Wat wél werkt… Analyse van jeugdzorgbeleid in de vier grote steden van Nederland en beschrijving van good practices voor risicojongeren.
Naam:
Niels Wattel
Studentnumner:
1642499
Telefoonnummer:
0627027539
E-mail:
[email protected]
Adres:
Rijksstraatweg 89, 1115 AN Duivendrecht
Universiteit:
Vrije Universiteit Amsterdam
Master programma:
Management, policy analysis and entrepreneurship in health and life sciences (MPA)
1
Inhoudsopgave
Inhoudsopgave.............................................................................................. 2 Voorwoord ..................................................................................................... 5 Samenvatting ................................................................................................ 6 Achtergrond ................................................................................................. 6 Onderzoek.................................................................................................... 6 Methode....................................................................................................... 6 Resultaten .................................................................................................... 7 Conclusies .................................................................................................... 7 Aanbevelingen .............................................................................................. 8 1. Inleiding .................................................................................................. 11 Achtergrond ................................................................................................11 Centrale onderzoeksvraag .............................................................................13 Doel ...........................................................................................................13 Deelvragen ..................................................................................................13 Doelgroepbeschrijving ..................................................................................14 Leeswijzer ...................................................................................................16 2. Theoretisch kader en methodologie ......................................................... 17 2.1 Beschrijving van de context van het onderzoek ..........................................17 Theorie ....................................................................................................17 Methode ..................................................................................................17 2.2 Dataverzameling jeugd ............................................................................17 Theorie ....................................................................................................17 Methode ..................................................................................................18 2.3 Dataverzameling interventies ...................................................................18 Theorie ....................................................................................................19 Methode ..................................................................................................23 2.4 Analyse .................................................................................................25 Theorie ....................................................................................................25 Methode ..................................................................................................27
2
3. Organisatie van jeugdzorg....................................................................... 28 3.1 Historische aanleiding en ontwikkeling van de wet ......................................28 3.2 Beleidskader: doel en uitgangspunten .......................................................28 3.3 Definitie jeugdzorg..................................................................................29 3.4 Verschillen oude en nieuwe wet ................................................................30 3.5 Bureau jeugdzorg ...................................................................................31 3.6 Financiering van de jeugdzorg ..................................................................32 3.7 Jeugdbeleid; Centra voor Jeugd en Gezin...................................................32 3.8 Taken van betrokken partijen ...................................................................33 4. Jeugdpopulatie ........................................................................................ 35 4.1 Vergelijking van demografie van G4 ..........................................................35 Leeftijdsverdeling en geslacht van jeugdpopulatie .........................................35 Opleidingsniveau ......................................................................................36 Etniciteit van jeugdpopulatie ..........................................................................36 Criminaliteit gerelateerd aan geslacht, etniciteit en leeftijd .............................37 Gezinssituaties .........................................................................................38 Vroegtijdige schoolverlating gerelateerd aan geslacht, opleidingsniveau en etniciteit .......................................................................................................38 5. Jeugdproblematiek .................................................................................. 40 5.1 Problem tree analysis ..............................................................................40 5.2 Vergelijking gegevens jeugdproblematiek ..................................................44 6. Gemeentelijk beleid voor jeugd(zorg) ..................................................... 47 6.1 Vergelijking van jeugd(zorg)beleid van de vier grote steden ........................47 Doelstellingen...........................................................................................47 Uitgangspunten ........................................................................................48 Actiepunten..............................................................................................51 7. Interventies............................................................................................. 54 8. Analyse .................................................................................................... 55 8.1 Ontwikkeling van de interventie................................................................55 8.2 Invloed op jeugdproblematiek ..................................................................56 8.3 Effectiviteitbevorderende elementen .........................................................56 8.3.1 Bijzondere Trajecten Risicojongeren, DMO (Amsterdam) .......................57 8.3.2 Mentorproject Goal!, Radar Advies (Amsterdam) ..................................58 8.3.3 Jeugd Interventie Team (Den Haag) ...................................................59
3
