APRIL
1996
JAARGANG
85
NATUURHISTORISCH M
A A N D B L A D
N A T U U R H I S T O R I S C H G E N O O T S C H A P IN L I M B U R G
N A T U U R H I S T O R I S C H MAANDBLAD
BIJ DE VOORPLAAT
H O O F D R E D A C T I E : D r s . J . van der C o e l e n , Drs. B.G. Graatsma R E D A C T I E : M e v r . D r s . F.N. Dingemans-Bakels, D r s . D.Th. de Graaf, J . T . H e r m a n s , D r . H.P.M. Hillegers, M e v r . Lie. M . L e j e u n e , D r s . T . J . D . M u l d e r
H e t a r t i k e l o p blz. 7 2 - 8 2 b e v a t d e r e s u l t a t e n
R E D A C T I E - A S S I S T E N T : R.B.G.M. Steverink
van tien jaar o n d e r z o e k
R E D A C T I E - A D R E S : Postbus 882, 6200 A W
schijnselen
Maastncht
C O P Y R I G H T : A u t e u r s r e c h t v o o r b e h o u d e n . O v e r n a m e s l e c h t s t o e g e s t a a n na v o o r a f g a a n d e s c h r i f t e l i j k e t o e s t e m m i n g v a n d e r e d a c t i e . D o o r h e t i n z e n d e n v a n kopij v e r k l a a r t d e a u t e u r d a t hij h e t u i t s l u i t e n d r e c h t t o t u i t g e v e n a a n h e t N a t u u r h i s t o r i s c h M a a n d b l a d o v e r d r a a g t ; bij afwijzing v a l l e n d e r e c h t e n t e r u g aan d e a u t e u r e n w o r d t h e m d e kopij t e r u g g e z o n d e n
in
de
naar de
kalksteen
van
karstverhet
Laat-
M a a s t r i c h t i e n in e n k e l e t i e n t a l l e n o n d e r a a r d s e k a l k s t e e n g r o e v e n in Z u i d - L i m b u r g : e e n e e r s t e aanzet tot het bestuderen
van de
karstfe-
n o m e n e n in h e t M e r g e l l a n d ( f o t o : J . D i d d e n ) .
N a a s t h e t N a t u u r h i s t o r i s c h M a a n d b l a d , d a t a a n alle l e d e n g r a t i s w o r d t t o e g e z o n d e n , v e r s c h i j n e n r e g e l matig afleveringen van de reeks P u b l i k a t i e s v a n h e t N a t u u r h i s t o r i s c h G e n o o t s c h a p i n L i m b u r g . O n g e r e g e l d v e r s c h i j n e n d a a r n a a s t n o g d e zg. U i t g a v e n ( b o e k e n e n r a p p o r t e n ) . D e z e P u b l i k a t i e s e n U i t g a v e n w o r d e n u i t g e g e v e n d o o r d e S t i c h t i n g N a t u u r p u b l i k a t i e s L i m b u r g , s e c r e t a r i a a t : R. A k k e r m a n s , Wilhelminalaan 47, 6042 EL R o e r m o n d , postgiro 6240547 te Melick B A S I S - O N T W E R P T Y P O G R A F I E : Stefan G r a a t s m a , M a a s t r i c h t G R A F I S C H E V E R Z O R G I N G : b v d m . B u r e a u v a n d e M a n a k k e r , G r a f i s c h e p r o d u k t i e s bv, M a a s t r i c h t D R U K : S w a l m e r H a n d e l s d r u k k e r i j bv, S w a l m e n I S S N 0028-1107
NATUURHISTORISCI
G E N O O T S C H A P IN LIMBURG
V O O R Z I T T E R : A . J . W . L e n d e r s , G r o e n s t r a a t 106, 6 0 7 4 E L Melick A L G E M E E N S E C R E T A R I S : H . S c h m i t z , V i n k e n b e r g 6, 6 0 7 4 D L M e l i c k S E C R E T A R I S G E G E V E N S L E V E R I N G : R . E . M . B . G u b b e l s , Langs d e V e e s t r a a t 15, 6 1 2 5 R N O b b i c h t P E N N I N G M E E S T E R : H. van d e r W e i j d e n , S t a n d e r d m o l e n 95. 6049 G L R o e r m o n d . T e l e f o o n 0475-3 I 1283 A D M I N I S T R A T I E : A . D u y s t e r s ( B u r e a u ) e n L.Thissen (ledenadministratie). Adreswijzigingen, o p g a v e n i e u w e l e d e n , inlichtingen o v e r s t u d i e g r o e p e n , enz. r i c h t e n a a n : A d m i n i s t r a t i e N a t u u r h i s t o r i s c h G e n o o t s c h a p In L i m burg. P o s t b u s 8 8 2 , 6 2 0 0 A W M a a s t r i c h t . T e l . : 0 4 3 - 3 2 1 3 6 7 1 . P o s t g i r o : 1036366, v o o r België: 000-1507143-54 B E S T E L L I N G E N v a n P u b l i k a t i e s , ( o u d e ) M a a n d b l a d e n e n a n d e r e u i t g a v e n : u i t s l u i t e n d schriftelijk bij h e t P u b l i k a t i e b u r e a u N a t u u r h i s t o r i s c h G e n o o t s c h a p . G r o e n s t r a a t 106,6074 E L Melick of d o o r o v e r m a king v a n d e k o s t e n v a n h e t g e w e n s t e (inclusief p o r t o ) o p p o s t g i r o 4 2 9 8 5 1 ( v o o r B e l g i ë 0 0 0 - 1 6 1 6 5 6 2 - 5 7 ) , o n d e r v e r m e l d i n g van het g e w e n s t e L I D M A A T S C H A P : ƒ 40,- ( B f r . 7 2 5 ) p e r jaar; j e u g d - l e d e n t/m I 7 jaar, s t u d e n t - l e d e n e n 65-l--leden ƒ 20,( B f r . 3 6 0 ) ; b e d r i j v e n , v e r e n i g i n g e n , instellingen e.d. ƒ LOSSE
N U M M E R S :
120,- ( B f r . 2 1 6 5 )
ƒ 5,-; l e d e n ƒ 4,- (m.u.v. e x t r a d i k k e en t h e m a n u m m e r s )
W E N K E N V O O R KOPIJ-INZENDING Diegenen die kopij willen inzenden /ijk aan onderstaande voud ook e e n
richtlijnen
voor het Natuurhistorisch te houden.
De redactie
Maandblad
ontvangt
worden
dringend
indien moge/ijk naast
verzocht
e e n uitdraai
zich zoveel mogeop papier
in twee-
floppy-disk.
I N H O U D : in h e t N a t u u r h i s t o r i s c h M a a n d b l a d v e r s c h i j n e n in d e r e g e l a r t i k e l e n o v e r d e B i o l o g i e en/of d e G e o l o g i e v a n L i m b u r g w a a r e n i g e r l e i v o r m v a n o n d e r z o e k aan t e n g r o n d s l a g h e e f t g e l e g e n .
INHOUD
S A M E N V A T T I N G : alle a r t i k e l e n w o r d e n b e s l o t e n m e t e e n Engelstalige s a m e n v a t t i n g ( " s u m m a r y " ) , v o o r zien v a n e e n E n g e l s e t i t e l ; n i e t - N e d e r l a n d s t a l l g e a r t i k e l e n b o v e n d i e n m e t e e n N e d e r l a n d s t a l i g e . T E K S T : m a x i m a a l c i r c a 5 0 0 0 w o o r d e n . N i e u w e alinea's n i e t i n s p r i n g e n e n titel e n k o p j e s b o v e n d e h o o f d s t u k k e n v o l l e d i g In K A P I T A L E N en n i e t o n d e r s t r e p e n . A r t i k e l e n bij v o o r k e u r i n l e v e r e n o p f l o p p y - d i s k in
RUIM B A A N V O O R DE B O E R DIE N A T U U R W I L B E H E R E N ?
69
W o r d P e r f e c t - t e k s t f o r m a a t (bij v o o r k e u r z o n d e r a a n d u i d i n g e n v o o r " v e t " , " c u r s i e f ' , " o n d e r s t r e e p t " , " g r o o t " , " k l e i n " , " s u p e r s c r i p t " enz.) m e t g e p r i n t e t e k s t in t w e e v o u d .
V. Lefeber
I N L E I D I N G : elk a r t i k e l b e g i n t m e t e e n k o r t e i n l e i d e n d e t e k s t ( b e k n o p t e i n t r o d u c t i e ) . L A T I J N S E N A M E N v a n p l a n t e n e n d i e r e n w o r d e n gecursiveerd, in d e g e p r i n t e t e k s t aan t e g e v e n d o o r e r e e n slangelijn o n d e r t e p l a a t s e n . W e t e n s c h a p p e l i j k e (latijnse) n a m e n v a n s y n t a x a ( p l a n t e n g e m e e n s c h a p p e n ) d i e n e n in d e g e p r i n t e t e k s t t e w o r d e n o m c i r k e l d . N E D E R L A N D S E
VELDWESPEN
IN
MAASTRICHT
70
N A M E N van planten en d i e r e n beginnen m e t e e n hoofdletter. N a a m g e v i n g o p unifor-
m e wijze èn volgens de m e e s t r e c e n t e naamlijsten. F I G U R E N : t e k e n i n g e n , g r a f i e k e n , kaartjes e t c . o p g r o o t f o r m a a t a a n l e v e r e n in d i r e c t r e p r o d u c e e r b a r e v o r m ,
J.M. Didden
d.w.z. bij v o o r k e u r in z w a r t e inkt; bij e v e n t u e l e t e k s t e n e n s c h a a l - a a n d u i d i n g e n in d e f i g u r e n r e k e n i n g h o u d e n
TEKTONIEK, KARST
m e t verkleining. S c h e r p e (contrastrijke) zwart-wit- en kleuren-foto's op g r o o t formaat (min. 1 3 x 1 8 c m )
S P E L E O T H E M E N IN DE
a a n l e v e r e n . O o k ( k l e u r e n ) d i a ' s k u n n e n d i r e c t w o r d e n v e r w e r k t . F i g u r e n los b i j v o e g e n ( d u s n i e t t u s s e n d e t e k s t o p n e m e n ) : d o o r l o p e n d n u m m e r e n en in d e t e k s t in l o g i s c h e v o l g o r d e n a a r d e f i g u r e n v e r w i j z e n . F i g u u r n u m m e r i n g in a r a b i s c h e cijfers. F i g u u r o n d e r s c h r i f t e n bij e l k a a r o p e e n a p a r t e pagina. T A B E L L E N : los b i j v o e g e n ( d u s niet t u s s e n d e t e k s t o p n e m e n ) : d o o r l o p e n d n u m m e r e n e n in d e t e k s t in logische v o l g o r d e n a a r d e t a b e l l e n v e r w i j z e n . T a b e l n u m m e r i n g in r o m e i n s e cijfers. T a b e l b o v e n s c h r i f t e n bij
KALKSTEEN VAN
EN
HET
LAAT-MAASTRICHTIEN VAN ZUID-LIMBURG
72
{ - b o v e n ) d e t a b e l l e n v e r m e l d e n . T a b e l l e n in W o r d P e r f e c t u i t s l u i t e n d m e t " t a b s " a a n m a k e n ( d u s n i e t m e t spaties of de tabelfunctie van W P ) . N O T E N : é é n d o o r l o p e n d e n u m m e r i n g a a n h o u d e n e n als g e w o n e cijfers in d e t e k s t o p n e m e n ( d u s n i e t in
H.J.M. van Buggenum
s u p e r s c r i p t ) en in d e kopij o m c i r k e l e n . D e b i j b e h o r e n d e n o o t - t e k s t e n g e z a m e n l i j k aan h e t e i n d e v a n h e t ar-
ONDERZOEK
t i k t e l als g e w o n e W o r d P e r f e c t - t e k s t o p n e m e n ( d u s n i e t m.b.v. d e v o e t n o o t - o p t l e v a n W P ) .
AMFIBIEPOELEN
83
REACTIES VAN LEZERS
87
KORTE MEDEDELINGEN
87
RECENT VERSCHENEN
88
L I T E R A T U U R V E R W I J Z I N G E N
In d e t e k s t : a l l e e n a u t e u r e n jaartal n o e m e n . Bij t w e e a u t e u r s b e i d e n
v e r m e l d e n v e r b o n d e n d o o r " & " , bij m e e r d a n t w e e a u t e u r s a l l e e n d e e e r s t e g e v o l g d d o o r "etai"
LIMBURGSE
cursief
L I T E R A T U U R L I J S T : bij e l k a r t i k e l b e h o o r t e e n lijst v a n g e c i t e e r d e l i t e r a t u u r O o k h i e r i n d e latijnse nam e n v a n p l a n t e n e n d i e r e n c u r s i v e r e n e n d e latijnse n a m e n v a n s y n t a x a o m c i r k e l e n . G e e n w i t r e g e l s t u s s e n d e verschillende literatuurreferenties en niet inspringen. E e n literatuurreferentie w o r d t telkens b e g o n n e n m e t a u t e u r ( s ) . jaartal e n titel v a n h e t g e s c h r i f t . O V E R D R U K K E N : 25 o v e r d r u k k e n w o r d e n g r a t i s t e r b e s c h i k k i n g g e s t e l d . M e e r e x e m p l a r e n v o l g e n s afspraak en tegen vergoeding. V E R A N T W O O R D E L I J K H E I D : v o o r d e i n h o u d v a n g e t e k e n d e bijdragen zijn d e a u t e u r s v e r a n t w o o r d e l i j k .
NATUURIIISTOKISCII
MAANDBLAD
85-4
RUIM BAAN VOOR DE BOER DIE NATUUR
Steeds vaker horen we lovende woorden over en warme pleidooien voor
69
I'
WIL
BEHEREN?
het natuurbeheer, de boeren moeten weer door deskundigen begeleid wor-
natuurbeheer door boeren. Het gebeurde onlangs bijvoorbeeld op de bij-
den etc, terwijl een gespecialiseerde natuurbeheersorganisatie
eenkomst in het Gouvernement te Maastricht waar het
groep deskundigen werkt, vele goedgetrainde beheerders in dienst heeft en
Hamsterbescher-
met één
mingsplan gepresenteerd werd. jean van der Linden, bestuurslid van de LLTB
met aanzienlijk minder gebouwen in het buitengebied
uit Eys (en broer van een bekende parlementariër)
De maatschappelijke trend lijkt te zijn dat we zowel "pure natuur" willen
boerenstandsorganisatie
reageerde namens de
op het plan. Naar zijn mening zijn boeren graag
als ook de "boerennatuur"
werkt
van vroeger, bijvoorbeeld: de vele soorten van
bereid om natuurwaarden op hun terreinen te beschermen en te beheren.
bloemrijke graslanden en gebieden met heggen, graften en ouderwetse
Onwillekeurig vroeg ik me toen toch af: dus we kunnen de beheersovereen-
drinkpoelen. Voor het in stand houden van die qua natuur èn cultuur aan-
komsten wel weer afschaffen? Gaan de boeren weer uit zichzelf de natuur-
trekkelijke landschappen is het noodzakelijk dat we de boeren die het in
waarden beschermen? Nee, hij bedoelde natuurlijk dat de boer het graag
standhouden, zodanige neveninkomsten bezorgen dat ze in staat blijven
doet als er een vergoeding tegenover staat leder mens is tegenwoordig
de traditionele methoden van onderhoud en beheer toe te passen.
immers een "homo economicus"? Behalve die idealistische vrijwilligers bij
Zeker is dat dat laatste efficiënter is dan een situatie waarbij we die land-
natuurverenigingen
schappen ook weer door (semi)overheidsorganisaties laten beheren. Een
wellicht?
Van der Linden ging nog een stap verder. Hij stelde - willen we de natuur-
uitzondering vormen een aantal typen van voedselarme, (zeer) soortenrij-
waarden die behoren bij het boerenland behouden - dat we niet alleen de
ke graslanden zoals de kalkgraslanden. Het beheer daarvan vergt - zeker
bedreigde dieren maar vooral ook de boeren ruim baan moeten geven: niet
bij de huidige mate van versnippering en belasting met voedingsstoffen uit
te veel beperkingen opleggen, zoals verboden op het scheuren van graslan-
de atmosfeer - te veel specialistische kennis.
den en op het vergroten van het bouwblok (het deel van een perceel waar
Het gaat mij dan ook zeker te ver om te zeggen dat de boeren ook het
bebouwing toegestaan is).
beheer van de "echte" natuurterreinen
Wat betreft de Hamster heeftVan der Linden het gelijk totop zekere hoog-
toevertrouwd kan worden. In de Eysder Beemden hebben we kunnen zien
(en
natuurontwikkelingsgebieden)
te aan zijn zijde: zonder boerenland geen Hamsters meer. Hetzelfde geldt
waar dat toe leidt overbegrazing. In een aantal gevallen zijn er best moge-
min of meer voor Grutto's, akkeronkruiden
lijkheden; daar waar de natuurorganisatie al jaren met goed gevolg inscha-
en nog een reeks organismen.
