JANUARI 1994 JAARGANG 83 NATUURHISTORISCH LH NATUURHISTORISCH GENOOTSCHAP IN LIMBURG

JANUARI

1994 J A A R G A N G

83

NATUURHISTORISCH Wi

LH

M A A N D B L A D

N A T U U R H I S T O R I S C H G E N O O T S C H A P IN

LIMBURG

NATUURHISTORISCH

MAANDBLAD

H O O F D R E D A C T I E : D r s . J . van d e r C o e l e n , D r s . B . G . G r a a t s m a R E D A C T I E : M e v r . D r s . F . N . Dingemans-Bakels. D r s . D.Th. d e Graaf. J . T . H e r m a n s , D r . H.P.M. Hillegers, M e v r . Lic. M . L e j e u n e , D r s . T . j . D . M u l d e r

BIJ DE V O O R P L A A T V l o t t e n d e w a t e r r a n o n k e l (Ranunculus

fluitans)

R E D A C T I E - A S S I S T E N T : R.B.G.M. Steverink

is e e n v a n d e s o o r t e n d i e w e in h e t g e b i e d v a n

R E D A C T I E - A D R E S : Postbus 882, 6200 A W Maastricht

d e G r e n s m a a s na h e r i n r i c h t i n g a l s n a t u u r g e b i e d

C O P Y R I G H T : A u t e u r s r e c h t v o o r b e h o u d e n . O v e r n a m e s l e c h t s t o e g e s t a a n na v o o r a f g a a n d e s c h r i f t e l i j k e t o e s t e m m i n g v a n d e r e d a c t i e . D o o r h e t i n z e n d e n v a n kopij v e r k l a a r t d e a u t e u r dat hij h e t u i t s l u i t e n d r e c h t t o t

mogen

verwachten.

Via onderzoek

wordt

getracht te voorspellen w a t de hydrologische,

u i t g e v e n aan h e t N a t u u r h i s t o r i s c h M a a n d b l a d o v e r d r a a g t ; bij afwijzing v a l l e n d e r e c h t e n t e r u g aan d e a u t e u r

morfologische e n ecologische gevolgen van d e

e n w o r d t h e m d e kopij t e r u g g e z o n d e n

uitvoering van het natuurontwikkelingsplan

N a a s t h e t N a t u u r h i s t o r i s c h M a a n d b l a d , d a t aan alle l e d e n gratis w o r d t t o e g e z o n d e n , v e r s c h i j n e n r e g e l -

" T o e k o m s t v o o r e e n g r i n d r i v i e r " z u l l e n zijn

matig afleveringen v a n de reeks P u b l i k a t i e s v a n h e t N a t u u r h i s t o r i s c h G e n o o t s c h a p i n L i m b u r g . O n g e r e g e l d v e r s c h i j n e n d a a r n a a s t n o g d e zg. U i t g a v e n ( b o e k e n e n r a p p o r t e n ) . D e z e P u b l i k a t i e s e n U i t g a v e n w o r d e n u i t g e g e v e n d o o r d e S t i c h t i n g N a t u u r p u b l i k a t i e s L i m b u r g , s e c r e t a r i a a t : R. A k k e r m a n s ,

en w o r d t d e huidige (nul)situatie

vastgelegd

( z i e h e t a r t i k e l o p biz. 2-7).

W i l h e l m i n a l a a n 47, 6 0 4 2 E P R o e r m o n d , p o s t g i r o 6 2 4 0 5 4 7 t e M e l i c k B A S I S - O N T W E R P

(afbeelding

T Y P O G R A F I E : Stefan G r a a t s m a , Maastricht

G R A F I S C H E V E R Z O R G I N G : bvdm,

B u r e a u v a n d e M a n a k k e r , G r a f s e h e p r o d u k t i e s bv, M a a s t r i c h t

uit: D r a w i n g s

of British

Plants.

Stella R o s s - C r a i g , 1979)

D R U K ; D r u k k e r i j S t e e n b e e k bv, H o e n s b r o e k I S S N 0028-1107

N A T U U R H I S T O R I S C H G E N O O T S C H A P IN L I M B U R G V O O R Z I T T E R : A . J . W . L e n d e r s , G r o e n s t r a a t 106. 6 0 7 4 E L Melick A L G E M E E N S E C R E T A R I S : H . S c h m i t z , V i n k e n b e r g 6. 6 0 7 4 D L M e l i c k S E C R E T A R I S G E G E V E N S L E V E R I N G : R . E . M . B . G u b b e l s , Langs d e V e e s t r a a t 15, 6 1 2 5 R N O b b i c h t P E N N I N G M E E S T E R : M e v r . C . A d a m s - K a a s t r a , H, van Rodenbroeckstraat 43, 6413 A N H e e r l e n . T e l , 045-723 169 A D M I N I S T R A T I E : A . Duysters (Bureau) en L T h i s s e n (ledenadministratie). Adreswijzigingen, opgave nieuwe l e d e n , inlichtingen o v e r s t u d i e g r o e p e n , enz. r i c h t e n a a n : A d m i n i s t r a t i e N a t u u r h i s t o r i s c h G e n o o t s c h a p in L i m b u r g , P o s t b u s 8 8 2 , 6 2 0 0 A W M a a s t r i c h t . T e l . : 0 4 3 - 2 1 3 6 7 1 . P o s t g i r o ; 1036366, v o o r B e l g i ë ; 0 0 0 - 1 5 0 7 1 4 3 - 5 4 B E S T E L L I N G E N v a n P u b l i k a t i e s , ( o u d e ) M a a n d b l a d e n e n a n d e r e u i t g a v e n : u i t s l u i t e n d schriftelijk bij h e t P u b l i k a t i e b u r e a u N a t u u r h i s t o r i s c h G e n o o t s c h a p , G r o e n s t r a a t 106,6074 E L Melick of d o o r o v e r m a king v a n d e k o s t e n v a n h e t g e w e n s t e (inclusief p o r t o ) o p p o s t g i r o 4 2 9 8 5 1 ( v o o r B e l g i ë 0 0 0 - 1 6 1 6 5 6 2 - 5 7 ) , o n d e r vermelding van het g e w e n s t e L I D M A A T S C H A P : ƒ 37,50 p e r jaar: j e u g d - l e d e n t/m 17 jaar ƒ

17,50; s t u d e n t - l e d e n ƒ 20,-; h u i s g e n o o t -

l e d e n ƒ 1 0 , - : 65-^-leden ƒ 20,-; v e r e n i g i n g e n , instellingen e.d. ƒ I 12,50 L O S S E N U M M E R S : ƒ 5,-; l e d e n ƒ 4,- (m.u.v. e x t r a d i k k e e n t h e m a n u m m e r s )

WENKEN VOOR

KOPIJ-INZENDING

Diegenen die kopij willen inzenden voor het Natuurhistorisch Maandblad worden dringend verzocht zich zoveel mogelijk aan onderstaande richtlijnen te houden. D e redactie ontvangt indien mogelijk naast een uitdraai op papier in tweevoud ook een

floppy-disk.

I N H O U D : in h e t N a t u u r h i s t o r i s c h M a a n d b l a d v e r s c h i j n e n in d e r e g e l a r t i k e l e n o v e r d e B i o l o g i e en/of d e G e o l o g i e v a n L i m b u r g w a a r e n i g e r l e i v o r m v a n o n d e r z o e k aan t e n g r o n d s l a g h e e f t g e l e g e n .

I N H O U D

S A M E N V A T T I N G : alle a r t i k e l e n w o r d e n b e s l o t e n m e t e e n Engelstalige s a m e n v a t t i n g ( " s u m m a r y " ) , v o o r zien v a n e e n E n g e l s e t i t e l ; n i e t - N e d e r l a n d s t a l i g e a r t i k e l e n b o v e n d i e n m e t e e n N e d e r l a n d s t a l i g e . T E K S T : m a x i m a a l c i r c a 5 0 0 0 w o o r d e n . N i e u w e alinea's niet i n s p r i n g e n e n titel e n k o p j e s b o v e n d e h o o f d -

ß.G. Graatsma

s t u k k e n v o l l e d i g in K A P I T A L E N e n n i e t o n d e r s t r e p e n . A r t i k e l e n bij v o o r k e u r i n l e v e r e n o p f l o p p y - d i s k in

TERUGBLIKKEN EN

W o r d P e r f e c t - t e k s t f o r m a a t ( b i j v o o r k e u r z o n d e r aanduidingen v o o r " v e t " , "cursief', " o n d e r s t r e e p t " , " g r o o t " ,

VOORUITZIEN

" k l e i n " , " s u p e r s c r i p t " enz.) m e t g e p r i n t e t e k s t in t w e e v o u d . I N L E I D I N G : elk artikel begint m e t e e n k o r t e inleidende tekst ( b e k n o p t e introductie). L A T I J N S E N A M E N v a n p l a n t e n e n d i e r e n w o r d e n gecursiveerd, in d e g e p r i n t e t e k s t aan t e g e v e n d o o r e r e e n slangelijn o n d e r t e p l a a t s e n . W e t e n s c h a p p e l i j k e (latijnse) n a m e n v a n s y n t a x a ( p l a n t e n g e m e e n s c h a p p e n ) d i e n e n in d e g e p r i n t e t e k s t t e w o r d e n o m c i r k e l d . N E D E R L A N D S E

N A M E N van planten en dieren beginnen m e t een hoofdletter. Naamgeving op unifor-

m e wijze è n volgens d e m e e s t r e c e n t e naamlijsten. F I G U R E N : tekeningen, grafieken, kaartjes etc. o p g r o o t f o r m a a t aanleveren i n d i r e c t r e p r o d u c e e r b a r e v o r m ,

I

M. de ia Haye, H. Coops & S. Kerkhofs VLOTTENDE WATERRANONKEL, EEN T O E K O M S T IN DE GRENSMAAS?

2

d.w.z. bij v o o r k e u r in z w a r t e inkt; bij e v e n t u e l e t e k s t e n e n schaal-aanduidingen in d e f i g u r e n r e k e n i n g h o u d e n m e t verkleining. S c h e r p e (contrastrijke) zwart-wit- en kleuren-foto's o p g r o o t formaat (min. 1 3 x 1 8 c m ) a a n l e v e r e n . O o k ( k l e u r e n ) d i a ' s k u n n e n d i r e c t w o r d e n v e r w e r k t . F i g u r e n l o s b i j v o e g e n ( d u s niet t u s s e n d e

E.J.0. Kampanje

t e k s t o p n e m e n ) ; d o o r l o p e n d n u m m e r e n e n in d e t e k s t in logische v o l g o r d e n a a r d e f i g u r e n v e r w i j z e n . F i g u u r -

EEN HAMSTER MET

n u m m e r i n g in a r a b i s c h e cijfers. F i g u u r o n d e r s c h r i f t e n bij e l k a a r o p e e n a p a r t e pagina.

•OLIFANTSTANDEN'

T A B E L L E N : l o s b i j v o e g e n ( d u s n i e t t u s s e n d e t e k s t o p n e m e n ) ; d o o r l o p e n d n u m m e r e n e n in d e t e k s t in

8

logische v o l g o r d e n a a r d e t a b e l l e n v e r w i j z e n . T a b e l n u m m e r i n g in r o m e i n s e cijfers. T a b e l b o v e n s c h r i f t e n bij ( = b o v e n ) d e t a b e l l e n v e r m e l d e n . T a b e l l e n in W o r d P e r f e c t u i t s l u i t e n d m e t " t a b s " a a n m a k e n { d u s n i e t m e t spaties o f d e t a b e l f u n c t i e v a n W P ) . N O T E N : é é n d o o r l o p e n d e n u m m e r i n g a a n h o u d e n e n als g e w o n e cijfers in d e t e k s t o p n e m e n ( d u s n i e t in s u p e r s c r i p t ) e n in d e kopij o m c i r k e l e n . D e b i j b e h o r e n d e n o o t - t e k s t e n g e z a m e n l i j k a a n h e t e i n d e v a n h e t artiktel als g e w o n e W o r d P e r f e c t - t e k s t o p n e m e n ( d u s n i e t m.b.v. d e v o e t n o o t - o p t i e v a n W P ) . L I T E R A T U U R V E R W I J Z I N G E N

in d e t e k s t : a l l e e n a u t e u r e n jaartal n o e m e n . B i j t w e e a u t e u r s b e i d e n

v e r m e l d e n v e r b o n d e n d o o r " & " , bij m e e r d a n t w e e a u t e u r s a l l e e n d e e e r s t e g e v o l g d d o o r "et al."

R.M. Laan & 6. Verboom DE G E E L B U I K V U U R P A D I N LIMBURG: HET K A N N O G STEEDS!

10

KORTE MEDEDELING

18

BOEKBESPREKINGEN

19

RECENT VERSCHENEN

20

cursief.

L I T E R A T U U R L I J S T : bij e l k a r t i k e l b e h o o r t e e n lijst v a n g e c i t e e r d e l i t e r a t u u r . O o k h i e r i n d e latijnse n a m e n v a n p l a n t e n e n d i e r e n c u r s i v e r e n e n d e latijnse n a m e n v a n s y n t a x a o m c i r k e l e n . G e e n w i t r e g e l s t u s s e n d e verschillende literatuurreferenties e n niet inspringen. E e n literatuurreferentie w o r d t telkens begonnen m e t a u t e u r ( s ) , jaartal e n titel v a n h e t g e s c h r i f t . O V E R D R U K K E N : 2 5 o v e r d r u k k e n w o r d e n gratis t e r b e s c h i k k i n g g e s t e l d . M e e r e x e m p l a r e n v o l g e n s afspraak e n tegen vergoeding. V E R A N T W O O R D E L I J K H E I D : v o o r d e i n h o u d v a n g e t e k e n d e bijdragen zijn d e a u t e u r s v e r a n t w o o r d e l i j k .

NATUURHISTORISCH

MAANBLAD

83-1 1994

TERUGBLIKKEN EN VOORUITZIEN U heeft zojuist, na de onverwachte omslag aandachtig te hebben bekeken,

met kleuren-afbeeldingen waren verluchtigd. Al met al betekent dit zo'n 52

het eerste nummer van de 83e jaargang opengeslagen en constateert nu

pagina's meer dan een 'normale' jaargang van 20 pagina's per aflevering

dat 'de verandering' zich ditmaal blijkbaar tot de omslag beperkt heeft. Niets

(11 afleveringen waarondereen dubbelnummer). Zo'n omvangrijke uitbrei-

is echter minder waar. U heeft hier een in meerdere opzichten nieuwe jaar-

ding van een jaargang met bijna 20% brengt uiteraard de nodige extra

gang van ons verenigingsblad in handen, maar daarover zo meteen meer.

kosten met zich mee. Het Genootschap heeft deze (incidentele) kostenver-

Het is inmiddels al weer zes jaar(gangen) geleden dat ons Maandblad een

hoging weten te financieren dankzij enerzijds een aantal

complete face-lift onderging; naar het oordeel van velen destijds een bijzon-

subsidie-aanvragen; daarnaast is echter een belangrijk deel 'uit eigen zak'

dere en zeer geslaagde 'verjonging' van ons verenigingsblad.

betaald. Dit laatste was mogelijk geworden dankzij de goed lopende 'leve-

Na vijfjaargangen-nieuwe-stijl

werd met ingang van de zojuist voltooide 82e

ring tegen betaling' van flora- en fauna-gegevens aan derden (vaak com-

jaargang de typografie van het binnenwerk geoptimaliseerd c.q. aangepast

merciële bureaus) en dit weer dankzij het feit dat het Genootschap inmid-

aan de praktijkervaringen

Maandblad-

dels is uitgegroeid tot de belangrijkste gegevensleverende organisatie in Lim-

nieuwe-stijl. Deze 'verandering' liet de omslag echter grotendeels onge-

burg. Uiteindelijk kon deze extra dikke jaargang dus mede gerealiseerd

moeid. Dit laatste had alles te maken met het feit dat de bij de start van de

worden dankzij de vele actieve waarnemers die het Genootschap inmiddels

opgedaan met die vijf jaargangen

gehonoreerde

77e jaargang vastgestelde zesdelige kleurenreeks voor de omslag nog niet

telt en die met een nimmer aflatende energie de Limburgse natuur jaar in

compleet was. Met het afgelopen december-nummer werd de zesde jaar-

jaar uit op kaart zetten en in kaart brengen.

gang-nieuwe-stijl voltooid en daarmee de reeks van zes kleuren voor de

Een korte terugblik op jaargang 82 is hier dan ook wel op zijn plaats. Het

jaarlijks wisselende (rugjkleur gecompleteerd. Het bereiken van dit punt

januari-nummer

was voor de redactie aanleiding om in navolging van het aangepaste bin-

nummer, bestaande uit een uitgebreide en zeer lezenswaardige studie over

nenwerk ook de omslag aan te pakken en met ingang van de thans voor u

het cultuurlandschap in Mergelland-Oost en daarbij voorzien van een vijftal

liggende 83e jaargang het Maandblad een nieuw, helder 'jasje' mee te geven.

losse (gevouwen) kaartbijlagen, ten dele in kleur. De volgende twee num-

Een tweede reden om op een nieuwe omslag over te stappen, werd ingege-

mers behoorden tot de categorie 'normaal', d.w.z. twee gevarieerde num-

ven door de constatering dat de ietwat sombere, grijze omslag vaak geasso-

mers van elk 20 pagina's. Het april-nummer

cieerd werd met het klassieke grauwe kringlooppapier

thema-nummer

(de beide papier-

bleek meteen al een topper een 28 pagina's dik thema-

was daarentegen weer een

van 28 pagina's, ditmaal bestaande uit een uitgebreide

soorten hadden echter totaal niets met elkaar te maken) en waarop met

studie over het areaal van 'onze' Muurhagedis. Het mei-nummer was in

name foto's vaak minder helder overkwamen dan op een witte achtergrond

zoverre een thema-nummer

het geval zou zijn geweest.

den, als centraal thema natuurherstel en -beheer hadden. Het juni-num-

Op verzoek van de hoofdredactie heeft onze

'genootschaps-vormgever',

dat de beide artikelen die deze aflevering vul-

mer spande in deze jaargang qua omvang de kroon: een extra dubbeldik

grafisch ontwerper Stefan Graatsma, de mogelijkheden onderzocht van een

thema-nummer

representatieve omslag op helder wit papier waarbij hij het eveneens door

kleurenplaat), geheel gewijd aan de in meerdere opzichten unieke Tran-

(48 pagina's, voorzien van een over 2 pagina's verdeelde

hem ontworpen en bij ons inmiddels vertrouwde grafisch beeldmerk niet uit

chotkaart van Limburg. Dit nummer verscheen tevens als aparte

het oog heeft verloren. Zijn (typojgrafisch inzicht heeft, zou inmiddels heeft

in de reeks Publicaties van het Natuurhistorisch Genootschap (deel XL, af-

kunnen vaststellen, geleid tot een bijzonder ontwerp: een in het oog sprin-

levering 2). Het juli/augustus-'dubbel'-nummer

gende, vernieuwende omslag op wit papier; een 'visitekaartje' waar het

eens een 'normaal', gevarieerd nummer van 20 pagina's, maar de volgen-

publikatie

was voor de afwisseling nu

Genootschap op wegnaar 2000 (weer) mee voorde dag kan komen. In dit

de twee afleveringen waren beide wederom thema-nummers:

nieuwe ontwerp zal voortaan èlke aflevering gekenmerkt worden door een

ber verscheen het 'vissennummer', een nummer van 28 pagina's van en

eigen (steun)kleur, waardoor de omslag niet alleen door de wisselende 'voor-

over de Vissenstudiegroep dat geheel gewijd was aan de vissen in de Lim-

plaat', maar ook qua kleurstelling elke maand van de voorgaande zal afkij-

burgse wateren en in oktober vond de feestelijke presentatie plaats van het

ken. Met deze nieuwe omslag geeft de redactie wederom gestalte aan haar

dubbeldikke 'Koningssteennummer', een nummer van 40 pagina's over een

in januari 1988, bij het begin van de 77e jaarganggeïntroduceerde

natuurontwikkelingsproject

lijfspreuk

in septem-

in het Limburgse Maasdal en daarbij verluch-

'Alleen de verandering houdt stand', in de hoop dat ook deze aantrekkelijke

tigd met een achttal over de diverse artikelen verspreide kleurenfoto's, een

omslag weer de nodige nieuwe leden zal aantrekken.

initiatief dat zeker navolging verdient. Het november- en decembernum-

Een tweede ingrijpende doch voor de lezers van het Maandblad minder in het

mer tenslotte behoorden weer tot de 'normale', gevarieerde nummers van

oog springende verandering die de redactie heeft kunnen realiseren, betreft

elk 20 pagina's.

de gebruikte papiersoort voor zowel omslag als binnenwerk. In deze tijd van

Resumerend kan gesteld worden dat 1993 een extra dik en zeer gevarieerd,

toenemende milieu-bewustwording en -bescherming, kan een 'groene' vere-

kleurrijk 'thema-jaar' is geworden en dat mede dankzij een 'genereuze bij-

niging als het Natuurhistorisch Genootschap niet achterblijven als het gaat om

drage' van al onze actieve waarnemers gerealiseerd kon worden.

de toepassing van milieuvriendelijkere materialen bij de produktie van haar verenigingsblad. Ik doel hiermee op de overstap naar een zgn. 'minder-milieubelastende' papiersoort (d.w.z. ongebleekt ofwel niet chloorgebleekt papier) voor zowel de omslag als het binnenwerk von ons Maandblad. De afgelopen zes jaargangen werden gedrukt op 115 grams chloorgebleekt papier met een 190 grams grijze, eveneens chloorgebleekte omslag. Vanafnu zal ons Maandblad worden gedrukt op 115 grams ongebleekt papier en voorzien zijn van een 170 grams witte ongebleekte omslag. Jaargang 82 telde in totaal maar liefst 292 pagina's waarvan een I O-tal

Een nieuwe start met een nieuw gezicht: wie weet wat deze jaargang ons weer zal brengen. Met nu al ruim 15 aangemelde lange en korte bijdragen alsmede een tweetal thema-nummers zijn de vooruitzichten voor de redactie wat dat betreft in ieder geval al positief en rest mij tenslotte, mede namens de overige redactie-leden, alle lezers van ons Maandblad een voorspoedig en bovenal zeer lezenswaardig 1994 toe te wensen.