8.3.4 Equiptraining, de Waag (Den Haag) ....................................................60 8.3.5 Onderwijsopvangvoorziening Eenheid Zorg, Stichting LMC (Rotterdam) ...61 8.3.6 Rots&Water training en sportzorgtrajecten, Stek Jeugdhulp (Rotterdam) .62 8.3.7 Afdeling Leerplicht/RMC, gemeente Utrecht (Utrecht) ............................63 8.3.8 Dagbestedingproject Titan (Utrecht) ...................................................64 9. Conclusies en discussie ........................................................................... 66 9.1 Organisatie van jeugdzorg .......................................................................66 9.2 Jeugdproblematiek..................................................................................66 Jeugdpopulatie .........................................................................................66 Jeugdproblematiek ....................................................................................67 Beleid voor jeugd(zorg) .............................................................................68 9.3 Interventies ...........................................................................................69 Organisaties voor risicojongeren .................................................................69 Good practices .........................................................................................70 9.4 Effecten van interventies .........................................................................71 Ontwikkeling van de interventie ..................................................................71 Invloed op jeugdproblematiek ....................................................................71 Specifiek werkzame factoren en geleerde lessen ...........................................72 9.5 Hoofdvraag ............................................................................................75 Verschil tussen het beleid van de vier grote steden .......................................75 Effectiviteitbevorderende factoren ...............................................................76 Praktisch nut ............................................................................................76 10. Aanbevelingen ....................................................................................... 77 10.1 Jeugdpopulatie .....................................................................................77 Samenwerking G4.....................................................................................77 Jeugdmonitor Den Haag ............................................................................77 Afstemming methodiek jeugdmonitoren .......................................................77 Bereik oudere jeugd ..................................................................................78 10.2 Beleid voor jeugd(zorg) .........................................................................78 Themabijeenkomst....................................................................................78 Goede voorbeelden beleid ..........................................................................78 10.3 Onderzoek interventies ..........................................................................78 Intervention mapping model ......................................................................78 Goede voorbeelden jeugdhulpverlening .......................................................79 Gebruik van werkzame principes en structurele inbedding..............................79 Nawoord ...................................................................................................... 81 Dankwoord en leerervaringen .....................................................................81 Bronnen ....................................................................................................... 83
4
Voorwoord In dit rapport vindt u het resultaat van een onderzoek dat verricht is in het kader mijn afstudeerscriptie, de laatste fase van mijn opleiding Management, Policy Analysis & Entepreneurship in Health – and Life Sciences aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Ik heb het geluk gehad mijn onderzoek te kunnen doen onder begeleiding van een zeer professionele, leerzame, fijne, behulpzame en inspirerende omgeving: adviesbureau van de Bunt en de Jeugdfabriek. Verder kon ik mijzelf tijdens mijn onderzoek verdiepen in een, voor mijzelf en vele anderen, zeer interessant werkveld, namelijk: jeugdzorg. Niet alleen het onderwerp jeugd, maar ook hulpverlening, zijn onderwerpen die mij bijzonder aanspreken. Door binnen dit werkveld te werken heb ik het gevoel mijn steentje bij te kunnen dragen aan een betere samenleving. Dit gevoel werd nog versterkt door het werken binnen de Jeugdfabriek. Deze organisatie probeert daadwerkelijk een verschil te maken door de huidige situatie binnen de jeugdzorg niet te accepteren zoals deze is, maar te werken aan het bewerkstelligen van een zodanige verandering dat jongeren met problemen kunnen profiteren van jeugdhulpverlening die wél werkt... In de inleiding vind u een leeswijzer die uitleg geeft over de inhoud van dit verslag. In dit rapport heb ik geprobeerd om door middel van tussenkopjes, figuren en tabellen het rapport zo duidelijk mogelijk te maken en ook voor de “scannende” lezer een zo compleet mogelijk overzicht te geven. Wanneer u heeft te maken met gemeentelijk beleid voor jeugd, interventies voor jeugd of wanneer u geïnteresseerd bent in de onderwerpen beleid, jeugd of beide. Dan is dit rapport voor u de moeite waard om te lezen. Dit onderzoek geeft niet alleen inzicht in de wereld van jeugdzorg en gemeentelijk beleid voor jeugd, maar plaatst ook kritische noten bij het huidige beleid, geeft tips om rekening mee te houden in het organiseren van hulpverlening voor jeugd en geeft een overzicht van praktische elementen die in een interventie geïntegreerd kunnen worden om te effectiviteit te bevorderen. Veel leesplezier! Niels Wattel
5
Samenvatting Achtergrond “Het gonst in de Tweede Kamer van de plannen om ‘de jeugd’ aan te pakken. Dat het daar grondig misgaat, beseft inmiddels heel Den Haag.” Volkskrant, 15 september 2008 Geregeld komt er van allerlei kanten het geluid dat het met de jeugd en binnen de jeugdzorg niet verloopt zoals gewenst. Mediaberichten melden regelmatig kinderen die verwaarloosd of mishandeld zijn, overlast van jongeren, agressiviteit in de vorm van zinloos geweld of het toenemende aantal jongeren dat zonder diploma het onderwijs verlaat. Met de meerderheid van de jeugd gaat het gelukkig goed, maar dat het met sommige jongeren niet goed gaat wordt bevestigd door diverse onderzoeken. Een nieuw initiatief, de Jeugdfabriek genoemd, erkent de huidige problemen binnen jeugdzorg, maar beoogt om op een positieve manier, vanuit wat wel werkt, naar de situatie en mogelijkheden te kijken. Ervaring, kennis en kunde binnen en buiten jeugdzorg wordt ten goede ingezet om de huidige situatie te verbeteren. Het doel van de Jeugdfabriek is om bij te dragen aan het maatschappelijk debat over jeugdzorg en om advies te leveren aan landelijke, regionale en lokale overheden en individuele instellingen.
Onderzoek Om bij te dragen aan de ontwikkeling van duurzame ontwikkeling die de Jeugdfabriek wil brengen, is in dit onderzoek het gemeentelijk beleid aangaande jeugdzorg van de vier grote steden van Nederland vergeleken en de praktische uitvoering van dat beleid is verder uitgediept door interventies voor risicojongeren analyseren. Daarbij is onderzoek gedaan naar de organisatie van jeugdzorg, de samenstelling van de jeugdpopulatie en jeugdproblematiek. Er is gekozen om onderzoek te doen naar interventies voor risicojongeren. Risicojongeren zijn in dit rapport gedefinieerd als jongeren in de leeftijd van 12-23 jaar die problemen ondervinden op het gebied van educatie en werk ((dreigend) schooluitval en niet in het bezit van een startkwalificatie). Uiteindelijk heeft dit onderzoek geleid tot aanbevelingen voor gemeenten op het gebied van jeugdzorg, de beschrijving van good practices, de elementen die ten grondslag liggen aan de goede resultaten en geleerde lessen.