Sommige van die boergerelateerde natuurwaarden beginnen zich overigens de laatste jaren weer los te maken van de boer: enkele
ringscontracten afsluit bijvoorbeeld.
akkeronkruiden
werden bij recente inventarisaties ook aangetroffen op pioniermilieus die
De volgende stap: de aanpak waarbij de overheid niet meer aankoopt maar
niet door een boer worden onderhouden maar door - onder andere - de
alleen nog contracten afsluit met boeren voor het beheer van natuurgebie-
Nederlandse Spoorwegen. Het was eigenlijk wel te verwachten: immers,
den lijkt me ook nog niet realistisch en verantwoord. Wie gaat controleren
ooit zijn die boerensoorten ergens uit de natuur naar boerengebied geëmi-
of het beheer dan op de juiste wijze plaatsvindt? En kunnen we wel de juiste
greerd en vervolgens met de boer hierheen meegelifL Vaak helemaal uit
sancties ontwikkelen om te voorkomen dat het misgaat? Nee, voorlopigzijn
het Midden-Oosten of uit Zuidoost-Europa.
er nog een aantal belangrijke terreinen die gekocht moeten worden door
Maar voorlopig zijn veel soorten inderdaad nog wél afhankelijk van goed-
de bekende natuurbeschermingsorganisaties
willende boeren voor hun levensonderhoud. Deze vorm van agrarisch na-
Het is te vergelijken met het kopen en beheren van kunstwerken. Is er ie-
tuurbeheer is overigens niets nieuws. Al circa vijtien jaar zijn we daar in het
mand die stelt dat we daar maar eens mee moeten stoppen omdat we nu
kader van de toepassing van de Relatienota en de Regeling Onderhoud
echt voldoende kunstwerken hebben?
om ze goed veilig te stellen.
Landschapselementen mee bezig. In Limburg gaat het nu om ca. 14.000
Wat de natuurbescherming wellicht verweten kan worden is dat ze nog te
ha waar overeenkomsten afgesloten kunnen worden.
weinig moeite heeft gedaan om de buitenwacht duidelijk te maken wat het einddoel wat betreft de te behouden en beschermen natuur nu precies in-
Veel ingrijpender dan hetbeheer van boerennatuurwaarden
door boeren is
houdt hoeveel hectare van de in redelijkheid te onderscheiden
natuurty-
het streven van een aantal beleidsmakers en bestuurderen om de boeren
pen is voldoende om de gewenste natuurwaarden in stand te houden? Toe-
ook de "echte natuurterreinen"
te la-
gegeven: een lastige vraag. Met de begrenzing van de EHS in het Natuur-
ten beheren. Het lijkt heel mooi: werkgelegenheid voor boeren in standhou-
beleidsplan is er een eerste antwoord op gegeven, maar het antwoord zal
en de natuurontwikkelingsgebieden
den èn het geld-verslindende aankopen van natuurterreinen
nu eindelijk
veel scherper moeten worden. Dus: wel ruimer baan (maar geen carte
eens afbouwen. Een recent onderzoek van de Universiteit van Groningen
blanche!) voor de boeren in de waardevolle cultuurlandschappen,
stelt echter dat het natuurrendement
van het inschakelen van boeren bij
voorlopig nog maar hier en daar boeren aan het werk in de natuurgebie-
maar
het natuurbeheer lager is dan wanneer evenveel gespecialiseerde arbeid
den. Alleen daar waar de natuur dermate ingeperkt is en beïnvloed wordt
van professionele natuurbeheerders ingezet wordt. OfweL voor het berei-
dat de nagestreefde natuurwaarden
ken van dezelfde natuurwaarden
gehouden moet worden en waar dat met boerenarbeid efficiënter te doen
is arbeid van boeren duurder.
met veel menselijk ingrijpen in stand
Waarschijnlijk ligt dat anders als de betaling voor natuurbeheer voor de boer
is dan door werknemers van de
alleen een bron van neveninkomsten is. In het rapport is gekeken naar de
Heel efficiënt en effectief en in Nederland nog te weinig toegepast is overi-
kosten bij volledige omschakeling van boerenbedrijven naar natuurbeheer.
gens in veel gevallen onderhoud en beheer door (goed begeleide) vrijwilli-
Het lijkt logisch dat dit laatste duurder uitvalt dan beheer door de huidige
gers: de motivatie die zij hebben wordt ook vandaag de dag maar bij weinig
terreinbeherende natuurorganisaties.
boeren gevonden...
Immers, de dure bedrijfsgebouwen
van de boeren moeten in stand gehouden worden met de opbrengsten van
natuurbeschermingsorganisaties.
Torben
Mulder
70
85-4 1996
NATUURUISTORTSCII
MAANDBLAD
VELDWESPEN IN MAASTRICHT y. Lefeber, Brusselsestraat
38, 6211
PG
Maastricht
Iedere lezer heeft ongetwijfeld w e l eens kennis g e m a a k t m e t wespen als lastposten op terrasjes en campings, of als binnenvliegers in woningen. D i e w e s p e n , ook w e l limonadewespen gen o e m d , behoren t o t de subfamilie Vespinae meestal t o t het genus Vespula.
of papierwespen,
In de m e e s t e gevallen betreft het
dan de zogenaamde Duitse wesp {V. germanica
F.) H o e v e r d e r
naar het zuiden, hoe m e e r de Vespinae
plaats m a k e n v o o r een
a n d e r e subfamilie, namelijk de Polistinae
of veldwespen.
ZUIDEUROPESE G A S T E N IN MAASTRICHT
zuidelijk deel van het voormalig spooremplale honderden meters van de Beyarttuin. O o k
onze limonade-wespen, maar de nestjes be-
H e t plooiwespen-genus Polistes (veldwes-
dat moesten overwinterde wijfjes ("konin-
staan uit slechts één enkele raat zonder o m -
pen) telt wereldwijd zo'n 630 soorten, voor-
ginnen") zijn, die dan ook in de daarop vol-
hulsel. Die raat bestaat uit enkele tientallen
namelijk in de tropen. In Europa zijn negen
gende maanden gevolgd werden door tien-
zeshoekige cellen en wordt vervaardigd van
soorten bekend. T w e e daarvan worden
tallen "werksters" en in het najaar door en-
houtknaagsel en speeksel. Echte herkenbare
soms in ons land waargenomen, ook in Zuid-
kele tientallen mannetjes. T o t en met 1995
koninginnen bestaan bij deze groep niet: een
Limburg. Na de toevallige vondst van een
bleef die situatie bestaan.
deel van de wijfjes wordt in het najaar be-
Kort daarna meldde J . Smit (Arnhem), dat er
FICUUR
meerdere exemplaren rondvlogen op het
en Vespula-werkster (rechts).
vrucht en probeert dan te overwinteren. Dat
in het voorjaar van 1968, duurde hettot 1992 kwam: Beyarttuin, mei 1992.
is in Maastricht dus blijkbaar al enkele malen
NESTJES?
Dat wijfje bevloog de juist in bloei komende Wollige andoorn {Stachys spec.) Het bleek opnieuw om de Franse veldwesp {Polistes dominulus Chr.) te gaan, die in onze oudere literatuur enkele malen gemeld is als P. gallicus auct.
P o l i s t e s - w i j f i e (/inksj
cement Boschpoort te Maastricht, op enke-
wijfje tegen het keukenraam van de fam. Poot v o o r er w e e r een Maastrichtse melding
I. Rugzijde
gelukt. O o k meer noordelijk, langs de spoorlijn naar Smeermaas, in de Lage Fronten en vooral in de Beyarttuin wordt de soort nu al
Deze soort nestelt op beschutte plekjes,
vier jaar lang aangetroffen.
maar ondanks langdurig zoekwerk werden die nestjes niet gevonden. Misschien tussen de hoog opgestapelde pallets? Veldwespen zijn sociale wespen zoals ook
AFWIJKENDE L I C H A A M S B O U W
(zie fig. I en 2)
O o k Polistes behoort tot de plooiwespen (zie tabel I). Die naam danken ze aan hetfeit dat de voorvleugels in ruststand in de lengte dubbelgevouwen worden. Bij de Vespinae is het achterlijf aan de voorzijde afgeknot, het tweede segment is slechts iets langer dan de volgende en de antennes zijn praktisch geheel zwart. Bij de veel slankere Po//stes-soorten is
FIGUUR
2. P o l i s t e s - w i / ß e ( r e c h t s ) e n
V e s p u l a - w e r k s t e r (linl<s) MAUSS&
TREIBER,
(994.
volgens
NATUURHISTORISCH
MAANDBLAD
85-4 li
een voorraadje nectar wordt aangelegd voor periodes met slecht weer. Z o u deze soort hier in staat zijn om ook de larven met nectar groot te brengen
(LEFEBER,
71
TABEL /. D e plooiwespenfamilie
( V e s p i d a e ) in
Nederland. soort
1993)?
POLISTES DOMINULUS ELDERS IN NEDERL A N D ( z i e fig. 3)
aantal
Eumeninae
Discoelius (Behangerswesp)
I
(solitair)
Eumenes (urntjeswespen)
4
Odynerus (schoorsteentjeswespen) 3 Metselwespen in 9 g e n e r a
34
Vespinae
Vespa ( H o o r n a a r )
I
(sociaal)
Vespula (kortkoppen)
4
Dolichovespula
Andere vondsten van deze Franse veldwesp
Polistinae
betreffen: Haren (waarschijnlijk Noord-Bra-
(sociaal)
(langkoppen)
Polistes (veldwespen)
5 2
bant, zonder datum). Ede 1976, Amstelveen 1983 en Zaandam 1990. In Amstelveen betrof het een bewoond nest. Overwintering FIGUUR
3. Verspreidingskaartje
P. b i g l u m i s . Mededeling
P. d o m i n u l u s e n
EIS-Ned.
081
was in Nederland onbekend (zie 1983; H E N S E N ,
V A N
H A L M ,
hebben we dat ondervonden in Catalonië, waar een viertal soorten rondvloog, waaron-
1985).
der ook "onze" P. dominulus. Bij het losknippen van een bijna verlaten nest in oktober liehet achterlijf aan de voorzijde regelmatig afgerond, het tweede segment is bijna even lang
NOG EEN SOORT
T W E E D E
Het bovengenoemde emplacement Bosch-
zijn trage vliegers, die de lange gele poten in
poort leverde 2 5 september 1 9 9 2 nog een
de vlucht achterwaarts strekken. Bij de man-
tweede verrassing op. Terwijl er hier en daar
netjes is de voorzijde van de kop helemaal
nog enkele dom/nu/us-mannetjes rondvlogen,
geel, op de groenachtige facetogen na.
zat er ook een wijfje op een So//dago-pluim en
voor is geen snelheid vereist. Van een dergelijke activiteit is in Maastricht tot dusver niets gebleken. W e l werden de wijfjes regelmatig knagend aangetroffen op oude stootblokken en op losliggende bielsen, maar meestal w o r -
(HYMENOPTERA-VESPIDAE-
Bergveldwesp, duidelijk kenbaar aan de bijna-
In Nederland was van deze soort slechts één waarneming bekend: Nuth, 1949, leg. Br.
panula rotundifolia),
Maastricht (zie S A N D E R S ,
1949).
Het lege nest
van Geulhem, 1899, dat steeds beschouwd werd als een nest van deze soort, kan ook van P. dominulus geweest zijn. In de Ardennen is 1970
en
PETIT,
1978);
daar is ook
een enkele vondst gedaan op het Belgisch deel van de St. Pietersberg, in de Limburgse Kempen en in Brabant.
hennepnetel {Galeopsis
N u is uit Zuid-Europa bekend, dat veldwes-
meeste wespen dat doen, maar dat in het nest
LITERATUUR H A L M , H . V A N , 1 9 8 3 . Een Zuideuropese wesp in het koude Nederland. D,agblad Trouw, 15 oktober 1983, H E M S E N , R., 1 9 8 5 , D e Plooivleugelwespen. Jeugdbondsuitgevenj (47): I -60, L E C L E R Q . J , , 1 9 7 0 , Polistes biglmrtis bimaculatus en P, nympha. Atlas provisoir Ins, Belg, Gembloux, cartes I 3 en 14, L E F E B E R , V . , 1 9 9 3 , N i e u w e en zeldzame Aculeaten bij Maastncht E n t B e r A m s t 53: 134-135, M A U S S , V. & V . T R E I B E R , 1 9 9 4 . Bestimmungsschlüssel für Jugendb, Naturiaeob.: 1-53 (21-31).
ALS
BRANDNETELS
P E T I T , ) . , 1 9 7 8 . Hyménoptères Aculéates intéressants pour la faune de la Belgique et des régions limitrophes (4). Vespifomaes capturés ou observés de 1976 à 1978 ( I )
pen op bloemen nietalleen wat nectar opnemen voor directe eigen behoefte, zoals de
recorded in the town of Maastricht.
die Faltenwespen der Bundesrepublik Deutschland. D.
spec). Kogeldistel {Echinops spec), Bosrank {Clematis vitalba) e.a. worden bezocht.
T w o species of the genus Polistes have been
Arnoud, nu in het Natuurhistorisch Museum
LECLERQ,
ben de voorkeur. Maar ook Grasklokje {Cam-
POLISTINAE)
zwarte antennes, de bijna zwarte buikzijde en
reklauw {Heradeum
helix) en Knolvenkel {Foeniculum spec.) heb-
SUMMARY POLISTES S P E C I E S I N M A A S T R I C H T
de Bergveldwesp niet zo erg ongewoon (zie
denroede {Solidago gigantea), Klimop {l-ledera
en Klimop!
te zijn, namelijk P. biglumis bimaculatus, de
den bloeiende planten bezocht: Gewone besphondylium), Late gul-
is waargenomen.
dat bleek een andere, veel donkerder soort
het kopschild met brede zwarte dwarsbalk. als bestrijders van mot-rupsplagen. Daar-
P E T I T (1978)
Alle vier soorten vlogen in aantal op Venkel
dominulus) bijna helemaal oranje-geel. H e t
In Zuid-Europa staan de veldwespen bekend
soort die in het zuidoosten van België ook eenmaal door
als breed en de antennes zijn (vooral bij R
LEVENSWIJZE
pen w e enkele steekjes op van P. nimpha, een
Vespidae. Lambilionea 79: 5 6 - 6 1 .
Steken van veldwespen zijn volgens meerdere auteurs nauwelijks pijnlijk. Persoonlijk
S A N D E R S , H . , 1 9 4 9 . Hymenoptera-Aculeata II. Enkele soorten uit Limbuig, nieuw v o o r d e Nededandse fauna. Natuurh. Maandbl. 38: 98-100.
85-4 1996
72
NATUURIIISTOIUSCH
MAANDBLAD
TEKTONIEK, KARST EN SPELEOTHEMEN IN DE KALKSTEEN VAN HET LAAT-MAASTRICHTIEN VAN ZUID-LIMBURG J.M.
Didden, jan van Puyenbroeckstraat
40, 6231
NA
Meerssen
Tien jaar is lang in de moderne wetenschap. V o o r onze planeet daarentegen hebben tien jaar bijna niets te betekenen. H e t is nauwelijks voldoende o m de dikke gesteentelaag die aangroeit door
Bijna alle secundair ontstane karstverschijnselen in de kalksteen van het Laat-Maastrichtien in Zuid-Limburg, welke zijn blootgelegd door ondergrondse of bovengrondse steen-
ophoping van modder op de bedding van een ondiepe zee m e t enkele
winning, zijn ontstaan in of bij breuken en
millimeters t e vermeerderen. Aldus Nigel Calder in de aanhef van
scheuren in het gesteente, en ze kunnen in
zijn boek "Rusteloze a a r d e " ( C A L D E R , 1 9 7 3 ) . Tien jaar onderzoek in tientallen groeven (zie tabel 1 en II voor een overzicht van de onderzochte groeven) is ook een hele tijd in een mensenleven, maar veel te kort o m alle geologische meesterwerkjes t e zoeken en t e bestuderen in de onmetelijk grote gangenstelsels welke zijn ontstaan door
alle facies voorkomen. Deze in het verleden watervoerende breuken en scheuren zijn meestal een onderdeel van een diaklaasvormend gesteentepakket. De karstverschijnselen komen op elke diepte voor en zijn niet aan een bepaalde laag of horizon gebonden. D e belangrijkste factoren die hebben bijgedra-
de onderaardse kalksteenwinning in Zuid-Limburg. Een begin is
gen tot de ontwikkeling van deze depressies
gemaakt, laten w e het beschouwen als een inleiding tot het onder-
zijn de erosie- en corrosie-verschijnselen
zoek van de karstfenomenen (fig. I ) in Zuid-Limburg.
(TRIMMEL,
1 9 6 8 ) ; ze hebben tevens de groot-
ste bijdrage geleverd tot de ontwikkeling van de karstverschijnselen. D e diaklazen zijn op hun beurt w e e r ge-
TEKTONIEK
sche activiteiten inde ondergrond (fig. 2). Het verschuiven, breken, scheuren en zakken van het gehele pakket ( K U K U K , 1 9 5 1 ) bood het
Het ontstaan en de ontwikkeling van de karst
zakkende water de mogelijkheid holten in het
in de kalksteen van het Laat-Maastrichtien in
gesteente verder uit te diepen, hetzij door
Zuid-Limburg loopt parallel met de tektoni-
erosie, hetzij door corrosie
(TRIMMEL,
1968).
scheurd in degelaagde kalksteen-afzettingen. Deze verticale scheuren zijn ontstaan door zijwaartse druk van het gehele pakketen vertonen verschillen die het gevolg zijn van verschillen in de samenstelling en de mate van kristallisatie of verharding van het gesteente. Dit verschijnsel is het beste te zien in de Sibbergroeve. D e gehele groeve is uitgezaagd onder een harde kalksteenbank (de z.g. hardground) van gemiddeld 4 0 cm dikte en zit vol verticale scheuren of barsten, die het gevolg zijn van een te grote zijwaartse druk of spanning van het gebergte
(BATES &
KiRKALDY,
1976). D e scheuren - crevasses - zijn ideale oxydatiezones van ijzer en mangaan, die met
4
hun kleurenpracht zijn te bewonderen, daar waar de laag is onderbroken
(KUKUK,
1951).