Bart G.

Graatsma

83-1

1994

NATUURHISTORISCH

MAANBLAD

VLOTTENDE WATERRANONKEL, EEN TOEKOMST IN DE GRENSMAAS? PRO EGT WATERPLANTEN GRENSMAAS 1991 EN 1992 Michelle de ia H o / e , Adviesbureau Hugo Coops, RIZA,

Postbus

Stan Kerkhofs, RIZA,

"AquaSense".

I 7, 8200

Postbus 9072,

AA 6800

Postbus

95125.

1090

HC

Amsterdam

Lelystad ED Arnhem

In opdracht van de Provincie Limburg is door Bureau Stroming voor de Maas van Eijsden tot Kessel het natuurontwil
FIGUUR

onderzoek getracht te voorspellen w a t de hydrologische, morfologische en

V/ottende

ecologische gevolgen van de uitvoering van het natuurontwikkelingsplan zullen zijn. Tevens w o r d t de huidige (nul)situatie vastgelegd ( B O T T E R W E G & S i L V A , 1 9 9 2 ) .

V L O T T E N D E W A T E R R A N O N K E L E N

H A A R

M I L I E U

Vlottende waterranonkel is een ondergedoken waterplant zonder drijfbladeren ( A R B E R , 1 9 2 0 ; E T T L et ai.

1 9 8 1 ; W E E D A et al.,

1985).

Z e w o r d t oorspronkelijk aangetroffen in matig tot snelstromende ( 0 , 2 5 - 0,9 m/sec.) heldere oligo- tot mesotrofe rivieren, op een diepte van 3 0 - 9 0 cm onder de waterspiegel (HASLAM, I 9 7 8 ; B O N N A R D & M I C H O N , D E T H I O U X , 1982).

1981;

D e soort is recent echter

ook aangetroffen in voedselrijkere systemen ( E T T L et al.,

1981;

VANDER

BORGHT

et

ai.

I.

Groeivorm

van

waterranonkel stromend (naar 1989).

in

water DETHIOUX,

NATUURHISTORISCH

MAANBLAD

83-1 1994

O N D E R Z O E K

vloed is op de kieming van zaden van Vlotten-

V O O R O N D E R Z O E K IN 199 1

waterranonkel in zijriviertjes en zijbeken van

wanneer ze bedekt raakt met slib kan ze af-

In 1991 zijn groei-enoverlevingsproeven ge-

zijn om te bepalen in hoeverre natuurlijke

sterven

daan met Vlottende waterranonkel in een

kolonisatie van de planten in de Grensmaas

doorstroomopstelling met Maaswater ( D E L A

verwacht kan worden. V o o r de resultaten

die goed is aangepast aan het leven in lang-

H A Y E , 1992). Eén van de conclusies van dit

zaam tot snel stromende rivieren met een

van de kiemproeven en de inventarisatie

onderzoek was dat de planten kunnen over-

middenloopkarakter met een grof, instabiel

wordt verwezen naar

leven en groeien in Maaswater bij een con-

substraat en wisselingen in afvoer

1982) en kan blijkbaar enige verontreiniging verdragen, zolang het water relatief helder

H E T

tegen beschaduwing SON,

1979;

(COOK,

1966;

VANDER BORGHTefo/.,

(PURSEGLOVE,

DAW-

l982);ook

1988).

Vlottende waterranonkel is een waterplant

(BUTCHER,

stante waterdiepte van ± 25 cm. O p basis van

1933; H A S L A M , 1978). D e sterk gevorkte bla-

de experimenten kan gezegd worden dat het

deren zijn goed gestroomlijnd (figuur I). D e

ontbreken van waterplanten in de G r e n s -

planten wortelen niet diep, tot 15 cm, maar

maas niet op de eerste plaats aan de slechte

het wortelstelsel is sterk vertakt ( H A S L A M ,

waterkwaliteit ligt. D e groei van nieuwe

1978). Aan tegen de bodem groeiende sten-

scheuten was in de controle-opstelling, met

gels kunnen eveneens wortels gevormd w o r -

leidingwater en verdund Maaswater, sterker

den. Bij grote afvoeren kunnen de boven-

dan in onverdund Maaswater. Het regelma-

grondse delen van de plant afgerukt worden.

tig verwijderen van slib- en algenaangroei van

Het achterblijvende wortelstelsel kan op-

de planten in Maaswater gaf een toename van

nieuw uitlopen. D e planten hebben een rela-

nieuwe scheuten te zien ten opzichte van

tief hoge groeisnelheid, mogelijkeen aanpas-

onbehandelde planten. D e overleving van de

sing aan het oplopen van beschadiging in tur-

planten in de controle-opstelling was 100%.

bulent water ( H A S L A M , 1978). Losdrijvende

In de doorstroomopstelling met onverdund

delen van planten, ontstaan door bijv. maaien

Maaswater was de overleving het hoogst in

of een tijdelijke hoge afvoer, kunnen zich en-

de bak waar algen en slib van de planten ver-

kele maanden handhaven zonder veel te

wijderd werden, namelijk 9 3 % van de inge-

groeien. Meteen nadat ze vastgehecht zijn

zette planten. In de twee onbehandelde bak-

beginnen de planten te groeien ( H A S L A M ,

ken overleefde 67 en 8 3 % van de planten.

1978).

de Maas geïnventariseerd. Dit kan van belang

DE LA H A Y E

M A T E R I A A L

(1993).

E N

M E T H O D E N

P R O E V E N MET W I S S E LENDE W A T E R S T A N D E N D e sluis (7,5 m breed x 55 m langx 6,5 m diep) naast de stuw van Borgharen isgebruiktvoor de semi-veldexperimenten met wisselende waterstanden. D o o r het openen en sluiten van de in- en uidaten van de boven- en onderdeur kan het waterpeil in de sluis tot op zekere hoogte geregeld worden. Van betonijzermatten (I m x 2,5 m; maaswijdte 15 cm; draaddikte 7 mm) zijn 5 drijvende en 5 op de bodem verankerde proefopstellingen geconstrueerd. In de drijvende opstelling stonden de planten + 50 cm onder de waterspiegel. Van de drijvende en veran-

D o o r de grote lengte die de planten kunnen krijgen, tot 6,5 meter, zijn ze flexibel ten opzichte van schommelingen in de waterstand, ook tijdelijke droogligging kunnen ze overle-

O N D E R Z O E K IN 1992 D e Maas wordt gevoed door regenwater.

ven mits het substraat waarin de wortels

Over het algemeen resulteert dit in lage af-

groeien nat blijft

voeren in de zomer en hoge afvoeren in de

(HASLAM,

1978).

In het milieu waarin de planten meestal w o r -

winter. Naast deze seizoensschommelingen

den aangetroffen komen ze niet vaak tot

komen in de Grensmaas dagelijkse fluctuaties

vruchtzetting. D o o r

van

in afvoer voor als gevolg van de waterkracht-

schommelingen in de waterstand worden de

centrale in Lixhe (B). Bij het huidige nauwe

het optreden

bloemen onder water getrokken, waardoor

en relatief diepe stroombed kan dit leiden tot

ze niet door Insekten

grote verschillen in waterstand en stroom-

(SCULTHORPE,

1967)

bestoven kunnen worden. D e vegetatieve

snelheid. Deze factoren kunnen belangrijk

voortplanting geschiedt met winterknoppen

zijn voor het voorkomen van Vlottende wa-

(turionen) en stekken ( E T T L et al., 1981).

terranonkel in de Grensmaas.

O v e r de gevoeligheid van Vlottende water-

Bij de experimenten in 1992, uitgevoerd in de

ranonkel voor giftige stoffen is weinig be-

sluis naast de stuw te Borgharen, is onder-

kend. In vergelijking met andere waterplan-

zocht of waterstandsfluctuaties invloed heb-

ten is Vlottende waterranonkel niet erg ge-

ben op de overleving, de groei en de kieming

voelig voor blootstelling aan verhoogde am-

van Vlottende waterranonkel, gegeven de

monia (NH4*)-concentraties 1977;

de waterranonkel. Daarnaast is het voorkomen van Vlottende

blijft ( W H I T T O N , 1975). D e plant kan slecht

etal.,

huidige waterkwaliteit van de Maas. In de

D E T H I O U X , 1982). Indirect kan een

doorstroomopstelling op meetstation Eijs-

(GLÄNZER

toename van de concentratie voedingsstof-

den zijn bij een constante waterstand van 25

fen via een afname van de helderheid, door

cm dezelfde proeven uitgevoerd als contro-

o.a. een toename van de algengroei, een ne-

le van de experimenten met wisselende wa-

gatief effect op de planten hebben ( W E S T L A -

terstanden in de sluis. Bij de kiemproeven is

K E , 1973; W H I T T O N , 1975).

tevens getest of het type substraat van in-

kerde opstellingen zijn er acht gebruikt voor proeven met de hele plant en t w e e v o o r kiemproeven met de zaden (voor meer details zie D E L A H A Y E , 1993). In figuur 2 is op schematische wijze de opstelling in sluis Borgharen weergegeven. Het plantenmateriaal was afkomstig uit de Voer, een zijbeek van de Maas. De scheuten, van ± 45 cm lang, zijn gekoeld vervoerd en in potten geplaatst meteen mengsel van 50% kiezel (00,6-2,0cm) en 50%grind (02,0-5,0 cm). Na de start van de proeven zouden de planten eerst gedurende 2 maanden acclimatiseren op een constante waterdiepte van 50 cm. Na deze periode van acclimatiseren zou een hoogwatergolf gesimuleerd worden door de sluis voor een periode van 2-6 dagen gedeeltelijk vol te laten lopen. De duur van de hoogwatergolf is gebaseerd op waterstandgegevens van 1991 van Borgharen (bron: dataset Stuw Borgharen). Eens per maand werd de plantlengte en het aantal bladeren van de planten bepaald. De plantlengteisgemetenvanafhetsubstraatoppervlak tot het bovenste blad van de plant. Bij een waterstand van 50 cm werden op 23

NATUURHISTORISCH

83-1 1994

F/GUUR 2.

boven aanzicht

Schematische weergave

van de

proefopstelling

sluw Borgharen

in sluis

Borgharen. A. bovenaanzicht B. overzicht

7

gen

met

A

den

g e m e t e n voor,

1

stroomsnelhe-

o c h t e r e n naast de

t 11

sluis

opstellin-

opstellingen C. detail 10

10

van de

opstelling

met links de

drijvende

en r e c h t s de

verankerde

opstelling.

MAANBLAD

P R O E V E N MET EEN CONSTANTE WATERSTAND EN B E S C H A D U W I N G D e doorstroomopstelling op het dak van meetstation Eijsden was hetzelfde als de opstelling die in 1991 gebruikt werd (zie ook D E L A H A Y E , 1 9 9 2 ) . V o o r het verkrijgen van een

meer gelijkmatige afvoer was alleen de waterafvoer verbreed. V o o r de proeven met Vlottende waterranonkel werden 4 polyetheen bakken gebruikt (inhoud 3 0 0 I). D e doorstroming van het Maaswater bedroeg ±

• stortsteen

1000 I/uur; het Maaswater in de bakken werd

op de bodem

drijvend

tas?

n f

S

ieder uur + 3 maal ververst. D e stroomsnel-

4"-

heid in de bakken bedroeg 4-6 cm/seconde.

i

In iedere bak werden 13 potten met elk één plant geplaatst, 2 5 cm onder het wateropper-

• pot met plant

vlak. De planten werden + 3 x per week van algen en slib ontdaan. juni met een O t t molen (type Z 2 I 0 ) de

heidsmetingen van voor en achter de proef-

Gedurende de proefperiode werd eens per

stroomsnelheden voor, achter en naast de

opstellingen lineair geïnterpoleerd.

maand de plantlengte en het aantal bladeren

proefopstellingen gemeten (figuur 2). Voor

Bij de start van de proef eind mei was de ge-

bepaald. Bij de proefinzet, eind mei, was de

het verkrijgen van de stroomsnelheden bo-

middelde plantlengte 5 1 cm (n = 5 2 ) en had-

gemiddelde plantlengte 4 4 cm en iedere plant

ven de proefopstellingen zijn de stroomsnel-

den de planten gemiddeld I 3 bladeren.

had gemiddeld 1 0 bladeren.

FIGUUR

3. Groei

Gemiddeld opstelling

planten

aantal

in de opstellingen

bladeren

met wisselende

en de gemiddelde

(t t/m 4 zijn de opeenvolgende

waterstanden

lengte

van de scheut

opstellingen

in de sluis).

in sluis B o r g h a r e n van mei tot en met juli.

(cm) ± 2SE in a, de verankerde

en fa. d e

drijvende

NATUURHISTORISCH

MAANBLAD

83-1 1994

Eind september zijn alle planten (n = 52) na

stelling langer dan de planten in de drijvende

de meting at random over de 4 bakken ver-

opstelling; dit verschil in lengte is significant.

deeld. Twee van de 4 bakken werden gedu-

Uit de A N C O V A (tabel I) blijkt dat ook de

rende 4 dagen afgedekt met zwart landbouw-

stroming een deel van het verschil in lengte

plastic (26 t/m 29 september 1992) om be-

tussen de planten in juni verklaart. Het aan-

schaduwingseffecten te simuleren. Tijdens de

tal bladeren in juni is niet aantoonbaar ver-

verduistering werd enkele malen de water-

schillend tussen de planten in de drijvende en

temperatuur van alle bakken gemeten. O n -

de verankerde opstelling. In juli zijn in beide

danks het warme weer tijdens de verduiste-

opstellingen zowel de plantlengtes als de aan-

ringsproef bleef de watertemperatuur in de

tallen bladeren nauwelijks toegenomen ( f i -

verduisterde bakken gelijk aan die van de

guur 3). D o o r de grote spreiding binnen de

niet-verduisterde bakken. T w e e weken na

behandelingen is dan geen significant effect

het beëindigen van de verduisteringsproef

van de behandelingen meer te vinden.

werden de planten voor het laatst gemeten.

In figuur 4 is de scheutlengte in juni uitgezet tegen de stroomsnelheid. Uit deze figuur blijkt dat, vooral bij lage stroomsnelheden, de

STATISTISCHE V E R W E R KING GEGEVENS De plantlengte en het aantal bladeren van de planten met wisselende waterstanden in sluis Borgharen en met constante waterstand in de doorstroomopstelling op meetstation Eijsden zijn in alle figuren en tabellen steeds gegeven als de gemiddelde waarde per opstelling of bak ± 2 X standaardfout (2SE) (= 9 5 % - betrouwbaarheidsinterval rond het gemiddelde). Het effect van de behandelingen met wisselende waterstanden in de sluis is getoetst in een covariantie-analyse, waarbij de op 23 juni gemeten stroomsnelheden als covariaat werden beschouwd. Het vergelijken van de verduisterde en de niet-verduisterde planten is gedaan door de frequentie te bepalen van het aantal planten waarbij hetaantal bladeren met 100 of meer was toegenomen. De verschillen zijn getest met een chi-kwadraat toets.

scheuten van de planten in de verankerde opstelling langer zijn. Naarmate de stroomsnelheid toeneemt neemt het verschil in scheut-

stroomsnelheid ( cm/s )

FICUUR

4. Scbeuttengte

verankerde wisselende rondjes gesloten

in juni van de planten

en de drijvende waterstanden

en gestippelde rondjes

opstelling

in de

met

in sluis Borgharen lijn = verankerde

en doorgetrokken

(open opstelling,

lijn —

drijvende

opstelling).

lengte tussen de planten in de drijvende resp. verankerde opstellingen af. Tijdens de acclimatisatieperiode (mei-juni) zijn de planten twee keer onbedoeld aan hoogwater blootgesteld. D e waterstanden van het meetpunt Borgharen-Dorp van eind mei tot half juli zijn weergegeven in figuur 5. Bij 3870 cm N A P te Borgharen-Dorp (de doorgetrokken horizontale lijn in figuur 5) staan de planten in de sluis + 50 cm in het water. Met de korte, hoge pieken is in de figuur aangegeven wanneer de sluis vol is geweest (2x vanwege palingtrek en 2x voor het schutten van een roeiboot). De lage, lange pieken zijn de perioden met hoge afvoer van de Maas en een hogere waterstand in de sluis, van 3 tot en met 8 juni en 21 en 22 juni. Tijdens het meten van de planten in juli waren opvallend veel bladeren (30-50%) beschadigd of geheel afgebroken. In de periode van 24 juli tot 15 augustus zijn alle bladeren

van de planten verdwenen, alleen de stengels waren gedeeltelijk nog aanwezig. Zowel in de drijvende als in de verankerde opstelling leken de bladeren heel selectief, stuk voor stuk, opgegeten. De meeste bladeren zijn verdwenen in de periode waarin de waterstand kunstmatig verhoogd was en de doorstroming in de sluis laag was. Vraat door vogels is vrijwel uitgesloten omdat de verankerde opstelling zich 2 m onder de waterspiegel bevond. Bovendien zou het voor mogelijke planteneters zoals Meerkoeten (fu//ca atra) en Knobbelzwanen {Cygnus olor) vrijwel onmogelijk zijn om uit de smalle hoge sluis te vliegen. In één van de bakken van de doorstroomopstelling op meetstation Eijsden is nadien een proef gedaan om de mogelijke predatie van Vlottende waterranonkel door vis te onderzoeken'.

R E S U L T A T E N

P R O E V E N MET W I S S E LENDE W A T E R S T A N D E N De overleving van Vlottende waterranonkel in de opstellingen met wisselende waterstanden in de sluis was 100%. In figuur 3 zijn de

FiGUUR

5.

Waterstanden

resultaten van de lengtegroei weergegeven

bij

van mei tot en met juli.

meetpunt

Borgharen-Dorp

In mei bij het begin van de proef zijn de plan-

(mei-juli

ten in de drijvende en de verankerde opstel-

Bij een stand

lingen gelijk. In juni is zowel bij de planten in de drijvende als in de verankerde opstellin-

1992). water-

van

3870

cm NAP

staan

planten

in de

de

sluis ± SO cm

gen een duidelijke toename van de plantleng-

onder

te en het aantal bladeren te zien. In juni zijn

water

(doorgetrokken

de planten in de op de bodem verankerde op-

horizontale

juli 1992

lijn).

•

oktober

^ 30oh

FIGUUR

6. Gemiddeld

Vlottende

aantal

waterranonkel

ling met constante (september)

waterstand

en na (oktober)

proef. D e bladaantallen planten

bladeren

in de

in Eijsden de

voor

verduisterings-

van de

verduisterde

(uit bak I en IV) en van de

de planten

van

doorstroomopstel-

(uit bak II en III) zijn

niet-verduister-

83-1 1994

NATUURHISTORISCH

wel alleen uit pas ontloken frisgroene blaad-

cant langer dan de planten in de drijvende

jes. D e stengels van de niet-verduisterde

opstelling. Blijkbaar reageert Vlottende wa-

planten waren overwegend groen; boven-

terranonkel op een verminderd lichtklimaat,

dien was bij de bladeren de verhouding tus-

bij lage stroomsnelheden, met lengtegroei. In

sen oude en jonge bladeren minder eenzijdig.

de rivier zelf heeft een hoogwater echter

Bij de verduisterde bakken I en IV leidde de

naast een verslechtering van het lichtklimaat

verduistering alleen bij bak IV tot een afname

ook een aanzienlijke toename van de stroom-

van het aantal bladeren. In de andere 3 bak-

snelheid tot gevolg, waardoor planten be-

ken is een toename van het aantal bladeren

schadigd kunnen worden.

te zien ten opzichte van de meting voor de

De lage doorstroming tijdens de kunstmati-

verduistering. Het vergelijken van het gemid-

ge hoogwaterperiode en de aanzienlijke hoe-

deld aantal bladeren tussen de bakken die

veelheid vis in de sluis heeft waarschijnlijk

verduisterd en niet-verduisterd zijn geweest,

geleid tot voedselgebrek bij de vissen, wat

levert geen significant verschil op. Het aantal

mogelijk tot predatie van de proefplanten

planten waarbij meer dan 100 bladeren erbij

heeft geleid.

gekomen waren, was significant hoger bij de

samengevoegd.

niet-verduisterde planten. In de verduisterde opstelling was slechts bij 15% van de planten het aantal bladeren met meer dan 100

P R O E V E N MET EEN CONSTANTE WATERSTAND EN B E S C H A D U W I N G

MAANBLAD

toegenomen, bij de niet-verduisterde opstelling was dat bij 4 6 % van de planten het geval (p<0,OI).

De stroomsnelheden in de sluis van 6-12 cm/ sec. zijn in combinatie met een wisselende afvoer blijkbaar genoeg om de planten min of meer vrij van slib en algenaangroei te houden. De planten in de doorstroomopstelling met constante waterstand in Eijsden moesten 3x per week ontdaan worden van algen en slib om afsterven te voorkomen.