Methode In de vergelijking van jeugd(zorg)beleid is eerst onderzoek gedaan naar de organisatie van jeugdzorg binnen Nederland, de jeugdpopulatie en jeugdproblematiek. Hierbij is gebruik gemaakt van openbaar beschikbare bronnen. In het onderzoek naar good practices en de effectieve elementen van deze interventies zijn semi-gestructureerde interviews
gehouden
met
professionals
die
werkzaam
zijn
op
het
gebied
van
6
risicojongeren. Allereerst is in elke gemeente een instantie gezocht die hulp biedt aan risicojongeren. Bij deze instanties is voornamelijk ingegaan op hun visie en werkwijze, en waarom dat werkt. Op basis van deze interviews zijn ook goede voorbeelden van interventies geselecteerd om te interviewen en analyseren.
Resultaten De onderzochte interventies zijn: •
Bijzondere Trajecten Risicojongeren, DMO Gemeente Amsterdam
•
Mentorproject Goal!, Radar Advies (Amsterdam)
•
Jeugd Interventie Team (Den Haag)
•
Equip training, De Waag (Den Haag)
•
Onderwijsopvangvoorziening Eenheid Zorg, Stichting LMC (Rotterdam)
•
Rots&Water training/sportzorgtrajecten, Stek Jeugdhulp (Rotterdam)
•
Afdeling Leerplicht/RMC (Utrecht)
•
Dagbestedingsproject TITAN (Utrecht)
Conclusies Wet op de jeugdzorg Sinds 2005 is de Wet op de jeugdzorg van kracht. Het doel van de wet is om te voorzien in samenhangende jeugdzorg die aansluit op de behoefte van de cliënt. Verder richt de wet zich op het instellen van één centrale, herkenbare toegang tot de jeugdzorg. Jeugdpopulatie Ondanks enige verschillen komen de gegevens voor de jeugdpopulatie van de steden voor het grootste deel overeen. Omdat de steden te maken met een vergelijkbare jeugdpopulatie kunnen steden elkaar steunen en zullen gezamenlijke initiatieven ten bate zijn voor alle vier de betrokken gemeenten. Jeugdproblematiek Gegevens over de psychosociale gezondheid (jeugdmonitor GGD) van jongeren van de gemeenten zijn niet of nauwelijks te vergelijken vanwege verschil in onderzoekspopulatie en meetinstrumenten. Verder blijkt Den Haag niet over psychosociale gegevens te beschikken. Jeugd(zorg)beleid De doelstellingen en uitgangspunten van het beleid van de vier grote steden komen voor het grootste deel overeen. Echter, er is een groot verschil te constateren in de verschillende actieplannen. Er wordt dus gedacht en gehandeld vanuit eenzelfde beleidskader, maar elke stad werkt op een andere manier naar de invulling van het beleid toe.
7
Interventies Op basis van een systeem waarop de termen good practice, best practice of effectieve interventie aan een project of methode toegeschreven kan worden, zijn de onderzochte interventies als volgt beoordeeld: •
Good practices: BTR, Goal!, Leerplicht en sportzorgtrajecten
•
Good practices (theoretisch sterk onderbouwd): Rots&Water, Equip
•
Best practices: JIT, Titan, Eenheid Zorg
Effecten van interventies Sommige interventies voldoen in hogere mate aan de werkwijze van het intervention mapping model van Bartholomew (2001) (probleemanalyse, theoretische methodieken, terugkoppeling dmv evaluatie). Op basis van de resultaten kan aangenomen worden dat de interventies een persoonlijk nut hebben voor deelnemende jongeren. Door de gehanteerde integrale aanpak wordt asociaal gedrag, overlast, criminaliteit en potentiële lasten in de zin van sociale uitkeringen en werkeloosheid voorkomen. Daarmee hebben de interventies ook op het sociaal-maatschappelijk vlak nut. Werkzame factoren en geleerde lessen In hoofdstuk 9.4 is een overzicht te vinden van 29 factoren die (volgens de geïnterviewde professionals) bijdragen aan de effectiviteit van de interventie. Deze factoren zijn gerangschikt onder thema’s zoals; benadering van jongeren, motivatie en relatie hulpverlener/jongere, etc. In hetzelfde hoofdstuk is een overzicht te vinden van 21 geleerde lessen, ook weer gerangschikt per thema. Deze factoren en lessen kunnen een nuttige bijdrage leveren bij de ontwikkeling of verbetering van een interventie.