Daarentegen zijn de dalwandbreuken van recentere oorsprong. Deze breuken in de kalksteen (fig. 2) kunnen ontstaan bij steile
.......
"
...
'^--r-^.^^s^M^:.
hellingen, ja zelfs bij weginsnijdingen, waarbij meestal een onstabiele ondergrond, bijv. een tussenliggend klei- of fossielgruislaagje aanwezig is. Deze ondereen hoek van gemiddeld 7 0 graden liggende breuken of afschuivingen zijn nog steeds actief. D e helling van deze
FIGUUR
I. Karstverschijnselen
( H e r k o m s t e n c o p y r i g h t van
in een de figuren:
breuken loopt steeds naar het laagste punt in
dagbouwgroeve. j.Didden
te
Meerssen).
NATUURHISTORISCH
MAANDBLAD
85-4 1996
het landschap. Een prachtig voorbeeld is te
aan de enorme aardbevingen op het einde
zien in de Fluwelengroeve te Valkenburg,
van het Laat-Maastrichtien, toen het Noord-
waar dankzij de ondergrondse steenwinning
atlantische vulkanische gebied tot ontwikke-
enkele van deze breuken te volgen zijn.
ling kwam.
73
D e kleine verschuivingen in het gesteentepakketzijn ontstaan in een zeer jonge zeebodem (nog geen vast gesteente) en zijn later niet breukvormend. D e verschuivingen zijn
l
MINERALEN
in het verhardingsproces opgenomen (fig. 3). Het ontstaan van deze zeer interessante verschuivingen is waarschijnlijk toe te schrijven
TABEL
I. Lijst van onderzochte
Sporen van uitbarstingen uit die tijd zijn terug te vinden in enkele mineraal rijke kleilaag-
ondergrondse
kalksteengroeven.
FIGUUR
2. Geïdealiseerd
tektoniek Naam
dichtsbij
van de
gelegen
groeve
d o r p of stad
Groeve Groot Weisden
Weisden
Cannerberggroeve
Maastricht
Sint Pietersberg
Maastricht
Fallenberggroeve
Maastricht
Wijngaardsgroeve
Maastricht
Keerderberggroeve
C a d i e r en K e e r
Bemelerboschgroeve
Bemelen
Sibbergroeve
Sibbe
Vallenberggroeve
Sibbe
Flesscheberggroeve
Sibbe
Lemmekenskoel
Sibbe
Valkenburgergroeve
Valkenburg
G r o e v e de Heide
Valkenburg
Daelhemerberggroeve
Valkenburg
Fluwelengroeve
Valkenburg
Roebroekgroeve
Valkenburg
G r o e v e onder de ruïne
Valkenburg
G r o e v e achter Paterklooster
Valkenburg
G r o e v e de L e e u w
Valkenburg
Geulhemergroeve
Geulhem
Studentengroeve
Geulhem
Barakkengroeve
Geulhem
Musschenputgroeve
Geulhem
Bronsdalgroeve
Geulhem
Koepelgroeve
Geulhem
Amorgroeve
Geulhem
Maastrichtien
van
I: Storingen breuken
3: Breuk
Kwartaire
2:
Dalwand-
(plaatselijk)
4:
Kleine
5; B e e k o f z e t t / n g e n
7:
zie onderbroken
9: Eventuele
de
Laat-
Zuid-Limburg.
afzettingen
8: Verzakt,
van
van het
(tektonisch)
verschuivingen
B.
schema
in de kalksteen
6:
Geërodeerd lagen
A en
ondergrondse
steenwinning.
FIGUUR
3.
Verschuiving.
N B . : D e nummering van de onderaardse groeven, die d o o r A. van Wijngaarden in K.N.N.V.-mededelingen nr. 71 is gepubliceerd, w o r d t in dit artikel niet gebruikt. D e nummering van de onderaardse kalksteengroeven moet in zijn geheel w o r d e n herzien en aangevuld.
TABEL
II. Overzicht
van
onderzochte
dagbouv/groeven. Onderzochte
Onderzochte
dagbouwgroeven
dagbouwgroeven
binnen de
buiten de
kalksteenfacies:
kalksteenfacies:
G r o e v e n te
G r o e v e n te
* Gulpen
* Maastricht
* Kun rade
* Meerssen
• '^ Ransdaal
*Spaubeek
BergenTerblijt
* Rimburg
* Geulhem
* Epen
• '^ Rijckholt
* Voerendaal
* Valkenburg
* Klimmen
* Maastricht C a d i e r en K e e r FtGUUR
4. Varven
in de Montmorillonietrijke
klei-afzettingen
op het eind van het
Laat-Maastrichtien.
85-4 1996
74
NATUURHISTORISCH
FIGUUR
5.
Breuk, het
MAANDBLAD
opgevuld
mineraal
met allofaan.
6.
FIGUUR
Schematische voorstelling
van het
ontstaan
van een
onderzeese ter tijdens
zandspuieen
beving
op het einde van het Laat-Maastrichtien. I: Zee
2:
Recente
slibafzettingen Zanderig verharde Laag tijdens
3:
slib 4: Iets afzetting
3 gedraagt een beving
e e n vloeistof;
als
door de
druk wordt mengsel
5:
zich
naar
het boven
geperst.
liggende kleilaagjes. Verder is het theoretisch niet ondenkbaar, dat een gedeelte van het uit de kleilaagjes opgeloste silicium dieper in de facies vuursteen heeft afgezet. Bij de allofaanafzettingen wordt steevast het mineraal halloysiet gevonden, hetgeen duidt op paragenese van beide mineralen.
AARDBEVINGEN
r
Sporen van twee grote bevingen zijn in de laagjes terug te vinden waarbij bij de laatste beving de meeste energie is vrijgekomen. D e beving (Ray-leighgolf-type) had een rollende beweging (als een oceaangolf) waarbij al vaster gesteente met recentere afzettingen op
FIGUUR
1. Geknikte
belemniet
in de voorlaatste
afzetting
van het
Laat-Maastrichtien.
de zeebodem als het ware in een elliptisch patroon werd omgewoeld, sporen van enorme vloedgolven achterlatend. Van deze beving zijn ook fossiele zandspuiters (fig. 6) ge-
jes van twee groeven bij Geulhem (fig. 4). O p
de oxydatie van de kleilaagjes in het kalk-
dekleilaagjes komt het tertiair tot ontwikke-
steenpakket is een logisch gevolg van deze
ling. D e samenstelling en de dikte van delaag-
vulkanische uitbarstingen met enorme asre-
jes zijn per vierkante meter verschillend. D e
gens bij een lang aanhoudende westenwind
afzettingen zijn chaotisch en bestaan voor
en afzetting in een ondiepe zee. Onder de klei
ongeveer 8 0 % uit het mineraal Montmorillo-
zijn bolvormige concreties gevonden, welke
niet, dat is ontstaan door verwering of o m -
bestaan uit het mineraal allofaan met een in-
zetting van vulkanische as in de zeebodem en
gesloten aardachtige oker, waarin ook nog
Zeer interessant zijn de geknikte belemnie-
afkomstig is van de vulkanische gebieden van
insluitingen van kobalt zijn gevonden.
ten (fig. 7 ) in de laatste afzetting van het Laat-
Schodand, Ierland en Engeland.
Verder zijn tijdens het onderzoek pal onder
Maastrichtien pal onder de kleilaagjes. Het in
D e klei bevat veel mineralen en metalen, o.a.
de reeds besproken kleilaagjes enkele breu-
stukken breken van deze fossielen is waar-
silicium, kalium, aluminium, titaan en veel
ken gevonden, die als het ware aan elkaar zijn
schijnlijk te verklaren door grote plaatselijke
kleine deeltjes vulkanisch glas, zo bleek uit
gecementeerd met het mineraal allofaan (fig.
drukverschillen in een nog niet verhard ge-
analyses door D S M Laboratorium in 1993. In
5). Hierbij werd ontdekt dat deze kristallisa-
steente tijdens één van de bevingen ( K A -
de voet van de kleilaagjes worden veel geoxy-
tie als gevolg van de capillaire werking in klei-
V A S C H ,
deerde ijzerverbindingen aangetroffen wel-
ne scheurtjes moet hebben plaatsgevonden.
lemnieten zijn tijdens het verhardingsproces
ke door het calciumcarbonaat zijn opgeno-
D e herkomst van dit mineraal moet zeer
van het gesteente weer aan elkaar gecemen-
men
waarschijnlijk gezocht worden in de boven-
teerd met calciumcarbonaat.
(BREULS
&
H u t s , 1 9 9 1 ) . D e afzetting en
vonden. D e kleilaagjes hebben de aandacht gekregen door de vermeende aanwezigheid van iridium afkomstig van een meteorietinslag op het einde van het Laat-Maastrichtien (catastrofe-theorie).
1976).
D e in stukken gebroken be-
NATUURHISTORISCH
FIGUUR
8. Schematische
Laat-Maastrichtien doline
afzettingen
DE
voorstelling 4: Uitspoeling
6: Instortingsdoline
9:
van karstdepressies
van Zuid-Limburg.
(uitgespoeld)
steenwining)
85-4 1996
MAANDBLAD
I: Diaklazen
(aangesneden) 7: Kruispunt
in de kalksteen
2: CO^-doline S: Gang
diaklazen
8:
van
het
3: Erosie-
(ondergrondse
op ±25
CO^-doline,
meter
in de
Kwartaire
Eindpunt
9.
FIGUUR
van e e n
diepte, kalksteen.
Regolitb.
KARST
westen ligt. Z e zijn ontstaan door winderosie en meestal koepelvormig
( H I L L E G E R S ,
1982). Z e zijn niet groot van vorm en o m In ons gebied zijn aan de oppervlakte zicht-
vang, maar beslist het bestuderen waard. D e
bare karstverschijnselen een grote zeldzaam-
mooiste voorbeelden zijn te vinden bij de
heid. Men kan onder meer de abris en de
kasteelruïne in Valkenburg en bij Bemelen.
windgrotjes welke in kalksteenwanden zijn
In Zuid-Limburg liggen de kwartaire afzettin-
ontstaan hiertoe rekenen. Een abri is feitelijk
gen op de kalksteen en is veel van de kalk-
een halfgrot, ontstaan in een steile helling bij
steen redelijk oplosbaar in water. Het CO^-
een beek of rivier, waarbij door uitspoeling
gehalte van het water speelt bij de oplossing
een overdekte holte van enkele meters diep
van de kalksteen een grote rol
in het gesteente ontstond. Bij Valkenburg en
Het naar beneden meenemen van kalk door
(HABE,
1982).
Rijckholtzijn de mooiste voorbeelden te vin-
koolzuurhoudend water is de oorzaak van
den van deze depressies.
het voorkomen van de ronde depressies, die
Windgrotjes zijn meestal te vinden in de stei-
in kalksteengebieden gevonden worden, de
le of rechte kalksteenwand die op het zuid-
z.g. dolines (fig. 8).
F I G U U R 10. Ingestorte
karstholte,
beginpunt
instortingsdoline.
van een
tevens
FIGUUR
I I.
met
Erosieprofieli kolkgaten.
75
85-4 1996
76
NATUURHISTORISCH
MAANDBLAD
D e COj-doline (zie glossarium) loopt in een trechtervorm - meestal loodrecht naar beneden - op niets uit. Dit verschijnsel is het gevolg van het oplossen van kalksteen door het hoge CO^-gehalte van het binnendringende water. Deze doline-variant is niet aan breuken of scheuren in het gesteente gebonden in tegenstelling tot de andere varianten van de doline (fig. 9). De depressie is in zijn ontstaansgeschiedenis gedeeltelijk afhankelijk van een dicht plantendek aan de oppervlakte waar door oxydatie koolzuur gevormd en door regen afgevoerd wordt (KuK U K , 1951). Mooie dolines in kalksteen zijn te bewonderen in het karstveld bij Billinghuizen, waar langs een bospad een reeks verzak-
FIGUUR
12. De zaal m e t p o n o r e n in de karst van Craubeek,
volgens
Dortu.
kingen in het Gulpens krijt te zien is. Naast CO^-dolines zijn erosie- en instortingsdolines te vinden in de facies. De erosiedoline is het directe resultaat van erosie in het gesteente door binnendringend water. Z e lijken enigszins op ponoren of verdwijngaten en zijn meestal geconcentreerd op kruispunten van diaklazen
(TRIMMEL,
1968).
Instortingsdolines ontstaan, wanneer het plafond van een dicht onder het oppervlak liggende karstholte geheel of gedeeltelijk instort (fig. 10). D e laatste zijn tamelijk zeldzaam en kunnen alleen daar gevonden w o r den, waarondergrondse steenwinning of een dagbouwgroeve de depressie heeft blootgelegd. In 1992 werd een ingestorte karstholte in een ondergrondse groeve ontdekt, opgevuld met pleistocene zanden. D e doline van de instorting is op het maaiveld nog niet gevonden. In het verleden watervoerende erosiedolines hebben in de kalksteen smalle, ellipsvormige gangen uitgeslepen, soms tientallen meters lang, waarvan de hoogste ca. 1.75 m hoog en 0 . 8 0 m breed is. Deze door het water uitgespoelde gangen zijn te vinden in de Sint Pietersberg, in de Studentengroeve te Valkenburg en in de Geulhemmergroeve. In de uitspoelingsgang in de laatstgenoemde groeve zijn in een flauwe bocht zelfs enkele kolkgaten terug te vinden, wat erop duidt dat het water hier met kracht door het ellipsvormig profiel in de kalksteen gestroomd heeft (fig. I I). Bijna alle depressies zijn later opgevuld met pleistocene en kwartaire sedimenten.
de onderzocht
Niettemin zijn
met echte karstgrotten. O p 1 2 februari 1 9 1 7
er twee bronnen die tot de verbeelding spre-
vertelt een zekere Horsman aan Prof Goos-
( B A U E R , 1969).
ken en de moeite van het nader bekijken
sens het volgende, dat hij van de toen nog in
waard zijn. Beide bronnen liggen in sterk ge-
functie zijnde onderwijzer Dortu had ge-
kloofde Kunrader facies. DeSchoonbron bij
hoord. Die vertelde, dat hij als jonge misdie-
Schin op Geul dagzoomt uit de genoemde
naar (rond 1900) op een Paasmaandag met
kalksteen-facies. D e kalksteen ligt tegen kleii-
kapelaan Oliviers en andere misdienaars in
ge afzettingen uit het Oligoceen aan die geen
hetz.g. "Auvermennekeslook" was geweest.
water doorlaten. Dit w o r d t veroorzaakt
Laten w e de onderwijzer Dortu het woord
door de storing van Schin op Geul. Het wa-
geven:
ter van deze bron moet in de loop van dui-
" D e ingang was erg eng, ging bergaf en wij
zenden jaren ruimtes of echte grotten in de afzetting hebben geërodeerd die nog wachten om ontdekt te worden. D e tweede bron, de Zevensprong bij Klimmen, ontspringt bij het gehucht Craubeek. Deze bron of bronnen heeft/hebben het grootste debiet van alle karstbronnen en verzorgt momenteel éénderde van Zuid-Limburg met water, dat gekenmerkt wordt door een zeer hoog kalkgehalte. D e afwatering van deze facies vindt ongeveer onder dezelfde omstandigheden plaats als de Schoonbron bij Schin op Geul, maar het dagzomen van het water wordt veroozaakt door een andere storing: die van Kunrade. D e bron is zeer interessant in haar ontstaansgeschiedenis, omdat ze haar dagzoom eenmaal en misschien wel twee keer heeft verlegd voordat de huidige locatie bereikt werd. D e oorzaak van deze gebeurtenissen moet worden gezocht in de Oligocene afzettingen welke tegen de facies aanliggen en in het nog steeds actief zijn van de storing. Eén van de bekende drooggevallen dagzomen is de laatste decennia verschillende keren in
DE
A F W A T E R I N G
de belangstelling gekomen als het "Auvermennekeslook". Deze drooggevallen dagzoom moet echter nog steeds onderzocht
D e afwatering van een karstgebied via bronnen met een groot debiet is nog onvoldoen-
worden. Volgens beschrijvingen uit het verleden hebben w e hier waarschijnlijk te maken
kropen rugwaarts naar binnen. Toen kwamen wij in een tamelijk groot hol, hoog ca. 2 a 3 m lang en ca. 5 m breed. In dit hol bevonden zich 5 tot 6 gaten (fig. I 2 ) , openingen van gangen in verschillende richtingen. In een van die gangen waren de kapelaan en de misdienaars op handen en voeten doorgekropen en Dortu meende, dat zulks wel 4 0 0 m ver was geweest. Zij konden niet rechtop staan o m dat het er te laag was. Het leek als een enge buis waar wij inzaten en hetging maar steeds bergop en bergaf W i j zijn maar in een gang geweest", aldus Dortu
( P t U Y I - l A E K E R S , 1983).