In de doorstroomopstelling met constante waterstand was de overleving van de planten

Omdat in het doorstroomsysteem de plan-

100%. Bij de maandelijkse opname van de

ten tijdens het aflezen vaak ontwortelden is

D I S C U S S I E

groei is steeds een toename van het aantal

E N

uit de lengte van deze planten niets af te lei-

C O N C L U S I E S

bladeren waar te nemen in alle bakken van de

den. Vlottende waterranonkel is een plant die op elke knoop wortels kan vormen

doorstroomopstelling. In figuur 6 is te zien dat het gemiddelde blad-

Gedurende de eerste weken dat Vlottende

aantal van de planten in september, voor de

waterranonkel in de sluis stond zijn de plan-

verduisteringsproef, ongeveer gelijk is. Na de

ten, gezien de vitale groei, niet direct aan

verduistering is het aantal bladeren hoger bij

beperkende omstandigheden zoals lichtge-

de niet-verduisterde planten.

brek, blootgesteld. Tijdens de twee hoogwa-

De planten in de verduisterde bakken hadden

terperioden gedurende de acclimatisatie-

vlak na het verwijderen van het plastic een

periode van de planten was de afvoer van de

gelige kleur. Veel van de bladscheden waren gedeeltelijk bruin. Twee weken na het beëindigen van de verduistering werden alle plan-

Maas zo hoog, dat het laag houden van de waterstand in de sluis niet mogelijk was. Tij-

ten gemeten. De stengels van de planten die 4 dagen in het donker gestaan hadden waren duidelijk donkerder en het loof bestond vrij-

dens deze hoogwaterperioden is de stroomsnelheid in de sluis niet hogergeweest dan 612 cm/s. De planten in de verankerde opstelling zijn na deze hoogwaterperioden signifi-

het tijdens de experimenten moeilijk maakte de plant in één pot te houden. Na de verduisteringsproef werden de planten in de doorstroomopstelling niet meteen gemeten, maar twee weken later, omdat buiten een kleurverschil weinig verschil tussen de verduisterde en de niet-verduisterde planten te zien was. In deze twee weken is regeneratie opgetreden bij de verduisterde planten. Desondanks was de toename van hetaantal bladeren in de verduisterde opstelling geringer, zoals verwacht op basis van de gevoeligheid van Vlottende waterranonkel voor beschaduwing ( C O O K , 1966; 1979;

TAËEL

I. ANCOVA

voor de parameters

tabel

groei

lengte,

van Vlottende

scheut

en aantal

waterranonkel

(HASLAM,

1978; D E T H I O U X , 1989) een eigenschap die

VANDER

BORGHT

DAWSON,

et al., 1982). W a n -

neer de stroomsnelheid in de doorstroom-

in de sluis

bladeren.

opstelling tijdens en na de verduistering ho23 j u n i

ger was geweest waren de gele en bruine

datum

26 m e i

parameters

lengte

aantal

lengte

aantal

24 j u l i lengte

aantal

gedeelten van de planten waarschijnlijk afge-

scheut

bladeren

scheut

bladeren

scheut

bladeren

broken en weggespoeld, waardoor de regeneratie minder was geweest.

Percentage verklaarde variantie van:

Zowel in 1991 als in 1992 was de overleving

covariaat: -stroomsnelheid

0,7ns

0.9ns

3,9*

0,8ns

O, Ins

0,04ns

12.4*

3.5ns

1.5ns

1

O.éns

totaal verklaard

hoog: 9 3 % in 1991 en 100% in 1992. Kennelijk is een stroomsnelheid van 4-6 cm/sec. te

hoofdeffect: -drijvend/verankerd

van planten in de doorstroomopstelling

0.8ns

0,94ns

(* p < 0,05 . ** p < 0,01, * * * p < = 0,001 en ns = niet significant)

16,3*

4,3ns

l,6ns 3, Ins

3,3ns 3,9ns

laag om aangroei van algen en ophoping van slib op de planten te voorkomen. In 1992 is, in tegenstelling tot in 1991, direct na de start van de proeven begonnen met het vrijhou-

NATUURHISTORISCH

MAANBLAD

den van de planten van algen en slib. Mogelijk is hierdoor de overleving in 1992 hoger dan

83-1 1994

likely when suitable habitats become

S U M M A R Y

available. Colonisation will probably de-

in 1991.

A FUTURE F O R RIVER W A T E R

velop from floating shoots. Seed produc-

D e grotere lengte bij de planten in de veran-

CROWFOOT

tion in the area appears to be too low.

kerde opstelling t.o.v. de drijvende opstelling

FLUITANS

in de sluis trad alleen op bij lage stroomsnel-

MEUSE?

{RANUNCULUS

LAMK.) IN T H E RIVER

Germination of seeds in the water of the River Meuse is not optimal

heden. Z o w e l in de opstelling met wisselende waterstanden in sluis Borgharen als in de

PROJECT O N A Q U A T I C PLANTS

doorstroomopstelling met constante water-

' G R E N S M A A S ' 199 1 A N D 1992

stand in Eijsden is alleen het schaduweffect van een hoogwaterperiode gesimuleerd en niet de daarbij van nature optredende verhoging in stroomsnelheid. Er mag verondersteld worden dat een tijdelijke vermindering van de beschikbare hoeveelheid licht een groter effect op de planten heeft als tegelijkertijd de stroomsnelheid fors toeneemt. D o o r de sterkere stroming zouden de planten namelijk tegen de bodem gedrukt worden, terwijl ze zich tijdens de proef in de sluis konden oprichten. Met andere woorden: de troebele waterkolom die zich boven de planten bevindt tijdens een hoge waterstand is bij hoge stroomsnelheden enkele malen groter dan bij een lage stroomsnelheid. O p basis van het voorkomen van Vlottende waterranonkel in het stroomgebied van de Maas zal kolonisatie van de planten bij aanwezigheid van geschikt habitat in de Grensmaas waarschijnlijk geen probleem vormen. U i t zaad lijkt een kolonisatie erg onwaarschijnlijk. D e kieming van zaad van de planten is in Maaswater niet optimaal. Bovendien is de zaadproduktiein de zijrivieren waarschijnlijk te laag. Kolonisatie zal waarschijnlijk vooral vegetatief gebeuren

(DE LA H A Y E ,

1993).

Samenvattend kan op basis van de uitgevoerde experimenten gezegd worden dat Vlottende waterranonkel kan overleven en groeien bij waterstandsfluctuaties van I -2 m, voor een periode van 2-5 dagen bij lage stroomsnelheden (6-12 cm/sec). Bovendien kunnen de planten bij lage stroomsnelheden (4-6 cm/sec) een totale verduistering van 4 dagen overleven.

A rehabilitation plan has been designed for the river Meuse ( H E L M E R at o/., 1991), including the 'Grensmaas' section, an approximately 50 km stretch of the river in its middle reaches. The development of side channels and the lowering of the floodplain levels could create and improve habitats for the flora and fauna which is characteristic forthis middle section. O n e such species is River water crov^oot {Ranunculus fluitans Lamk.). So far it was unclear whether the poor water quality of the river Meuse was restrictive for this species. Experiments in a flow-through system with river water at a constant level (25 cm) showed that plants w e r e able to survive and grow in water from the Meuse. However, both survival

fRutilus njtilusj.- een aantal

Blonkvooms eenjarige

planktrvore

(Perca fluviatilis), 3 Alvers

Baarzen

alburnus) en een Riviergrondei week

met 57 eerste

nog nauv^etijks

vraat

vissen:

f G o b i o gobio). Nadat was opgetreden

4

na één

werden

tevens

5

R/etvoomsfScardiniuserythrophthalmusJen / Brasem fAbramis bramaj van 20-30

cm toegevoegd.

Reeds

dagen

was duidelijk

te zien, vooral

kleine jonge

werden

afgevreten.

vraot

Van de ± 300 bladeren

het begin van het experiment ± 75 bladeren planten

over

De vraatsporen

bij de proef

kwamen sluis (pers.

overeen

had waren

obser/.).

die de plant

van door vis

enkele blaadjes

op 30 september

in de doorstroomopstelling

met de vraatsporen

na

In the present experiments w e tested whether water level fluctuations, in combination with the present water quality, limited survival, growth and germination of W a t e r crowfoot. In addition, the occurrence of the species was studied in the catchment area of the Grensmaas, to assess the opportunities for colonisation in the river Meuse. This article presents results concerning survival and growth (for the germination tests and the inventory, see D E L A H A Y E , 1993). A n experiment was conducted in a disused lock in the river, where

- A t low flow velocity (6-12 cm/sec.) W a ter crowfoot is able to survive and grow at water level fluctuations of I -2 meters for a period of 2-5 days. - W a t e r crowfoot can survive a period of

aan

four days of total darkness at low flow

nog

velocity (4-6 cm/sec).

aangevreten in

Eijsden

aan de planten

in de

B O R G H T , P, V A N D E R , B . S K A , A . S C H M I T Z & R . WOLLAST,

1982. Eutrophisation de la nvière Semois: le développement de Ranunculus

et ses consequences sur l'écosystème aquatique.

In; J.J. Symoens, S,S, H o o p e r & P, Compère (Eds,), Studies on aquatic vascular plants. Royal Botanical Society of Belgium, Bnjssels: 340-345, B O T T E R W E G , J . & W . SILVA, 1992. Project Ecologisch Herstel Maas (EHM), Rapport van het Project 'Ecologisch Herstel Maas' (EHM), nr I (EHR reeks nr 41) (RIZA werkdoc. 92,043x), B U T C H E R , R . W . , 1933. Studies on the ecology of nvers, I- O n the distribution of macrophytic vegetation in the nven; of Britain, Journal of Ecology 21: 58-91, C O O K , C . D . K . . 1966. A monographic study of Ranunculus genus batrochium

sub-

( D . C ) A Gray, Mitt, Bot, München 6: 47-237,

D A W S O N , F . H . , 1 9 7 9 . Ranunculus

calcareus

and its role in

lowland streams, Ann. Rep, Freshwater Biol, Assoc, 47:60-69, D E T H I O U X , M., 1 9 8 2 . Données sur l'écologie de

Ranunculus

aquatic vascular plants. Royal Botanical Society of Belgium,

submitted).

jaars

('Albumus

macrophytes in ti^e Loue, France. Ann, Limnol, 17: 105-120,

Symoens, S.S. H o o p e r & P, Compère (Eds,), Studies on

LA, H A Y E & B O T T E R W E G ,

from the results: op 9 september

BONNARD, R. & A . MiCHON. 1 9 8 1 . T h e groupings of aquatic

day ( D E

The following conclusions could be drawn ingezet

Cambridge University Press.

silt w e r e removed from the plants every

chored to the lock floor.

werd

A R B E R . A . , 1 9 2 0 . W a t e r plants a study of aquatic angiosperms.

penicillatus

lock transplants were either floating or an-

L D e proef

LITERATUUR

and growth were improved when algae and

the water level could be manipulated. In this

N O O T

(DE LA HAYE,

1993).

- Based on the occurrence of W a t e r crowfoot in the catchment area of the Grensmaas, colonisation from this area seems

( D u m ) Bab et R. fuitans

Lam. en Belgique. In: J.J,

Brussels: 187-191, D E T H I O U X , M., 1 9 8 9 . Espèces aquatiques des eaux courantes. Ministère de la Région Wallonne, Seivice promotion et communication, 72 pp, E T T L , H., J . G E R L O F F & H . H E Y N I G , 1 9 8 1 . Süßwasserflora von

Mitteleuropa, Band 24, teil 2, 942 pp. G L Ä N Z E R , U . , H . H A B E R & A . K O H L E R . 1977. Expenmentelle

Untersuchungen zur Belastbarkeit submerser Fließgewässermacrophyten. Arch, Hydrobiol, 79: 193-232, H A S L A M , S . M . , 1 9 7 8 . River plants, Cambndge University Press, Cambndge, 396 pp, H A Y E , M . A . A . D E L A , 1 9 9 2 . Groei en overievingvan Vlottende waterranonkel (Ranunculus

fluitans

L A M A R C K ) in de Maas;

transplantatie en semi-veldexperimenten. Rapport van het Proiect 'Ecologisch Herstel Maas' ( E H M ) , nr, 2, H A Y E , M . A . A . D E L A , 1 9 9 3 . W o r d e n overleving, groei en kieming van Vlottende waterranonkel (Ranunculus LAMARCK)

fluitans

in Maaswater beïnvloed door waterstands-

fluctuaties? EHM-reeks nn 8, H A Y E , M . A . A . DILA&\.

B O T T E R W E G . in prep. Perspectives

for the rehabilitation of the aquatic macrophyte fluitans

Ranunculus

Lamarck ( W a t e r crowfoot) in the polluted nver

Meuse in The Netherlands, Verh, Int, Verein, Limnol, H E L M E R . W . . W . O V E R M A R S & G . L I T J E N S , 1 9 9 1 . Toekomst

voor een gnndnvier. Studie in opdracht van de provincie Limburg; Rapport bureau Stroming, P U R S E G L O V E , J . , 1 9 8 8 . Taming the flood. A history and natural history of nvers and wetlands, Oxford University Press, Oxford. 307 pp, S C U L T H O R P E , C D . , 1 9 6 7 . T h e biology of aquatic vascular plants, Edward Arnold (Publ,) Ltd,, London, W E E D A . E.J., R . W E S T R A , C H . W E S T R A & T . W E S T R A , 1 9 8 5 .

Nederlandse Oecologische Flora: wilde planten en hun relaties 1, Uitg I V N , V A R A & V E W I N . 304 pp, W E S T L A K E , D . F . , 1 9 7 3 . Aquatic macrophytes in nvers; a review, Pol, Arch, Hydrobiol, 20; 3 1-40, W H I T T O N , B . A . , 1 9 7 5 . River ecology. Studies m Ecology 2, Blackwell Scient, Public, Oxford, 725 pp.

NATUURHISTORISCH

83-1 1994

MAANBLAD

EEN HAMSTER MET 'OLIFANTSTANDEN' LJ.0.

Kampanje, Natuurmuseum

Rotterdam,

Postbus

23452,

3001 KL

Rotterdam

A l s de n o r m a l e slijtage van de snijtanden v a n knaagdieren en haasachtigen v/egvalt, zullen deze o n g e r e m d doorgroeien. D a n kunnen de zogenaamde 'olifantstanden' ontstaan. H e t onfortuinlijke dier zal uiteindelijk niet m e e r kunnen eten en door verhongering o m het leven k o m e n . E e n

(Cricetus

onlangs in L i m b u r g gevonden H a m s t e r

cricetus) heeft dit lot ondergaan. Verschillende oorzaken kunnen verantwoordelijk zijn v o o r het ontstaan v a n deze afwijking. In dit artikel w o r d t de oorzaak bij deze H a m s t e r bediscussieerd. T e v e n s w o r d e n t w e e o u d e r e gevallen uit de literatuur opnieuw bezien.

D E

H A M S T E R

V A N

M A R G R A T E N

FIGUUR

Schedels

I.

van

opzij gezien.

O p 14 augustus 1991 werd ten oosten van het plaatsje Margraten (Limburg) een volwas-

Hamsters

( C r i c e t u s c r i c e t u s ) van

normale

Boven

met

snijtanden,

de Hamster

uit

onder Margraten

met doorgegroeide

sen vrouwelijke Hamstergevonden. Hetvers

tanden

dode dier lag langs een verkeersweg, zodat

Veld).

snij-

(tek.: L. Man in't

bij de vinder de gedachte rees met een verkeersslachtoffer te maken te hebben. De vinder schonk het inmiddels ingevroren dier aan de auteur. Na het ontdooien bleek dat de beide bovensnijtanden ziekelijk doorgegroeid waren. D e punten hadden de o n derlip weggedrukt, alwaar zwerende drukplekken op de binnenkant ontstaan waren. De volwassen Hamster bleek ernstig verma-

mele huisjes terug te vinden. Zowel aan de

ken of kaakgewrichten oorzakelijk zijn voor

derkaakshelften waren de gevolgen van een

de malocclusie.

bacteriële infectie aan het bot zichtbaar (figuur 4). D e kiezen waren zichtbaar gesleten, zoals normaal is bij een volwassen Hamster.

gerd te zijn en woog nog slechts 6 8 gram. Het normale gewicht ligt tussen 150 en 5 0 0 gram ( L A N G E et ai,

1 9 8 6 ) . Tijdens het balgen kon

geen enkele verwonding of fractuur worden vastgesteld, zodat de gedachte dat het dier door het verkeer omgekomen was niet aannemelijk bleek.

primaire ontstekingen of tumoren aan de ka-

alveolen als aan de linguale zijden van de o n -

D I S C U S S I E P E T S C H (1937)

beschrijft twee gevallen van

misvormde gebitten bij de Europese Ham-

O O R Z A K E N

ster. V A N

BREE & J A N S E N (1962)

doen melding

Knaagdieren en haasachtigen hebben conti-

van drie abnormale hamsterschedels uit Lim-

nu doorgroeiende tanden. De pulpaholte is

burg.

open en de tanden en kiezen hebben geen

De gevonden afwijkingen van twee van deze

wortel. H e t groeien van de tanden gaat bij

gevallen lijken sterk op de afwijking van de

normaal voedselgebruik gelijk op met de af-

Hamster van Margraten. In beide gevallen zijn

waaruit af te leiden is dat het dier langere tijd

slijting (figuur 5).

de bovensnijtanden doorgegroeid, de onder-

geen voedsel tot zich genomen had. D e ske-

De meest algemene oorzaak voor het onge-

kaakssnijtanden vrijwel afwezig en de

letspieren waren extreem atrofisch. D e

remd doorgroeien van een snijtand is het

botstructuur van de onderkaakhelften pa-

Hamster was dus een hongerdood gestor-

ontbreken van de antagonist ( C O L Y E R ,

1936),

thologisch veranderd. D e auteurs geven als

ven.

bijvoorbeeld als een snijtand is afgebroken.

verklaring voor de afwijkingen, hierbij de

Het gehele spijsverteringskanaal bleek leeg,

Na maceratie van het skelet bleken de bovensnijtanden circa I I mm langer dan normaal te zijn (figuur 1,2 en 3). D e snijtanden van de onderkaak staken in het geheel niet meer uit de tandkas. Hiervan waren slechts twee scha-

Een andere belangrijke oorzaak is asymme-

mening van DE V R I E S

trie van de schedel ten opzichte van de o n -

gend, dat een bacteriële infectie van de on-

derkaken, bijvoorbeeld door een fractuur

derkaken primair oorzakelijk aan de afwijking

& K O E N D E R S (1958)

vol-

van de bovenkaak of kaakkopje van de onder-

kan zijn, en de olifantstanden hiervan een se-

kaak ( C H A T U R V E D I , 1 9 6 6 ) . Verder kunnen

cundair gevolg zijn. Hiermee is echter nog

NATUURHISTORISCH

MAANBLAD

83-1 1994

FIGUUR

2. Schedel

uit Margraten

van de

van v o r e n

Hamster gezien

( t e k . : L. Man i n ' t Veld).

FIGUUR

3. Schedel

uit Margraten

van de

Hamster

van onderen

gezien

(tek.: L. Man in't Veld).

niet verklaard wat er met de vrijwel geheel

het kaakbeen (Osteomyelitis) bij het ontbre-

A case of such overgrowth of the upper

ontbrekende ondersnijtanden gebeurd is.

ken van de ondersnijtand. De auteurs schrij-

incisors in a Hamster {Cricetus cricetus) is

Het is zeer onwaarschijnlijk dat deze door de

ven dat ook in dit geval "de onderste snijtan-

presented in this paper. The overgrowth

infectie verdwenen zijn. De structuur van de

den gereduceerd waren tot twee emailhuis-

resulted from fractured lower incisors.

tanden is hier doorgaans wel tegen bestand.

jes diep in de tandkassen". Een gelijke patho-

There were signs of a suppurative process

Z e zullen eerder uitvallen dan degenereren.

genese als bij de Hamsters is aannemelijk.

on the bone surfaces of the mandibles, pre-

Het is veel aannemelijker de infectie niet pri-

Het is opmerkelijk dat deze vier gevallen (drie

sumably caused by a complicating osteomy-

mair, maar secundair te zien. Bij zowel de

Hamsters en een Eekhoorn) de enige geval-

elitis due to bacterial infection after the

twee gevallen van

V A N BREE & J A N S E N (1962)

len zijn met deze combinatie van afwijkingen

teeth had fractured. The pulps were open,

als bij de hierboven beschreven Hamster uit

(afgebroken ondersnijtanden met open pul-

allowing micro-organisms to penetrate

Margraten zullen de twee ondersnijtanden

paholte en secundaire osteomyelitis van de

deeply into the alveolus and bone. The case

dicht bij de tandkasrand traumatisch zijn af-

onderkaak en doorgroei van de bovensnij-

is compared with three cases presented by

gebroken. Hierdoor ontstond een open ver-

tanden) tussen de vele gevallen van olifants-

V A N B R E E A N D J A N S E N in 1 9 6 2 .

binding tussen de mondholte en de tandkas,

tanden die ik door de jaren heen gezien heb.

waardoor pathogene micro-organismen een

W e l zag ik in de collectie van Dhr. G.Th. de

'Porte d'entree' hadden tot de alveolus en het

Vries in Geldrop de schedel van een Bever-

LITERATUUR

kaakbeen. Secundair ontstond een ontste-

rat {Myocastor coypus), waarbij de ondersnij-

BREE,

king van de tandkas, het resterende stuk tand

tanden afgebroken waren, echter zonder

abnormale hamsterschedels. Natuurhistonsch Maandblad

en het beenmerg van de onderkaak. Tevens

open pulpaholte. De bovensnijtanden waren

konden nu de bovensnijtanden door het ont-

net als bij de beschreven Hamsters doorge-

breken van de antagonisten ongeremd door-

groeid. D o o r de gesloten pulpaholte was er

groeien. Osteomyelitis van de kaak wordt in

geen mogelijkheid tot infectie.