Aanbevelingen Samenwerking G4 Vanwege de overeenkomst in jeugdpopulatie en jeugdproblematiek is het nuttig en effectief voor steden om op het gebied van jeugd en hulpverlening voor jeugd samen te werken. Jeugdmonitoring Het is aan te bevelen om de steden samen te laten werken aan de ontwikkeling van een kwalitatief goede methodiek om jeugd te monitoren. Op deze manier kan in de toekomst een degelijke vergelijking gemaakt worden van de status van de jeugd. Den Haag zou hier bij gebaat zijn vanwege het ontbreken van psychosociale gegevens in de huidige monitor. Verder zou dit een basis kunnen zijn van een gezamelijke aanpak van problemen die in alle vier de steden spelen. Daarnaast zijn er geen gegevens gevonden van jeugd ouder dan 15 jaar. Dit terwijl jeugd gedefinieerd wordt als kinderen en jongeren t/t 23 jaar. Het is goed om ook de
8
oudere leeftijdsgroep structureel te screenen om op deze manier de signaleringsfunctie te vervullen. Themabijeenkomst Vanwege de overeenkomsten, maar vooral ook verschillen in actiepunten van de verschillende gemeenten, is het aan te bevelen om onderling overleg te plegen over het bereiken van de gestelde doelen. Hiervoor zou een themabijeenkomst een geschikte optie zijn. Een kritische blik en discussie met beleidsmakers en professionals uit het werkveld kan een positieve bijdrage leveren bij het ontwikkeling van een nieuw beleidsprogramma. Goede voorbeelden Tijdens het onderzoek zijn veel goede voorbeelden gevonden van beleid, initiatieven en hulpverlening voor jeugd. Hieronder staan deze voorbeelden opgesomd. •
Rotterdam heeft in het beleid uitgebreid aandacht besteed aan het thema jeugdzorg. Een uitgebreide aandacht voor het maken van een goed jeugdbeleid is een belangrijke investering, aangezien de jeugd de toekomst is van de stad.
•
Amsterdam heeft het jeugdbeleid ontwikkeld in samenwerking met actoren op het gebied van zorg en onderwijs. Deze aanpak voorkomt fricties en verbeterd de effectiviteit van een eenduidige aanpak.
•
Amsterdam en Rotterdam hebben de beschikking over een databank met interventies die in de stad op het gebied van jeugd uitgevoerd worden. Dit kan professionals goed van pas kan komen en beleidsmakers inzicht geven in het aantal en type interventies die in de stad uitgevoerd worden.
•
Amsterdam heeft de vrij brede definitie van risicojongeren onderverdeeld in verschillende groepen. Dit geeft duidelijkheid over welk type jongeren gesproken wordt bij het toepassen van een interventie.
•
De afdeling Leerplicht Utrecht bleek als enige van de vier grote steden huisbezoeken af te leggen om grip te krijgen op de problematiek achter het schoolverzuim. Op die manier vervullen zij hun signalerings- en doorverwijsfunctie en dragen zij bij aan een integrale aanpak van problemen.
•
Den Haag heeft het initiatief genomen één organisatie als centrale toegang voor risicojongeren toe te wijzen. Dit verschaft duidelijkheid voor jongeren, ouders en verwijzers.
•
In Rotterdam heeft de Stichting LMC een voorziening opgestart die onderwijs in combinatie met jeugdhulp aanbiedt. Daarmee wordt voorkomen dat de jongeren achterstand oplopen en kan eventueel een doorverwijzing naar het speciaal onderwijs voorkomen worden.
Intervention mapping model Om de kwaliteit van een interventie te waarborgen, is het aan te raden gebruik te maken van het intervention mapping model van Bartholomew (2001). De werkwijze van dit
9
model verzekert namelijk het gebruik van een gedegen probleemanalyse, een theoretisch gebaseerde achtergrond en terugkoppeling via evaluaties. Gebruik van werkzame principes en structurele inbedding Het is gebleken dat een projectmatige status van een interventie de kwaliteit niet ten goede komt. De oplossing hiervoor is bepaalde interventies structureel in te bedden zodat
interventies
kunnen
investeren
in
kwaliteit.
Hiervoor
moeten
interventies
zorgvuldig geselecteerd worden met behulp van een systeem onderscheid maakt tussen effectieve en niet-effectieve interventies. Voorwaarde voor structurele inbedding moet het gebruik van werkzame principes, methodische ondersteuning en toetsing van de methodiek zijn. Op deze manier zullen interventies die niet of nauwelijks effectief, en dus onnodig geld kosten, uit het systeem gefilterd worden en de geselecteerde interventies optimaal ondersteund om de jongeren te zorg te geven die zij verdienen!