D e beschrijving van de karst is natuurgetrouw, alhoewel de gekropen afstand wel wat overdreven schijnt te zijn. Bij een recente onderzoeking is ontdekt dat de karst zich heeft ontwikkeld in een breuk, welke later gedeeltelijk is opgevuld met oligocene zanden. Zeer interessant zijn de regolithische afzettingen in de facies. D e toenmalige blokbrekers werden plaatselijk soms geconfronteerd met losse afzettingen in de kalksteen welke gewoon met de schep verwijderd konden worden. Hebben w e hier te maken met de oudste karstverschijnselen of een onbekende ontwikkeling van de gravitatie? Theoretisch is het mogelijk, dat een holte in een al vast gesteente, later wordt opgevuld
NATUURHISTORISCH
8S-4
MAANDBLAD
77
1996
Stilstaand water (fig, 13). DitCO^-kooldioxyde- is afkomstig uit de lucht en het meest van oxyderende humusstoffen van een dicht plantendek op de kalksteen
( H A B E ,
1982).
Deze vormenrijkdom van door corrosie ontstane ruimtes is beperkt. De meeste zijn klein van omvang, maar ze dragen allemaal de sporen van het dalen en stijgen van het oplossend vermogen van het koolzuurhoudende water ( F R A N K E , 1974).
Of de gravitatie in deze ont-
wikkeling een rol heeft gespeeld is niet met zekerheid bekend, maar enkele gevonden depressies wijzen wel in die richting ( W A L THAM,
1976).
Vele van deze ruimtes hebben geribbelde wanden (zgn. karren) die zijn ontstaan door het langs de wand links en rechts aflopende FIGUUR
13. De meest
profielvormen
in de kalksteen
Laat-Maastrichtien: een
voorkomende van het
"beginstadium
van
ruimte-ontwikkeling".
koolzuurhoudende water met in het midden van de ruimte soms een iets hoger onopgelost gedeelte (fig. 14). Enkele door de corrosie iets uitgeruimde breuken hebben een cel-, net- en golfstructuur op de wanden,
met jongere afzettingen uit de facies. Bij deze
waarbij moet worden opgemerkt, dat de cel-
ontwikkeling kan in een gunstig geval de los-
structuur zich hoofdzakelijk heeft ontwik-
se inhoud van een opgevulde ruimte van de
keld in een fossielrijke laag. D e golfstructu-
gebergtedruk gespaard blijven waardoor
ren worden in de Duitse vakliteratuur vaak
geen verharding optreedt. Het onderzoek
gravitatiekolken genoemd
(TRIMMEL,
1968).
van deze afzettingen is nog niet afgesloten.
PROFIELEN
MENGCORROSIE Plaatsen, waar door vermenging met water
Depressies, die door erosie zijn ontstaan zijn
FIGUUR
I 4. Karren
op e e n wand
c o r r o s i e uitgediept
van een
door
profiel.
met verschillende hardheden koolzuur vrij-
naar verhouding zeldzaam, vooral op grote-
komt, bieden de meeste kans een holle ruim-
re diepte in de facies. D e door corrosie ont-
te in de kalksteen uit te prepareren. Deze
stane depressies komen vaker voor en zijn
door mengcorrosie ontstane depressies
ontstaan waar het gesteente in aanraking is
worden vrij vaak gevonden en zijn ontstaan
gekomen met koolzuurhoudend, zakkend of
boven het grondwaterniveau. D e verhoogde oplossende werking van het vrijgekomen koolzuur op de kalksteen heeft plaatselijk prachtige depressies uitgeprepareerd, meestal in het dak van de door corrosie ontstane ruimtes. Hierbij moet worden opgemerkt, dat de meeste door mengcorrosie ontstane ruimtes in tegenovergestelde richting -naar boven- zijn ontwikkeld en uitgediept
(TRIMMEL,
1968).
D e vormenrijkdom is beperkt. Enkele van deze in het dak door mengcorrosie ontstane depressies hebben een celstructuur met oplossingen van verschillende diepten of hoogten, die soms door schelpen of schelpgruis in de ontwikkeling werden geremd of afgebogen (fig. 15). Bij deze zeer actieve oplossingszones zijn FIGUUR
corrosie
15. Door
mengcorrosie
uitgediepte
ruimte.
ontstane
celstructuur
aan het dak van e e n d o o r
holle of kokervormige depressies ontdekt, die waarschijnlijk doorlopen tot aan de
78
85-4 1996
NATUURHISTORISCH
MAANDBLAD
kwartaire afzettingen. Deze door mengcorrosie opgeloste kokers van gemiddeld 4 tot 3 0 cm doorsnede blijven in hun ontwikkeling dezelfde doorsnede behouden (fig. 16). Enkele hebben een ringstructuur, wat duidt op ritmische oplossing van verticaal naar boven
T
lopende kokers. D o o r de ondergrondse steenwinning zijn veel van deze depressies weggezaagd. D e toenmalige blokbrekers moesten vaak van werkrichting veranderen, daar waar de ontwikkeling van de karst het grootste was. Soms vindt men de sporen in een uitgezaagde gang terug, van een door mengcorrosie ontstane tamelijkgrote ruimte, waar zich aan
FIGUUR
16. Een door
I : rond pro ftel
2:
mengcorrosie
opgeloste
ruimte
met verticale
kokervorming.
sterpropel.
het dak een verzameling kokers heeft ontwikkeld. Restanten van deze depressies behoren tot de grote zeldzaamheden. Z e zijn kenbaar aan een aantal bij elkaar behorende in de lengte gehalveerde kokers die iets hoger bij elkaar komen, waarvan er één waarschijnlijk naar boven gaat (fig. 17). Het verloop van deze ontwikkeling staat echter nog ter discussie. Recent werden enkele door mengcorrosie horizontaal ontwikkelde depressies in de directe omgeving van CO^dolines ontdekt, wat duidt op een wisselende hardheid van het doorzakkende, CO^houdende water in de dolines. Het stratigrafisch profiel van deze ontwikkelingen toont aan, dat zij zich in de facies horizontaal hebben ontwikkeld en wel in plaatselijk in dichtheid variërende en daardoor slecht water-
FIGUUR
doorlatende lagen.
kokerontv/ikkeling
SPELEOTHEMEN In 1993 werd ik erop opmerkzaam gemaakt, dat een kleine overdekte kalksteengroeve, gelegen in een steile helling tegenover een brouwerij te Valkenburg, een watervoerende breuk bezat. Het eerste onderzoek in deze kleine groeve - met een ingang op het noorden - was verrassend. Via een onderbroken dalwandbreuk loopt het water van bijna dakhoogte in de kleine overdekte groeve naar binnen. Begrijpelijkerwijze was de eerste vraag: waar komt dit water - ca. 8 liter per minuut - vandaan? Bij navraag bleek, dat ongeveer twintig meter hoger in de helling op een klein plateau een restaurant aan een wandelpad had gelegen. Bij de afbraak van dit pand enkele jaren geleden had men de waterleiding waarschijnlijk onvoldoende afgesloten. Dit water zakt via de deklaag in een dalwandbreuk in de kalksteen naar beneden om weer
I 7. Restant
van e e n door mengcorrosie naar
opgeloste
grote
ruimte
met
boven.
te voorschijn te komen in de kleine groeve
vorm authentiekzijn en overeenkomstig met
lager in de helling, waar het weer naar buiten
die in echte karstgrotten. Een enkele verkleu-
loopt om in het hellingpuin te verdwijnen. D e
ring van de sintervorming duidt op opgelos-
groeve (zonder naam) is door ons als G r o e -
te mineralen, o.a. ijzer, dat door het water in
ve de Leeuw ingeschreven. D e kleine groeve
het afgelegde traject zal zijn opgenomen
bleek een ware schatkamer te zijn van sin-
(HABE,
terafzettingen: op een wand, op de vloer en
werd een negatieve stalagmiet ontdekt (fig.
1982).
O p de vloer in een sinterdek
in het water van enkele sinterbekkens (fig.
19), waarin het flink druppelende water pie-
I 8). Het begin van deze ontwikkeling moet
solithen had gevormd (fig. 20). Het betreft
worden gezocht inde bovenloop van het klei-
door calciet in lagen opgebouwde kogeltjes
ne stroompje water. Het reeds een weinig
met een doorsnee van ca. 8 mm. Enkele heb-
calciumcarbonaathoudend water moet - aan-
ben in de kern een heel klein steentje, van-
genomen dat het leidingwater is - in het eer-
waar uit ze zijn ontstaan. Anderen bestaan in
ste gedeelte van de tocht naar beneden door
hun geheel uit calciet, maar zullen in hun ont-
een humuspakket, gevormd door een dicht
staansgeschiedenis ook wel een heel klein
plantendek. Daarbij neemt het water kool-
korreltje calciet als gangmaker hebben gehad
zuur op. Voor het water beneden de groeve
(TRIMMEL,
inloopt, treedt in de bovenloop van het stroompje nog oplossing door corrosie op. D o o r het ontwijken van het koolzuur vindt in degroeve kristallisatie plaats. Hetaflopende. Ga-houdende water heeft ter plaatse prachtige versinteringen afgezet, die qua
1968).
Verder is bij het onderzoek een tiental brokjes kalksteen gevonden, die geheel bedekt zijn met een tamelijk dikke korst calciet. O p de vloer in de groeve hebben zich enkele sinterbekkens ontwikkeld, die gevoed w o r den met het water dat via de sinterwand en
NATUURHIST()RIS<:iI
MAANDBLAD
85-4 1^
79
ca. 14 graden, dan zal geen vorming van aragoniet in de spatzone plaats vinden. Met andere woorden: het ontstaan van aragoniet in deze kleine groeve is een zomerse aangelegenheid
( T R I M M E L , 1968).
Doorgezaagde versinteringen, welke bestaan uit calciet, vertonen een ritmische opbouw. Z e gelijken op jaarringen, waarin het klimatologisch verloop in de kleine groeve te bepalen is. Enkele kleine klei-afzettingen in de groeve zijn tijdens het onderzoek van de lijst afgevoerd. D e klei was lichtelijk verontreinigd door menselijk afval.
DRUIPSTEEN FIGUUR
18. Sinterbekken
met
sinterwallen.
Druipsteen is nog niet veel gevonden, maar toch zijn op enkele plaatsen kleine formaties ontdekt. Z e zijn niet oud en zijn pas tot ontwikkelinggekomen toen ruimtes ontstonden bij de onderaardse steenwinning. D e aan het dak ontwikkelde sintervormingen zijn typologisch niet onder te brengen bij de stalactieten. Z e zijn te klein van afmeting, waarbij een lengte van 8 cm niet wordt overschreden (fig. FIGUUR
19. Schema
piesolithen
negatieve
in de druppelzone
stalagmiet. 3: spatzone
I: inslaggat 4: sinterdek
in los sediment (calciet)
2: negatieve
S: los
stalagmiet
met
sediment.
2 I). Deze sintervormen zijn pas in het begin van hun ontwikkelingsstadium. In enkele groeven vindt dit soort versintering plaats aan het dak van door steenwinning vrijgekomen COj-dolines. Deze dolines bieden de meeste mogelijkheden voor dit type versintering, omdat ze soms nog watervoerend zijn. Het zijn óók de plaatsen, waar zich enkele kleine heoom-versinteringen hebben ontwikkeld. Het vinden van heoom-versinteringen was een complete verrassing, want deze vorm w e r d in onze facies zeker niet ver-
8,5 c m
wacht. In het laagste gedeelte van een iets gewelfde gang in een onderaardse kapel vindt versintering in de vorm van druipsteen plaats door het oplossen van witkalk, welke in dit gedeelte bij het tot stand komen van de kapel is aangebracht als ondergrond voor het aanbren-
FtGUUR
20. Sinterdek
met negatieve
stalagmiet
en piesolithen
(zie
foto-inzet).
gen van religieuze voorstellingen. Daar de kapel frequent wordt gebruikt voor bijeen-
het sinterdek loopt om vervolgens over de
het water gepolijste, parelmoerachtige ta-
laatste sinterwal naar buiten te lopen ( W A L -
bletjes gevonden, welke uit aragoniet be-
In het eerste sinterbekken heb-
staan. D e oorzaak voor het ontstaan van deze
ben zich onder water stengelachtige forma-
kleine aragoniet-tabletjes in de actieve spat-
ties van calciet afgezet. Het laatste sinterbek-
zone moet worden gezocht in het microkli-
ken bevat veel minder calcietafzettingen dan
maat van de kleine groeve. Is de warme lucht
THAI~1,
1976).
het eerste, wat duidt op de afname van het cal-
(die via het plafond naar binnen stroomt, om
cietgehalte van het water in dit laatste bekken.
vervolgens afgekoeld over de vloer weer
Bij onderzoek in de spatzone werden door
naar buiten te gaan) afgekoeld tot minder dan
komsten met een groot aantal aanwezigen vindt er regelmatig een grote uitstoot van kooldioxyde plaats (door de bezoekers), hetgeen nog versterkt wordt door de CO^productie van de tientallen brandende kaarsen! Dit C O j lost de witkalk op (CO^ -L H ^ O k H j C O j ) , om vervolgens met het condensvocht omlaag te zakken en op het laagste punt van hetgewelf uitte kristalliseren, waarbij het
85-4 1996
80
NATUURHISTORISCH
MAANDBLAD
koolzuur weer ontsnapt. Alhoewel deze verslntering niet thuis hoort in het hoofdstuk speleothemen, is het de moeite waard dit verschijnsel te beschrijven. Enkele grindvoerende COj-dolines - het puin ervan is een uitgezaagde gang ingeschoven zijn bedekt met een aflopende versintering, waarbij op enkele stenen sinterschaaltjes zijn ontwikkeld. D e vorm en het ontstaan van deze versintering is vergelijkbaar met het reeds besproken sinterbekken. D e schaaltjes zijn gemiddeld 2 cm groot.
KRISTALLISATIE Onder invloed van de capillaire werking in FIGUUR 2 ; . Stalactieten
in
kleine holtes wordt ook wel calciet afgezet
wording.
in horizontale banden bij kleine door corrosie gevormde ruimtes. Hierbij moet worden opgemerkt, dat vóór de sedimentatie de horizontale ruimtes zijn uitgediept door mengcorrosie, die links en rechts van de corrosiedepressie meestal op niets uitlopen. O p enkele plaatsen in kalksteengroeven zijn in door corrosie uitgediepte scheuren drempels van calciet ontstaan (fig. 22). Deze ontwikkeling w e r d teweeggebracht door half uitstekende schelpjes in de wanden van de door corrosie uitgediepte scheuren, waarop het calciumcarbonaat uitkristalliseerde. D e herkomst van het calciet moet waarschijnlijk worden gezocht in aan het oog onttrokken horizontale scheuren achter de drempels. In één groeve ontstaat op stilstaand water een afzetting van kalkhuidjes, die onder de microscoop een vlechtwerk van kalkkristallen laat zien. D e dikte van deze op het water drijvenFIGUUR
2 2 . Drempel
van
de plaatjes is gemiddeld 0,4 tot 0,6 mm. Bij
calciet.
de minste aanraking zakken ze naar de bodem (TRIMMEL,
1968).
In enkele gangen, waar het water zich heeft teruggetrokken, ligt de vloer bezaaid met deze kalkplaatjes. Het periodiek stijgen en dalen van het water in de groeve staat nog ter discussie, alhoewel de gravitatiewerking de mogelijke oorzaak kan zijn. Afzettingen, die uitsluitend uit calcietkristallen bestaan, zijn tamelijkzeldzaam in defacies. D e karakteristieke kristalvorm vindt steeds plaats op een onderliggende dunne versintering als basis en kunnen uitgezonderd bij instortings- en erosie-dolines in alle depressies voorkomen (fig. 23). Bij een oudheidkundig bodemonderzoek enkele jaren geleden te Valkenburg, werd bij FIGUUR
23. Cascade
van calciet
in een
breuk.
toeval een ± 6000 jaren oude vuursteenwin-
NATUUREIISTORISCH MAANDBLAD
81
85-4 1996
ning in de l
;
ken van enkele kleine uitgekapte ruimtes. O p
r_"_"; X
de vloer in één ruimte v^erd tijdens de opgra-
land ondiepe l e e vulkanen
ving een witte sponsachtige afzetting ontdekt, waar men in eerste instantie geen raad mee wist. Na een onderzoek bleek deze afzetting te bestaan uit calciet, waarschijnlijk in de sintervorm van bergmelk. Daar de nadruk lag op het archeologisch gebeuren, waarbij de
Noord Atlantisch Vulkanisch gebied komt tot ontplooing d'p het eind van het Laat-Mapitrichtien
geologische waarden werden onderschat, is de zeer zeldzame afzetting afgegraven waardoor ze als verloren moet worden beschouwd. Aragoniet (variant van calciet) is als kristalvorm in de facies maar een enkele keer gevonden. Z e zijn klein, en zeer moeilijk te ontdekken. Enkele op het noorden liggende vochtige ingangsgebieden van enkele groeven bieden de meeste mogelijkheden tot ontwikkeling ervan en dus voor vondsten. Het zijn ook de plaatsen, waar ze het meest bedreigd worden door toerisme, vervuiling en het storten van puin.
GEOLOGISCHE DATERING FIGUUR
24. Omgeving
Zuid-Limburg
op het einde
van het
Laat-Maastrichtien.
De ontwikkeling van de eerste karstverschijnselen in de kalksteen van het Laat-Maastrich-
ling van de karst tot stilstand is gekomen. Dit
kenburg:
tien moet worden gezocht bij oude breuken,
laatste is overigens niet met zekerheid be-
te Valkenburg:
die in het Tertiairverder tot ontwikkeling zijn
kend. W e l is zeker, dat de karst zich steeds
gekomen (fig, 24). Deze breuken zijn bepalend
verder ontwikkelt, tot het laatste brokje kalk-
voor alle later ontstane ruimte-ontwikkelin-
steen in ons gebied verdwenen is.
