Angst voor terugkeer van kanker In wetenschap en praktijk Workshop NVPO ‘Dag voor de Praktijk’
Dr. Petra Servaes, GZ-psycholoog i.o. tot Specialist Marieke van de Wal, MSc, onderzoeker Prof. dr. Judith Prins, klinisch psycholoog
18 juni 2015
Introductie Marieke van de Wal Onderzoeker / psycholoog Afdeling Medische Psychologie Radboudumc
[email protected]
Petra Servaes GZ-psycholoog i.o. tot Klinisch psycholoog Afdeling Medische Psychologie Radboudumc
[email protected]
Angst voor recidief
Workshop • 13:35 – 13:55 Inleiding onderwerp (wetenschappelijk)
• 13:55 – 14:50 Casuïstiek borstkanker en darmkanker
• 14:50 – 15:00 Plenaire discussie
Wetenschappelijke inleiding
Angst voor terugkeer van kanker “Angst of zorgen over de mogelijkheid dat de kanker terug zal komen of zal groeien in hetzelfde orgaan of in een ander deel van het lichaam”. (Vickberg, 2003)
• Universeel aanwezig1,2 • Reële angst • Normale angst vs. Klinische angst1 • Langdurig probleem3,4
Prevalentie verhoogde angst Onderzoek Radboudumc:
• Borstkanker: 31% (curatief, operatie met evt. aanvullende behandeling). • Prostaatkanker: 25% (curatief, gelokaliseerde ziekte waarvoor prostatectomie met evt. aanvullend bestraling). • Colorectaalkanker: 38% (curatief, operatie met evt. aanvullende behandeling).
Gevolgen
Patiënt
Medisch Zorgverlener
Psycholoog
• Slechtere kwaliteit van leven3 • Slechter emotioneel welbevinden3
• Distress3 • Gezondheidszorg specifiek3,5 • • •
Minder tevreden met zorg Meer zorgconsumptie: • frequenter medisch contact • Meer vraag naar medisch onderzoek Echter, ook ‘positief gedrag’: reguliere zelfcontrole van de borst, gebruik van zonbescherming, minder gebruik tabak, leefstijlaanpassing.
FCR in de praktijk
Patiënt
Medisch Zorgverlener
Psycholoog
• FCR in de verpleegkundigen praktijk, wat bevindingen5: • Frequent probleem • 77% van de verpleegkundigen schat dat angst bij 10-25% voorkomt, overige >33%. • De helft (52%) van de verpleegkundigen geeft aan ‘meestal’ door te verwijzen bij FCR. • Problemen5: • Lastig te ontdekken: patiënt bespreekt het niet. • Angst is een normale emotie, hoe herken je klinische angst? • Wat kun je er aan doen? Naar wie verwijs je door?
Angst: bij wie?
Patiënt
Medisch Zorgverlener
Psycholoog
• Factoren die samenhangen met meer FCR3,4 • Jongere leeftijd • Vrouw • Psychologische comorbiditeit • Blijvend last ondervinden van fysieke symptomen – bijwerkingen • Verminderd psychologische welzijn en emotioneel functioneren • Toename in frequentie van contact met zorgverleners.
Angst: bij wie?
Patiënt
Medisch Zorgverlener
Psycholoog
• Onduidelijk3,4 • Objectieve ziekte-kenmerken: Tumortype, tumorstadia, Tijd sinds diagnose. • Demografisch: opleidingsniveau.
Patiënt
Angst: Herkennen Onzekere persoonlijkheid
Medisch
Psycholoog
Zorgverlener
Blijvend last van bijwerkingen
Zorgvermijding Vrouwelijk geslacht
Moeite met maken van toekomstplannen
Weinig sociale steun
Veel fysieke klachten Ontevredenheid
Pt geeft het zelf aan
Frequent medisch contact Jonge leeftijd
Psychische kwetsbaarheid (?)
Herbeleving
Verzoek extra med. onderzoek
Dwangmatigheid in handelen
Angst: Vaststellen
Patiënt
Medisch Zorgverlener
Psycholoog
• Screening • Cancer Worry Scale (CWS): NL, gevalideerd (+/- 2min)6 • Fear of Cancer Recurrence Inventory (FCRI): NL, gevalideerd (+/- 5min)1 • Klinisch interview1 • Clinical Interview FCRI-SF: Engels (30 min) -
Frequentie en duur van angst Aanwezigheid van gedrag om angst te verminderen Verstoring op emotioneel vlak door angst Functionele beperkingen door angst
Patiënt
Interventies • Bij voorkeur: Stepped Care Model
Zelf management 70%
Verpleegkundige interventie (o.a. psycho-educatie) 20%
‘blended’ therapie 10%
Gespecialiseerde zorg
Medisch Zorgverlener
Psycholoog
Interventies
Patient
Medisch Zorgverlener
• Geen evidence-based behandeling: wél resultaten pilot studies.
• Groepstherapie vs. Individueel • Acceptance and Commitment Therapy (ACT) • Cognitieve Gedrags Therapie (CGT) • Mindfulness-Based Stress Reduction (MBSR) • Cognitieve Existentiële Therapie (CET)
Psycholoog
Radboudumc
Patient
Medisch Zorgverlener
Psycholoog
• SWORD-study: Behandeling van verhoogde angst voor terugkeer van kanker. • Individuele cognitieve gedragstherapie • Kortdurend: 8 sessies • Blended therapie: Online + Offline therapie onderdelen
CASUS 1
Casus 1 mevrouw Pietersen • • • • •
Mevrouw Pietersen. 61 jaar Borstkanker in 2011 Behandeling: borstsparende operatie, radiotherapie, hormoontherapie. Aangemeld door verpleegkundig specialist
Casus 1 mevrouw Pietersen • Welke thema’s zijn aan bod gekomen?