Bree en Jansen afgebeelde misvormde onderkaak van de Eekhoorn (Sciurus vulgaris) vertoond een ernstige secundaire infectie van

51 (4): 44-45. C H A T U R V E D I , Y . , 1 9 6 6 . Malocclusion in rodent incisors. Proc. Z o o l , S o c , Calcutta 19; 87-103, C O Y L E R , F., 1 9 3 6 . Variations and diseases of the teeth of animals. C h a p t e r X V I I , Overgrov/th ofteeth: 574-582, John L A N G E . R „ A , V A N W I N D E N . P. T W I S K , J . D E LJ>,ENDER &

het geslacht Staphylococcus veroorzaakt (ToO o k de in het artikel van Van

onder-zoek. Jeugdbondsuitgeverij, Amsterdam,

DANKWOORD

P E T Z S C H , H . , 1 9 3 7 . Schädelknochen- und Zahnschäden bei gefangenen Hamstern (Cncetus cncetus

Een woord van dank aan Drs. Mark het afstaan van de dode Hamster

van Leeuwen

en aan Dhr

voor

Leo

Man

van de illustraties.

Te-

T O P A Z I A N , R . G . , 1 9 8 7 . Osteomyelitis of the jaws. In: R,G, Topazian & M,H, Goldberg (Eds,), Oral and maxillofacial infections, W . B , Saunders, Philadelphia, V R I E S . H . D E & J . W . K O E N D E R S , 1 9 5 8 . O v e r e n k e l e gevallen

het lenen van zoogdierschedels

van zg. olifantstanden bi| kleine knaagdieren. D e Levende

met doorgegroeide snij-

N a t u u r 6 1 : 236-238,

S U M M A R Y Rodents and Lagomorphs have teeth which grow from persistent pulps. These teeth are kept to a normal size by continuous use and mutual sharpening by opposing teeth. Loss of the opposing tooth will result in Onderkaken Hamster voren

excessive growth. The incisors become

van de

uit Margraten

gezien

elongated and deflected from their normal

van

(tek.: L Man in't

Veld).

L.), Z o o l , Garten

(N,F,) 9; 148-150

vens een woord van dank aan Dhr. G. Th. de Vries voor

tanden.

4.

C.

S P E E R , 1 9 8 6 . Zoogdieren van d e Benelux. Herkenning en

in't Veld voor het vervaardigen

FIGUUR

1 9 6 2 . O v e r dne

Bale, sons and Danielsson, London.

8 0 - 9 0 % van de gevallen door de bacteriën van P A Z I A N , 1987).

P.J.H. V A N & F.X.J. J A N S E N ,

direction of growth.

F / G U U R 5.

Normale occlusie de

van

snijtanden

bij de

Hamster

(tek.: L. Man in't

Veld).

NATUURHISTORISCH

83-1 1994

MAANBLAD

DE GEELBUIKVUURPAD IN LIMBURG: HET KAN NOG STEEDS! R.M. Laan, Vogelkerslaan B. Verboom,

20, 3956

Meidoornhaag

DL

17, 3956

Leersum GN

Leersum

D e Geelbuikvuurpad k o m t nog steeds in L i m b u r g voor. U i t alle studies gedurende de afgelopen 1 5 jaar blijkt de kritieke situatie van deze soort. Volgens s o m m i g e n is e r weinig hoop, terwijl a n d e r e n , w a a r o n d e r de auteurs, het nog steeds mogelijk achten de soort v o o r N e d e r l a n d t e behouden. D e overheid wil in de k o m e n d e jaren m e e r aandacht aan deze in ons land zeer bedreigde soort besteden. H e t Ministerie van Landbouw, N a t u u r b e h e e r en Visserij w e r k t reeds vanaf 1 9 8 5 aan een soortbeschermingsplan. D o o r d a t de financiële middelen v o o r de uitvoering bij de overheid o n t b r a k e n , w e r d de publicatie in 1 9 9 1 v o o r onbepaalde tijd uitgesteld. Inmiddels is bekend, dat in 1 9 9 4 een begin zal w o r d e n g e m a a k t m e t de uitvoering van een deel van het plan. In het hier gepresenteerde onderzoek, uitgevoerd in opdracht van (en gefinancierd d o o r ) de Directie

FIGUUR

De Hoe

I.

Geelbuikvuurpad. lang vinden

dit interessante nog in (foto:

we diertje

Limburg? Ben

Verboom).

Natuur-, Milieu- en F a u n a b e h e e r van het ministerie, is de situatie van de Geelbuikvuurpad in 1 9 9 0 vastgelegd. A a n de hand van een vergelijking m e t de situatie in 1 9 8 5 w o r d e n trends in de g r o o t t e en de s a m e n stelling van de populatie aangegeven. Daarnaast zijn gegevens v e r z a m e l d o v e r voortplantingspoelen, terreingebruik, groei, geslachtsrijpheid en mortaliteit. A a n v u l l e n d e gegevens die in 1 9 9 1 en 1 9 9 2 w e r d e n v e r z a m e l d , w o r d e n kort besproken. T e n s l o t t e is aangegeven in h o e v e r r e het t o t nu t o e g e v o e r d e beheer, naar de mening van de auteurs, dient t e w o r d e n v o o r t g e z e t danwel op bepaalde onderdelen bijgestuurd.

I N L E I D I N G

dramatisch voortzette. S M I T (1981) meldde

naar schatting uit slechts 150 dieren te be-

in 1980 nog slechts 5 vindplaatsen en vond op

staan, verdeeld over het Gerendal (Schin op Geul), de Julianagroeve en de G r o e v e 't

De Geelbuikvuurpad (figuur I) kon tenmin-

4 hiervan slechts één dier! Inventarisatiege-

ste tot het begin van de jaren '60 als een ge-

gevens uit de jaren 1981 tot en met 1984

Rooth (beide Cadier en Keer). Het overgro-

wone verschijning in Zuid-Limburg worden

wijzen op 3 locaties, met op één daarvan -

te deel van de populatie, zo'n 120 dieren,

beschouwd

(TER

DEN BROEK,

1959;

HORST,

WENHOVEN-SUNIER,

1965;

VAN

LENDERS &

NIEUVAN

1992). Uit de eerstvolgende stu-

die daarna, halverwege de jaren '70 uitgevoerd door

DUIJGHUISEN

et al. (1976), bleek

echter een forse achteruitgang te zijn opgetreden, die zich in de daaropvolgende jaren

Groeve 't Rooth bij Cadier en Keer - enige

bevond zich in de laatstgenoemde dagbouw-

voortplantings-activiteit

mergelgroeve. Zorgwekkend was bovendien

(BERGMANS

& Zui-

1983; Archieven N M F Maastricht

de constatering dat de populatie sterk ver-

en Herpetologische Studiegroep Limburg).

grijsd was als gevolg van een slechte voort-

DERWIJK,

Tijdens een uitgebreide studie naar de situa-

planting in de jaren '83 en '84. De Limburgse

tie van het dier in 1985

LAAN,

populatie bestond in 1985 naar schatting

1988) bleek de gehele Limburgse populatie

voor 69% uit meer dan drie jaar oude dieren!

(VERBOOM &

NATUURHISTORISCH

MAANBLAD

II

83-1 1994

verkregen over aantallen dieren, groei, samenstelling van de populatie en migratie. Naast gegevens over (sub)adulte Geelbuikvuurpadden, werden gegevens verzameld over eieren, larven en juvenielen. Tevens werd in en rond elke poel een aantal factoren gemeten die mogelijk (direct of indirect) van invloed zijn op ( I ) het voorkomen van de dieren en/of ( 2 ) het voortplantingssucces. De gemeten factoren zijn in te delen in: 1.

eigenschappen van de poel, zoals diepte, watertemperatuur, helderheid van het water, leeftijd van de poel en bezonning,

2.

hoeveelheden onderwater-, oppervlakte- en oevervegetatie,

3.

dichtheden van (potentiële) ei- en larvepredatoren.

FIGUUR

2. Foto A toont

Foto B: hetzelfde geworden

e e n juveniel

dier, een jaar

en h e b b e n zich enigszins

als hetzelfde

dier van

16,8 mm (Groeve

later, 29,5 mm metend. uitgebreid.

Beide

't Rooth,

De vlekken

exemplaren

18 augustus

zijn duidelijker zijn echter

goed

W a t de predatoren betreft, hebben wij ons

1990), en

gericht op de Notonectidae

zwarter

herkenbaar

(ruggezwem-

mers), larven van Anisoptera (echte libellen),

individu.

de Poelslak {Lymnaea stagnalis) en salamanders. Deze dieren worden door verschillende auteurs als mogelijke predatoren van eie-

"Drie jaar oud" wil zeggen: na twee winters.

2. een aantal (andere) aspecten van de biolo-

Sinds 1985 zijn er voor de Geelbuikvuurpad

gie van het dier: het terreingebruik van de

zowel positieve als negatieve ontwikkelingen

dieren (bij welke poelen zitten de meeste

noemd

gaande. Positief is de aanwijzing van een deel

dieren en wat zijn de eigenschappen van

1985;

van de Groeve 't Rooth en omstreken tot

deze poelen), migratie, groei, mortaliteit.

beschermd natuurmonument. O o k een po-

3. de actuele bestaansmogelijkheden voor de

sitieve ontwikkeling is hier de aanleg van een aantal (potentiële) voortplantingspoelen. Het steeds verder dichtgroeien van het terrein, met als gevolg een toenemende beschaduwing, mag daarentegen een negatieve ontwikkeling worden genoemd.

Geelbuikvuurpad op de verschillende locaties en de effectiviteit van de tot nu toe

1985 niet verbeterd. In het Gerendal is de

(KAPFBERGER,

NIEKISCH,

1982;

1990).

S C H A L L

et al.,

Andere potentiële

predatoren, zoals (de larven van) roofkevers, bloedzuigers, vissen en andere amfibieën kwamen in de onderzochte poelen niet of nauwelijks voor.

genomen beheersmaatregelen, met als

De dichtheden van ei- en larve-predatoren

concrete doelstelling het geven van aanbe-

en van voortplantingsstadia van de Geelbuik-

velingen voor het toekomstig beheer.

vuurpad werden bepaald aan de hand van gestandaardiseerde "halen" met een schep-

O p beide andere locaties zijn de bestaansmogelijkheden voor de Geelbuikvuurpad na

ren en larven van de Geelbuikvuurpad ge-

net. De verzamelde gegevens werden naderW E R K W I J Z E

hand gerelateerd aan de gemeten factoren.

Het onderzoeksgebied omvatte vrijwel alle

R E S U L T A T E N

situatie voor de soort verslechterd. Het aantal voor voortplanting geschikte poelen is er verminderd, vooral als gevolg van het droogvallen of verder dichtgroeien van een aantal poelen. In de Julianagroeve bleef het aantal van slechts twee poelen, beide slecht waterhoudend, onvoldoende. De periodiciteit van voorgaand onderzoek vanaf 1975 met tussenpozen van 5 jaar -, de kritieke situatie van de soort en de veranderingen in het terrein waren, naast de plannen van de overheid om meer aandacht aan deze soort te besteden, voldoende aanleiding voor een hernieuwd onderzoek in 1990. Het onderzoek was erop gericht om informatie te verzamelen over: l.de actuele toestand van de populatie: grootte, leeftijdsamenstelling, sexratio en voortplantingssucces.

in de jaren ' 8 0 bekende locaties: het Gerendal, de Julianagroeve en de Groeve 't Rooth en nabije omgeving. Alle 2 8 potentiële voortplantingswateren in deze terreinen werden in het onderzoek betrokken.

A A N T A L L E N EN LEEFTIJDEN

De veldwerkzaamheden vonden plaats van

De Geelbuikvuurpad is aangetroffen op alle

begin mei tot en met half september 1990. In

drie de bekende locaties. Het aantal indivi-

de maanden mei, juni en juli werden weke-

duen in het Gerendal en dejulianagroeve was

lijks, en in de daaropvolgende periode wer-

echter zeer gering: respectievelijk 3 en 2 die-

den om de twee weken zoveel mogelijk Geel-

ren. In de Groeve 't Rooth en directe omge-

buikvuurpadden gevangen en gemeten. T e -

ving konden I I I tweedejaars en oudere in-

vens werd van elk gevangen dier het buikpa-

dividuen worden vastgesteld. Tien hiervan

troon gefotografeerd (o.a.

LAAN,

werden aangetroffen in twee poelen juist

1988). Dit patroon van zwarte vlekken op

buiten de groeve. Alleen in de G r o e v e 't

VERBOOM &

een gele achtergrond is reeds vanaf het juve-

Rooth hebben de dieren zich ook voortge-

niele stadium een bruikbaar individueel ken-

plant. Aangezien de Geelbuikvuurpad in het

merk (figuur 2). Via deze methode van vangst,

Gerendal en dejulianagroeve dus vrijwel ver-

merken en terugvangst werden gegevens

dwenen lijkt te zijn, zullen w e ons in de ver-

12

TABEL I. Aantallen

Geelbuikvuurpadden

Gerendal

Gl

ve (Jl RIS)

(poelen

in het

t/m G8), de

en ¡2) en de Groeve

julianagroe-

't R o o t h (Rl

In 1990. Voor elke poel zijn de

fen

aantallen

weergegeven. poel

waar

individuen

per

aangetrof-

leeftijds-categorie

Elk dier is toegekend

meest

hij/zij het

t/m

werd

aan de aangetroffen.

leeftijd ( i n l
>3

3

2/3

2

2/1

I

larven

Gl G2 G3 G4

I

GS

I

G6

I

G7 G8 Jl

1

J2

I

Ri

I

R2 R3

2

R4 R5

I

R6 R7 R8

II

ook tweede- en derdejaars dieren (figuur 3),

elke leeftijdscategorie is tevens een aantals-

elkaar op den duur qua lichaamslengte gaan

schatting gedaan, gebaseerd op terugvang-

overlappen en zelfs geheel samenvallen. D e

sten ( B E G O N , 1979). D e schattingen bleken

overlap tussen tweede- en derdejaars dieren

in het algemeen iets hoger uit te vallen dan

was in ons geval gering, vanwege het kleine

de aantallen gevangen dieren. Voor juvenie-

aantal dieren. Bovendien kon door de vele

len was een schatting niet mogelijk vanwege

terugvangsten het aantal twijfelgevallen ver-

het geringe aantal terugvangsten.

der worden teruggebracht. Het grote leng-

Uitfiguur3 blijkt, dat de vierdejaars en oude-

teverschil tussen derdejaars en oudere die-

re dieren (op één na) alleen werden aange-

ren is vermoedelijk een gevolg van het (ge-

troffen tijdens de voortplantingsperiode, die

heel of grotendeels) ontbreken van vierde-

dit jaar van half mei tot eind juli duurde. Der-

jaars dieren.

tien van de 18 dieren van deze leeftijdscate-

D o o r de jaarlijkse verschillen in tijdstip van

gorie in de Groeve 't Rooth bevonden zich in

metamorfose enerzijds en temperatuur in

twee poelen. Geen van de dieren was langer

het najaar anderzijds, zullen de maximale

dan 7 weken achtereen in een poel aanwe-

lengtes die de juvenielen in hun eerste najaar bereiken, van jaar tot jaar sterk verschillen.

2

24

zig. O o k voor de derdejaars dieren geldt, dat

6

verreweg de meeste dieren in de voortplan-

D e temperatuur blijkt een belangrijke in-

tingsperiode (juni en juli) in de poelen aanwe-

vloed te hebben op de groei: in koelere pe-

zig waren. In tegenstelling tot de oudere die-

riodes groeien de dieren minder snel (o.a.

3

6

26*

4

12

40*

10.2 1,2

RI5 RI6

ren werden de tweedejaars dieren geduren-

H E I N E M A N N , 1989). In 1990 kon een maxima-

de de hele onderzoeksperiode aangetroffen.

le juveniele lengte van 24,3 mm worden vast-

Dit beeld komt grotendeels overeen met de

gesteld.

waarnemingen van N i E K I S C H (1990). Hij

onderzoeksgebied in Midden-Duitsland zelfs

meldt, dat de adulte dieren als eerste bij het

een exemplaar van 30 mm. In het najaar zijn

NIEKISCH

(1990) vermeldt voor zijn

2

water te zien zijn. Na de voortplantingsperio-

kleine tweedejaars dieren in veel jaren dan

3

de (eind juli/begin augustus) verdwijnen de

ook niette onderscheiden van grote juvenie-

adulte dieren. Tweedejaars Geelbuikvuur-

len.

totaal in groeve't Rooth

*

len vooral de hogere leeftijdklassen, maar

Rooth uit tweedejaars dieren bestond. V o o r

I

RI4

18

Bij een met de leeftijd afnemende groei zul-

subadulte en adulte dieren in de Groeve 't

I

I

RIB

najaar.

tabel blijkt, dat het merendeel (70) van de I I I

3

1

I

maand en een geringere groeisnelheid in het

tijdscategorie in de Groeve 't Rooth. Uit de

8

RI3

RI7

Tabel I geeft de aantallen individuen per leef-

1

RIO

RI2

MAANBLAD

14

R9 Rl I

N A T U U R H I S T O R I S C H

3

I

2

83-1 1994

20

3

70

I

103

in de poelen R7 en R8 is slechts een deel van de

padden en juvenielen kunnen tot begin oktober bij de poelen worden aangetroffen.

DE V O O R T P L A N T I N G

juvenielen gevangen

GROEI

Eieren werden in geen van de poelen waargenomen. Uit de aanwezigheid van metamorfoserende dieren kon evenwel worden afge-

dere bespreking - tenzij anders vermeld -

Uit de verzamelde lengtegegevens kunnen

beperken tot de Groeve 't Rooth en directe

w e concluderen, dat Geelbuikvuurpadden

leid, dat in drie poelen larven tot ontwikke-

omgeving.

met de jaren een afnemende groeisnelheid

ling moeten zijn gekomen. Er werden in t o -

In figuur3 zijn de lichaamslengtes van alle die-

vertonen. Dit komt overeen met

ren per maand weergegeven. Als gevolg van

BIGAJ

&

taal 104 juveniele individuen gevangen en

(1984). Bij de vierdejaars en oudere die-

gemeten. In de poelen metvoortplantingzijn

verschillen in vangintensiteit per maand - in

ren trad geen (aantoonbare) lengtegroei in de

echter lang niet alle juvenielen ookgevangen.

mei en september is minder vaak geïnventa-

loop van het seizoen op. O p basis van terug-

In totaal zijn 242 dieren waargenomen, waar-

riseerd dan in de overige maanden - is geen

vangsten kon worden vastgesteld, dat de

van er slechts 124 gemeten en gefotogra-

vergelijking mogelijk tussen de weergegeven

tweedejaars en derdejaars dieren het snelst

feerd zijn. Het overgrote deel werd aange-

absolute aantallen per maand, en tussen de

groeiden van begin juli tot half augustus, resp.

troffen bij de drie voortplantingspoelen.

juvenielen en de overige leeftijdscategorieën.

0,8 en 0,7 mm per week. D e lengte van de

Gezien het geringe aantal poelen met voort-

D e vrijwel discrete lengte-clusters infiguur3

juist gemetamorfoseerde juvenielen bedroeg

planting, zijn verantwoorde uitspraken over

zijn terug te voeren tot vier leeftijdscatego-

12 tot 16 mm. D e snelste groei, gemiddeld

de invloeden van de gemeten factoren op het

rieën: eerstejaars dieren (juvenielen), twee-

1,1 mm per week (n=4), trad vermoedelijk

voortplantingssucces zeer moeilijk. Desal-

dejaars dieren (na één winter), derdejaars

op vóór half augustus. Daarna nam deze snel

niettemin bleek er een tendens te bestaan

dieren (na twee winters) en oudere dieren.

af (gemiddeld 0,5 mm per week; n= 14). Dit

(0,05
Het aantal dieren dat op grond van hun leng-

patroon komt ongeveer overeen met

KAPF-

minder oppervlakte- en oevervegetatie had-

(1990). Zij von-

den en dat zij jonger waren. Een verband met

(1982) en

PLYTYCZ

te moeilijk ingedeeld kon worden, was zeer

BERGER

gering vanwege de vele terugvangsten (ge-

den vóór half augustus een gemiddelde groei

predatoren-dichtheden kon niet w o r d e n

middeld tweemaal per individu).

van respectievelijk4,2 mm en circa 5 mm per

aangetoond.

NIEKISCH

NATUURHISTORISCH

MAANBLAD

83-1 1994

13

F/GUUR

20

n=50

3.

Overzicht

SEPTEMBER

van

de

lichaamslengtes. Weergegeven

zijn de

lichaamslengtes alle

10

m

20

individuen

> 4

n

i

n

n

i~i i~i

n

de eerste

vangst

weergegeven. is

tot welke

AUGUSTUS

maand. alleen

maand Tevens

I

n=IOI

per

Van elk dier is

^

__j

van

gevangen

gorie

de

in een

aangegeven leeftijdscatedieren

behoren.

^ geeft

scheiding

tussen de

de

leeftijdscategorieën weer.

10

> 4

c

c

nnn

D

O)

20

n

JULI

n=l06

> 4

i

20

n

Q

n

n

JUNI

n=63

> 4

10

n

20

! •

n

J U

•_

C l .

MEI

n=l2

10

12

14

16

18

20

22

24

26

28

-•lichaamslengte

GESLACHTSRIJPHEID EN SEXRATIO

30

32

34

36

38

40

42

44

46

(mm)

Aangezien de sexratio van derdejaars dieren

geen dieren met eieren in hun lichaam aan-

gelijk was aan die van oudere dieren (beide

troffen, vermoeden wij, dat de vrouwtjes pas

ongeveer I: I ) , is het waarschijnlijk, dat man-

in hun vierde seizoen deelnemen aan de

Van de 7 0 tweedejaars dieren vertoonden er

nelijke dieren pas in hun derde seizoen voor

voortplanting. Dit is in overeenstemming

9 mannelijl<e l<enmerken (copulatieborstels).

het eerst aan de voortplanting deelnemen. In

met S A

D e minimale lengte waarbij deze geslachts-

het zuiden van Duitsland, waar de juvenielen

kweekte dieren.