Hub
Geyselaars Arno
te Valkenburg:
de Haas
ters te Landgraaf:
Jeroen
çoise
Höppener
te Hoensbroek.
Frans
Didden
Vegter
te Maastricht
de tekst: W. Jongen
te
SjefMevIssen
te Swier; Annemie te Maastricht Voor
de
Wol-
en
Fran-
computer:
Voor het doornemen
van
Heerlen.
gen in de kalksteen. De oudste karstvormen moeten dan ook gezocht worden in en bij deze oude breuken. Verder is het verloop van de karst-ontwikkelingvan een aantal factoren
GLOSSARIUM
EPILOOG
A b r i : Uitspoeling d o o r mechanische inwerl
afhankelijk, o.a. van het klimaat, bovenliggende sedimentatie en plantengroei ( T R I M M E L , 1968). Met het oog hierop is het niet onwaarschijnlijk, dat de ontwikkeling van de karst in het Laat-Maastrichtien is begonnen op het eind van het Tertiair, onder invloed van de erosieve werking van het water. Deze ontwikkeling werd overgenomen door omlaag zakkend koolzuurhoudend water, dat in bepaalde breuken en scheuren door corrosie profielen deed ontstaan. W e zitten dan al in het Kwartair, tussen twee ijstijden in. Dat is het RIss-Würm interglaciaal; warm, met een dicht
w a t e r l o o p , in de wand van een steile helling.
Het begin is er: de eerste aanzet tot het bestuderen van de karstfenomenen in ZuidLimburg. Eenieder die scherp oplet zal bemerken, dat tijdens zijn leven de aarde ook buiten haar meest actieve zones verandert, ook in Zuid-Limburg. T o t ziens, ergens in en bij de karst.
middelde samenstelling: AL^ - 43.7%, SIO^ - 4 4 , 9 % . H p I 1.4% A r a g o n i e t : Gekristalliseerd calciumcarbonaat, dat d e zelfde chemische formule heeft als calciet. maar met een ander kristalpatroon. B e r g m e l k : Sponsachtige versintering die bestaat uit met w a t e r verzadigde, uiterst kleine calcietkristallen ( T R I M M E L . 1968}. B r e u k : In het gesteente ontstaan d o o r druk of rek in het gebergte. Soms v o r m t zich d o o r kalkoplossing in een systeem van dergelijke breuken een grot.
DANKWOORD
C a l c i e t : Kalkspaat; mineraal met als gemiddelde chemische samenstelling: 5 6 % C a O . 4 3 % C O ^ . met insluitingen
Zonder
de welwillende
de personen
medewerking
en instellingen
kunnen
men de COj-dolines tot ontwikkeling die met
john
kwartaire sedimenten zijn opgevuld (fig 25).
derweert. Van het Natuurhistorisch
Aangenomen wordt, dat tijdens de ijstijden
sen: Frans
komen.
Rosseau
Leo Sangen zicht
van
onderstaan-
had dit artikel niet tot s t o n d
plantendek op de kalksteen. In deze tijd ko-
door de aanwezige permafrost de ontwikke-
A l l o f a a n : Mineraal zonder duidelijke kristalstructuur, ge-
te Ge/een:
Van het DSM-laboratorlum
te Maastricht
Ëergsteyn,
Museum
groevenopzichterte
te Houthem-SlGerlach.
op de Mijnen
te N e -
en mw. Stevenhagen
in Limburg:
te Geulhem
Van het Jack
Meers-
Diederen
en
Staatstoete
Val-
van Mg., Fe.. Mn., Ba.. Sr., Pb. en Z n . C a p i l l a i r e w e r k i n g : Samenvattende naam v o o r v e r schijnselen die o p t r e d e n bij vloeistoffen in zeer n a u w e scheurtjes of capillairen als gevolg van de onderlinge aantrekkingskracht of cohesie. C o r r o s i e : Oplossing van gesteenten, bijv. kalksteen, waarbij vooral koolzuurhoudend water van grote invloed is. C O j - d o l i n e : V o o r h e e n betiteld als geologische orgelpijp. D i a k l a z e n : Kubusvormige verdeling van het gesteente-
82
85-4 1996
pakket met verschillende afmetingen.
T e k t o n i e k : Kennis van de vervorming van de aardkorst:
D o l i n e : Aanduiding van een ketel- of trechtervormige in-
breuken, verschuivingen, verbuigingen en plastische vervor-
zinking in een karstgebied. Men onderscheidt instortings-,
mingen.
erosie- en COj-dolines.
V a r v e n : Ritmisch gelaagde gesteenten.
D r u i p g e s t e e n t e : Sintervorming, ontstaan d o o r kalkaf-
W i n d g r o t : Erosiegrot, d o o r met zand beladen wind in
scheiding in druipend water, waarbij koolzuur ontsnapt.
zacht gesteente uitgeslepen.
E r o s i e : Dit w o o r d w o r d t g e b r u i k t v o o r de schurende en
W r i j f s p i e g e l : Gepolijst oppervlak, ontstaan doordat t w e e
slijpende - dus mechanische - werking van stromend water
aangrenzende gesteente pakketten langs elkaar verschoven
in combinatie met zand en puin.
w e r d e n . Vaak zijn er wrijfkrassen ingegroefd. K o m e n vaak
G e o d e s i e : H o u d t zich bezig met de v o r m van de aarde en
v o o r in COj-dolines op de wanden, welke zijn leeggelopen
het aardoppervlak en metingen daarvan.
NATUURHISTORISCH
MAANDBLAD
in een uitgezaagde gang.
G r a v i t a t i e : Grondwaterpeil en gebergtedruk die elkaar beïnvloeden. G r o t v o r m i n g : Is afhankelijk van hetgesteente, het klimaat en de geologische situatie. N a het ontstaan van een holle
SUMMARY
ruimte volgt meestal de ontwikkelingsfase. H a l l o y s i e t : Mineraal met als gemiddelde chemische samenstelling: A\p^
- 34,7%, SIO^ - 40,8%. H^O - 24,5%. met
insluitingen van Fe.. Cr., Mg., Ni., Cu.. C o .
T E C T O N I C S , KARST P H E N O M E N A A N D S P E L E O T H E M E S IN T H E L A T E
H e o o m : Gordijnachtige versintering.
MAASTRICHTIAN LIMESTONE OF
K a l k s t e e n : Afzettingsgesteente, dat grotendeels uit cal-
SOUTHERN LIMBURG (NETHER-
ciumcarbonaat ( C a C O j ) bestaat. H e t heeft een sterke neiging tot karstvorming.
LANDS)
K a r r e n : D o o r oplossing in karstvormend gesteente ontstaan onder invloed van stilstaand en aflopend water. Men onderscheidt de volgende soorten: kokervormige karren, kloofvormige karren, kolkvormige karren en ritmisch ge-
This study was made possible by the pres-
FIGUUR
ence of dozens of subterraneous and
de onderliggende
25. Grindzak
in e e n g r i n d g r o e v e , met in
kalksteen
een
CO^-doline
golfde karren.
above-ground limestone quarries in South-
K a r s t b r o n : Plaats, w a a r een onderaardse bron aan de
ern Limburg. Nearly all of the phenomena
been done into the development of caves
described in this paper were found in these
and the drainage of the fades. The impor-
quarries. The major contribution to the
tantfactors inthis respect are water move-
oppervlakte komt. D e hoeveelheid water en de temperatuur schommelen vaak aanzienlijk. K a r s t g r o t : Secundaire grot. K a r s t v e r s c h i j n s e l e n : D e natuurverschijnselen, die een karstlandschap kenmerken; o.a. karren, dolinen. karstbronnen, kolkgaten en karstgrotten. K a t a s t r o f e n t h e o r i e : D e theorie die stelt dat het leven O p aarde regelmatig d o o r grote natuurrampen gedecimeerd is; bijvoorbeeld door de vermeende inslag van een grote meteoriet op het einde van het Laat-Maastrichtien. waarbij 2/3 van alle levensvormen op aarde w e r d e n vernie-
development of karst in the Late Maastrich-
ments and gravitation. The discovery of the
tian limestone of Southern Limburg was
quarry known as " D e Leeuw" is therefore
made by thefaulting, displacementandfold-
highly interesting. The formation of stalac-
ing of the bedded limestone deposits as a
tites and stalagmites in this quarry is at a
result of tectonic activity. The further de-
very early stage.
velopment of the depressions has been
Geological dating of the karst in the Late
tigd of uitstierven.
driven mainly by erosion and corrosion r e -
K o l k / k o l k g a t : Rond gat in een bedding van een waterloop,
sulting from water seeping down into the
ontstaan d o o r de draaiende beweging van stromend w a ter. Deze d o o r erosie gevormde kolkgaten ontwikkelen zich vooral o.i.v. de schurende werking van zand en puin. K o n k r e t i e : Meestal kogelvormige verkitting, soms met insluitingen. K o o l z u u r : Ontstaat d o o r oplossing van kooldioxyde in water: C O ^ + H j O => H^CO^. Koolzuur is een zwak zuur, maar het speelt de belangrijkste rol bij oplossing van kalksteen. M e n g c o r r o s i e : T r e e d t o p . wanneer d o o r vermenging van w a t e r met verschillende hardheid koolzuur vrijkomt, dat opnieuw kalk tot oplossing brengt, w a a r d o o r tot diep in de kalksteen grotten of ruimtes kunnen ontstaan. M o n t m o r i l l o n i e t : Mineraal van wisselende chemische samenstelling. Bestaat in hoofdzaak uit Al., Mg., SlO., Na.. H j O en insluitingen. P a r a g e n e s e : Gelijktijdig ontstaan. P e r m a f r o s t : Langdurig bevroren ondergrond. P i e s o l i t h e n : Grotparels.
cracks. The main geological formation - the limestone deposits - got its definitive shape through the development of the N o r t h Adantic volcanic area at the end of the Late Maastrichtian. Evidence of the gigantic can be traced in some mineral-rich clay deposits which constitute the boundary between the Cretaceous and the Palaeogene. Sand volcanoes have been found in a chaotic deposit immediately above these clay deposits, indicating the occurrence of earthquakes during the development of the volcanic area. Karst phenomena are rarely visible at the surface in Limburg. W h a t can
R a y l e i g h : Amerikaans geoloog.
be clearly observed are dozens of subsid-
poreuze structuur. S e c u n d a i r e g r o t : Holle ruimte, die na de gesteentevor-
ences caused by erosion and CO^ sinks which have filled up with Pleistocene and
ming is ontstaan.
Quaternary deposits. Many of the C O ^
S i n t e r : D o o r kalkhjk water afgezet calciumcarbonaat van
sinks which have been uncovered by sub-
sterk uiteenlopende v o r m . S i n t e r d e k : Vloerversintering.
terraneous limestone quarrying still carry
S p e l e o l o g i e : Vakterm v o o r grotkunde.
water. Examination of the karst profiles
S p e l e o t h e m e n : Alle vormen van versintering.
shows that the sinking carbon dioxide-rich
S t a l a c t i e t : Druipgesteente, dat vanaf de zoldering groeit. S t a l a g m i e t : Druipgesteente, dat zich op de grond v o r m t
water caused karren, while mixed corro-
en naar boven groeit.
sion deepened the karst vertically.
S t r a t i g r a f i e : Onderling verband van de verschillende la-
Very little serious scientific research has
gen.
ly associated with that of the old cracks in the limestone which have become extended during the Palaeogene. This is where w e find the oldest karst phenomena.
eruptions accompanying this development
P o n o r : Plaats, waar water in de bodem verdwijnt. R e g o l i t h i s c h e a f z e t t i n g : Sedimentatie met een losse
Maastrichtian limestone is made possible by the fact that the karst development is close-
LITERATUUR B A T E S , D . & J . F . K I R K A L D Y , 1 9 7 6 . Field Geology. Blandford Press Ltd., Poole, Engeland. B A U E R , E . W . , 1 9 6 9 . W e l t ohne Sonne. Östereichischer Bundesverlag. W e n e n . B R E U L S , T . & B . H U L S , 1 9 9 1 . D e kuilen van Ziehen en Zussen. SOK-mededelingen nr. I 6. Uitgave van het Nat. Hist. G e n . Limburg te Maastricht. C A L D E R , N . , 1 9 7 3 . Rusteloze Aarde, Uitgeverij Bosch en Keuning NV,. Baam, FRANKE,
H . W . , 1 9 7 4 . Geheimnisvolle
Hohlenvv/elt.
Deutsche Verlagsanstalt, Stuttgart, H A B E , F.. 1 9 8 2 . D e grotten van Postojna. Postojnskajama, Postojna. H I L L E G E R S , H . , 1 9 8 2 . D e Bemelerberg: een beschnjving uit 1944. N a t H i s t Maandbl, 71 (8), K A V A S C H , J . , 1 9 7 6 . Mondkrater Ries, Verlag Ludwig A u e n Donauwörth. KUKUK,
P.,
I9SI.
Geologie, Mineralogie und Lager-
stättenlehre. Spnnger Verlag, Göttingen. PLUYMAEKERS,
L.,
1 9 8 3 . H e t Auvermennekeslook te
Craubeek. Geulrand nr. I , Valkdruk, Valkenburg. T R I M M E L , H . , 1 9 6 8 . Höhlenkunde. Friedn V i e w e g und Sohn, Braun-schweig. W A L T H A M , A . C . , 1 9 7 6 . Die W u n d e i w e l t der Höhlen. Sudwest Veiiag, München.
NATUURHISTOKISCH
MAANDBLAD
85-4
1996
83
ONDERZOEK LIMBURGSE AMFIBIE-POELEN H.J.M. van Buggenum,
Rijdtstraat
118,
Susteren
V a n a f het eind van de zeventiger jaren zijn de leden van de Herpetologische Studiegroep L i m b u r g actief op het gebied van onderzoek aan en de bescherming van de Limburgse amfibieën en reptielen (herpetofauna). In 1994 is door leden van de studiegroep een onderzoek uitgevoerd naar de 'toestand' van de Limburgse amfibie-poelen. D i t artikel bevat een samenvatting van de belangrijkste resultaten van het onderzoek. V o o r een
uitgebreidere
rapportage w o r d t v e r w e z e n naar V A N B U G G E N U M (1995).
INLEIDING
S E N B R O E K
&
LENDERS,
1985;
C R O M B A G H S
et
al., 1989). De uitvoering heeft plaatsgevonden (en vindt nog steeds plaats) door tal van
De inventarisatiewerkzaamheden in de tach-
organisaties, (overheids) instanties en parti-
tiger jaren hebben in 1992 geleid tot de uit-
culieren. Dergelijke activiteiten leiden onge-
gave van een verspreidingsatlas van de her-
twijfeld tot een herstel en verbetering van de
petofauna in Limburg op kilometerhokbasis
aanwezige populaties. Bedreigingen, zoals
over de periode
verdroging, vervuiling en biotoopverslechte-
1980-1990
D E R
( V A N
C O E -
LEN, 1992). In de loop van de tachtiger jaren
ring, kunnen echter op korte termijn de ach-
zijn mede op basis van drie poelen-actieplan-
teruitgang of het verdwijnen van populaties
nen tal van verwaarloosde voortplantingswa-
weer bewerkstelligen. Het is daarom wense-
teren hersteld en zijn nieuwe amfibie-poelen
lijk om de toestand van de voortplantingswa-
aangelegd
teren regelmatig te onderzoeken.
TABEl
( B O S S E N B R O E K
I. Overzicht
betreffende
e! al.,
1982;
van de aangetroffen
s o o r t is aangetroffen
1992) respectievelijk
B O S -
amfibie-soorten,
het aantal
en de verspreidingsklassen
steekproef-1994
(n~daadwerkelijke
(cq. percentage)
in de periode aantal
I9S0-I990
km-bokken
waarin
poelen
de
COELEN,
klasse
1= ruime
verspreiding
klasse 3- beperkte
(>2S%
verspreiding verspreiding
klasse 4= zeer beperkte
van de
(2-10% van de
verspreiding
(<=l%
bokken)
ren aanwezig die potentieel geschikt zijn als
hokken)
aantal poelen (n=l87)
voortplantingsbiotoop voor amfibieën. Het betreft onder andere oude rivier- en beek-
verspreidingsklasse 1980-1990
meanders, (bron-)beel<jes, plassen, vijvers,
1994
Watersalamanders Kieine watersalamander [Thturus
vulgaris)
81
(44%)
klasse I
aipestris)
61
(33%)
klasse 2
Kamsalamander (Tniurus cristatus)
8
(4%)
klasse 3
Vinpootsalamander (Triturus
6
(3%)
klasse 3
26
(14%)
7 5
Alpenwatersalamander (Thturus
helvetjcus)
(31)
klasse I
(25)
klasse 3
(2)
aandacht (vrijwel) uitsluitend uit naar de laat-
klasse 3
(4)
ste categorie. Alle leden van de Herpetologi-
klasse I
klasse 2
(12)
vraagd drie tot vijf poelen toegewezen met
(4%)
klasse 3
klasse 3
(4)
(3%)
klasse 3
klasse 4
(I)
2
(1%)
klasse 4
klasse 4
(I)
97
(52%)
klasse I
(50)
45
(24%)
klasse I
klasse I
(24)
(2%)
klasse 4
klasse I
3
(I)
(1%)
klasse 3
klasse 4
2
klasse 4
(I)
In het hier voorliggende onderzoek gaat de
sche Studiegroep Limburg kregen onge-
V r o e d m e e s t e r p a d (A/yíes obstetricans) calamita)
Geelbuikvuurpad {Bombina
variegata)
temporaria)
G r o e n e kikkers (Rana esculenta B o o m k i k k e r (Hy/o arbórea) Heikikker (Rano arvalis)
synklepton)
het verzoek deze in de loop van 1994 tweemaal te bezoeken (een voorjaarsronde en een zomerronde). D e selectie van poelen heeft plaatsgevonden op basis van de volgen-
Kikkers Bruine kikker (Rana
grachten en (weiland-)poelen.
klasse I
Padden G e w o n e pad (Bufo bufo) Rugstreeppad (Bufo
METHODE
stagnante en stromende oppervlaktewate-
hokken)
van de
kilometerhokbasis.
