Gorettistraat 72, 6462 XS Kerkrade, planten@nhgl,org SPINNENWERKGROEP LIMBURG Inlichtingen: J.H.G. Peeters, tel. 043-3505484(overdag), spinnen(5)nhgl.org STUDIEGROEP ONDERAARDSE KALKSTEENGROEVEN Secretaris: Joep Orbons, Holdaal 6, 6228 G H Maastricht, [email protected] VLINDERSTUDIEGROEP Secretaris: J. Queis. Spaanse singel 2, 6191 G K Beek, [email protected] ZOOGDIERENWERKGROEP Inlichtingen; bureau NHGL. Godsweerderstraat 2, 6041 G H Roermond, [email protected] PADDESTOELENSTUDIEGROEP Inlichtingen: P.H. Kelderman, Herkenbroekerweg 23, 6301 EG Valkenburg, paddestoelen@nh;l.ore VISSENWERKGROEP Inlichtingen: R. Akkermans, Wilhelminalaan 47, 6042 EL Roermond, [email protected] SPRINKHANENSTUDIEGROEP Contactpersoon: W . Jansen, Wilhelminalaan 85, 6042 EM Roermond, [email protected]

MATUUR HISTORISCH

M

A

A

N

D

B

L

#

REDACTIE G. Verschoor & H. Heijligers (hoofdredactie), D.Th. de Graaf.J.T. Hermans, M. Lejeune, A.J.W. Lenders & J.H. Willems (redactie), R. Steverink (redactie-assistent). Godsweerderstraat 2, 6041 G H Roermond, redactie(5inhgl.org. Met dank aan P e t e r Verheesen voor zijn inzet als gast-redacteur en zijn rol bij het tot stand komen van dit themanummer.

VOGELSTUDIEGROEP Contactpersoon; R. van der Laak, Bethlehemstraat 34, 6418 GK Heerlen, [email protected] WERKGROEP BEHOUD SCHINVELDSE BOSSEN EN BRUNSSUMMERHEIDE Secretaris: P. Spreuwenberg. Aan de Slagboom 2, 6372 K W Schaesberg, [email protected]

RICHTLIJNEN VOOR KOPIJ-INZENDING Diegenen die kopij willen inzenden, dienen zich te houden aan de richdijnen opgesteld door de redactie. Richtlijnen kunnen worden aangevraagd bij bovenstaand redactieadres of zijn te bekijken op de internetpagina van het Genootschap.

MOSSENSTUDIEGROEP Inlichtingen:). Hermans. Hertestraat 21, 6067 ER Linne, [email protected]

Basisontwerp typografie: Graatsma in vorm, Maastricht. Grafische verzorging: Van de Manakker, Grafische communicatie, Maastricht, [email protected]. Druk; SHD Grafimedia, Swalmen.

WERKGROEP MEINWEG

ISSN 0028-1107

S T U D I E G R O E P B L O E M E N E N BIJEN Contactpersoon: L. Hensels, Tramstraat 9, 6088 EA Roggel, [email protected]

COPYRIGHT Auteursrecht voorbehouden. Overname slechts toegestaan na voorafgaande schriftelijke toestemming