10
1. Inleiding Achtergrond “De PvdA wil een andere aanpak van het jeugdbeleid” kopt Trouw op 15 september 2008. Ook de Volkskrant doet op die dag de spreekwoordelijke “duit in het zakje” en geeft aan dat “het gonst in de Tweede Kamer van de plannen om ‘de jeugd’ aan te pakken. Dat het daar grondig misgaat, beseft inmiddels heel Den Haag.” Deze en soortgelijke passages vinden binnen de media en de algemene opinie van het Nederlandse publiek regelmatig een weg. Dat de jeugd een constante is in de publieke discussie in Nederland heeft volgens een verkenning genaamd Bouwstenen voor betrokken jeugdbeleid (2007) van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) te maken met 1) voorstelling van de jeugd als losgeslagen en dus een gevaar voor de rust in buurt en wijk, 2) de jeugd gezien wordt als aangrijpingspunt voor maatschappelijke veranderingen, en 3) een verantwoordelijkheidsgevoel voor het goed opgroeien van jeugd. Daarbij komt het feit dat er regelmatig sprake is van berichtgeving die de problematiek in de jeugdzorg aan het licht stelt. Geregeld wordt er melding gemaakt van kinderen die verwaarloosd of mishandeld zijn, overlast van jongeren, agressiviteit in de vorm van zinloos geweld of het toenemende aantal jongeren dat zonder diploma het onderwijs verlaat (Lieshout e.a., 2007). Dat het daadwerkelijk met sommige groepen jongeren niet gaat zoals gewenst (voor een gedeelte, met de meerderheid van de jeugd gaat het gelukkig goed (Kayser, van Lier & van Vugt, 2004)), wordt bevestigd door diverse rapporten. Een rapport geschreven door het Wetenschappelijk Instituut voor het CDA concludeert dat een kleine groep te veel ruimte krijgt in hun gedrag en daarbij anderen meenemen. Dit wordt de “mogelijkheid tot succesvolle overtredingen” genoemd. Reden voor deze situatie is volgens het rapport tweeledig; er is sprake van zowel gezinsloosheid als van gezagsloosheid. Factoren die in deze situatie een rol spelen hangen met elkaar samen en versterken elkaar onderling. Er is sprake van gezinsloosheid omdat in het verleden het gezin gezien werd als achterhaald en zelfs onderdrukkend en omdat verondersteld werd dat institutionalisering (in plaats van gezinsondersteuning) de oplossing was voor jeugdhulpverlening. Verder is er sprake van gezagsloosheid. Oorzaken hiervan zijn de algemene afname van de uitoefening van gezag, een grote autonomie van instellingen/professionals en geen heldere toedeling van eindverantwoordelijkheid voor een kind of gezin binnen de hulpverlening. Een vierde oorzaak is de onopzettelijke legitimering van gedrag en het ontnemen van een verbeteringsperspectief door oorzaken van wangedrag in de context van de jeugd te zoeken en niet bij de jeugd zelf (De Gordiaanse jeugdknoop, 2005). Ook het rapport Bouwstenen voor betrokken jeugdbeleid (2007) maakt melding van de problemen in de jeugdzorg en jeugdbeleid. Het rapport geeft aan dat doelen niet gehaald worden door lokale overheden, er veel te lange wachttijden zijn, het aantal herhaalde strafbare feiten zeer hoog is en er een groot aantal jeugdigen zonder diploma uit het
11
onderwijs stapt. De geringe investering in kinderen door de Nederlandse samenleving en overheid wordt als één van de oorzaken van de problemen gezien. Een tweede oorzaak is dat verschillende leefwerelden bijdragen aan de socialisatie van kinderen. In deze situatie is er geen sprake is van een leidende leefwereld en zijn de verschillende leefwerelden geïsoleerd van elkaar. Als derde voert het rapport aan dat instituties onderlinge samenhang missen en dat professionals niet in staat zijn die situatie te verbeteren. Bij de erkende problemen in jeugdbeleid plaatst het rapport Bouwstenen voor betrokken jeugdbeleid
(2007) een kanttekening. Het
rapport
geeft
aan
dat
er naast
de
daadwerkelijke problemen er tevens sprake is van een stijgend verwachtingspatroon. De samenleving tolereert steeds minder fouten aangaande de zorg voor jeugd. Dit heeft geresulteerd in hogere eisen en onvrede over het functioneren van de jeugdzorg. Het rapport Systeem in Beeld geeft eveneens een indicatie van de problematiek in jeugdzorg en jeugdbeleid, specifiek in de gemeente Amsterdam. In november 2007 werd door het college van B&W van Amsterdam de opdracht gegeven om de geldstromen rond jeugdwelzijn en – hulpverlening door te lichten. Volgens het rapport is er een structurele omslag nodig om juiste zorg te kunnen verlenen aan jeugdigen met problemen. Volgens Operatie Frankenstein, zoals het onderzoek ook wel genoemd wordt, gaat het mis op het gebied van geldstromen, het aansluiten van voorzieningen bij de jeugd en het systeem van aanpak voor hulpverlening. Ondanks de verschillende invullingen van de rapporten komt het er op neer dat de jeugdzorg binnen Nederland niet verloopt als gewenst. Professionals die zich bezighouden met jeugd en jeugdzorg hebben te maken met hoge eisen en steeds complexere problemen (radicalisering, toename van gebroken gezinnen en geweld). Daarbij moeten ze vechten tegen het systeem. Ze lopen aan tegen een manier van aanpak die geen rekening houdt met de context van de jongere en mede daarom regelmatig uitloopt op een patstelling. Tevens ervaren ze dat verschillende behandeltrajecten langs elkaar heen lopen, daarbij elkaars gezag en effectiviteit ondermijnend (Cirkel van onmacht, 2008). Een nieuw initiatief, de Jeugdfabriek genoemd, erkent de huidige problemen binnen jeugdzorg, maar beoogt om op een positieve manier, vanuit wat wel werkt, naar de situatie en mogelijkheden te kijken. Ervaring, kennis en kunde binnen en buiten jeugdzorg wordt ten goede ingezet om de huidige situatie te verbeteren. De Jeugdfabriek is geen nieuw instituut, maar een platform voor advies en opinie dat gevormd wordt door een flexibele alliantie van professionals. Dit initiatief is opgericht door Organisatie advies bureau