In de provincie Limburg zijn vele duizenden
hokken)
(11-25% van de
van de
amfibiepoelen
de soort is
aangetroffen). klasse 2= vrij ruime
I. Ligging
op
waarin
(VAN DEK
FIGUUR
onderzochte
de criteria: gelijkmatige verdeling over de provincie, de poel is drie jaar of ouder e n e r is een verdelinggemaakt over de eigendoms-
85-4 1996
84
TAËEL
li Gemiddelde
waarden,
ken (n=l87;
indien
salamander;
vulg= Kleine
kikkers;
mediaan
(p<0.05);
indien
voorjaar
medianen n=82; indien
zomer
watersalamander;
van soorten mediaan
en overige
alleen
tussen
van de poel- en
biotoopkarakteristie-
n=S8; b%= bedekkingspercentage;
bufo=
Gewone
indien
significant
vermeld
haakjes
resultaten
N A T U U R H I S T O R I S C H MAANDBLAD
is vermeld
pad; temp=
Bruine
afwijkend
alpe=
Alpenwater-
kikker; escu=
van de niet-bezette
dan geldt p
toets
Groene poelen van
tig aangeschreven leden heeft uiteindelijk waarnemingskaartjes geretourneerd. Een aantal personen heeft meerdere poelen o n derzocht en is in de gelegenheid geweest zowel een voorjaars- als een zomerronde te
Wilcoxon)
doen. D e poelen blijken wat betreft ligging gem+s.d.
mediaan
alpe
vuig
bufo
temp
escu
goed over de provincie te zijn verdeeld (figuur I). Mede hierdoor zijn de verzamelde gege-
MORFOLOGIE poelgrootte (m^)
II8±I4I
100
wateroppervlakte voorjaar (m^)
77 ± 9 3
wateroppervlakte z o m e r (m^)
27 ± 3 2
waterdiepte voorjaar (cm)
94 ± 5 3
waterdiepte z o m e r (cm)
47±3I
sapropelium (cm)
7 5 % t o t 15 c m
substraat
50%zand; 5 0 % kleiig
glooiende o e v e r (%)
59±4I
105 (24)
72
(35)
25 100 55
52
70
In totaal zijn vier soorten watersalamanders,
4 0 % helder 3 7 % troebel
doorzicht
neutraal
kwel
9 % m e t kwel
AANGETROFFEN AMFIBIESOORTEN vier soorten padden en vier soorten kikkers
TOESTAND WATER zuurgraad
vens geschikt voor een nadere analyse.
in de poelen aangetroffen. D e Groene kikkers zijn niet tot op soortniveau onderscheiden. In tabel I staat een overzicht van de aan-
BESCHADUWING dagdeel met zon
6 0 % v.d. poelen gehele dag
poeldeel m e t zon (%)
87 ± 2 4
100
waterplanten voorjaar ( b % )
I8±28
O
waterplanten z o m e r ( b % )
26 ± 3 6
O
verlandingssoorten voorjaar ( b % )
I7±26
O
getroffen soorten en het aantal poelen waarin de betreffende soort is aangetroffen.
VEGETATIE
verlandingssoorten z o m e r ( b % )
I9±32
O
oevervegetatie voorjaar ( b % )
71 ± 3 5
90
oevervegetatie z o m e r ( b % )
79 ± 2 7
90
20
30 10
10
D e gemiddelde waarden, medianen en overige resultaten van de poel- en biotoopkarak-
LANDBIOTOOP intensief grasland
POEL- EN BIOTOOPKARAKTERISTIEKEN
28 ± 3 3
10
extensief grasland ( b % )
24 ± 3 0
O
rijk loofbos ( b % )
I7±28
O
rijk gemengd bos ( b % )
6 ±
overige bostypen ( b % )
incidenteel
akker ( b % )
incidenteel
(b%)
O
17
heide ( b % )
incidenteel
bebouwing ( b % )
incidenteel
houtwal (m)
34 ± 7 3
ruigte, e,d, (m)
44 ± 8 3
(0)
teristieken zijn, voor zover relevant, samen-
(0)
gevat in tabel II. Hierin is tevens aangegeven
(20) 35
M
_.^^„
voor welke van de vijf meest algemene amfibiesoorten afwijkende medianen zijn gevonden. Het betreft over het algemeen vrij kleine voortplantingswateren, meteen mediane wateroppervlakte van 45 m^ in het voorjaar. In de zomerperiode van 1994 nam de wateroppervlakte af tot een mediane waarde van slechts 17 m'. O o k de mediane waterdiepte
situatie (natuurbeschermingsorganisatie, ge-
ses bleek het noodzakelijk te zijn om een
meenten, particulieren).
(willekeurige) selectie te maken van één poel
Per poel zijn diverse poel- en biotoopken-
per kilometerhok om een 'cluster-effect' te
merken onderzocht. Voor een aantal analy-
verminderen. Er is tegelijkertijd onderscheid gemaakt tussen poelen die voor I juli zijn
TABEL
O v e r a i c h t van de
bedreigingen/adviezen van bet
(aantal
bezocht (voorjaarspoelen) en die na I juli zijn
genoteerde en
percentage
totaal).
bezocht (zomerpoelen). Voor de vijf meest algemene amfibiesoorten zijn de gevonden resultaten onderling vergeleken. Hiertoe zijn
Uitdiepen/opschonen
51
(25%)
Verdroging
25
(13%)
Vissen aanwezig
24
(12%)
Vergroten
23
(12%)
Vergaande verlanding
17
(9%)
Beschaduwing opheffen
14
(7%)
Eutrofiëring
13
(7%)
O e v e r s afvlakken
12
(6%)
Verzuring
7
(4%)
Z w a r e agrarische druk
5
(3%)
Landbiotoop v e r b e t e r e n
2
(1%)
Poelen uitrasteren
2
(1%)
Z w a r e recreatieve druk
2
(1%)
Vuilstort
1
(1%)
per karakteristiek de mediaan waarden van bezette poelen getoetst tegen de niet-bezette poelen met behulp van de toets van W i l coxon.
R E S U L T A T E N
neemt sterk af: van 80 cm naar 42 cm. Tevens moet worden opgemerkt dat regelmatige zeer sterke waterstandsdalingen zijn geconstateerd, tot meer dan 1,5 meter. Dergelijke poelen vallen in de zomerperiode meestal droog, tenzij ze diep genoeg zijn uitgegraven. O v e r het algemeen kan worden gesteld dat de onderzochte poelen vrij weinig sapropelium bevatten, zowel helder als troebel water kunnen hebben en zonnig zijn gelegen. Het merendeel van de poelen heeft glooiende oevers en (nog) relatief weinig watervegetatie. D e oevervegetatie is over het algemeen in ruime mate aanwezig.
BEDREIGINGEN
De respons van de aangeschreven leden was
Voor elke poel is de gelegenheid geboden om
relatief laag. Nog geen 15% van de ruim tach-
naar eigen inzicht een of meerdere bedreigin-
NATUURIHSTORISCH
MAANDBLAD
85-4 1996
85
gen of adviezen te noteren. In tabel III wordt de frequentie van voorkomen in afnemende volgorde gepresenteerd. Hieruit blijkt dat bepaalde beheers- en inrichtingsmaatregelen (uitdiepen, opschonen en vergroten) als belangrijke factoren voor verbetering van de bestaande situatie worden beschouwd (ziefiguur2). Daarnaast wordt de aanwezigheid van vis en verdroging regelmatig vermeld. Andere bedreigingen komen minder frequent voor.
DISCUSSIE
VERSPREIDINGSGEGEVENS De verzamelde verspreidingsgegevens liggen over het algemeen binnen het beeld dat ver-
FIGUUR
kregen is door de inventarisaties in de perio-
verlanding
de
1980-1990 ( V A N D E R C O E L E N ,
2. Vooral
aan kleine
regelmatig
amftbiepoelen
onderhoud
moeten
zal ter voorkoming
van verdroging
en
plaatsvinden.
1992).
Van de Alpenwatersalamander (TriWrus alpestris) zijn een aantal nieuwe kilometerhokken (km-hokken) gevonden, onder andere in de regio Stramproy en Noord-Limburg. O p merkelijk is een vondst ten oosten van Echt. Deze ligt meerdere kilometers buiten het bekende verspreidingsbeeld. D e km-hokken waarin de Kamsalamander {Triturus cristatus) is gevonden konden eveneens worden uitgebreid met locaties nabij Stramproy. Alle locaties van de Vinpootsalamander of Draadstaartsalamander {Triturus helveticus) zijn bekend uit de tachtiger jaren. Een duidelijk afwijkende vondst betreft de locatie nabij Bunde (zie T I L M A N S ,
1995).
Van de algemeen
voorkomende Kleine watersalamander (Triturus vulgaris; figuur 3) zijn op een enkele uit-
een uitbreidingvanuit de Doort/Slekkerhout
Uit de verzamelde gegevens blijkt dat voor
in oostelijke richting, hetgeen tot uiting komt
acht van de twaalf aangetroffen amfibie-soor-
in een nieuwe populatie nabij Susteren. De
ten dezelfde 'verspreidings'klasse is gevon-
Heikikker (Rana arvalis) is alleen aangetroffen
den. V o o r deze soorten lijkt de steekproef
aan de oostzijde van de Maas in Noord-Lim-
derhalve wat dit aspect betreft representa-
burg, hetgeen binnen de bekende versprei-
tief
ding valt. Ondanks het feit dat het voorko-
D e Alpenwatersalamander is wat vaker aan-
men van Bruine kikkers (Rono temporaria) in
getroffen dan verwachtzou kunnen worden,
Limburg goed bekend is, kunnen door de in-
terwijl de Gewone pad minder is aangetrof-
ventarisatie in 1994 een paar nieuwe km-
fen. D e afwijking die gevonden is voor de
hokken aan het soortbestand worden toege-
Rugstreeppad en de Heikikker heeft wellicht
voegd. O o k voor de Groene kikkers (Rono
te maken met de gevoeligheid en de grootte
geldt dat de meeste
van de steekproef voor soorten die in de
esculenta synklepton)
vondsten binnen de reeds bekende vindplaat-
steekproef-1994 in één kilometerhok zijn
sen vallen.
aangetroffen. Deze soorten hebben in Limburg een beperkte verspreiding (klasse 3 ) ,
zondering na geen nieuwe km-hokken gevonden. O o k de waarnemingen van de Vroedmeesterpad (Alytes obstetricans) vallen binnen het bekende verspreidingspatroon. D e andere typisch Zuidlimburgse paddesoort, de Geelbuikvuurpad {Bombina variegata), is slechts in een beperkt aantal bekende km-hokken aangetroffen. Alhoewel de G e wone pad (Bufo bufo) op meerdere locaties is aangetroffen, lijken de onderzochte poelen in Midden- en Noord-Limburg mindergeschikt te zijn geweest voor deze soort. D e Rugstreeppad (ßufo calamita)
kent een be-
perkte verspreiding in Limburg. D e in 1 9 9 4 onderzochte poelen herbergen met uitzondering van de omgeving Simpelveld waarschijnlijk (nog) geen populaties van deze soort. D e verspreiding van de Boomkikker (Hyla arborea) kent sedert de tachtiger jaren
zodat bij een steekproef van 9 2 km-hokken
VERSPREIDINGSKLASSEN O m te kijken of het onderzoek uit 1994 beschouwd kan worden als een representatieve steekproef voor Limburg kan het (relatieve) aantal km-hokken waarin een soort is aangetroffen worden vergeleken met het aantal bezette kilometerhokken in de periode 1980-
de I % grens reeds bij twee hokken wordt overschreden (overgang van klasse 4 naar klasse 3 ) . Uiteraard is ook de uiteindelijke ligging van de onderzochte poelen van belang. Dit geldt onder meer voor soorten met een specifieke biotoopkeuze (heidegebieden, pioniersituaties) en/of typisch Zuidlimburgse soorten.
1990. Hiertoe is uit de gegevens van 1994 een
Het is opmerkelijk dat met uitzondering van
willekeurige steekproef genomen van één
de Vuursalamander (Salamandra
poel per kilometerhok. In totaal zijn 9 2 kilo-
die niet of bijna nooit in poelen voorkomten
salamandra)
meterhokken geselecteerd. Vervolgens kun-
de zeer zeldzame Knoflookpad (Pelobates fus-
nen deze gegevens worden vergeleken met
cus),
de verspreidingsklassen zoals die zijn bere-
steekproef-1994 vertegenwoordigd zijn, ter-
kend door
In deze
wijl de steekproefgrootte op kilometerhok-
periode zijn in 1466 km-hokken waarnemin-
basis slechts 6 , 2 % bedraagt van het aantal
V A N D E R C O E L E N (1992).
alle Limburgse amfibiesoorten in de
gen verzameld. O p basis hiervan zijn vier ver-
hokken met tenminste één waarneming uit
spreidingsklassen samengesteld (tabel I).
de atlasperiode 1980-1990.
NATUURHISTORISCH
85-4 1996
86
MAANDBLAD
ten lijken slechts een beperkt aantal poel- of biotoopkarakteristieken verschillend te zijn. (Her-)inrichting, beheer en onderhoud van de amfibie-poelen blijven nodig om de functie als (voortplantings-) biotoop veilig te stellen. Belangrijke aspecten zijn een voldoende groot wateroppervlakte (en diepte), tegengaan van (jaarlijkse) verdroging en tegengaan van verlanding.
DANKWOORD Bij deze
een woord
petologische zoek
FIGUUR
algemene
3. D e Kleine
watersalamander
amfibie-soorten
in
behoort
tot de vijf
van dank
Studiegroep
hebben
aan de leden
Lintburg
van de
die aan het
Heronder-
meegewerkt
SUMMARY
meest
Limburg.
SURVEY OF AMPHIBIAN
POOLS
POEL- EN BIOTOOPKARAKTERISTIEKEN
verwacht kan worden. W e l moet worden
In 1994, some members of the Herpetolog-
opgemerkt dat de soorten ook zijn aange-
ical Society investigated 1 8 7 amphibian
troffen in poelen zonder vegetaties.
pools in the province of Limburg. In addi-
D e meeste karakteristieken hebben een gro-
De poelen waarin de Gewone pad is aange-
tion to the presence of amphibians, 1 9 pool
te spreiding. Het is dus in beginsel mogelijk
troffen hebben een bijna 2,5 maal zo grote
and 8 habitat characteristics were record-
om eventueel aanwezige voorkeuren van een
mediane waarde voor wateroppervlakte dan
ed, in the spring as well as summer season.
bepaalde soort voor een poel type of landbio-
de niet bezette poelen. D e omgeving van de
In all, 1 2 species were found, most of which
toop na te gaan.
bezette poelen is relatief bosrijk. D e Bruine
appear to be rare. Five species were common and could be used for further analyses.
De zeldzamere soorten zijn echter slechts in
kikker lijkt de minst specifieke eisen aan poel-
twee tot acht poelen aangetroffen (tabel I),
of omgevingskarakteristieken te stellen. D e
For most of the characteristics, no signifi-
zodateen dergelijke nadere beschouwing van
Groene kikkers lijken daarentegen het meest
cant differences were found between these
de resultaten niet zinvol wordt geacht.
kieskeurig te zijn wat betreft poeltype. V o o r -
five species, but some species showed a
D e vijf algemeen voorkomende amfibie-
al de grote, diepe poelen worden door deze
slight preference for a number of pool or
soorten kunnen in een breed scala aan poel-
groep bevolkt. Dit heeft wellicht te maken
habitat characteristics. Although many of
en biotoopkenmerken worden aangetroffen.
met het feit dat poelen zowel voortplantings-
the breeding sites were in relatively good
Het betreft dan ook algemeen bekende ka-
als zomerbiotoop voor Groene kikkers vor-
condition, adequate maintenance remains
rakteristieken (zie ook
men. Grote, diepere poelen hebben de klein-
of the utmost importance.
V A N
D E R
C O E L E N ,
1992). Desondanks lijken er een aantal opmerkelijke verschillen te bestaan. O p basis van tabel II (mediaanwaarden) kan worden afgeleid dat de Alpenwatersalamander een voorkeur lijkt te hebben voor poelen met een w a t rijkere watervegetatie. Intensief
ste kans op uitdroging en vormen derhalve een geschikt, permanent leefgebied. Al deze aspecten gelden voor de onderzochte poelen en zijn derhalve niet zondermeer 'universeel' toepasbaar.
ker (rijk gemengd) bos aanwezig is. D e Klei-
behoud en herstel van de in het stadsgewest R o e r m o n d BOSSENBROEK,
kingspercentage waterplanten. V o o r deze soort lijkt extensief grasland een (relatief) belangrijk onderdeel van het biotoop te vormen. Waterplanten vormen voor beide watersalamanders een belangrijke substraat voor het afzetten van eieren, zodat een relatie tussen het bedekkingspercentage waterplanten en het voorkomen van deze soorten
PH., G . HANEKAMP, A , J , W .