^ / ^ ' ^ i r i . H I S T O R I S C H GENOOTSCHAP IN LIMBURG DAGELIJKS BESTUUR F. Coolen (voorzitter). H. Schmitz (secreuris), H. van der Weijden (penningmeester). R. Akkermans (ondervoorzitter),). Teeuwen (bestuurslid). Godsweerderstraat 2, 6041 GH Roermond, BUREAU Henk Heijligers (bureaumanager) & Roel Steverink (bureaumedewerker), Godsweerderstraat 2, 6041 G H Roermond, tel. 0475-386470. bureaulS)nhgl.org. LEDENADMINISTRATIE N.A. van de Wal, Godsweerderstraat 2, 6041 GH Roermond, tel. 0475-386470 ledenadministratielSnhgl.org. giro: 1036366, voor België: 000-1507143-54. LIDMAATSCHAP € 25 p/j., jeugdleden t/m 23 j. & 65+-leden € 12,50; bedrijven, verenigingen, instellingen e.d, € 75. BESTELLINGEN van Publicaties, (oude) Maandbladen en andere uitgaven: uitsluitend schriftelijk bij het Publicatiebureau Natuurhistorisch Genootschap, Groenstraat 106,6074 EL Melick. LOSSE NUMMERS dit themanummer kost € 7,50 voor leden en € 6 voor niet leden (excl. porto). INTERNET http://www.nhgl.org STICHTING NATUURPUBLICATIES LIMBURG Uitgever van publicaties, boeken en rapporten van het Natuurhistorisch Genootschap in Limburg. J . Hermans, Hertestraat 21,6067 ER Linne, tel. 0475-462440, [email protected]. STICHTING DE LIERELEI Projectbureau voor onderzoek op het gebied van natuur en landschap in de provincie Limburg. B. Op den Camp, Godsweerderstraat 2,6041 G H Roermond, tel. 0475-386470. [email protected]. S T I C H T I N G IR. D.C. V A N S C H A I K Stichting voor het beheer van onderaardse kalksteengroeven in Limburg. Secretariaat, Postbus 2235, 6201 HA Maastricht, tel. 043-3216506, fax 043-3672585, [email protected].

Inlichtingen: W . Jansen, Wilhelminalaan 85, 6042 EM Roermond, [email protected]

i IBEIJ ENSTUDIEGROEP Contactpersoon: J. Hermans, Hertestraat 21, 6067 ER Linne, libellen@nhgl,org MOLLUSKEN STUDIEGROEP LIMBURG Contactpersoon: S. Keulen. Mesweg 10, 6336 VT Hulsberg, [email protected]

KRING MAASTRICHT Voorzitter (a.i.): D.Th. de Graaf, Klokbekerstraat 20, 6216 TR Maastricht, [email protected] "Rif.\r,

LJPERLEN

Voorzitter: P. Thomas, L.T.M.-weg 26, 6412 BP Heerlen, [email protected] KRING VENLO Voorzitter: J. Eenshuistra, L. van Beierenstraat 1, 5913 VM Venlo, [email protected] KRING ROERMOND Voorzitter: M. de Ponti. Parklaan 10. 6045 BT Roermond, [email protected] KRING VENRAY Secretaris: H. Heijligers, Lottumseweg 27, 5872 AA Broekhuizen, [email protected]

ELENCURSUS.

Na het succes van het afgelopen jaar In N o o r d - L i m b u r g w o r d t er deze

U k u n t zich telefonisch aanmelden v o o r deze cursus op onderstaand

herfst een cursus determineren van paddestoelen georganiseerd in

adres en d o o r € 25,00 o v e r te maken op g i r o n u m m e r 1036366 ten

het G r o e n H u i s in R o e r m o n d .

name van het Natuurhistorisch Genootschap in Limburg te Roerm o n d , o n d e r vermelding van "Paddestoelencursus 2002".

Tijdens deze cursus komen o n d e r w e r p e n aan de o r d e als ecologie, indeling en determinatiekenmerken van paddestoelen. D e nadrukzal

D e cursus is mogelijk gemaakt d o o r een subsidie van de Provincie

liggen op de praktijk. D e meeste tijd zal besteed w o r d e n aan het de-

Limburg en biedt plaats aan maximaal 25 personen.

t e r m i n e r e n van de paddestoelen zelf, in eerste instantie t o t het geslacht en daarna verder t o t op de s o o r t .

Natuurhistorisch Genootschap in Limburg Godsweerderstraat 2

V o o r de cursus is een cursusmap samengesteld met een Inleiding en

6041 G H R o e r m o n d

determinatiesleutel t o t het geslacht en een determineertabel v o o r

0475-386470

houtzwammen. V e r d e r is v o o r de cursus een loep met I Ox v e r g r o -

bureau(5).nhgl.org

ting v e r e i s t

D e cursus v i n d t plaats op de dinsdagavonden van 3 s e p t e m b e r , I o k t o b e r , 15 o k t o b e r en 22 o k t o b e r 2002 van 20.00 t o t 22.00 uur en vindt plaats in het GroenHuis, Godsweerderstraat 2 in R o e r m o n d .

Gewone fieksenbo/eet (Boletus erythropus) (foto:J. Bo/ten). j

Dennevoetzwam (Phaeoius schweinitzii) (foto'.j. Bollen).