van
de
Bunt
Jeugdpsychiatrie. Het
en
De
Bascule
Academisch
Centrum
voor
Kinder-
en
doel van de Jeugdfabriek is om bij te dragen aan het
maatschappelijk debat over jeugdzorg en om advies te leveren aan landelijke, regionale en lokale overheden en individuele instellingen. De aanpak van de Jeugdfabriek is gericht op het positief benaderen van problemen in de jeugdzorg. De richtlijn bij het oplossen van een probleem is allereerst te kijken naar
12
welke oplossing het beste toegepast kan worden zonder daarbij te letten op eventuele beperkingen van het bestaande systeem. In feite wordt uitgegaan van een ideale situatie. Daarna wordt bepaald wat er nodig is om de oplossing te realiseren. Bij het ontwikkelen van een oplossing is de gezonde ontwikkeling van het kind altijd het uitgangspunt. Daarbij is tevens het doel om praktische en concrete oplossingen aan te leveren. Om bij te dragen aan de ontwikkeling van duurzame oplossingen die de Jeugdfabriek wil brengen, is in dit onderzoek een analyse en vergelijking van gevoerd jeugd(zorg)beleid in de vier grote steden in Nederland uitgevoerd. Om de praktische uitvoering van dit beleid verder uit te diepen zijn een aantal interventies voor risicojongeren onderzocht. Onder risicojongeren worden in dit onderzoek jongeren verstaan die problemen ondervinden op het gebied van educatie en werk ((dreigend) schooluitval en niet in het bezit van een startkwalificatie). Er is voor deze doelgroep gekozen omdat dit een uitdagende doelgroep is voor gemeenten. Vaak ondervinden deze jongeren ook op andere leefgebieden problemen. Tot deze doelgroep behoren verder jongeren die vaak moeilijk te bereiken zijn, overlast geven en zich bezighouden met criminaliteit (NICIS, 2007). Dit maakt ze tot een groep die voor veel problemen zorgen. De brede problematiek van deze doelgroep maakt het ingewikkeld om te komen tot een interventie waarbij deze jongeren geholpen zijn. Het is dus belangrijk om onderzoek te doen naar werkzame interventies voor deze jongeren om ze weer op een goed spoor te krijgen en te helpen naar een succesvolle toekomst. In dit onderzoek zal er gebruik gemaakt worden van literatuuronderzoek en interviews met professionals die werkzaam zijn op het gebied van risicojongeren. Het doel is om good practices van interventies te vinden en uit deze positieve voorbeelden de effectieve elementen te extraheren.
Centrale onderzoeksvraag Wat is het verschil tussen het beleid van de vier grote steden op het gebied van jeugd(zorg) en wat maakt good practices van hulp voor risicojongeren effectief?
Doel Deze studie zal door middel van literatuuronderzoek het gemeentelijk beleid aangaande jeugdzorg van de vier grote steden van Nederland vergelijken. De praktische uitvoering van dat beleid zal door middel van interviews verder uitgediept worden door interventies voor risicojongeren analyseren. Het doel is om good practices te vinden en de elementen die de effectiviteit bevorderen in kaart te
brengen. Uiteindelijk zal de informatie die
voortkomt uit het onderzoek een basis vormen voor advies aan de vier gemeenten op het gebied van hulp en zorg voor jongeren.
Deelvragen
13
1. Hoe is in Nederland jeugdzorg georganiseerd? a)
Welk jeugdzorgbeleid voert de Nederlandse overheid?
b)
Vanuit welk beleidskader is/wordt jeugdzorgbeleid ontwikkeld?
2. Wat zijn de overeenkomsten en verschillen in jeugdpopulatie, jeugdproblematiek en jeugdzorgbeleid in de vier grote steden? a)
Met welke jeugdpopulatie heeft elk van de vier grote steden te maken?
b)
Welke factoren zijn van invloed op problematiek bij jeugd?
c)
Welke problemen heeft de jeugd in de vier grote steden?
d)
Wat is het kader van elke stad van waaruit gedacht, gehandeld en beleid
voor jeugdzorg ontwikkeld wordt? 3. Wat zijn good practices van hulp voor risicojongeren in de vier grote steden? a)
Welke
gemeentelijke
instanties
zijn
actief
op
het
gebied
van
risicojongeren? b)
Wat is van elk van deze interventies de
positie, visie, methodiek en
resultaten? c)
Welke projecten kunnen worden aangeduid als good practices?
4. Effecten van interventies; zinvol? en wat werkt? a)
Sluit de hulp aan bij de jeugdproblematiek in de stad? i.
Hoe is het interventieprogramma ontwikkeld?
ii.
Zijn de effecten die interventies bewerkstelligen van invloed op de jeugdproblematiek?
b)
Wat zijn de elementen die aan de basis staan van het succes van effectieve
interventies? iii.
Welke factoren zijn positief van invloed op het resultaat van de interventie?
iv.
Wat zijn gemeenschappelijke factoren bij verschillende interventies?