LENDERS
&
A . H . P . S T U M P E L , 1 9 8 2 . Een actieplan tot behoud en herstel
CONCLUSIES
van de Zuidllmburgse amfibieën. Roenriond; OveHeggroep P o e i e n b e h e e r BUGGENUt^, H . J . M . V A N , 1 9 9 5 . Basisgegevens onderhoek
ne watersalamander is eveneens vaker aangetroffen in poelen met een hoger bedek-
B O S S E N B R O E K . P H . & A . J . W . L E N D E R S . 1 9 8 5 . Actieplan t o t
voott
grasland komt in de omgeving van de onderzochte poelen minder voor, terwijl wat va-
LITERATUUR
Het onderzoek van 1 9 9 4 heeft naar voren gebracht dat bijna alle poelen van drie jaar en ouder door een of meerdere amfibiesoorten zijn bevolkt. D e steekproef geeft wat betreft verspreidingsbeeld en bezettingspercentage per soort een goede indruk van de Limburgse situatie. Deze sluit aan bij het reeds bekende beeld
( V A N D E R C O E L E N ,
1992).
Voor de
vijf meest algemene Limburgse amfibie-soor-
amfibie-poelen 1994. Herpetologische Studiegroep Limburg. Maastncht: Stichting Natuurpublicaties Limburg. C R O M B A G H S , B.H.J.M.. P.A.J. FRIGGE, A . J . W . LENDERS &
J.C.
BUYS.
1 9 8 9 . Aktieplan amfibieën Maasdal N o o r d -
Limburg. R o e r m o n d : N a t u u r Milieu en Faunabeheer Limburg/Herpetologische Studiegroep Limburg. COELEN,
J.E.M.
V A N D E R (RED.),
1 9 9 2 . Oecologie
en
verspreiding van d e amfibieën en reptielen in Limburg. Maastricht: Natuuriiistorisch
Genootschap
in Limburg.
Nijmegen: Stichting Reptielen-, Amfibieën- en Vissen O n derzoek Nederiand. TiLMANS, R . A . M . , 1 9 9 5 . Opmerkelijke waarnemingen in een amfibiepoel. Natuurtiistorisch Maandblad 84( I I ) : 256-259.
NATUURHISTOKISCII
85-4 1996
87
zing hieraan niet voor de hand: alleen Potentil-
perennis. Prunella vulgaris. Ranunculus repens en
MAANDBLAD
REACTIES VAN LEZERS NOGMAALS
la erecta is een verbindende schakel, Dantho-
Lolium perenne (groep A) duiden op een ver-
nia decumbens komt slechts in drie van de 24
wantschap op verbondsniveau.
In het artikel van Freek van Westreenen en
opnamen voor, Polygala vulgaris - in één opna-
O p verwantschap met het Cynosurion wordt
Leonieke Kruit in het maart-nummer van het
me-geldt in Zuid-Limburg als weinig diagnos-
ook al gewezen door
Natuurhistorisch Maandblad (85/3) w o r d t
tiek voor deze klasse, en soorten als Nardus
(1960), die uit de Liemers een Lolio-Cynosu-
gerefereerd aan een vermelding van Hiera-
stricta, Arnica montana, Antennaria dioica, Ca-
retum hieracietosum auriculae vermelden.
cium laaucella door SCHAMINÉE & ZUIDHOFF
rex pilulifera en Galium saxatile ontbreken ge-
Deze gemeenschap kwam voor "op de grens
(1995) in een beschrijving van het Galio-Tri-
heel. De gemeenschap zal in het nieuwe over-
van het laagterras en de rivierklei op de zg.
folietum: " H o e w e l deze soort ontbreekt in
zichtals een klasse-overschrijdende rompgemeenschap worden behandeld, die interme-
'gebroken gronden' ... [en] w o r d t geken-
hun opnamen, illustreren zij het Galio-Trifolietum met o.a. Cirsium acaule. Primula veris èn
diair is tussen het Plantagini-Festucion en het
Hieracium lactucella, een vreemde combinatie
Cynosurion cnstati: R G Hieracium lactuceila-
die wij niet hebben aangetroffen". De passa-
[Plantagini-Festucion/Cynosurion cristati]. Het
ge heeft betrekking op een figuur (fig. 2), waar-
Plantagini-Festucion omvat gesloten graslan-
SPITS HAVIKSKRUID
in aantallen en bedekkingen van wortelrozet-
den van de Koelerio-Corynephoretea, op dro-
planten in drie verschillende vegetatietypen
ge en schrale zand- en leemgronden. Van de
worden gegeven. De weergave van Hieracium
kenmerkende soorten is in de tabel van V A N
laaucella in deze figuur berust op een fout, in
W E S T R E E N E N & KRUIT
casu op verwarring met Hieracium
tal met hoge presentie aanwezig: Agrostis ca-
pilosella:
(1996) een groot aan-
SiSSINGH
&
TlDEMAN
merkt door een combinatie van vocht- en droogteminnende soorten. D e voornaamste differentiërende soorten zijn blauwe knoop (Succisa pratensis) en spits havikskruid (Hieracium auricula). Zoals bekend hebben deze gebroken gronden een zeer slechte waterhuishouding."
LITERATUUR
waar het hart vol van is...
pillaris, Anthoxanthum
In het nieuwe overzicht van de plantenge-
radicata, Achillea millefolium, Luzula campestris,
(In
meenschappen van ons land (SCHAMINÉE etai,
en ook Hieracium pilosella, Pimpinella saxífraga
gemeenschappen van graslanden, zomen e n heiden. Opulus
1996) zullen in het derde deel (dat de gras-
en Ranunculus bulbosus (groep B in het artikel
S C H A M I N É E , J.H.J. & A . C . Z U I D H O F F ,
landen, zomen en heiden omvat) de begroei-
van
Tnfolietum, een miskende associatie uit het Mergelland.
ingen met Hieracium lactucella inderdaad als
rion maakt deel uit van de Molinio-Arrhena-
een rompgemeenschap worden opgenomen,
theretea en vat de beweide graslanden op wat
zoals door VAN WESTREENEN & KRUIT (1996)
voedselrijkere standplaatsen samen. Als klas-
w o r d t voorgesteld. Omdat de floristische
sekensoorten zijn Trifolium pratense, Ranuncu-
verwantschap met de heischrale graslanden
lus acris, Holcus lanatus en Rumex acetosa op-
van de Nardetea echter gering is, ligt toewij-
vallend; soorten als Cynosurus cristatus. Bellis
odoratum,
V A N W E S T R E E N E N & KRUIT).
Hypochaeris
Het Cynosu-
S C H A M I N É E , J . H . J . , A . H . F . S T O R T E L D E R & E.j. W E E D A . 1 9 9 6 prep.).
De
Vegetatie
van
Nederland
3.
Planten-
Press. Uppsala. 1995. H e t Galio-
Natuurhistonsch Maandblad 84 (4): 90-96. SiSSINGH,
G. &
P.
TlDEMAN,
I960.
De
planten-
gemeenschappen uit de omgeving van D i d a m en Z e v e n aar.
Mededelingen
van
de
Landbouwhogeschool
Wageningen 60 (1 3), 30 pp, W E S T R E E N E N , F.S. V A N & L. K R U I T , 1 9 9 6 . Spits havikskruid n Zuid-Limburg. Natuuitiistorisch Maandblad 85 (3): 57-62.
J.H.J.
Schaminée
KORTE MEDEDELINGEN ATLASPROJECT 'DAGVLINDERS VAN LIMBURG' GESTART
O m zo'n atlas te kunnen maken moet er nog
kilometerhokken kunnen 'adopteren'. W a t
veel gebeuren. In bepaalde delen van Limburg
houdt dat in?
Het Natuurhistorisch Genootschap is, in sa-
nog niets van weten. In de bestanden van De
Heel Nederland is op de topografische kaart
menwerking met De Vlinderstichting begon-
Vlinderstichting en het Genootschap zijn al
verdeeld in hokken van I x I kilometer. Als U
nen aan veldwerk om te komen tot een 'Atlas
meer dan 10.000 waarnemingen aanwezig,
één of meer van die hokken adopteert bete-
van de Limburgse dagvlinders'. De komende
maar heel veel vlinderwaarnemingen staan al-
kent dit dat u kaarten van die hokken thuisge-
vierjaarzal heel Limburg worden onderzocht
leen nog in de opschrijfboekjes van de waar-
stuurd krijgt en dat u deze driemaal per jaar
op dagvlinders en de planning is dat in 1999 de
nemers of zijn alleen gepubliceerd in afdelings-
bezoekt, in mei, juli en augustus. Uiteraard
Atlas zal verschijnen.
blaadjes.
moet het wel goed weer zijn, zonnig en meer
In 1989 is de Atlas van de Nederlandse dag-
O m een goede en volledige atlas te kunnen
dan 20 ° C .
is de afgelopen jaren intensief naar vlinders gekeken, maar er zijn ook grote delen waar we
Adoptie van kilometerhokken
vlinders verschenen, waarin de verspreiding
maken hebben we veel medewerking nodig
De bedoeling is om een redelijk beeld te krij-
van dagvlinders tot 1986 op adasblok wordt
van veldwerkers in Limburg. Alle losse waar-
gen van de vlinders die in dat hok voorkomen.
weergegeven. Een atlasblok is 5x5 kilometer,
nemingen die U doet zijn bruikbaar en ook in
Hiervoor hoeft niet iedere m^ bekeken te
en voor een adas van Limburg is deze schaal
oudere waarnemingen zijn we zeer geïnteres-
worden, maar in een uur of drie heeft U zo'n
te grof In de nieuwe adas zullen de gegevens
seerd.
hok redelijk doorkruist. D e vlinders die U
van 1990 tot 1999 per kilometerhok worden
O m het beeld van de provincie volledig te krij-
hebt gezien geeft U door aan de coördinato-
weergegeven.
gen zullen de medewerkers ook een aantal
ren van het project.
88
85-4 1996
NATUURHISTORISCH
O o k als U geen hokken adopteert kunt U een
de onderaardse mergelgroeven - de grotten
vrijdag
18.00-20.00 uur
belangrijke bijdrage aan de atlas leveren. Alle
in de volksmond - aan bod. Tot en met 28 april
zaterdag en zondag
14.00-17.00 uur
vlinders die U uit Limburg doorgeeft worden
kan rond acht thema's een ontdekkingstocht
voor groepen op aanvraag
opgenomen in de adas, dus ook die 'gewone'
worden gemaakt zoals dit in het duister van
witjes bij U in de tuin, of die gehakkelde aure-
de berg ook mogelijk is. Eerst is er de beang-
lia die U zag op het station, toen U wachtte op
stigende indruk die de gangenstelsels op de
de trein! Voorwaarde is wel dat U de plaats
meeste bezoekers maakt: de indruk van een
van de waarneming zo nauwkeurig mogelijk
ondoorgrondelijklabyrintwaarin je gemakke-
noteert.
lijk verdwaalt. De verlichting die in de loop van de eeuwen is gebruikt om het doolhof te be-
Vandinsdag 28 tot en metvrijdag3 I mei 1996
Meewerken?
treden komt aan bod, evenals de sporen die
vindt er bij onze zuiderburen een internatio-
Mensen die willen meewerken aan de adas van
de blokbrekers van weleer hebben achterge-
naal colloquium plaats rond het thema " B e -
de Limburgse dagvlinders kunnen contact op
laten. Talloze voorwerpen en tekens op de
heer van kalkgraslanden". Dit meerdaags sym-
nemen met één van de coördinatoren die
wanden geven een indruk wie er vroeger in de
posium wordt gehouden te Vierves-sur-Vi-
hieronder staan genoemd.
gangenstelsels gewerkt en rondgeneusd heb-
roin (provincie Namen) in de gebouwen van
ben. Ook aan bod komt de natuur die de groe-
de "Gîte des jeunes pour l'environnement".
COÖRDINATOREN
N.H.G./VLINDERSTUDIEGROEP:
John Adams, H.v.Rodenbroekstraat 43, 6413 A N Heerlen, tel. 045-5723 169 G e r Beumeier. Pr.Beatrixstraat 24. 6591 E X Gennep, tel, 0485-5 I 7506 Jan Boeren, Raadhuisstraat 24,
INTERNATIONAAL COLLOQUIUM 'BEHEER VAN KALKGRASLANDEN'
ven na hun ontstaan in bezit heeft genomen. Er is aandacht voor het onderzoek dat door
PROGRAMMA:
de Studiegroep Onderaardse Kalksteengroe-
• twee "voordrachtdagen" met sprekers uit
ven wordt verricht en ook voor activiteiten
Frankrijk, Nederland, Zwitserland, Groot-
die het daglicht niet kunnen verdragen...
6061 E A Posterholt, tel. 0475-402524
MAANDBLAD
Brittannië en België; • twee "excursiedagen" in de vallei van de Vi-
Raymond Pahiplatz, Beatrixstraat 6,
roin en te Champagne-Ardenne.
Sfeer
6031 B C N e d e r v ï e e r t , tel, 0495-625405 Marcel Prick, v . W e e r d e n Poelmanstraat 173, 6417 E M Heerlen, tel. 045-5421058 Guido Smeets. Burg. Murisstraat 40. 623 I G L Meerssen, tel. 043-3650461 C O Ö R D I N A T O R DE VLINDERSTICHTING: Kars Veling. Postbus 506, 6700 A M Wageningen, tel, 03 17-424224
Er is veel zorg besteed aan de vormgeving van
INLICHTINGEN:
de expositie. In de zuilvormige met mergel
Colloquium "Beheer van kalkgraslanden"
beklede vitrines ontbreken de bordjes met
Centre Marie-Victorin, rue des Ecoles, 21
teksten bij de voorwerpen. Dit is opzettelijk
B-5670 Vierves-sur-Viroin, België
gedaanom de sfeer van de groeven zo dicht
tel. 0032 60399878 (vanuit Nederland)
mogeijk te benaderen. Tekst en uitleg vinden
fax 0032 60399436 (vanuit Nederland)
de bezoekers in een aparte brochure die eveneens te koop is voor wie een ander later nog
SPREKEND DUISTER E E N EXPOSITIE O V E R DE O N D E R A A R D SE M E R G E L G R O E V E N V A N L I M B U R G
eens wil nalezen.
RECTIFICATIE
PLAATS:
In de aankondiging van het Sint-Pieters-
Vanaf 8 april gaat een even bijzondere als span-
St. Severinuskapel, Bergstraat, Val-Meer
bergsymposium in het maart-nummer (bIz.
nende expositie van start. 'Sprekend Duister'
Gemeente Riemst, tel. 012-452921
68) ontbreekt een Nederlands postgiro-num-
is de titel van een tentoonstelling over de on-
(vanuit Nederland: 0032-12452921)
mer waarop de inschrijfgelden binnen Neder-
deraardse mergelgroeven van Limburg. O p
OPENINGSTIJDEN:
land gestort kunnen worden, te weten:
een heel speciale manier komen vrijwel alle
Paasmaandag
10.00-18.00 uur
aspecten van het ontstaan en het gebruik van
woensdag
14.00-17.00 uur
P O S T G I R O 264969 t.a.v. N.J.N. o.v.v. 'SintPietersbergsymposium'.
RECENT VERSCHENEN o v e r d e r e s u l t a t e n v a n d e v l e e r m u i s t e l l i n g e n in d e
In d e z e u i t g a v e v a n V o g e l w e r k g r o e p D e P e e l w o r -
o p d e G r o t e H e i d e t e V e n l o . Vrienden der N a -
winter van
d e n d e r e s u l t a t e n v a n d e k a r t e r i n g in 1994 g e p r e -
t u u r , j r g . 14, n r . I. P o s t a d r e s L. v. B e i e r e n s t r .
w e r d e n 2 7 7 9 d i e r e n g e t e l d , v e r d e e l d o v e r IO s o o r -
GATZEN, G.M.,
1996.
Paddestoelvondsten
I,
1 9 9 4 / 1 9 9 5 in d e m e r g e l g r o e v e n .
Er
senteerd.
ten. Van de Meervleermuis, Ingekorven vleermuis
D e i n v e n t a r i s a d e - i n t e n s i t e i t w a s h e t h o o g s t in d e
In h e t blaadje v a n K r i n g V e n l o w o r d e n d e p a d d e -
en de Franjestaart w e r d e n relatief hoge aantallen
A s t e n s e Peel. N a enkele inleidende
s t o e l v o n d s t e n in 1 9 8 5 - 1 9 9 1 o p d e G r o t e
Heide
g e t e l d ( r e s p . 105, 150 e n 181 e x e m p l a r e n ) . V e r d e r
v o l g e n d e s o o r t b e s p r e k i n g e n . I n t e r e s s a n t zijn o.a.
w e e r g e g e v e n . D e a u t e u r g e e f t e e n lijst v a n r u i m
in d e z e a f l e v e r i n g d e r u b r i e k ' B i j z o n d e r e w a a r n e -
de aantallen van de G e o o r d e Fuut (35 territoria).
4 0 0 s o o r t e n , w a a r v a n e r e n k e l e z e e r z e l d z a a m zijn
mingen' m e t Limburgse meldingen van Franjestaar-
R o e r d o m p (2), Bruine kiekendief (2), Z w a r t k o p -
in N e d e r l a n d .
ten, Grijze g r o o t o o r v l e e r m u i z e n en een Bosvleer-
m e e u w ( I ) , N a c h t z w a l u w ( I ) , Snor ( I ) en Rietzan-
muis,
ger ( I ) , Belangwekkend
59I3VM
Venlo.