V A G E (1935),

die hetzelfde vond bij ge-

kenmerken werden geconstateerd was 26,0

in het najaar een grotere lengte bereikten,

Dit verschil in leeftijd waarop de sexen ge-

mm (gemiddeld 2 9 , 5 mm). D e geslachtsken-

veronderstelde N i E K i S C H ( 1 9 9 0 ) , dat veel

slachtsrijp w o r d e n , komt ook bij andere

merken werden enkele malen tegen het eind,

dieren reeds na hun eerste winter als adult

soorten amfibieën voor (bijvoorbeeld Brui-

maar in de meeste gevallen pas na het voort-

beschouwd konden worden.

ne kikker:

plantingsseizoen voor het eerst vastgesteld.

Aangezien wij onder de derdejaars wijfjes

LAAR,

R Y S E R , 1988;

1988).

Gewone pad:

HEME-

14

MIGRATIE

83-1 1994

NATUURHISTORISCH

MAANBLAD

als enige al groter dan 40 mm. Van de 13 die-

gelijke mislukte uitzetpogingen (o.a.

ren werden er 9 in dezelfde poel als in 1985

et ai, I 9 8 I ; S A U E R , 1988). Het overzetten van

BROEN

D e dieren van de oudste leeftijdscategorie

of binnen 15 meter van deze poel aangetrof-

dieren naar een andere poel in de groeve,

bleken zeer honkvast te zijn. G e e n enkel

fen. Deze oude dieren vertoonden dus ook

leverde in twee bekende gevallen in 1985 en

exemplaar v/erd teruggevangen op meer dan

in de loop der jaren een grote plaatstrouw-

1986 wel succes op.

IO m van een voorafgaande vangst in dat jaar.

heid.

Bij experimenten in Duitsland bleek slechts

O o k de derdejaars Geelbuikvuurpadden ble-

O o k twee dieren uit het Gerendal bleken

een klein deel van de dieren achterte blijven in

ken nogal plaatstrouw te zijn. Slechts één van de vier dieren die zich verplaatsten, werd op een behoorlijke afstand (120 m) teruggevangen.

reeds in 1985 gevangen te zijn. Deze dieren

de poel van uitzetting ( N i E K i S C H , 1990). In het

waren in 1990 tenminste 8 jaar oud.

algemeen leken de mannetjes iets meer ge-

Doordat zowel in 1985 als in 1990 het me-

neigd te zijn weg te trekken dan de vrouwtjes.

rendeel van de aanwezige dieren is gevangen

D e elf tweedejaars dieren die zich geduren-

- de schattingen van het werkelijke aantal

de de onderzoeksperiode verplaatst hadden,

weken in beide gevallen niet veel af - is het

legden gemiddeld grotere afstanden af Zes

mogelijk de gemiddelde afname door sterfte

exemplaren overbrugden afstanden tussen

en wegvangst te berekenen. Halverwege

DE KEUZE V A N DE V O O R T PLANTINGSPOELEN

de 80 en I 6 0 m .

1985 waren er in de G r o e v e 't Rooth en

Evenals in 1985 vonden wij ook dit jaar die-

Vanaf begin augustus werden ook juvenielen

omgeving 101 individuen van drie jaar en

ren in wateren die niet of nauwelijks als voortplantingswater geschikt waren. Geel-

in andere dan de drie voortplantingspoelen

ouder. Hiervan zijn er in de loop van dat jaar

aangetroffen. D e (linea recta) afstanden tot

ongeveer 13 weggevangen

&

buikvuurpadden van alle leeftijden blijken

de dichtstbijzijnde poel waar voortplanting

L A A N , 1988). Van de resterende 88 waren er

zich vaak (kortstondig) op te houden in plas-

in 1990 nog 12 over, hetgeen neerkomt op

jes die slechts enkele dagen water houden,

was opgetreden varieerden van I IO tot 275 m. Tijdens regen werden juveniele dieren vaak op het land gezien. Ofschoon het aantal gegevens klein is lijkt het er dus op, dat de tweedejaars dieren zich in verhouding over grotere afstanden verplaat-

(VERBOOM

een gemiddelde jaarlijkse afname van 33%.

dan wel in volledig beschaduwde wateren

Van de 27 dieren die in 1985 minder dan drie

( L E M M E L , 1981;

jaar oud waren, zijn in 1990 geen terugvang-

BOOM &

sten gedaan. Mogelijk is de afname onder deze groep daarom groter geweest dan die

L A A N & V E R B O O M , 1986;

LAAN,

1988;

NIEKISCH,

VER-

1990). Dit

maakt een interpretatie van in de literatuur vermelde, vaak op waarnemingen van adul-

van de oudere dieren.

ten of juvenielen gebaseerde term 'voort-

migratie van oude en grote exemplaren vaak

reden hebben wij ons beperkt tot wateren,

samenvalt met het uitdrogen van de poel.

W E G V A N G S T EN UITZETTING

waarvan men kan aannemen, dat de G e e l -

sten dan de oudere dieren. (1986) en

NIEKISCH

LAAN &

VERBOOM

(1990) vermelden, dat

Vooral de migratie-activiteit van de juvenielen lijkt groot te zijn. Doordat juvenielen tevens aan een grotere mortaliteit onderhevig zijn, is het echter niet mogelijk aan te geven, welke leeftijdscategorie op de langere termijn meer bijdraagt aan een succesvolle (in termen van voortplantingssucces) kolonisatie van nieuwe poelen.

plantingswater', niet gemakkelijk. O m die

buikvuurpad zich er kan voortplanten, te weten alle niet grotendeels of volledig be-

Naast sterfte door al dan niet natuurlijke oorzaken, is ook wegvangst een niet te verwaarlozen oorzaak van achteruitgang voor een kleine populatie als deze. Verschillende

21 van de 28 poelen die aan de gestelde voorwaarden voldeden. Er is gezocht naar eigen-

auteurs zelf verijdeld. Daarnaast waren er in

schappen die deze 21 onderscheidden van de

1985 vanuit de vangst-merk-terugvangstge-

overige poelen.

Van de 18 aangetroffen dieren van meer dan

vanuit betrouwbare bron bevestigd.

Groeve 't Rooth gevangen en gefotografeerd te zijn. Bij twee van deze dieren waren de zwarte vlekken op de onderzijde iets groter geworden. D e buikpatronen van de overige dieren waren op het oog niet veranderd. Al deze Geelbuikvuurpadden waren in 1985 tenminste drie jaar oud. Van de in totaal 13 teruggevangen dieren waren er vier in 1990 tenminste 8, en 9 tenminste 9 jaar oud. In de tussenliggende jaren was enige groei opgetreden (gemiddeld 1,8 mm). De twee grootste dieren (43,7 en 44,7 mm) waren in 1985

Geelbuikvuurpadden werden aangetroffen in

Rooth door groevepersoneel en door de

T E R U G V A N G S T E N UIT 1985 E N 1986

wijfjes) in 1985 en één in 1986 reeds in de

plantingsseizoen.

malen zijn wegvang-pogingen in de Groeve 't

gevens sterke aanwijzingen dat er tenminste

drie jaar oud, bleken er 12(5 mannetjes en 7

schaduwde wateren die tenminste zeven weken water hielden gedurende het voort-

I 3 dieren waren weggevangen

(VERBOOM

&

L A A N , 1988). In 1990 werd dit vermoeden O o k is bekend dat er (in elk geval tot 1990) jaarlijks nog dieren in de groeve weggevangen worden. Gezien het geringe aantal volwassen Geelbuikvuurpadden in de populatie - waarschijnlijk heeft vooral deze categorie dieren van wegvangst te lijden - kan de invloed hiervan zeer groot zijn. In de Groeve 't Rooth werden in 1986 larven en juvenielen en in 1990 twaalf adulte dieren uitgezet. Het ging hier om nakweek van de in 1985 weggevangen dieren. Beide (niet door de auteurs uitgevoerde) gevallen van uitzetting lijken geen effect te hebben gehad op de populatie. O o k andere auteurs melden der-

In tabel II worden correlatiecoëfficiënten vermeld tussen enkele factoren en het voorkomen van Geelbuikvuurpadden (aantallen individuen per poel). Met name het positieve verband met de diepte van de poel is opvallend (P<0,05). Tevens kunnen w e stellen (P<0,05), dat meer dieren werden aangetroffen in poelen met: - een hoge watertemperatuur - weinig onderwater-vegetatie - weinig oppervlakte-vegetatie - een kale oever (dat wil zeggen weinig oevervegetatie). D e factoren onderwater- en oppervlaktevegetatie vertoonden, na de diepte, het sterkste verband. Een direct verband met de dichtheid van predatoren kon niet worden aangetoond. Er

N A T U U R H I S T O R I S C H

TABEL

II. Correlatiecoëfficiënten

voorkomen aantal

MAANBLAD

parameters

niet overeen met de bevindingen van andere

tussen het

van Geetbuikvuurpadden (P
en een

eenzijdig

getoetst).

auteurs, die steeds een duidelijke voorkeur vermelden voor ondiepe poelen & ZUIDERWIJK,

>3

2 0,56-»

(BERGMANS

1986; H A N E K A M P & S T U M P E L ,

1984; K A P F B E R G E R , 1982 ( 1 5 tot 50 cm diep);

leeftijd in jaren I 0,42^

MEY,

1988 (<20 cm diep);

(<40 cm diep);

ROGNER,

onderwater-vegetatie

-0,36'

-0,43^

poelen die in de afgelopen jaren (her)

oppervlakte-vegetatie

-0,39^

-0,50^

aangelegd werden, meestal tussen de 40 en

dingen zijn te begrijpen, doordat de nieuwe

80 cm diep waren. In deze diepe poelen hielden de dieren zich voornamelijk in de ondie-

P<0,05; ^ P < 0 , 0 2 5 ;. 3 ,P < 0 . 0 0 5

in 1991 en 1992, uitgesplitst

naar

pe oeverzone op. Uit het voorgaande blijkt, dat met name de recentelijk aangelegde poelen eigenschappen

bleek een tendens te bestaan (0,05
bezitten waar de Geelbuikvuurpad blijkbaar

dat de aanwezigheid van tweedejaars dieren

een voorkeur voor heeft: weinig oevervege-

in jonge poelen groter was dan in oudere

tatie en een lage dichtheid van ei- en larve-

't

Rooth

leeftijds-

categorie: juveniel

in 1990 (A) en ouder

in 1990 (B).

bekend

0,34'

-0,37

(uit 1990) en

in de Groeve

uit 1990

0,43^

oevervegetatie

bekende

individuen

1990

NIEKISCH,

diepte van de poel

0,37

III. Aantallen

TABEL

onbekende

1983). Onze bevin-

v/atertemperatuur

kale grond o p o e v e r

15

83-1 1994

onbekend

A : j u v e n i e l i n 1990 vangsten van: 2de-jaars in 1991 3de-jaars in 1992

B : ( s u b ) a d u l t i n 1990 vangsten van: >2de-jaarsin 1991

22

16

> 3de-jaars in 1992

6

10

poelen. In oudere poelen bleken hogere

predatoren, ofschoon het laatste niet signifi-

dichtheden aan predatoren voor te komen,

cant kon worden aangetoond. Bovendien is

feerd. In beide jaren werden geen eieren, lar-

met name:

er een tendens, dat nieuwe poelen minder

ven of juvenielen aangetroffen. D e weersge-

-Notonectidae

watervegetatie bevatten (0,05
steldheid heeft mogelijk een succesvolle

-Poelslakken (P<0,005)

Gezien het feit, dat het verband tussen het

voortplanting in de weg gestaan. Beide jaren

-Aeschno-larven (P<0,005)

voorkomen van de Geelbuikvuurpad en de

hadden te maken met een weliswaar warme,

-Corixidae (0,005
water- en oevervegetatie sterker is dan het

doch zeer droge zomerperiode.

(P<0,005)

Daarnaast bleken oudere poelen minder kale

verband met de leeftijd van de poel, is het

Als gevolg van de (redelijk) succesvolle

oevers te bezitten (0,01
waarschijnlijk vooral de schaarse vegetatie

voortplanting in 1990, werden in 1991 veel

Het merendeel van de hier gevonden relaties

die een belangrijke rol speelt bij de keuze van

tweedejaars dieren en in het daaropvolgen-

is in overeenstemming met de waarnemingen

de voortplantingspoelen. Zoals gezegd lijkt

de jaar een groot aandeel van derdejaars die-

van N i E K I S C H (1990) en vele andere auteurs.

het voorkomen van Geelbuikvuurpadden

ren waargenomen (tabel III A ) . D e meeste

Volgens Niekisch hebben de dieren een dui-

daarnaast samen te hangen met de plek waar

dieren uit deze leeftijdscategorie waren

delijke voorkeur voor wateren die, zowel in

zij metamorfoseerden.

nieuw ten opzichte van 1990, omdat in dat

de poel als op de oever, vegetatie-arm tot

jaar slechts een deel van de juvenielen is ge-

(bijna) vegetatieloos zijn. Hij veronderstelt,

fotografeerd, dan wel omdat een deel van de

dat er een negatieve invloed uitgaat van watervegetatie op de territoriumvorming en paarvorming, waarbij oppervlaktegolven een belangrijke rol spelen. Daarnaast stelt hij vast, dat geheel beschaduwde poelen als voortplantingswatergemeden worden. Evenals hij, melden ook andere auteurs (o.a. K A P F B E R G E R , 1982; M E Y , 1988; ROGNER,

1983) een duidelijke voorkeur voor

geheel of gedeeltelijk zonnige wateren. Dit is niet verwonderlijk, aangezien er een sterk verband bestaat tussen de graad van bezonning van een poel en de watertemperatuur (r=0,74; P<0,001). Bij een hogere watertemperatuur ontwikkelen de larven zich beduidend sneller. Een (negatieve) relatie met de aanwezigheid door verschillende auteurs NIEKISCH,

Indien w e op een grotere schaal kijken, zien we dat populaties met een hoog voortplantingssucces steeds worden aangetroffen in terreinen met een hoge poelendichtheid (BAR A N D U N , 1 9 9 0 ; H A N E K A M P & S T U M P E L , 1984; KAPFBERGER,

1982; N I E K I S C H ,

in 1990gefotografeerde (juistgemetamorfoseerde) juvenielen niet herkend is. Enkele van de in 1992 gevangen Geelbuikvuurpadden waren bekend uit 1985, en waren in dat jaar reeds volwassen (> drie jaar oud).

D e leeftijd van deze dieren moet in

1992 tenminste I I jaar hebben bedragen.

I990;SEIDEL,

1987). In alle gevallen is er een groot aandeel van zonnige en vegetatie-arme of -loze wateren. Doordat dit vroege successiestadium

SGHADUWPOPULATIE

doorgaans van korte duur is, is er een ruim-

O p 'topdagen' werd maximaal de helft van de

telijke dynamiek van geschikte voortplan-

populatie waargenomen. Een deel van de

tingswateren. Dit verklaart de noodzaak van

populatie leeft daarom, ook tijdens de voort-

een hoge poelendichtheid.

plantingstijd, op het land. In de voortplantingstijd is dit meestal in de nabijheid van de

van ei- en larve-predatoren wordt gemeld 1982;

RUIMTELIJKE D Y N A M I E K

1990;

SCHALL

(KAPFBERGER,

et al., 1985).

poelen. Na het voortplantingsseizoen trek-

AANVULLENDE GEGEVENS UIT 1991 E N 1992

Slechts een zwak verband (0,05
O p 13 juli en 24 augustus 1991 en op 22 au-

met de dichtheid van L/be/lu/o-larven kon dit

gustus 1992 werd wederom een bezoek ge-

ken de dieren naar het bos ( N i E K I S C H , 1990). Een belangrijk kenmerk van het landbiotoop van de Geelbuikvuurpad is dan ook de aanwezigheid van bos in de nabijheid van de poelen.

bevestigen.

bracht aan de Groeve 't Rooth. Alle gevan-

O p grond van de aantalsschattingen kunnen

De positieve correlatie met de diepte komt

gen dieren werden gemeten en gefotogra-

w e er vanuit gaan dat het merendeel van de

in en bij de poelen aanwezige individuen in 1990 gevangen en gefotografeerd is. W a n neer w e de gegevens uit 1990 en uit de jaren 1991 en 1992 vergelijken (tabelll! B), dan blijkt echter dat een groot deel van de in 1991 en 1 9 9 2 aangetroffen dieren niet uit 1990 bekend was. Er moet zich dus in dat jaar een aanzienlijk deel van de populatie elders hebben bevonden.

V E R A N D E R I N G E N H E T

M I L I E U

I N

E NH E T

B E H E E R

GERENDAL EN JULIANAGROEVE Het landbiotoop in zowel het Gerendal als in de Julianagroeve lijkt gedurende de jaren ' 8 0 nauwelijks veranderd te zijn, dit in tegenstelling tot het waterbiotoop in beide terreinen. In het Gerendal werden in de jaren ' 8 2 en ' 8 3 veel poelen aangelegd. Dit leidde automatisch tot meer waarnemingen. In 1985 w e r den er in het Gerendal 1 7 individuen vastgesteld

NATUURHISTORISCH

83-1 1994

16

( V E R B O O M & L A A N , 1988).

JAREL

IV. Overzicht

van de situatie

na 1980 in de Groeve

't Rooth.

+

= geschikt

als

±

= mogelijk

geschikt

?

= onvoldoende/geen

@

= voortplanting;

poel R3 RI9 R24 R4 R7 R5 RI7 RI6 R20 R2I Rl R2 R8

Rl 1 RI3 RI8 R6 R22 R9 RIO R23

van de potentiële

voortplantingspoelen

als

voortplantingspoel

gegevens

^ =

•89

±

i ±

bekend

(her)aanleg

'88

'87

± ±

±

jaar •86

•85

'84

+

+

±

?

©

-1-

© ©

-1-

© 4. ©

©

+

-1-

©

±

© -1-

+ +

i ± © i©

-1-

i

-1-

+

4

-1-

©

+

Geelbuikvuurpad

voortplantingspoel

'90

+

voor de

MAANBLAD

© ©

+ +

©

±

i

+

-1-

4 4 © 4 + 4 ©

?

•83 4

±

+

?

4

4 4 4 4 4 4

?

©

©

±

+ © ©

4

j 7

•82

•81

©

©

-1-

+

©

+

© +

7

7

>.

7

±

±

4

±

+

+

+ +

+

Vermoede-

lijk als gevolg van het geringe aantal dieren, verspreid over een tamelijkgroot aantal poelen in een groot terrein, trad er geen voortplanting op. Het aantal poelen slonk bovendien snel door een combinatie van foutieve aanleg - de meeste nieuwe poelen waren te

vangst, mislukken van de voortpanting, ziekte enz.) is groter bij kleine populaties. Tegelijkertijd is de kans op herkolonisatie vanuit naburige populaties klein, als gevolg van de geïsoleerde ligging van beide populaties (zie bijvoorbeeld O P D A M ,

1988).

klein en te ondiep - en het in gebreke blijven

hoge leeftijd die de dieren kunnen bereiken. In de Julianagroeve was het aantal beschikbare poelen in 1985 twee, in 1986 geen, en in de daarop volgende jaren slechts één. Dit geringe aantal poelen zal er mede de oorzaak van zijn geweest, dat de Geelbuikvuurpad hier vrijwel is verdwenen. Er zijn ons geen gegevens bekend van voortplanting in dejulianagroeve na 1985. W i j vermoeden, dat de twee derdejaars dieren die in 1990 werden aangetroffen, evenals het juveniele exemplaar, dat in 1992 werd aangetroffen, de Julianagroeve niet zelf hebben bereikt. D e afname van het aantal Geelbuikvuurpad-

eind mei 1990 plaats. De kans op voortplanting lijkt, naast de eigenschappen van de poel, ook samen te hangen met de plaatstrouwheid. Z o worden al jaren grote aantallen dieren en een relatief grote

van onderhoud. Dat er in 1990 nog drie dieren werden aangetroffen is een gevolg van de

vegetatie zich sterk uitgebreid. 4. De (her)aanleg van enkele poelen vond pas

GROEVE T ROOTH

voortplantingsactiviteit gevonden in twee poelen.