INHOUDSOPGAVE

N y V T U U R H I S T O R I S C H

M

A

A

N

D

B

L

A

D

INDICATIEVE WAARDE VAN BEDREIGDE PADDESTOELEN OP DE ZANDGRONDEN, E. Brouwer Bepaalde groepen paddestoelen van de Pleistocene zandgronden in Limburg kunnen goed worden gebruikt als gids voor natuurbeheer en voor het opsporen van potentiële groeiplaatsen van zeldzame en bedreigde paddestoelensoorten.

PADDESTOELEN VAN NATUURTERREINEN IN ZUID-LIMBURG EN HUN INDICATIEWAARDE VOOR HET BEHEER, P.J. Keizer Bossen en graslanden op kalkrijke bodem vormen belangrijke habitats voor paddestoelen in Nederland.Toch blijken vergelijkbare hellingbossen in de omgeving van Limburg over het algemeen rijker aan paddestoelsoorten en worden de meest waardevolle en zeldzame paddestoelen van schrale graslanden in Zuid-Limburg bedreigd. DE INKIVISZWAM, CLATHHUS AKHElil, J.A.G. Bollen Een spectaculaire ontdekking was de vondst van de Inktviszwam in 1980 in het Bunderbos. In de periode 1980-2000 werd de vindplaats jaariijks bezocht en werden de vruchdichamen geteld. Een matige neerslag en gematigde temperaturen blijken garant te staan voor een goede fructificatie bij de Inktviszwam.

INDELING VAN DE PADDESTOELEN, S.M.M.P. Verheesen Voor een beter inzicht in de taxonomie van paddestoelen w o r d t aan de hand van een fotocollage en een korte inleiding een indeling gegeven van de paddestoelen in Nederland.

PADDESTOELENKARTERING IN BELGISCH LIMBURG DE LAATSTE 25 JAAR, L Lenaerts Met behulp van een systematische kartering van paddestoelen kan de mycologische waarde van natuurgebieden worden bepaald, de verandering van de verspreiding in beeld worden gebracht en beleids- en inrichtingsplannen worden beïnvloed. In dit artikel w o r d t een overzicht gegeven van de resultaten van de kartering van paddestoelen in Belgisch Limburg in de afgelopen 25 jaar

79

DE MYCOLOGISCHE KROONJUWELEN VAN LIMBURG, L. Jalink O m te komen t o t een beter beheer van belangrijke natuurgebieden voor paddestoelen zijn de mycologische kroonjuwelen van Nederiand in beeld gebracht Opvallend is het lage aantal kroonjuwelen in Limburg. Uit nader onderzoek blijkt echter dat Limburg een aantal zeer belangrijke paddestoelengebieden herbergt

84

"TOEN WERD HET LANGZAAM WEER TE MOOI...", R. Chrispijn Een niet alledaags intermezzo. PADDESTOELEN IN SCHRALE GRASLANDEN, LM. Jalink, P.J. Keizer & £ Brouwer Een aantal praktische beheersadviezen gericht op paddestoelen worden overzichtelijk aangegeven voor de mycologisch belangrijke schrale graslanden.

VAN DE HOED EN DE RAND... Leo D.H. Spoormakers O p basis van de bijdragen aan het paddestoelensymposium, de discussies van de deelnemers en aanvullende literatuur w o r d t in dit afsluitende artikel paddestoelen een plaats gegeven bij de keuzen die gemaakt m o e t e n w o r d e n v o o r het beheer van natuurterreinen.

91

ONDER DE AANDACHT

91

BINNENWERK BUITENWERK

92

COLOFON

92

ADRESSEN STUDIEGROEPEN EN KRINGEN , BIJ DE VOORPLAAT

Geschubde inktzwam (Coprinus comatus) (foto:J. Bollen), Braakrussula (Russula emética) (foto: M. Zilverstand), Hazepootje (Coprinus lagopus) (foto: G. Dings) en Paarse schijnridder (Lepista nuda) (foto: G. Dings). Dit themanummer is samengesteld naar aanleiding van het symposium Paddestoelenonderzoek in Limburg en de betekenis voor het natuurbeheer.