Nieuwsbrief Vleermuiswerkgroep l a n d . J a a r g a n g 7, n r . 3, d e c e m b e r
Vleermuis-
is h e t h o o f d s t u k
over
b r o e d v o g e l s e n b e h e e r , w a a r i n w o r d t ingegaan o p
Neder-
1 9 9 5 . 18 p p .
A b o n n e m e n t f 17,50 ( g i r o 6 2 3 6 6 0 0 ,
hoofdstukken
S E G G E L E N , C . V A N , 1995.
Broedvogels
h e t N a t i o n a a l P a r k D e G r o o t e P e e l In
van 1994.
werkgroep Nederland te Leeuwarden).
6 2 pp. -I- bijlagen ( o . m . 4 9 s o o r t k a a r t e n ) . C o r r e s p o n -
In d e z e a f l e v e r i n g o.a. e e n a r t i k e l v a n J . C o b b e n
dentie-adres N i e u w e n d i j k
101, 5712 E L S o m e r e n ,
de effecten van begrazing, het kappen van bos en de
kokmeeuwenbestrijding.
Jo van
der
Coelen
HAMSTERINVENTARISATIE
1994 E N
SOORTBESCHERMINGSPLAN R.F.M. Krekels
& R.E.M.B.
Gubbels
D e Hamster is van oudsher verbonden met de Limburgse landbouw. De dialectnaam "korenwóóf' (Nederlands: "korenwolf') duidt op een verwoed verzamelaar. In Nederland komt de Hamster alleen voor H a m s t e r i n v e n t a r i s a t i e 1994
op de löss- en leemgronden van Midden- en Zuid-Limburg. Deze
en soortbeschermingsplan
populatie is van internationaal belang aangezien een groot deel van de Westeuropese populade in Nederland te vinden is. De laatste grote
R F,M Krekels & R E M B
inventarisatie naar het voorkomen van de Hamster vond plaats in het
Gubbels
begin van de jaren tachtig. D e Hamster werd toen nog op een groot aantal plaatsen aangetroffen. Veldwerk van leden van het Natuurhistorisch Genootschap in Limburg in het begin van de jaren negentig gaf echter aan dat op veel oude vindplaatsen de Hamster lokaal in aantal sterk achteruitwas gegaan of zelfs onvindbaar was. Reden genoeg dus om een nieuwe inventarisatie naar het voorkomen van de Hamster uit te voeren. D e uitvoering van de Hamsterinventarisatie vond plaats onder verantwoordelijkheid van het Natuurhistorisch Genootschap en werd uitbesteed aan het bureau Natuurbalans dat met leden van de Zoogdierenwerkgroep van het Genootschap en andere vrijwilligers de inventarisatie uitvoerde. In deel I van deze rapportage, Hamsterinventarisatie
1994, worden
de resultaten vergeleken met eerdere onderzoeken en wordt ingegaan op de negatieve tendens in het voorkomen van de Hamster. D e doelstelling van de inventarisatie is tweeledig: -
W a t is de huidige verspreiding van de Hamster en wat zijn de dichtheden.
-
Zijn er in het veld aanwijzingen te vinden voor de eventuele voorof achteruitgang van de Hamster.
Het tweede deel, het Soortbeschermingsplan, werd opgesteld in nauw e samenwerking met de vertegenwoordigers van de provincie Limburg en van het ministerie van LNV. Hierin worden maatregelen en
Dit soortbeschermingsplan is vooral gericht is op de bescherming in
beleidsaanbevelingen voor het behoud van de Hamster en het daar-
gebieden buiten de in het Natuurbeschermingsplan geformuleerde
voor benodigde instrumentarium op een rijtje gezet.
Ecologische Hoofdstructuur (EHS). Er worden inspanningen gevraagd
D e Hamster stelt hoge eisen aan de kwaliteit van zijn leefgebied, het
van de landelijke, de provinciale en de gemeentelijke overheden.
akkerlandschap. Hij heeft dan ook een indicatieve waarde voor de
Immers, zij zijn in eerste instantie verantwoordelijk voor het natuur-
staat waarin het akkerlandschap zich bevindt. D e maatregelen voor
beleid. Zij hebben de taak, ieder binnen zijn eigen kader, zorg te dra-
de bescherming van de Hamster zullen niet alleen de Hamster ten
gen voor de planologische bescherming van de leefgebieden van de
goede komen, maar ook andere dieren en planten. Het behoud van
Hamster.
het akkerlandschap is dan wel noodzakelijk. De overlevingskansen van de Hamster zijn daarbij sterk afhankelijk van de continuïteit van de akkerbouw. Inde uitwerking van het soortbeschermingsplan komt naar voren dat de belangen van de Hamster dan ook veelal overeenkomen met de belangen van de akkerbouwer. In feite zijn beide gebaat bij het in stand houden van het akkerlandschap. D e bedrijfsvoering van de moderne akkerbouwer en het ondergrondse leven van de Hamster kunnen goed samengaan.
H e t 80 pagina's t e l l e n d e r a p p o r t , d a t g e ï l l u s t r e e r d is m e t k a a r t j e s , g r a f i e k e n , t a b e l l e n , t e k e n i n g e n e n f o t o ' s , is t e b e s t e l l e n bij h e t P u b l i c a t i e b u r e a u v a n h e t N a t u u r h i s t o r i s c h G e n o o t s c h a p , G r o e n s t r a a t 106 t e M e l i c k , d o o r h e t o v e r m a k e n v a n ƒ 3 0 , - ( i n c l . ƒ 5 , - v e r z e n d k o s t e n ) o p p o s t g i r o 429851 o.v.v. ' H a m s t e r r a p p o r t ' . L e d e n in B e l g i ë b e t a l e n o p p o s t g i r o 000-1616562-57.
NATUURlllSTORISCI A G E N D A
G E N O O T S C H A P IN LIMBURG
V A N
A C T I V I T E I T E N
H E R P E T O L O G I S C H E
S T U D I E G R O E P
Secretaris: G.Janssen G i l d e s t r a a t 13, 5824 A A H o l t h e e s T e l e f o o n 0478-636949
D O N D E R D A G 4 A P R I L is er w e e r een bijeenkomst van K r i n g M a a s t r i c h t . D e heer Pieter van Breugel komt een
P L A N T E N S T U D I E G R O E P
v o o r d r a c h t houden over bijen. Hij zal o n d e r m e e r ingaan op de e n o r m e soortenrijkdom ( m e e r dan 300) van Nederland,
Secretaris: E . N . Blink
waarbij het belang van tuinen niet onderschat mag w o r d e n . V e r d e r w o r d t het gedrag, de naamgeving en de ecologie
P I U S X I I straat 20, 6 2 4 7 A W
belicht aan de hand van prachtige dia's. Deze bijeenkomst vindt plaats in het Natuurhistorisch Museum Maastricht en begint o m 20.00 uur. D O N D E R D A G 4 A P R I L heeft K r i n g R o e r m o n d de heer J . Smeets uitgenodigd v o o r een lezing o v e r archeologie In de Roerstreek. D e lezing begint o m 20.00 uur in het Roerstreekmuseum, Kerkplein IO te St. Odiliënberg. ledereen is w e l -
Gronsveld
S P I N N E N W E R K G R O E P
L I M B U R G
Inlichtingen: J . H . G . P e e t e r s Telefoon overdag: 043-3293064
kom.
S T U D I E G R O E P
Z A T E R D A G 6 A P R I L organiseert de P a d d e s t o e l e n s t u d i e g r o e p haar eerste excursie. H e t Bunderbos met haar naar
K A L K S T E E N G R O E V E N
het westen geëxponeerde hellingbossen zal hopelijk enige geheimen van de mycoflora prijs geven. Samenkomst 10.30
Secretaris: Luck W a l s c h o t
uur op station Elsoo. Let op! Bij deelname verplicht de avond vantevoren contact opnemen met P. Kelderman (tel: 043-
P l a c e R O I A l b e r t 2 1 , Eben-Emael, B-4690 Bassenge
6016055). W O E N S D A G IO A P R I L komen de leden van de V l i n d e r s t u d i e g r o e p w e e r in het Natuurhistorisch Museum Maastricht samen v o o r hun maandelijkse bijeenkomst. D e avond start o m 20.00 uur. D O N D E R D A G I I A P R I L is er w e e r een prakticumavond van de P a d d e s t o e l e n s t u d i e g r o e p in het lokaal onder de bibliotheek van Klimmen-Ransdaal. Ransdalerstraat 64. Ransdaal. Ditmaal w o r d t het vroegere geslacht Dasyscyphus onder de miscroscoop gelegd. Aanvang 19.30 uur. Z A T E R D A G 13 A P R I L bezoekt de P a d d e s t o e l e n s t u d i e g r o e p i.s.m. de N.M.V. (Nederlandse Mycologische V e r e n i -
O N D E R A A R D S E
V L I N D E R S T U D I E G R O E P Secretaris:]. Queis S p a a n s e singel 2, 6191 G K B e e k Z O O G D I E R E N W E R K G R O E P S e c r e t a r i s : L. B a c k b i e r V a n Galenstraat 64,6163 X W
Geleen
ging) de Kathagerbeemden. Samenkomst 10.30 uur op station N u t h . Bij deelname de avond vantevoren verplicht even
K E V E R S T U D I E G R O E P
bellen met P. Kelderman, (tel: 043-6016055)
Secretaris: G.J.M. van B u r e n
Z O N D A G 14 A P R I L houdt K r i n g H e e r l e n een plantenexcursie naar de omgeving van Eyneburg en de Hohnbach bij
H a n d v o r m 9. 6372 D K S c h a e s b e r g
Neu-Moresnet. Dit gebied w o r d t gekenmerkt d o o r een fraaie voorjaarsflora, waar soorten v o o r k o m e n die niet of nauwelijks in N e d e r l a n d w o r d e n aangetroffen. Laarzen of stevig schoeisel w o r d e n w a r m aanbevolen. Samenkomst o m I 3.30 uur op de P-plaats achter het NS-station aan de spoorsingel te Heerlen of omstreeks 14.15 uur op de P-plaats nabij de visvijver te Neu-Moresnet. ten zuiden van de w e g van N e u - M o r e s n e t naar Henri-Chapelle. Z A T E R D A G 20 A P R I L w o r d t het Hoogbos nabij M h e e r d o o r de P a d d e s t o e l e n s t u d i e g r o e p bezocht. Kan het succes
P A D D E S T O E L E N S T U D I E G R O E P Inlichtingen: P.H. K e l d e r m a n H e r k e n b r o e k e r v ^ e g 23, 6 3 0 1 E G V a l k e n b u r g V I S S E N W E R K G R O E P
van vorig jaar herhaald worden? Samenkomst o m 10.30 uur op de parkeerplaats schuin tegenover de kerk (kasteel) van
Inlichtingen: R. A k k e r m a n s
Mheer, Let op! Bij deelname verplicht de voorafgaande avond melden bij P. Kelderman (tel: 043-601 6055).
W i l h e l m i n a l a a n 47, 6042 E L R o e r m o n d
D O N D E R D A G 25 A P R I L heeft K r i n g V e n r a y j a n Hermans uitgenodigd v o o r een toelichting te komen geven o v e r het opgestelde beheersplan v o o r de Beegderheide. Begin o m 20.00 uur in het Gemeenschapshuis, W a t e r m o l e n s t r a a t I te Oostrum. D O N D E R D A G 25 A P R I L komen de leden van de P a d d e s t o e l e n s t u d i e g r o e p bij elkaar in het lokaal onder de bibliotheek van Klimmen-Ransdaal, Ransdalerstraat 64, Ransdaal, Inhoud nog niet bekend. Aanvang 19.30 uur. V R I J D A G 26 A P R I L is er een bijeenkomst van de P l a n t e n s t u d i e g r o e p die in het teken staat van de Beegderheide. Jan Hermans zal aan de hand van een lezing verluchtigd met dia's het behaalde resultaat van de inventarisatie laten zien. N a
S P R I N K H A N E N S T U D I E G R O E P Contactpersoon: W . Jansen K o r h o e n s t r a a t 12, 6075 B N H e r k e n b o s c h V O G E L S T U D I E G R O E P Voorzitter: H. Guissen S c h u t t e n d a a l 2 3 . 6228 K C M a a s t r i c h t
de pauze volgt er een tussenrapportage van Eduard Blink over het PSG-project "Atlas van de flora van Zuid-Limburg"
W E R K G R O E P
aan de hand van verspreidingskaartjes. D e avond begint o m 20.00 uur in het Natuurhistorisch Museum Maastricht, le-
B O S S E N EN
dereen is w e l k o m .
S e c r e t a r i s : P. T h o m a s
Z O N D A G 28 A P R I L houdt K r i n g V e n r a y een plantenexcursie naar de Galgenberg. Belangstellenden starten o m 9.00
L T M - w e g 26, 6 4 1 2 B P H e e r i e n
uur van station Venray.
B E H O U D S C H I N V E L D S E B R U N S S U M M E R H E I D E
M O S S E N S T U D I E G R O E P
D O N D E R D A G 2 MEI organiseert K r i n g M a a s t r i c h t w e e r een bijeenkomst. Deze begint o m 20.00 uur in het N a t u u r -
Inlichtingen:]. H e r m a n s
historisch Museum Maastricht.
H e r t e s t r a a t 2 1 , 6 0 6 7 E R Linne
D O N D E R D A G 2 M E I verzorgt Lei Hensels v o o r K r i n g R o e r m o n d een lezing waarbij de de hommel centraal staat. H e t gedrag en de levenswijze van deze boeiende diersoort w o r d e n belicht en de resultaten van het landelijk h o m m e l project van de K N N V . dat vorig jaar succesvol heeft gelopen. D e bijeenkomst begint o m 20.00 uur in het R o e r s t r e e k m u seum, Kerkplein IO te St, Odiliënberg. Iedereen is w e l k o m . Z A T E R D A G 4 M E I organiseert Natuurbeschermingswacht Zuid-Oost een excursie naar de omgeving van Charneux en
W E R K G R O E P
-sr.-
M E I N W E G
Inlichtingen: W . J a n s e n K o r h o e n s t r a a t 12,6075 B N H e r k e n b o s c h S T U D I E G R O E P
B L O E M E N
Val-Dieu in het Land van H e r v e (België). Leden van de P l a n t e n s t u d i e g r o e p zijn van harte w e l k o m . H e t oude cultuur-
C o n t a c t p e r s o o n : L. H e n s e l s
landschap, de bossen en het dal van de B e r w i n n e w o r d e n bekeken. D e heer Savelsbergh verwacht deelnemers of o m
T r a m s t r a a t 9, 6 0 8 8 E A Roggel
EN
BIJEN
9.30 uur bij de Grensovergang G e m m e n i c h of o m 10.00 uur bij de kerk van Charneux. Z O N D A G 5 M E I gaat K r i n g H e e r l e n n a a r d e C r a n e n w e i j e r t e K e r k r a d e . D e z e vogelexcursie w o r d t geleid d o o r Paul Spreuwenberg. Samenkomst o m 7.30 uur op de parkeerplaats achter het NS-station.
KRING
M A A S T R I C H T
W O E N S D A G 8 MEI is er w e e r een treffen van de V l i n d e r s t u d i e g r o e p in het Natuurhistorisch Museum Maastricht.
V o o r z i t t e r (a.i.): D . T h . d e G r a a f
Aanvang 20.00 uur.
Klokbekerstraat 20, 6 2 1 6 T R M a a s t n c h t
Z A T E R D A G I I M E I is de P a d d e s t o e l e n s t u d i e g r o e p te vinden op de Brunssummerheide. waarbij vochtige plekken ron de koffiepoel afgezocht zullen w o r d e n met misschien kans op het Mijtertje. Samenkomst o m 10.30 uur bij het bezoekerscentrum. Let op! Bij deelname verplicht de avond vantevoren melden bij P. Kelderman (tel. 043-6016055). Z A T E R D A G 18 MEI bezoekt de P a d d e s t o e l e n s t u d i e g r o e p het Leudal nabij Haelen. Samenkomst o m I 1.00 uur op de parkeerplaats bij NS-station R o e r m o n d . Let op! Bij deelname de avond vantevoren verplicht contact opnemen m e t P. Kelderman (tel: 043-6016055). D O N D E R D A G 23 M E I is er een prakticumavond van de P a d d e s t o e l e n s t u d i e g r o e p . Inhoud nog niet bekend. D e bijeenkomst vindt plaats in het lokaal onder de bibliotheek van Klimmen-Ransdaal. Ransdalerstraat 64. Ransdaal, Begin o m 19,30 uur.
KRING
H E E R L E N
S e c r e t a r i s : P. S p r e u w e n b e r g A a n d e S l a g b o o m 2, 6 3 7 2 K W S c h a e s b e r g KRING
V E N L O
V o o r z i t t e r : ] . Eenshuistra L v a n B e i e r e n s t r a a t 1, 5 9 1 3 V M V e n I o KRING
R O E R M O N D
Secretaris: H é l è n e Schmitz V i n k e n b e r g 6, 6 0 7 4 D L M e l i c k KRING
Aankondigingen voor deze rubriek dienen uiterlijk de 15e van de maand voorafgaande aan die waarin de activiteiten plaatsvinden schriftelijk bij de redactie bekend te zijn.
V E N R A Y
Secretaris: H . Heijligers Vermeel-straat 16. 5 9 6 1 A V H o n r t