In de Groeve 't Rooth zijn in de jaren ' 8 0 veranderingen opgetreden in zowel het waterbiotoop als het landbiotoop. Er trad (en treedt) een steeds verdergaande verbossing op. Ofschoon juist bossen een belangrijk

H E E F T

D E

V U U R P A D K O M S T

I N

G E E L B U I K E E N T O E N E D E R L A N D ?

onderdeel van het landbiotoop van de Geelbuikvuurpad buiten de voortplantingstijd vormen ( K A P F B E R G E R ,

1982; N I E K I S C H , 1990),

lijkt een algehele bedekking van het leefgebied door bos, met als gevolg beschaduwing van de poelen, ongunstig. Er zijn verschillende oorzaken aan te wijzen voor het, in vergelijking met 1988 en 1989, geringere aantal voortplantingsplaatsen in

Ofschoon er in de jaren 1988-1990 sprake was van een sterk verbeterde voortplanting (tabel IV), kunnen w e ons afvragen of de populatie zich aan het herstellen is. Het ontbreken van voortplanting in de jaren ' 9 1 en ' 9 2 heeft de overlevingskansen van de soort zeker geen goed gedaan. Als w e de leeftijdsamenstelling van de populatie in 1985 en 1990

den in het Gerendal en dejulianagroeve van

1990:

met elkaar vergelijken, dan blijkt het aantal

respectievelijk 1 7 en 1 5 dieren in 1985 naar

1. Het aantal geslachtsrijpe dieren is verder

tweedejaars en oudere dieren in de Groeve

3 en 2 dieren in 1990, houdt mogelijk ook verband met het kleine aantal dieren op zich. De kans op lokaal uitsterven als gevolg van al dan niet toevallige gebeurtenissen (weg-

gedaald. 2. Als gevolg van het droge voorjaar vielen enkele poelen al snel droog. 3. In enkele oudere poelen heeft de water-

't Rooth en omgeving ongeveer gelijk te zijn gebleven ( 1 2 0 resp. I 1 2 exemplaren). H e t percentage volwassen Geelbuikvuurpadden is afgenomen, terwijl het percentage jongere

NATUURHISTORISCH

TABEL

MAANBLAD

V. D e leeftijdssamenstelling

Nederlandse

en enkele

Per leeftijdscategorie percentages

Duitse

die plaatsen in de Groeve 't Rooth waar zich

van de populaties.

zijn weergegeven

over oHe gevangen

de

Zuid-Limburg'61/'62

3 of 2

2

2of 1

9

5

86

(n=?) ' Zuid-Limburg '85

84

6

7

14

1

30

56

8

77

6

3

(n=497) ^ Groeve 't Rooth '90 (n=385)^ Niedersachsen

15

(n=3l47)3 Nordrhein-Westfalen

3

4

12

4

77

(n=8905) *

meestvochtige bosdelen, zoals op de noorden westhellingen, dienen te worden gehand-

gelegd met plastic en klei. D o o r het flauwe talud en de geringe diepte, al dan niet in combinatie met lekkage, droogden veel poelen uit. Wateraanvoer-sleuven hebben de situa-

Naast beheersmaatregelen ten aanzien van

uitdrogen worden verkleind. Het aanleggen

gen van dieren te beperken en bij voorkeur

van vele, kleine poelen is echter voor de

geheel uit te sluiten.

Geelbuikvuurpad effectiever dan het aanlegNaast het droogvallen bleek ook het noodzakelijke vegetatie- onderhoud van de poelen een probleem. Nergens werd onderhoud in de vorm van het verwijderen van deze vegetatie gepleegd, uitgezonderd het voorjaar

L A A N , 1 9 8 8 ) . D e populatie is dus sterk ver-

jongd. Vergelijken w e de leeftijdsamenstelling van de Nederlandse populatie in 1990 met die van enkele "gezonde" populaties (tabel V ) , dan blijkt dat de tweedejaars dieren in 1990 in verhouding goed vertegenwoordigd w a ren, in tegenstelling tot in 1985. Juvenielen waren enigszins ondervertegenwoordigd, maar vormden wel de meerderheid. D o o r het geringe aantal volwassen dieren, hebben w e ook nu nog te maken met een zeer kwetsbare populatie. De populatie had in 1990 en heeft ook nu echter een "gezondere" leeftijdsamenstelling dan in 1985. W i j denken, dat de populatie zich nog steeds kan herstellen. O f dit herstel kan doortzetten, hangt vooral af van het aantal beschikbare voortplantingswateren in de komende jaren. Nog een paar jaren achtereen zonder voortplanting, kan het eind betekenen van de levensvatbaarheid van de populatie Geelbuikvuurpadden in Nederland! Vooral tijdens de komende jaren is de populatie zeer gevoelig voor slechte jaren als 1991 en 1992.

van 1993. In veel poelen trad een weelderige vegetatie op. Enkele kleine, ondiepe poelen groeiden snel dicht. In het geval van poelen die met plastic aangelegd zijn, is er kans op lekkage bij vegetatie-onderhoud. O m dezelfde reden is ook het verwijderen van de

sub-

laag, iets dat om de vijf ä tien jaar zou moeten gebeuren, bij deze poelen vrijwel onmogelijk. Gezien het succes van poelenaanleg in de Groeve 't Rooth, is een voortzetting ervan van essentieel belang. Het aantal (potentiële) voortplantingspoelen in de Groeve 't Rooth en de nabije omgeving zal vergroot moeten worden van het huidige aantal van 1 0 naar tenminste 2 0 , beter 30. In het rapport, dat

V E R L E D E N

hiertoe concrete aanbevelingen gegeven. De verliezen van nieuwe poelen en de onderhoudsproblemen zouden voor een andere wijze van aanleg kunnen pleiten. Hierbij zal in eerste instantie moeten worden gestreefd

T O E K O M S T

Pas wanneer maatregelen hier voldoende effect sorteren kan men denken aan uitbreiding van het areaal van de soort. In deze volgende fase kan mogelijk een spontane (her)kolonisatie van de omgeving van de groeve (o.a. richtingjulianagroeve) optreden. Uitzetting is, nog afgezien van het feit dat het wettelijk verboden is, niet wenselijk, gezien het kleine aantal beschikbare (Nederlandse!) dieren. Dergelijke acties hadden bovendien in het verleden weinig of geen succes. De maatregelen in de Groeve 't Rooth zullen ons inziens ook gunstig uitpakken voor andere soorten, zoals de Vroedmeesterpad. Voor deze soorten is het van belang, dat de toestand van de poelen ook in dejulianagroeve en het Gerendal op korte termijn verbetert.

DANKWOORD Wij willen de Directie

NMF (thans NBLF)

nisterie van Landbouw, danken

Natuurbeheer

voor de financiële

van het Mi-

en Visserij be-

ondersteuning

van en het

enthousiasme

water blijven bevatten en gemakkelijk opge-

de fa. Ankersmit voor haar medewerking.

voor dit onderzoek.

Tevens bedanken wij

schoond/onderhouden kunnen worden. Een materiaal dat deze mogelijkheden biedt is beton. D o o r d a t (a) een betonnen poel

onderhoud vergen, kunnen de kosten op de langere termijn beperkt blijven. Omdat enerzijds de Geelbuikvuurpad een voorkeur heeft voor een modderige poelbodem en dit an-

Tot nu toe heeft het gevoerde beheer voor-

Groeve 't Rooth zullen moeten beperken.

naar kleine poelen die gedurende vele jaren

slechts eenmaal aangelegd behoeft te w o r -

E N

W i j menen dat de concrete beheersmaatregelen zich voorlopig in hoofdzaak t o t de

volgde op het onderzoek van 1990, worden

den, (b) de poelen klein zijn en (c) zij minder B E H E E R :

len en hun directe omgeving moet worden tegengegaan. het biotoop is het noodzakelijk het wegvan-

' V A N NIEUWENHOVEN-SUNIER (1965);

dieren is toegenomen (vergelijl< VERBOOM &

der verspreid in het terrein aanwezig moeten zijn. Met name beschaduwing van de poe-

tie niet verbeterd. D o o r het aanleggen van

^ eigen gegevens; •* N I E K I S C H (1990)

haafd. Daarnaast zullen voldoende zonnige terreindelen, zoals open graslandjes, her en

grotere en diepere poelen, kon de kans op

gen van enkele, grote poelen.

^ LEMMEL (1981):

bos van belang als landbiotoop. Metnamede

aantal dieren bevond. kort leven beschoren. Vele poelen zijn aan1

17

de jaren voor de aanleg een relatief groot De aangelegde poelen zijn helaas vaak een

dieren.

leeftijdscategorie >3

83-1 1994

derzijds uit esthetisch oogpunt wenselijk is, dient een dunne laag slib over het beton aan-

S U M M A R Y THE YELLOW-BELLIED T O A D IN THE NETHERLANDS: CURRENT SITUATION A N D PERSPECTIVES A study of the Yellow-bellied Toad in southern Limburg in 1990 revealed only

gebracht te worden.

one population, situated in a marl quarry.

sterke toename van de voortplanting, waar-

Het landbiotoop verdient uiteraard niet min-

population of the species in the Nether-

na het herstel van de populatie heeft ingezet.

der de aandacht dan het waterbiotoop. Voor

lands. A t two other locations, both of which

De poelenaanleg werd vooral een succes op

de Geelbuikvuurpad is de aanwezigheid van

used to number 15-20 animals during the

namelijk bestaan uit het aanleggen van poelen. Dit heeft op korte termijn geleid tot een

This is currently the only remaining viable

1980s, numbers had dwindled to 3 and 2,

83-1

NATUURHISTORISCH

LITERATUUR

( V ^ V O N (Nijmegen) en Natuurhistorisch Genootschap In Limburg (Maastncht),

respectively, in 1990. A t the quarry site,

MEY,

capture-mark-recapture data over 15 vis-

B A R A N D U N . J . , 1990. Reproduction ofYellow-bellied toads

its showed I 12 subadult and adult animals

ßombina

and an estimated number of 200-500 juveniles. Taking photographs of the belly pattern and measuring the body length of each captured animal allowed us to distinguish four age classes: juveniles, approximately one year old (second season), two years old (third season) and over two years old. Compared to 1985, the quarry population appeared to be stable as regards the total number of individuals. As a result of three successive years of very little or no reproduction, 7 2 % of the 1985 population were over two years old, while only 6% of the animals were juveniles. Successful! reproduction in I988and, especially, in 1989 and 1990 led t o a different age structure in 1990: only 8% were over three years old, while at least 4 2 % were juveniles and 3 2 % were second-season animals. Correlation coefficients showed a positive relation (P<0.05) with pool depth and water temperature, and a negative relation with emerged, submerged and bank vegetation. Visits in 1991 and 1992 showed an unexpectedly large number of'new' individuals. As the possibility of any unknown population outside the quarry can be excluded, the existence of 'shadow' populations is sug-

in a man-made habitat Amphibia-Reptilia

vanegata

MAANBLAD

D., 1 9 8 8 . Z u r Vorkommen

(Bombina

der Gelbbauchunke

bei Eisenach

vanegata)

(Westthünngen).

Veröffentlichungen des Naturi
I 1:277-284,

NIEKISCH,

B E G O N , M . , 1 9 7 9 . Investigating animal abundance. Edward

strategie der Gelbbauchunke Bombina

Arnold, London.

1758 (Anura. Amphibia). Thesis, Rheinischen Friedrich-

B E R G M A N S . W . & A . Z U I D E R W I J K , 1 9 8 3 . O v e r het v o o r t b e -

M . , 1 9 9 0 . Untersuchungen zur BesiedlungsLinnaeus.

v. variegata

Wilhelms-Universität, Bonn,

staan van d e Geelbuikvuurpad in ons land. Intern W A R N -

NiEUWENHOVEN-SUNIER,

rapport.

D A A N , 1 9 6 5 . Notitie over d e Geelbuikvuurpad

BERGMANS,

W . & A . ZUIDERWIJK,

1 9 8 6 . Atlas van

de

vanegata

L. VAN, P . J . H . VAN B R E E & S .

Bombina

in Nederiand, Natuurhistorisch Maandblad 54( I ) :

Nederlandse amfibieën en reptielen en hun bedreigingen.

7-14

K N N V en N V H T 'Lacerta'. H o o g w o u d .

O P D A M , P., 1 9 8 8 . Population In fragmented landscape In:

BROEN,

A., J . HERMANS,

F. V A N H O O G S T R A T E N

& A.

Connectivity in Landscape Ecology. Proc. int. lALE-sem,,

L E N D E R S , 1 9 8 1 . Verspreiding van d e herpetofauna in Lim-

2nd, M ü n s t e r ed. K.-F. Schreiber MünsL Geogr. ArtDeit 29:

burg

75-77.

1980. Natuurhistorisch

Genootschap

in Limburg,

Maastncht

P L Y T Y C Z , B . & J . B I G A J , 1984. Preliminary studies o n the

D U I J G H U I S E N , T . , B . H E N K E S H O V E N . P. V A N D E R M E I J D E N &

growth and movements ofthe Yellow-bellied toad,

T.

van de

vanegata

amfibieënfauna van Zuid-Limburg, m e t de nadruk op d e

81-86,

ekologie van d e Vroedmeesterpad (Alytes

ROGNER,

M . , 1983. Z u r Situation der Gelbbauchunke

(Bombina

variegata)

RAATELAND,

1 9 7 6 . Een inventarisatie

de Geelbuikvuurpad {bombina Taxonomische

en

obstetricans)

Instituut v o o r

vanegata).

Zoölogie, Universiteit van Amsterdam,

Bombina

(Anura: Discoglossidae). Amphibla-Reptilla 5(2):

im Rheinland. Biologie, Bestands-

entwicklung und Schutz. Rheinische Heimatpflege 20 (3):

Zoölogisch Laboratorium, Afdeling Dieroecologie, Katho-

184-189.

lieke Universiteit Nijmegen, Rijksinstituut v o o r Natuur-

R Y S E R , J . . 1 9 8 8 . Determination of growth and maturation

beheer, Leersum.

n the c o m m o n frog, Rana

by skeletochronoiogy,

temporaria.

H A N E K A M P , G . & A . H . P . S T U M P E L , 1 9 8 4 . D e Geelbuikvuur-

J , Z o o l . London 216: 673-685,

pad, Bambino

S A U E R , H . , 1 9 8 8 . Autökologische

( L ) in Nederiand m e t uitsterven

vanegata

bedreigd. Natuurhistonsch Maandblad 73 (4): 84-93.

Kreuzkröte

HEINEMANN,

W e c h s e l k r ö t e - Bufo

H.,

Gelbbauchunke

1 9 8 9 , Haltung

und Z u c h t

der

- Bufo

viridis

Untersuchungen d e r

(LaurentI)

calamita

1768 - und

(Laurenti) 1768 - als Gnjndlage

(Linnaeus,

für gerichte Schutzmaßnahmen. Diplomarbelt Universität

1761). Salamandra 25(3/4): 272-280.

Bonn (unveröff.)

H E M E L A A R , A . , 1 9 8 8 . A g e . grow4h and other population

S A V A G E , R . M . , 1 9 3 5 . T h e breeding age of the Yellow-

Bombina

char-actenstics of Bufo

vanegata

bufo

vanegata

from different latitudes and

altitudes, journal of Herpetology 22(4): 369-388.

bellied toad. Bombina

Nature 135: 1047.

vanegata.

ScHALU O . , G . W E B E R , J . P A S T O R S & R. G R E T Z K E , 1 9 8 5 .

H O R S T , J . T h . T E R , 1 9 5 9 . lets o v e r d e bescherming van reptielen en amfibieën In Zuid-Limburg. D e Levende N a tuur 6 2 138-144,

D i e Amphibien

in W u p p e r t a l

- Bestand, Gefährdung,

Schutz. Jahresberichte des Naturwissenschaftlichen Vereins W u p p e r t a l 38: 87-107

K A P F B E R G E R , D . , 1 9 8 2 . Untersuchungen zur Ökologie d e r

S E I D E L B., 1 9 8 7 . Breeding of a Bombina

Gelbbauchunke. Bombina

in a habitat with temporary pools. In: V A N G E L D E R , j j . , H.

v variogata

L (Amphibia, Anura),

Diplomarbeit Universität Eriangen (unveröff.).

variegata

population

S T R I J B O S C H & P.J.M. B E R G E R S (eds.). Proc. Fourth O r d . G e n .

gested.

L A A N , R . M . & B. V E R B O O M ,

in Zuid-Limburg. H e t kan nog! Rapport

S M I T , R . C . J . , 1 9 8 1 . Vei'spreiding en biotopen van amflbieën

During one visit in 1992, several animals al-

n r 259, afd. Dieroecologie Katholieke Universiteit Nijmegen:

in Zuid-Limburg en omstreken. Instituut voorTaxonomische

ready found in 1985 w e r e recaptured. These animals had an estimated age of at least I I years. The final sections of the r e port discuss perspectives for the Yellowbellied Toad in The Netherlands.

{Bombina

vahegota)

1986. De

Geelbuikvuurpad

Meeting S E H . Nijmegen.

Rijksinstituut v o o r Natuurbeheer, Arnhem: Staatsbosbeheer,

Zoölogie, Universiteit van A m s t e r d a m en Rijksinstituut

Roermond.

v o o r N a t u u r b e h e e r Leersum.

L E M M E L , G . , 1 9 8 1 . Die Gelbbauchunke (Bombina

v.

varicgota)

in Niedersachsen (ongepubliceerd rapport). LENDERS, A . J . W . & T.G.Y, V A N D E NBROEK,

V E R B O O M . B. & R . M . L A A N ,

1 9 8 8 . D e Geelbuikvuurpad,

recente ontwikkelingen. Natuurhistonsch Maandblad 77(9): 1992. Geel-

52-156

buikvuurpad. ln:j.E.M.vAN D E R C O E L E N (red.). Verspreiding

Z U I D E R W I J K , A . & W . B E R G M A N S , 1 9 8 3 . O v e r het v o o r t b e -

en ecologie van amfibieën en reptielen in Limburg. Stichting

staan van d e Geelbuikpad in ons land. W A R N - r a p p o r t .

KORTE MEDEDELING C O N T A C T D A G LIKONA

van zaken over de ondersteuningsovereen-

komen aan bod. Er worden namelijk bijdra-

komsten met landbouwers.

gen voorzien over de plantengroei langs de

O p zaterdag 15 januari organiseert de Lim-

Tijdens de middagpauze worden door diver-

Maas en op de Limburgse mijnterrils.

burgse Koepel voor Natuurstudie ( L I K O -

se instanties boekenstands verzorgd. N a -

Deel name aan deze contactdag isgratis. Indien

N A ) de derde contactdag voor inventari-

mens L I K O N A zal het 'Jaarboek 1992' w o r -

u echter een warme maaltijd wenst te gebrui-

seerders. Met deze contactdag is het ander-

den aangeboden (kostpijs 400 frank, samen

ken dient u hiervoor te reserveren door 200

maal de bedoeling alle mensen die de Lim-

met Jaarboek 1991 700 frank). O o k de Lim-

frank te storten vóór 5 januari op rekeningnummer 000-0400447-31 van het Provinciaal

burgse natuur onderzoeken, of hierin geïn-

burgse Plantenatlas zal te koop worden aan-

teresseerd zijn, samen te brengen.

geboden (2000 frank).

Natuurcentrum Hasselt, Ontvangsten met de

Vanaf 9.30 uur, in het Limburgs Universitair

In de namiddag worden voordrachten gege-

vermelding'Contactdag 1994'.

Centrum te Diepenbeek, kunnen zowel le-

ven over recent onderzoek naar vlinders,

Voor inlichtingen kunt u tijdens kantooruren

den als niet-leden deelnemen aan de verga-

Vroedmeesterpadden en vissen. D e toelich-

terecht bij het Provinciaal Natuurcentrum,

deringen van de verschillende werkgroepen.

ting over de nieuwe vogelatlas is eveneens

Zuivelmarkt 33 te 3500 Hasselt, tel. 0 1 1 /

Vlak voor de middagpauze krijgt u de stand

niet te missen. O o k specifieke vegetaties

21.02.66, fax 01 1/23.50.90.

NATUURHISTORISCH

MAANBLAD

19

83-1 1994

BOEKBESPREKINGEN B O S T Y P E N IN

NEDERLAND

burg en Brabant slechts één locatie o p g e n o m e n .

h o e v e n w e o n s d a n n i e t af t e v r a g e n o f d i e v e r a n -

H e t verspreidingsbeeld v o o r het Elzenbroekbos,

d e r i n g e n m i s s c h i e n h e t g e v o l g zijn v a n e e n a n d e r e

D i R K S E . G . M . , 1993. W e t e n s c h a p p e l i j k e M e d e d e l i n g

waarbij d o o r de auteur o p g e m e r k t w o r d t dat het

wijze van indelen (bijvoorbeeld d o o r d a t e e n a n d e -

nr. 2 0 8 v a n d e stichting U i t g e v e r i j K N N V .

164 biz.

b o s t y p e ' v r i j w e l b e p e r k t is t o t N o o r d w e s t - O v e r -

re p e r s o o n de o p n a m e n classificeerde), een p r o -

19,50 ( l e d e n p r i j s ,

ijssel e n V e c h t p l a s s e n g e b i e d ' , h a d d e o n d e r z o e -

b l e e m d a t bij n i e t g e a u t o m a t i s e e r d e c l a s s i f i c a t i e -

Bestellen d o o r o v e r m a k e n van ƒ

o o k v a n t o e p a s s i n g o p l e d e n v a n h e t N H G ! ) -i- ƒ 4 , 5 0

kers aan het d e n k e n m o e t e n zetten. H e t wijst e r

m e t h o d e n n a d r u k k e l i j k w e l a a n d e o r d e is. A l l e e n

v e r z e n d k o s t e n o p p o s t r e k e n i n g 1 3 0 2 8 t n . v , stichting

op dat de gekozen s e l e c t i e p r o c e d u r e v o o r de o p -

d a a r o m al is h e t b o e k z e k e r a a n t e b e v e l e n v o o r

U i t g e v e r i j K N N V o,v,v, B o s t y p e n , W M - n r , 2 0 8 ,

name-locaties geleid heeft tot een o n d e r v e r t e g e n -

beheerders, o n d e r z o e k e r s en vegetatiekundigen.

w o o r d i g i n g van de natte Elzenbroekbossen

in

N a d e vrij r e c e n t e h e r z i e n i n g van d e indeling v a n

Pleistoceen N e d e r l a n d óf dat de locatie-selectie-

d e N e d e r l a n d s e b o s v e g e t a t i e s d o o r S. v a n d e r

p r o c e d u r e en de wijze van indelen e r t o e leidde dat

W e r f in h e t b o e k ' B o s g e m e e n s c h a p p e n ' , in 1991

de b r o e k b o s s e n van h o o g - N e d e r l a n d alleen v e r -

u i t g e g e v e n d o o r P u d o c t e W a g e n i n g e n , is e r n u

t e g e n w o o r d i g d zijn d o o r d e m i n o f m e e r

r e e d s e e n n i e u w e classificatie v a n d e p l a n t e n g e -

d r o o g d e v a r i a n t e n e r v a n (in h e t b o e k a a n g e d u i d als

m e e n s c h a p p e n v o o r k o m e n d in d e

de Elzen-Eikenbossen).