Doelgroepbeschrijving De doelgroep van jeugdzorg op zich is zeer divers. Over het algemeen is jeugdzorg er voor jeugdigen met ernstige opgroei- en opvoedproblemen en die niet te helpen zijn via de
algemene
voorzieningen
zoals
onderwijs,
jeugdgezondheidszorg
of
het
maatschappelijk werk (Wet op de Jeugdzorg, 2005). Echter, een dergelijk geformuleerde groep jeugdigen is zeer divers. Zowel qua leeftijd als qua problematiek. Maak kennis met een aantal jeugdigen die hulp nodig hebben vanuit een professionele voorziening:
14
Bas. Bas is een stille, teruggetrokken jongen van 6 jaar. Hij heeft moeite met school en ook in de sociale omgeving lukt het hem maar niet vrienden te maken. Op school maken ze zich zorgen en vragen ze zich af wat er met Bas aan de hand is. Bas zijn favoriete bezigheid is tv kijken of gamen. Tussen de middag en na school gaat Bas naar op de buitenschoolse opvang, omdat zijn ouders beide van 9 tot 5 werken. Daarnaast hebben zijn ouders ook een druk sociaal leven. Als zijn ouders thuis zijn, blijkt Bas niet goed naar hen te luisteren, zij noemen hem onhandelbaar.
Dennis. Dennis van 16 jaar is een uitzondering. Hij is altijd al iemand geweest die erg aanwezig was. Een haantje de voorste als het om uitdagingen ging. De laatste tijd heeft hij steeds meer moeite met gezag, zowel op school als thuis. De discussie tussen zijn ouders en hem worden steeds heftiger. School staat op een laag pitje. Hij is liever op straat bij zijn vrienden, experimenteren met wat op die leeftijd interessant is. Soms gaat hij wel eens te ver, laatst scheelde het niet veel of hij had een nachtje op het politiebureau door moeten brengen. De agent liet hem echter met een waarschuwing gaan.
Anouk. Anouk (13) is een stille meid, maar heeft wel een aantal vriendinnen. Op school doet ze het goed. Haar thuissituatie is er één die zich helaas steeds vaker voordoet. Een éénoudergezin, waarvan de moeder elk dubbeltje om moet draaien. Haar moeder probeert zoveel mogelijk thuis te zijn, maar wil ze haar kinderen iets kunnen geven, moet ze toch gaan werken. In dat geval komt de zorg voor haar jongere broertje en zusje op Anouk aan. Dit alles legt veel druk op Anouk, en ze vind het moeilijk om hierover met haar moeder of vriendinnen te praten. Haar vriendinnen merken dat ze de laatste tijd stiller is geworden en minder zin heeft om gezellig na schooltijd naar de stad te gaan.
Zoals deze fictieve, maar reële, voorbeelden laten zien, is de diversiteit onder jongeren met problemen enorm. De zorg die voor deze jeugdigen geïndiceerd wordt, is afhankelijk van hun leeftijd en problematiek. Dit maakt het ingewikkeld om interventies te selecteren die toegepast worden op “jeugdigen met ernstige opgroei- en opvoedproblemen”. De diversiteit van problematiek en interventies dwingt om binnen deze groep een specifieke doelgroep te kiezen. In deze studie is gekozen om onderzoek te doen naar risicojongeren. Deze groep blijkt vaak een uitdaging te zijn voor gemeenten. Deze jongeren hebben namelijk vaak op meerdere leefgebieden problemen. Tot deze doelgroep behoren verder jongeren die vaak moeilijk te bereiken zijn, overlast geven en zich bezighouden met criminaliteit (NICIS, 2007). Dit maakt ze tot een groep die voor veel problemen zorgen.
15
Het begrip risicojongeren is veelomvattend en heeft voor verschillende gemeenten en organisaties verschillende betekenissen. Daarom is het van belang dat deze doelgroep nauwkeurig gedefinieerd wordt om duidelijkheid te scheppen, een werkbare situatie te creëren en vergissingen te voorkomen. Onder de groep risicojongeren valt bijvoorbeeld de fictieve Dennis in bovenstaande voorbeeld. Onder risicojeugd wordt in dit onderzoek verstaan: “Jongeren in de leeftijd van 12-23 jaar die problemen ondervinden op het gebied van educatie en werk ((dreigend) schooluitval en niet in het bezit van een startkwalificatie).” Kenmerkend voor deze jongeren is dat zij vaak te maken hebben met problematiek op meerdere leefgebieden. Deze problemen doen zich voor op verschillende leefgebieden zoals thuissituatie, netwerk, sociale positie, financiën en contact met justitie. De jongeren
ondervinden
de
volgende
problemen:
problemen
in
de
thuissituatie
(pedagogische onmacht, scheidingsperikelen, geweld, verwaarlozing, mishandeling), problematiek van ‘tussen twee culturen zitten’ (bijv. conflicten over uithuwelijking, regels), gebrek aan vaardigheden, gebrek aan steun uit de omgeving, ontbreken van een netwerk, financiële en huisvestingsproblemen, druggebruik en criminaliteit. (NICIS, 2007) Omdat problematiek vaak divers is, zijn risicojongeren het best te karakteriseren aan de hand van de gevolgen die zij vanwege hun situatie ondervinden. Schooluitval is bij risicojongeren een gevolg van bovenstaande problemen. Het grootste deel van de jongeren wil wel een opleiding en/of werk, maar wordt het onmogelijk gemaakt door hun situatie (NICIS, 2007).