• Angst identificeren • Triggers/uitlokkers van angst • Cognities • Gedrag • Andere zaken die je graag nog zou willen weten van patiënte?
PERSOONSKENMERKEN
Mw. Pietersen
Demografisch • 61 jaar, vrouw, LBO opleiding Medisch • Borstkanker in 2011 • Operatie en radiotherapie • Ziet af van chemotherapie • Borstkanker bij moeder & zus
COGNITIES • •
TRIGGERS
•
Niet-helpende gedachten, zoals “ik voel iets, dat is vast weer kanker” Twijfel over juiste keuze ANGST behandeling VOOR Piekeren
TERUGKEER VAN KANKER
Intern: Lichamelijke sensaties Extern: Zien van TV programma’s over kanker. Rouwadvertenties. Confrontatie met kanker bij vrienden en kennissen. Controles
GEVOLGEN Gedrag • Verpleegkundige bellen • Dagelijks zelfonderzoek • Terugtrekken • Geen plannen maken Emotioneel • Bezorgdheid over toekomst • Stemmingsproblemen
Casus 1 Behandeling • De behandeling
• Wat voor behandeling is geïndiceerd? • Welke componenten/onderdelen zijn mogelijk geschikt? • Wie zou de behandeling kunnen doen? Graag horen wij jullie ideeën.
Casus 1 Behandeling • Cognitieve gedragstherapie
• Blended care (5 FTF, 3 chat/tel, 1 fu FTF) • Website: Filmpjes, psycho-educatie, opdrachten (lezen, luisteren, doen, testen).
Videofragment ‘de psycholoog’
Videofragment ‘angst’
Casus 1 behandeling 1) Intake en model angst voor terugkeer van kanker 2) Doelen stellen:
Meer grip op angst Minder invloed van angst op mijn stemming Minder mijn leven laten beïnvloeden door angst
3. Cognitieve herstructurering a.d.h.v. registratie opdrachten (5G schema)
4. Gedragsexperimenten
5. Mindfulness & Ontspanning
6. Terugval preventie plan en terugblik
6. Terugval preventie plan en terugblik
Casus 1 metingen • 4 metingen • Vóór therapie • Direct na therapie • 6 maanden na therapie • 12 maanden na therapie
• Tussentijdse metingen (grip op angst)
CASUS 2
Casus 2 • • • • •
Mevrouw Jansen 50 jaar Alleenstaand, 3 kinderen: zoon (8 jaar) zoon (10), dochter (15) Echtgenoot in 2010 overleden tgv een auto-ongeluk Moeder woont naast hen. Betrokken in de zorg.
• Rectumcarcinoom in 2011, 2013 recidief • Behandeld met: chirurgie, chemotherapie & radiotherapie. Na tweede behandeling definitief stoma • Angst: continu gevoel dat er steen boven haar hangt. Probeert alles te doen om te voorkomen dat kanker nog een keer terugkomt.
Casus 2 mevrouw Jansen Overleg met je buurman/buurvrouw/tafelgenoten: • Wat zou je willen weten van deze patiente om een angst voor recidief model te kunnen invullen? • Triggers/uitlokkers van angst • Cognities • Gedrag
PERSOONSKENMERKEN Demografisch • 46 jaar, vrouw, alleenstaand, man overleden hersentumor, gesloten persoonlijkheid, gericht op anderen. Medisch • Rectumcarcinoom in 2011 • Operatie, chemo & radiotherapie • Recidief 2013 + behandeling • Echtgenoot verloren aan kanker
Mw. Jansen COGNITIES • • •
“ik voel iets, er is vast iets aan het groeien” “Als ik dit eet, dan roep ik het op mezelf af als ik weer ziek wordt” “Mijn moeder mag niet wegvallen, ik red het niet alleen”.
TRIGGERS Intern: Lichamelijke (pijn)klachten of veranderingen. Extern: • Medische controle afspraken. • Verslechtering gezondheid moeder. • Ongezond eten of drinken
GEVOLGEN Gedrag • Dwanghandelingen (tandenpoetsen) • Vermijding (niet praten) Emotioneel • Gespannen, somber, moe. Fysiologisch • Lichamelijk onrustig
ANGST VOOR TERUGKEER VAN KANKER
Plenaire discussie Angst bij kinderen? Angst in de palliatieve setting? Ervaring en behandeling vanuit verschillende disciplines?
Referenties •
1 Simard, S. and J. Savard (2015). "Screening and comorbidity of clinical levels of fear of cancer recurrence." J Cancer Surviv.
•
2 Skaali, T., et al. (2009). Fear of recurrence in long-term testicular cancer survivors. Psychooncology 18(6): 580-588.
•
3 Simard, S., et al. (2013). "Fear of cancer recurrence in adult cancer survivors: a systematic review of quantitative studies." J Cancer Surviv.
•
4 Savard, J. and H. Ivers (2013). "The evolution of fear of cancer recurrence during the cancer care trajectory and its relationship with cancer characteristics." J Psychosom Res(0).
•
5 Thewes B, Brebach R, Dzidowska M, Rhodes P, Sharpe L, Butow P. Current approaches to managing fear of cancer recurrence; a descriptive survey of psychosocial and clinical health professionals. Psycho-Oncology. 2014;23:390–396. doi: 10.1002/pon.3423.
•
6 Custers J. The Cancer Worry Scale: Detecting Fear of Recurrence in Breast Cancer Survivors. Cancer Nurs. 2013;00:1–7