Nederlandse

b o s s e n . D e basis v o o r d e n i e u w e i n d e l i n g w o r d t

ver-

O p zijn m i n s t h a d d e s c h r i j v e r - g e z i e n h e t v r i j b e -

g e v o r m d d o o r 2000 vegetatie-opnamen die m e d e -

p e r k t a a n t a l o p n a m e n - w a t m i n d e r stellig m o e t e n

w e r k e r s van het Instituut v o o r B o s - e n N a t u u r o n -

zijn in zijn u i t s p r a k e n o v e r d e v e r s p r e i d i n g v a n d e

d e r z o e k in d e j a r e n 1 9 8 4 - 1 9 8 5 m a a k t e n v o o r d e

bostypen en o v e r de totale o p p e r v l a k t e s

4 e Bosstatlstiek.

b o s t y p e . In d e p r a k t i j k b l i j k e n s c h a t t i n g e n v a n t o -

D e auteur heeft m e t de daaruit resulterende inde-

tale o p p e r v l a k t e s o p basis v a n vrij k l e i n e s t e e k -

ling v a n o n z e b o s s e n e e n o p l o s s i n g w i l l e n b i e d e n

p r o e v e n n i e t z o b e t r o u w b a a r als d e a u t e u r d o e t

v o o r het gegeven dat d e klassieke indeling volgens

voorkomen.

W e s t h o f f e n D e n H e l d , g e p u b l i c e e r d in 1969, n i e t

D e z e o p m e r k i n g e n g a a n o o k o p v o o r d e helling-

per

g o e d b r u i k b a a r m e e r is. V o l g e n s d e s c h r i j v e r is -

b o s s e n in Z u i d - L i m b u r g . U i t d e k a a r t j e s is af t e l e i -

als g e v o l g v a n d e na 1960 o p g e t r e d e n v e r a n d e r i n -

den dat noch de bossen op de westflank van het

g e n in d e o n d e r g r o e i v a n d e b o s s e n - n a a r s c h a t -

plateau van M a r g r a t e n , n o c h die tussen B u n d e en

Mulder

Torben

BOTANISCHE OECOLOGIE HEID V A N

SAMENSTELLING, EN

EROSIEBESTENDIG-

RIVIERDIJKVEGETATIES

F R I S O F J O D O R V A N D E R Z E E . Wageningen, Landb o u w u n i v e r s i t e i t V a k g r o e p V e g e t a t i e k u n d e . Planteno e c o l o g i e e n O n k r u i d k u n d e , 1992. 2 7 1 bIz., I S B N 9 0 - 6 7 5 4 - 2 3 6 - 9 , Prijs: ƒ 4 5 , - (incl, v e r z e n d k o s t e n ) . H e t b o e k is t e b e s t e l l e n bij F,F. v a n d e r Z e e o f K,V, Sykora, Landbouwuniversiteit, Vakgroep

VPO,

B o m s e s t e e g 69, 6708 P D W a g e n i n g e n ,

Rivierdijken, d e " g r o e n e linten" van het v o o r ons land zo k a r a k t e r i s t i e k e r i v i e r e n l a n d s c h a p , staan s t e r k in d e b e l a n g s t e l l i n g . R i v i e r d i j k v e r z w a r i n g e n

t i n g n o g s l e c h t s 1 0 % v a n d e b o s s e n g o e d in t e d e -

Elsloo, n o c h die o p d e zuidelijke hellingen van h e t

len m e t het klassieke s y n t a x o n o m i s c h e s y s t e e m .

p l a t e a u v a n S c h i m m e r t in d e o p n a m e n v e r t e g e n -

D e a u t e u r b e s p r e e k t in v o g e l v l u c h t d e o p l o s s i n g e n

w o o r d i g d zijn. D i t l e i d t e r t o e d a t d e t y p i s c h Z u i d -

die V a n der W e r f respectievelijkSchaminée, Stor-

l i m b u r g s e h e l l i n g b o s s e n v e r t e g e n w o o r d i g d zijn

telder en W e s t h o f f daarvoor gekozen hebben,

d o o r s l e c h t s z e s o p n a m e n , v e r e n i g d in h e t ' K l i m -

m a a r w i j s t b e i d e a f N a a r zijn m e n i n g zijn b e i d e a l -

op-rijk B o s a n d o o r n - E i k e n b o s ' . . .

t e r n a t i e v e n niet g e b a s e e r d o p e e n s t a n d a a r d m e -

D e i n d e l i n g z i e t e r o p z i c h z e l f g e n o m e n h e l d e r uit:

t h o d e v o o r het representatief beschrijven van v e -

17 t y p e n v o e d s e l a r m b o s (3 a s s o c i a t i e s , 14 s u b a s -

g e t a t i e s . D e a a n p a k v a n S c h a m i n é e et al. l e i d t n a a r

s o c i a t i e s ) e n 19 t y p e n v o e d s e l r i j k b o s ( 7 a s s o c i a -

zijn m e n i n g b o v e n d i e n t o t e e n w i l d g r o e i v a n n a m e n

t i e s , 12 s u b a s s o c i a t i e s ) . H e t lijkt e r i n d e r d a a d w e l

In o p d r a c h t v a n R i j k s w a t e r s t a a t ( D i e n s t W e g - e n

en van vegetatie-eenheden.

o p dat T w l n s p a n m e t e e n g r o o t aantal b o s t y p e n

W a t e r b o u w ) w o r d t op de Vakgroep V P O van de

r o e p e n spanningen o p ten aanzien van het b e h o u d van cultuurhistorische,

natuurwetenschappelijke

e n landschappelijke w a a r d e n . O p veel rivierdijken is d e o o r s p r o n k e l i j k e r i j k d o m a a n k a r a k t e r i s t i e k e w i l d e p l a n t e n r e e d s lang v e r v a n g e n d o o r e e n u n i forme, monochrome, goed bemeste schapenweid e . D i t is o v e r i g e n s n i e t a l l e e n e e n g e v o l g v a n d e dijkverzwaringen.

O m dat laatste t e v o o r k o m e n heeft d e a u t e u r zo

t e v o o r s c h i j n is g e k o m e n d i e o o k in h e t s y s t e e m v a n

L a n d b o u w u n i v e r s i t e i t al bijna 10 j a a r o n d e r z o e k

veel mogelijk de bestaande namen v o o r bosvege-

W e s t h o f f en D e n Held respectievelijk Van

der

gedaan naar de relatie tussen s t e r k t e van de zode,

taties, zoals g e b r u i k t d o o r W e s t h o f f of V a n d e r

W e r f al z i t t e n . H e b b e n w e m e t d e d o o r d e a u t e u r

n a t u u r w a a r d e e n b e h e e r v a n rivierdijkgraslanden.

W e r f , o p n i e u w gedefinieerd e n 'gerecycled'. Hij

gebruikte Twinspan-versie dan toch 'een stan-

H e t nu v e r s c h e n e n b o e k geeft e e n c o m p l e e t o v e r -

a c h t dit v e r a n t w o o r d o p g r o n d van d e ' c o n g r u e n -

daardmethode v o o r het representatief beschrij-

zicht van de o n d e r z o e k s r e s u l t a t e n van het m e e r -

tie van mijn determinatie-tabel m e t die van V a n d e r

ven van een vegetatie' te pakken?

j a r i g o n d e r z o e k in z o w e l h e t b o v e n - als h e t b e n e -

W e r f . D a a r d i t in h e t b o e k j e n i e t m e t e e n v e r g e l i j -

W a t h e t b o e k v e r d e r i n t e r e s s a n t m a a k t is d a t e r

d e n s t r o o m s r i v i e r e n g e b i e d e n is als n a s l a g w e r k

king v a n d e d e t e r m i n a t i e t a b e l l e n of v e g e t a t i e b e -

o p h e t o o g b r u i k b a r e s l e u t e l s in zijn o p g e n o m e n

b e s t e m d v o o r d i j k b e h e e r d e r s e n p e r s o n e n die uit

schrijvingen w o r d t a a n g e t o o n d valt dat helaas niet

v o o r het op naam brengen van bosfragmenten.

biologische a c h t e r g r o n d belangstelling

op eenvoudige wijze te c o n t r o l e r e n .

V o o r een g o e d e determinatie acht de schrijver het

v o o r dijkgraslanden. H e t b o e k bevat o n d e r m e e r

A l s d i t l a a t s t e - al is h e t m a a r in g r o t e lijnen - k l o p t

o p n a a m b r e n g e n v a n d e m o s s e n in h e t b o s f r a g -

e e n beschrijvingen indeling van d e o p dijken v o o r -

d a n is d e b e s c h r i j v i n g v a n d e b o s t y p e n in h e t b o e k

m e n t e c h t e r onontbeerlijk, hetgeen een snelle

komende plantengemeenschappen, waarbij ook

e e n actualisatie van de inhoud van de v a n o u d s o n -

determinatie van e e n stuk bos v o o r velen o n m o -

g e g e v e n s uit e e r d e r e o n d e r z o e k e n zijn b e t r o k k e n .

d e r s c h e i d e n b o s t y p e n naar d e huidige stand d e r

gelijk zal m a k e n . W e l l i c h t d a t d e v e l e o v e r z i c h t e n

Daarnaast bevat het de resultaten van een o n d e r -

d i n g e n e n als z o d a n i g e e n w a a r d e v o l w e r k . V e e l

v a n d e s o o r t e n d i e in d e b o s t y p e n m e t e e n f r e q u e n -

z o e k naar de invloed van standplaats, g r o n d s o o r t

h a n g t e c h t e r af v a n d e w i j z e w a a r o p d e s t e e k p r o e f

tie van m e e r dan 1 0 % v o o r k o m e n e r t o e bijdragen

en beheerswijze op de samenstelling van de vege-

is s a m e n g e s t e l d . Z i j n alle r e l e v a n t e s i t u a t i e s v o l -

dat t o c h e e n juiste d e t e r m i n a t i e b e r e i k t w o r d t

tatie, m e t n a d r u k o p d e s o o r t e n r i j k d o m . D e b o n t

doende vertegenwoordigd?

D e b e l a n g r i j k s t e v e r d i e n s t e v a n h e t b o e k is o n g e -

gekleurde, kruidenrijke droge stroomdatgraslan-

Z e l f s s n e l l e lezing v a n h e t b o e k laat z i e n d a t d a t n i e t

t w i j f e l d d a t e r e e n p o g i n g g e d a a n is o m e e n o b j e c -

d e n - o o i t o m s c h r e v e n als d e " s c h a t k a m e r s " v a n

h e t g e v a l k a n zijn.

tief b e e l d t e s c h e t s e n v a n d e h u i d i g e v e g e t a t i e k u n -

h e t F l u v i a t i e l D i s t r i c t - zijn in d e a f g e l o p e n d e c e n -

dige samenstelling v a n d e N e d e r l a n d s e b o s s e n en

n i a z o w e l k w a l i t a t i e f als k w a n t i t a t i e f z e e r s t e r k a c h -

dat de resultaten ervan overzichtelijken systema-

t e r u i t gegaan en m o e t e n thans t o t de m e e s t b e -

E e n b r o e k b o s t y p e m e t d e v o o r bron- en kwelsituaties k e n m e r k e n d e s o o r t e n o n t b r e e k t , v e r m o e d e l i j k d o o r d a t in d e L i m b u r g s e b r o n b o s s e n g e e n o f v r i j w e l g e e n o p n a m e n g e m a a k t zijn. N o g opmerkelijker

is d a t o o k d e M i d d e n - e n

N o o r d l i m b u r g s e b r o e k b o s s e n in d e o p n a m e n k e n nelijk v r i j w e l o n t b r e k e n . O p h e t v e r s p r e i d i n g s k a a r t j e v o o r h e t E l z e n b r o e k b o s is v o o r g e h e e l L i m -

hebben

t i s c h g e p r e s e n t e e r d zijn. H e r h a l i n g v a n d e o p n a -

dreigde o e c o s y s t e m e n van ons land g e r e k e n d

m e n na t e l k e n s t i e n j a a r - h o p e l i j k m e t w a t m e e r

w o r d e n . D e sterke achteruitgang van de o o r s p r o n -

o p n a m e - l o c a t i e s in d e Z u i d l i m b u r g s e h e l l i n g b o s -

kelijk z e e r r i j k e d r o g e g r a s l a n d e n in d e s t r o o m d a -

s e n - zal v e r m o e d e l i j k e e n d u i d e l i j k b e e l d s c h e t s e n

l e n v a n o n z e g r o t e e n k l e i n e r i v i e r e n is h e t g e v o l g

v a n d e v e r a n d e r i n g e n in d e b o s s e n . D o o r d e t o e -

van een c o m p l e x van factoren: m o d e r n e , intensie-

gepaste geautomatiseerde

v e l a n d b o u w ( o v e r b e m e s t i n g e n -begrazing, kunst-

classificatiemethode

20

83-1 1994

N A T U U R H I S T O R I S C H

MAANBLAD

m a t i g e b e r e g e n i n g , gier- e n d r i j f m e s t d u m p i n g ) ,

s c h a p v e r s p r e i d e n . A a n d e n a t u u r w a a r d e k a n in

e n b e m e s t , w a t r e s u l t e e r t in e e n o p p e r v l a k k i g

zand- e n g r i n d w i n n i n g , m a s s a r e c r e a t i e , egalisatie,

o n s o v e r b e v o l k t e land e c h t e r alleen a a n d a c h t w o r -

w o r t e l e n d e grasmat m e t veel molshopen, w a t

geen of een v e r k e e r d beheer, herbicidengebruik.

d e n g e s c h o n k e n i n d i e n d e s t e v i g h e i d v a n d e dijk e n

w e e r e e n v e r s n e l d e e r o s i e in d e h a n d w e r k t . B i j h e t

dijkverbeteringc.q. -verzwaringen overstromingen

d a a r m e e d e v e i l i g h e i d v a n d e m e n s n i e t in g e v a a r

h u i d i g e m a a i b e h e e r blijft h e t m a a l s e l v a a k liggen,

m e t vervuild rivierwater. H e t oorspronkelijke m i -

k o m t . U i t h e t o n d e r z o e k blijkt d a t d e s o o r t e n r i j k e

o m d a t a f v o e r e n t e k o s t b a a r is. H i e r d o o r o n t s t a a t

lieu v a n d e z e g r a s l a n d e n in d e u i t e r w a a r d e n is d a a r -

stroomdalgraslanden uitstekende erosiewerende

e e n s o o r t e n a r m e , ruige begroeiing, m e t e e n holle,

d o o r vrijwel volledig v e r d w e n e n .

eigenschappen bezitten en dat d e d o o r w o r t e l i n g

erosiegevoelige zode.

D o o r de zeer sterke achteruitgang van de karak-

e r in h e t a l g e m e e n b e d u i d e n d g r o t e r is d a n in d e

H e t g o e d v e r z o r g d e e n rijk m e t k l e u r e n f o t o ' s , g r a -

teristieke stroomdalflora van d e droge graslanden

intensief agrarisch b e h e e r d e s o o r t e n a r m e c u l t u u r -

fieken e n tabellen geïllustreerde b o e k w e r k geeft aanbevelingen waar, w a n n é é r en h ó e het mogelijk

in d e u i t e r w a a r d e n n e e m t h e t b e l a n g v a n d e d a a r -

g r a s l a n d e n . I n t e g e n s t e l l i n g t o t bij d e W a t e r s c h a p -

aan g r e n z e n d e rivierdijken v o o r d e instandhouding

pen b e s t a a n d e i d e e ë n , blijken n a t u u r b e l a n g e n v e i -

is h e t b e h e e r z o a a n t e p a s s e n d a t e e n b e t e r e d o o r -

van deze flora sterk t o e . O o k o p deze rivierdijken

ligheidsbelang o p dijken g r o t e n d e e l s s a m e n t e gaan.

worteling èn een grotere natuurwaarde

groeit v a n o u d s h e r nl. z o ' n kruidenrijke droge-

B e l a n g r i j k s t e c o n c l u s i e u i t h e t o n d e r z o e k is d a n

worden verkregen.

graslandvegetade, d e d i j k b e e m d , die vrijwel uitslui-

o o k datwaterkering en natuurbehoud goed hand

t e n d v o o r k o m t in d e s t r o o m d a l e n v a n d e g r o t e e n

in h a n d g a a n : s o o r t e n r i j k e g r a s l a n d e n m e t e e n h o g e

kleine rivieren. D e dijken v o r m e n vaak de allerlaat-

n a t u u r w a a r d e zijn d o o r g a a n s b e t e r t e g e n e r o s i e

ste t o e v l u c h t s o o r d e n v o o r stroomdalplanten die

bestand dan s o o r t e n a r m e graslanden. O m een

uit d e u i t e r w a a r d e n v e r d w e n e n zijn. B o v e n d i e n

hoge erosiebestendigheid m e t een hoge natuur-

h e b b e n d i j k e n als l i j n v o r m i g e l a n d s c h a p s e l e m e n -

w a a r d e t e c o m b i n e r e n , w o r d t g e a d v i s e e r d dijk-

t e n e e n b e l a n g r i j k e f u n c t i e in d e n a t u u r b e s c h e r -

graslanden t w e e m a a l per jaar t e maaien waarbij h e t

m i n g als o n d e r d e e l v a n d e o e c o l o g i s c h e i n f r a s t r u c -

maalsel m o e t w o r d e n a f g e v o e r d . E x t e n s i e v e beg-

tuur. Via deze " g r o e n e linten" kunnen planten en

r a z i n g z o n d e r b e m e s t i n g is e e n a n d e r e m o g e l i j k -

d i e r e n zich n o g d o o r h e t s t e r k v e r s n i p p e r d e land-

heid. V e e l dijken w o r d e n e c h t e r intensief b e w e i d

kunnen

H e t is t e h o p e n d a t d e r e s u l t a t e n v a n d i t o n d e r z o e k e n d e d a a r u i t v o o r t g e k o m e n a a n b e v e l i n g e n in d e praktijk o o k d a a d w e r k e l i j k gestalte zullen krijgen z o d a t o o k d e g e n e r a t i e s na o n s n o g k u n n e n g e n i e ten van de ooit algemeen aanwezige rijkdom en v e r s c h e i d e n h e i d v a n d e z e z o w e l u i t n a t u u r - als cultuurhistorisch oogpunt zeer waardevolle landschapselementen.

B.G.

GraaUma

RECENT VERSCHENEN S H E P H E R D ,

D.,

G .

K U R S T J E N S ,

W .

O V E R M A R S

W R N O N , Aekingaweg 3 8426 G N Appelscha.

v e r z o e k gratis t o e g e z o n d e n .

W . H E L M E R , J a a r v e r s l a g K o n i n g s s t e e n 1992.

Een nieuw periodiek aan het vogelfirmament. D e

In d e z e n i e w s b r i e f e e n a r t i k e l v a n R. K l e u k e r s , W ,

S t i c h t i n g A r k , s e p t e m b e r 1993, 4 6 pag. T e b e s t e l -

( b e s c h e i d e n ) n i e u w s b r i e f is g e ï n i t i e e r d d o o r d e

v a n W i n g e r d e n e n P. G r o o t e n g e t i t e l d : ' S p r i n k h a n e n in h a l f - n a t u u r l i j k e g r a s l a n d s n i p p e r s in Z u i d -

&

l e n bij S t i c h t i n g A r k , P o s t b u s 3 5 7 5 , 6 0 1 7 Z H

W e r k g r o e p Roofvogels N o o r d - en O o s t - N e d e r -

Thorn.

land, e e n g r o e p v a n e n t h o u s i a s t e r o o f v o g e l l i e f h e b -

Limburg'. H e t artikel beschrijft h e t v o o r k o m e n van

Wie,

bers die zich o p d e e e r s t s e plaats inzet t e g e n d e

s p r i n k h a n e n in d o o r h e t I K L b e h e e r d e d r o g e kalk-

n i n g s s t e e n ( M a a n d b l a d o k t o b e r 1993), n o g m e e r

vervolging van roofvogels. D e w e r k g r o e p

hoopt

graslandsnippers en vochtige hooilandjes. H e t

in d e t a i l o v e r h e t g e b i e d w i l w e t e n , k a n d i t v e r s l a g

m e t d e n i e u w s b r i e f e e n h e c h t e r e basis t e l e g g e n

b l i j k t d a t in d e s n i p p e r s , in v e r g e l i j k i n g m e t g r o t e r e

r a a d p l e g e n . H e t v e r s l a g g e e f t v o o r 1992 o v e r z i c h -

v o o r de samenwerking van roofvogelwerkgroe-

kalkgraslanden, slechts e e n b e p e r k t aantal s p r i n k -

t e n van s o o r t e n uit allerlei flora- e n f a u n a g r o e p e n ,

p e n in N e d e r l a n d .

haansoorten v o o r k o m t en datmet name karakte-

structuurontwikkeling van de vegetatie, de activi-

V o o r a l s n o g is h e t e e r s t e n u m m e r v o o r a l e e n n o o r -

ristieke

teiten o p het gebied van voorlichtingen het w e l en

delijke a a n g e l e g e n h e i d . In d e artikeltjes w o r d t o n -

w o r d t dat d e t e r r e i n g r o o t t e kennelijk van belang

w e e van d e beheerder: de kudde.

d e r m e e r i n g e g a a n o p : d e G r a u w e k i e k e n d i e f in

is v o o r h e t v o o r t b e s t a a n v a n p o p u l a t i e s v a n k a r a k -

Groningen, H a z e l w o r m e n en jonge B o o m m a r t e r

teristieke sprinkhaansoorten van kalkgraslanden.

na h e t lezen van het t h e m a n u m m e r o v e r K o -

C R O M B A G H S ,

B. &

G . H O O G E R W E R F ,

M.M.V.

soorten

ontbreken.

Geconcludeerd

als p r o o i v a n B u i z e r d , w a a r m e e t e v e n s d e v o o r t -

T . V A N D E N B R O E K , D e M e e r t e n s g r o e v e te Vilt

p l a n t i n g v a n B o o m m a r t e r s in D r e n t h e w e r d a a n -

B O S M A N , W . & H . Strijbosch (red.), Monito-

als l e e f g e b i e d v o o r d e V r o e d m e e s t e r p a d {Atytes ob-

g e t o o n d . In h e t e e r s t e n u m m e r o o k e e n b i j d r a g e

ring e n m e e r j a r i g o n d e r z o e k aan amfibieën e n r e p -

R a p p o r t 93/4. s e p t e m b e r 1993. L i m e s

van H a r Pluijmakers, die d e stand v a n zaken geeft

tielen. Verslag van de tiende studiedag van de

divergens. Adviesbureau v o o r N a t u u r & Land-

v a n h e t r o o f v o g e l w e r k in L i m b u r g ( w a a r o n d e r d e

W A R N o p 3 I o k t o b e r 1992 t e N i j m e g e n . P u b l i c a -

schap, N i j m e g e n . Informatie tel,: 080-227870/

v e r v o l g i n g v a n B u i z e r d e n H a v i k in M i d d e n - L i m -

t i e n r . 9, W e r k g r o e p A m f i b i e ë n e n R e p t i e l e n N e -

774657.

burg).

d e r l a n d , 1993. I S S N 0 9 2 4 - 5 0 9 X . I n f o : W A R N p/a

stetricans).

Instituut v o o r T a x o n o m i s c h e Z o ö l o g i e , Postbus

O p v e r z o e k van Stichting H e t Limburgs Landschap Vleermuiswerkgroep

4 7 6 6 1009 A T A m s t e r d a m .

verrichtten de auteurs een oriënterend onderzoek

Nieuwsbrief van de

naar d e vitaliteit van d e V r o e d m e e s t e r p a d d e n p o -

N e d e r l a n d , n r . 15. s e p t e m b e r 1993. I n f o : V L E N ,

In d i t v e r s l a g v a n e e n s t u d i e d a g zijn v i e r b i j d r a g e n

pulatie e n d e kwaliteit van d e w a t e r - e n landbioto-

P o s t b u s 190 6 7 0 0 A D W a g e n i n g e n .

o v e r meerjarig o n d e r z o e k aan amfibieën en rep-

p e n i n d e M e e r t e n s g r o e v e . H e t r a p p o r t g a a t in o p

In d e z e n i e u w s b r i e f e e n a r t i k e l v a n M a r l e e n K a l s -

tielen o p g e n o m e n , w a a r o n d e r e e n verhaal v a n

d e o n d e r z o e k s m e t h o d e n , in h e t b i j z o n d e r d e b e -

beek o v e r de klimaateisen van o v e r w i n t e r e n d e

W i l l e m V e r g o o s s e n o v e r d e B o o m k i k k e r in L i m -

paling v a n d e p o p u l a t i e g r o o t t e e n d e leeftijdsop-

v l e e r m u i z e n . D e k e n n i s v a n d e z e e i s e n is v a n b e -

burg. H e t artikel schetst d e ontwikkeling v a n d e

b o u w , d e beschrijving van d e vegetatiestructuur e n

lang bij s p e c i a a l v o o r v l e e r m u i z e n t e b o u w e n , n i e u -

l a a t s t e l e v e n s v a t b a r e p o p u l a t i e v a n d e z e s o o r t in

de toestand van d e poelen. U i t vergelijking m e t

w e w i n t e r v e r b l i j v e n . H e t a r t i k e l g a a t v o o r a l in o p

L i m b u r g : in d e D o o r t bij E c h t . D e p o p u l a t i e k e n d e

v o o r g a a n d e o n d e r z o e k e n blijkt d a t d e p o p u l a t i e

literatuur betreffende o v e r w i n t e r e n d e vleermui-

e e n o p l e v i n g in d e j a r e n t a c h t i g d o o r d e a a n l e g v a n

V r o e d m e e s t e r p a d d e n d r a s t i s c h is a f g e n o m e n . A l s

z e n in d e L i m b u r g s e m e r g e l g r o e v e n . B e l a n g r i j k e

n i e u w e p o e l e n . Sinds h e t begin van d e j a r e n n e g e n -

belangrijkste oorzaken w o r d e n g e n o e m d : het

klimaatfactoren w o r d e n b e s p r o k e n e n d e eisen die

tig is e r e c h t e r s p r a k e v a n e e n z e e r e r n s t i g e a c h -

dichtgroeien van de groeve d o o r voortschrijden-

v e r s c h i l l e n d e v l e e r m u i s s o o r t e n stellen aan h e t kli-

teruitgang, die w o r d t g e w e t e n aan h e t d r o o g v a l -

de successie en het minder geschikt w o r d e n van

m a a t in h u n w i n t e r v e r b l i j f

l e n v a n d e p o e l e n als g e v o l g v a n d e r e g i o n a l e v e r droging van Midden-Limburg. V o o r het overleven

d e p o e l e n , d i e v a k e r d r o o g zijn k o m e n t e s t a a n . Nieuwsbrief van de European

Invertebrate

v a n d e B o o m k i k k e r in L i m b u r g is d e h o o p g e v e s -

D e T a k k e l i n g , niewsbrief v o o r roofvogelliefheb-

S u r v e y - N e d e r i a n d , n r . 2 2 , o k t o b e r 1993. P r i j s

tigd o p d e o n t w i k k e l i n g v a n n i e u w l e e f g e b i e d , in h e t

b e r s ; e e r s t e j a a r g a n g , n r . I, s e p t e m b e r 1993. U i t -

v a n d i t n u m m e r : f 5 , 0 0 , t e b e s t e l l e n bij S t i c h t i n g E I S -

b i j z o n d e r in h e t H a e s e l a a r s b r o e k .

g e g e v e n d o o r d e W e r k g r o e p Roof^/ogels N o o r d -

Nederland, Postbus 9517 2300 R A Leiden. M e d e -

en

w e r k e r s van ElS-projecten krijgen d e n i e w s b r i e f o p

Oost-Nederland

( W R N O N ) .

Info:

secr.

L.

Spoormakers

WAARNEMINGEN V A N AMFIBIEËN EN REPTIELEN IN N E D E R L A N D 1992

Onlangs v e r s c h e e n het jaarverslag o v e r 1992 van annfibieën-

N a het verslag van de secretaris van de Stichting R A V O N v o l -

en reptielenwaarnemingen in N e d e r l a n d . D e z e publicatie is

gen de verslagen met activiteiten in 1992 van de provinciale stu-

een uitgave van de Stichting Reptielen Amfibieën Vissen O n -

diegroepen. Vervolgens w o r d e n de verzamelde verspreidings-

d e r z o e k N e d e r l a n d ( R A Y O N ) , waarbij o o k de H e r p e t o l o g i -

gegevens van de in N e d e r l a n d v o o r k o m e n d e amfibieën e n r e p -

sche Studiegroep Limburg is aangesloten. D e gegevens v o o r

tielen gepresenteerd d o o r middel van kaarten o p uurhokbasis

dit verslag w e r d e n geleverd d o o r de tien provinciale H e r p e -

( 5 x 5 km). In totaal zijn 3366 waarnemingen v e r w e r k t . H i e r n a

tologische Studiegroepen en de Herpetogeografische Dienst

volgt een zestal interessante artikelen o v e r recent o n d e r z o e k

van Lacerta.

aan de herpetofauna:

D e redactie van dit jaarverslag w a s in handen van R o b Bugter, P e t e r Frigge en H a n s Teunis. K e e s Nuljten leverde de t e k e -

-

Amfibieën in het G o o i (S. Chrispijn-Heeffer)

ningen bij de verspreidingskaartjes.

-

Lokaties van amfibieëntunnels in N e d e r l a n d (J.P. C h a r d o n & C C . Vos)

-

H e t Euregio landbouw- en landschapsprojekt: n i e u w e kansen v o o r d e herpetofauna in het Nederlands-Duitse g r e n s gebied (P. Brugman)

-

Amfibieën

en r e p t i e l e n

in h e t K r o m m e

Rijn

gebied

(T. de Jong) -

A m f i b i e ë n in het zuiden en o o s t e n van N o o r d - B r a b a n t (B. Crombaghs & G . Hoogerwerf)

-

N a t u u r o n t w i k k e l i n g v o o r b e h o u d van de B o o m k i k k e r in Zuid-Eschmarke (J. Braad)

Hetjaarverslagwordtafgesloten m e t e e n literatuurlijst, een lijst van w a a r n e m e r s , een lijst van w a a r g e n o m e n s o o r t e n per g e m e e n t e en een summary. D e publicatie o m v a t 100 pagina's en is geïllustreerd m e t tekeningen, kaarten, z w a r t w i t f o t o ' s , grafieken en tabellen.

D e u i t g a v e is v e r k r i j g b a a r v o o r ƒ 15 + ƒ 5,25 v e r z e n d k o s t e n ( G e n o o t s c h a p s l e d e n ) o f ƒ 20 + ƒ 5,25 ( n i e t - l e den). H e t bedrag kan, onder vermelding van jaarverslag R A V O N

1992, w o r d e n o v e r g e m a a k t

op

giro

42985! ten n a m e van Publicatiebureau Natuurhistor i s c h G e n o o t s c h a p t e M e l i c k . L e d e n in B e l g i ë k u n n e n h e t v e r s l a g b e s t e l l e n d o o r 365 B f r . o v e r t e m a k e n o p r e k e n i n g 000-1616562-57.

NATUURHISTORISCH A G E N D A

GENOOTSCHAP

V A N

IN

LIMBURG

A C T I V I T E I T E N

H E R P E T O L O G I S C H E

S T U D I E G R O E P

Secretaris: G.Janssen T u i n s t r a a t 1,5802 A D V e n r a y . Telefoon 04780-12475

D O N D E R D A G 6 J A N U A R I is d e e e r s t e b i j e e n k o m s t in h e t n i e u w e j a a r v a n K r i n g M a a s t r i c h t . Z o a l s

P L A N T E N S T U D I E G R O E P

gebruikelijk v e r z o r g t d e S t u d i e g r o e p O n d e r a a r d s e K a l k s t e e n g r o e v e n d e z e a v o n d m e t t h e m a ' s uit

Secretaris: E . N . Blink

d e altijd b o e i e n d e o n d e r g r o n d v a n Z u i d - L i m b u r g . D e a v o n d zal in h e t t e k e n s t a a n v a n h e t o n d e r a a r d s e

Pius X I I straat 20, 6 2 4 7 A W

V a l k e n b u r g , w a a r o o k S O K - m e d e d e l i n g e n ( t h e m a - n u m m e r 2 1 ) a a n g e w i j d is. D e a u t e u r s v a n d e a r t i k e l e n zullen hun bijdrage aan h e t n u m m e r t o e l i c h t e n aan d e hand van dia's.

MAANDAG

10 J A N U A R I is d e h e e r B e r t K r u y n t j e n s u i t g e n o d i g d d o o r K r i n g H e e r l e n o m e e n v o o r -

S P I N N E N W E R K G R O E P T e l e f o o n overdag: 043-293064

d r a c h t t e h o u d e n o v e r d e M u u r h a g e d i s s e n v a n d e M a a s t r i c h t s e H o g e F r o n t e n . D e s p r e k e r zal a a n d e h a n d

S T U D I E G R O E P

K A L K S T E E N G R O E V E N

s p e l e n e n d e w i j z e w a a r o p d e z e als b i o t o o p v o o r d e z e d i e r e n zijn b e h o u d e n . O o k in h e t n i e u w e j a a r w o r d e n

Secretaris: Ed Rousseau

( K e r k r a d e - W e s t ) . A a n v a n g : 20 uur.

D O N D E R D A G

13 J A N U A R I k o m e n d e l e d e n v a n d e M o s s e n s t u d i e g r o e p o m 2 0 u u r b i j e e n in h e t N a -

tuurhistorisch M u s e u m te Maastricht.

L I M B U R G

Inlichtingen: J . H . G . P e e t e r s

v a n dia's e e n i n z i c h t g e v e n in d e l e e f w i j z e v a n d e M u u r h a g e d i s s e n , d e r o l d i e d e v e s t i n g w e r k e n d a a r b i j d e b i j e e n k o m s t e n g e h o u d e n in d e zaal v a n S t i c h t i n g B o t a n i s c h e T u i n , S t . H u b e r t u s l a a n 7 4 t e T e r w i n s e l e n

Gronsveld

O N D E R A A R D S E

P a p e n w e g I 16, 6 2 1 2 C J M a a s t r i c h t V L I N D E R S T U D I E G R O E P Secretaris:). Queis S p a a n s e singel 2, 619 t G K B e e k Z O O G D I E R E N W E R K G R O E P

ZATERDAG

15 J A N U A R I o r g a n i s e e r t K r i n g H e e r l e n e e n v e l d - d i s c u s s i e d a g . D o e l v a n d e z e d a g is h e t

v e r b r e d e n v a n h e t d r a a g v l a k v o o r n i e u w e n a t u u r in h e t l a n d e l i j k e e n s t e d e l i j k e g e b i e d v a n L i m b u r g . O m t e k o m e n t o t e e n a f g e s t e m d e m e n i n g zal o p t w e e l o c a t i e s in h e t v e l d g e d i s c u s s i e e r d w o r d e n o v e r d e g e w e n s t e ontwikkelingen van de natuur en het landschap. V o o r m e e r informatie kunt u contact o p n e m e n m e t P. T h o m a s 0 4 5 - 7 2 8 1 2 0 o f J . H a a g m a n s e n I. S p i c a 0 4 5 - 2 2 3 1 3 1 . W O E N S D A G

1 9 J A N U A R I is e r e e n b i j e e n k o m s t v a n d e P l a n t e n s t u d i e g r o e p in h e t N a t u u r h i s t o r i s c h

S e c r e t a r i s : L. B a c k b i e r Van Galenstraat 64,6163 X W

Geleen

K E V E R S T U D I E G R O E P Secretaris: G J . M . van Buren H a n d v o r m 9, 6 3 7 2 D K S c h a e s b e r g P A D D E S T O E L E N S T U D I E G R O E P

M u s e u m M a a s t r i c h t , aanvang 20 uur. G i j s K u r s t j e n s v e r t e l t (aan d e h a n d van dia's) o v e r b i j z o n d e r e w a a r -

Inlichtingen: P . H . K e l d e r m a n

n e m i n g e n v a n p l a n t e n in d e n a t u u r o n t w i k k e l i n g s t e r r e i n e n v a n S d c h t i n g A r k in h e t L i m b u r g s e M a a s d a l .

H e r k e n b r o e k e w e g 23, 6 3 0 1 E G V a l k e n b u r g

D O N D E R D A G 20 J A N U A R I organiseert K r i n g R o e r m o n d w e e r een bijeenkomst. D e z e avond h o u d t d h r . L. S l a n g e n e e n l e z i n g o v e r s p e l e o l o g i e . Z o a l s g e b r u i k e l i j k v i n d t h e t g e b e u r e n p l a a t s in h e t R o e r s t r e e k m u s e u m , K e r k p l e i n IO t e Sint O d i l i ë n b e r g . A a n v a n g 20 uur.

V i S S E N W E R K G R O E P I n l i c h t i n g e n : R. A k k e r m a n s W i l h e l m i n a l a a n 47, 6 0 4 2 E L R o e r m o n d S P R I N K H A N E N S T U D I E G R O E P

D O N D E R D A G

3 F E B R U A R I k o m e n l e d e n v a n K r i n g M a a s t r i c h t w e e r bij e l k a a r in h e t N a t u u r h i s t o -

risch M u s e u m t e M a a s t r i c h t . A a n v a n g 20 uur. M A A N D A G 7 F E B R U A R I organiseert K r i n g H e e r l e n een voordracht over het 'Nationaal Park R e u z e n g e b e r g t e in T s j e c h i ë ' . V e r s c h i l l e n d e s p r e k e r s z u l l e n h u n b i j d r a g e l e v e r e n o v e r d e r i j k e v e r s c h e i d e n h e i d v a n h e t g e b i e d . H e t p r o g r a m m a m e t d i a ' s l u i d t als v o l g t :

C o n t a c t p e r s o o n : W . Jansen K o r h o e n s t r a a t 12, 6 0 7 5 B N H e r k e n b o s c h V O G E L S T U D I E G R O E P Voorzitter: H. Guissen Schuttendaal 23, 6228 K C Maastricht

1) I n t r o d u c t i e e n e n k e l e c u l t u r e l e a s p e c t e n : J o h a n d e n B o e r

W E R K G R O E P

2 ) D e e x c u r s i e ( v a n juni 1 9 9 2 ) , m e t n a d r u k o p h e t l a n d s c h a p e n d e f l o r a : B a r t G r a a t s m a

B O S S E N E N

B E H O U D S C H I N V E L D S E B R U N S S U M M E R H E I D E

3) P a u z e m e t h e r b a r i u m m a t e r i a a l : J o o p K o e l i n k

Inlichtingen: W . B u l t

4)Fauna:Steven Jansen

T r e u b s t r a a t 6, 6 4 1 5 E P H e e r l e n

5) N a t u u r b e h e e r : J o h a n d e n B o e r D e b i j e e n k o m s t w o r d t g e h o u d e n in d e zaal v a n S t i c h t i n g B o t a n i s c h e T u i n , S t . H u b e r t u s l a a n 7 4 t e T e r w i n selen ( K e r k r a d e - W e s t ) . A a n v a n g 20 uur. DONDERDAG

M O S S E N S T U D I E G R O E P Inlichtingen:). H e r m a n s Hertestraat 2 1 , 6067 E R Linne

IO F E B R U A R I is e r w e e r e e n b i j e e n k o m s t v a n d e M o s s e n s t u d i e g r o e p . D e a v o n d w o r d t

g e h o u d e n in h e t N a t u u r h i s t o r i s c h M u s e u m t e M a a s t r i c h t e n b e g i n t o m 2 0 u u r . D O N D E R D A G 24 F E B R U A R I w o r d t er v o o r K r i n g R o e r m o n d een lezinggegeven m e t d e t i t e f ' B e h e e r v a n n a t u u r o n t w i k k e l i n g s g e b i e d e n ' . D e a v o n d b e g i n t o m 2 0 u u r e n e e n i e d e r d i e i n t e r e s s e h e e f t in d i t o n d e r w e r p k a n t e r e c h t in h e t R o e r s t r e e k m u s e u m , K e r k p l e i n IO t e S i n t O d i l i ë n b e r g . D O N D E R D A G 3 M A A R T is e r w e e r e e n s a m e n k o m e n v a n K r i n g M a a s t r i c h t in h e t N a t u u r h i s t o r i s c h M u s e u m te Maastricht. D e a v o n d begint o m 20 uur. Z O N D A G 6 M A A R T h o u d t K r i n g H e e r l e n e e n v l e e r m u i s e x c u r s i e o n d e r leiding v a n d e h e e r E d d e G r o o d in d e K o e l e b o s c h g r o e v e . E r is e e n b e p e r k t e d e e l n a m e m o g e l i j k v a n m a x i m a a l 15 l e d e n . D e e l n e m e r s m o e t e n z i c h o p g e v e n bij d e k r i n g s e c r e t a r i s o n d e r h e t m o t o : ' W i e h e t e e r s t k o m t , d i e h e t e e r s t m a a l t ! ' . K R I N G D O N D E R D A G

IO M A A R T v e r z a m e l e n d e l e d e n v a n d e M o s s e n s t u d i e g r o e p z i c h w e e r o m z i c h o p h u n

f a v o r i e t e o n d e r w e r p t e s t o r t e n . D e b i j e e n k o m s t b e g i n t o m 2 0 u u r e n h e e f t p l a a t s in h e t N a t u u r h i s t o r i s c h M u s e u m te Maastricht. MAANDAG

14 M A A R T h o u d t d e h e e r W i l l e m V e r g o o s s e n v o o r K r i n g H e e r l e n e e n v o o r d r a c h t o v e r

' D e B o o m k i k k e r in L i m b u r g , v e r l e d e n , h e d e n e n t o e k o m s t ' . D e s p r e k e r zal e e n i n z i c h t g e v e n in d e b i o l o -

M A A S T R I C H T

V o o r z i t t e r (a.i.): D . T h . d e G r a a f K l o k b e k e r s t r a a t 20, 6 2 1 6 T R M a a s t r i c h t K R I N G

H E E R L E N

S e c r e t a r i s : P. S p r e u w e n b e r g A a n d e S l a g b o o m 2, 6 3 7 2 K W Schaesber^g

g i e v a n d e B o o m k i k k e r e n d e t o e n a m e als g e v o l g v a n e e n a a n g e p a s t b e h e e r . D e b i j e e n k o m s t v i n d t p l a a t s

K R I N G

in d e zaal v a n S t i c h t i n g B o t a n i s c h e T u i n , S t . H u b e r t u s l a a n 7 4 , t e T e r w i n s e l e n ( K e r k r a d e - W e s t ) .

Voorzitter: W .

V E N L O Weener

Goselingstraat 48, 593 I H T T e g e l e n K R I N G

Aankondigingen voor deze rubriek dienen uiterlijk de 15e van de maand voorafgaande aan die waarin de activiteiten plaatsvinden schriftelijk bij de redactie bekend te zijn.

R O E R M O N D

Secretaris: P.Bongers Kapellerlaan 2 0 1 , 6 0 4 5 A E R o e r m o n d