Leeswijzer In deze inleiding wordt ingegaan op de achtergrond van het onderzoek, alsmede het doel en onderzoeksvragen. Het volgende hoofdstuk, theoretisch kader en methodologie, behandeld
de achterliggende theorie en methodiek van het onderzoek. In de
hoofdstukken 3 t/m 7 worden de onderzoeksvragen uitgewerkt. Daarbij wordt in hoofdstuk
7
een
beschrijving
gegeven
van
de
onderzochte
interventies
voor
risicojongeren. In hoofdstuk 8, de analyse, worden dieper ingegaan op de ontwikkeling en werkwijze van deze interventies. Het volgende hoofdstuk, conclusie en discussie, zullen de onderzoeksvragen beantwoord en bediscussieerd worden. Ten slotte, zal in de het laatste hoofdstuk aanbevelingen gedaan worden naar gemeenten (de vier grote gemeenten in het bijzonder) en aan organisaties voor jeugdhulpverlening.
16
2. Theoretisch kader en methodologie 2.1 Beschrijving van de context van het onderzoek Onderzoek in context plaatsen door het schetsen van beleid en organisatie van jeugdzorg en –hulp. “Hoe is jeugdzorg in Nederland georganiseerd?” Theorie Jeugdzorg wordt georganiseerd vanuit de overheid. De overheid ontwikkeld een beleidskader waarbinnen provincies en grootstedelijke gemeenten invulling kunnen geven aan de het beleid voor jeugdzorg en –hulp. In de beschrijving zal verder ingegaan worden op de historische aanleiding tot het huidige beleid, uitgangspunten en de organisatie van zorg en hulp voor jongeren.
Methode Om de organisatie van jeugdzorg te beschrijven is een literatuuronderzoek verricht. Er is daarbij vooral gebruik gemaakt van beschrijvingen, rapporten en beleidsstukken aangaande jeugdzorg die via Internet of de universiteitsbibliotheek verkrijgen waren.
2.2 Dataverzameling jeugd Vergelijken van de jeugdpopulatie, jeugdproblematiek en jeugdzorgbeleid in de vier grote steden. “Wat zijn de overeenkomsten en verschillen in jeugdpopulatie, jeugdproblematiek en jeugdzorgbeleid in de vier grote steden?” Theorie Definitie jeugd Voordat de jeugdpopulatie, jeugdproblematiek en jeugdzorgbeleid vergeleken kan worden, moet er eerst duidelijkheid geschept worden in wat de term “jeugd” inhoudt. Een definitie zorgt voor helderheid bij het onderzoek, zoals zoeken naar literatuur en het houden van interviews. In Nederland wordt met jeugd kinderen en jongeren tot de leeftijd van 23 jaar bedoeld (NJi Youth Policy in the Netherlands, 2008). In dit verslag zal ook deze definitie gehanteerd worden. Een opmerking daarbij is dat jeugdzorg tot een leeftijd van 18 jaar wordt aangeboden (Wet op de jeugdzorg, 2005). Problem tree analysis Bij de analyse van jeugdproblematiek is in dit onderzoek gebruik gemaakt van een problem tree analysis. Dit model wordt gebruikt om de structuur van oorzaken en effecten rond een centraal probleem in beeld te brengen. Het aanbrengen van een
17
structuur in de probleemomschrijving helpt bij het prioriteren van probleemfactoren en het focussen van doelen (Start & Hovland, 2004). Een problem tree bestaat uit drie onderdelen: een centraal probleem, oorzaken en effecten. Deze analyse is uitgevoerd om inzicht te geven in de situatie rond het centrale problemen: jongeren met problemen. Verder geeft een inventarisatie van risicofactoren een goed overzicht van aangrijppunten om het probleem aan te pakken. Beleidskader Jeugdzorgbeleid van de vier grote gemeenten is vergeleken door gebruik te maken van de
verschillende
“beleidskaders”.
Een
beleidskader
omvat
het
doel,
visie
en
uitgangspunten van het beleid. Dit kader is afhankelijk van de denkwijze en het institutionele niveau (universeel, selectief en curatief) waarop het beleid uitgevoerd wordt. Een beleidskader biedt een basis van normen en waarden en een filosofie van waaruit beleid ontwikkeld wordt. Het geeft mede directie aan strategieplanning en geldstromen. Een beleidskader wordt gebruikt om de doelen en prioriteiten van een (te vormen) beleid te communiceren en om hierover helderheid te geven. Het geeft tevens een directie, consistentie en verantwoording gedurende implementatie van het beleid (BC Ministry for Children and Families, 2000; United Way Toronto, 2008). Naast het kader houdt beleid ook een uitvoeringsplan (vaak verwoord als actiepunten) in. Dit houdt het plan in waarmee het beleidskader praktisch tot uitvoering wordt gebracht. Methode Om bij te dragen aan een goede vergelijking van jeugdzorgbeleid
van de vier grote
steden zijn eerst gegevens verzameld over de jeugdpopulatie en jeugdproblematiek van de verschillende steden. De opbouw van de jeugdpopulatie en problematiek beïnvloed namelijk beleidsvoering. Op deze manier kan tevens geanalyseerd worden in hoeverre good practices van jeugdzorg op beleids- en interventieniveau vanuit de ene stad geadviseerd kunnen worden aan een andere stad. Deze
stap
is
beantwoord
door
gebruik
te
maken
van
openbaar
beschikbare
informatiebronnen. Om deze vraag te beantwoorden was er informatie nodig over de jeugdpopulatie, jeugdproblematiek en jeugdzorgbeleid. Specifiek betekent dat; aantallen en samenstelling van de jeugd, het aantal jeugd met problemen, welke problemen er spelen in een stad, en beleidsstukken, verslagen en rapporten over de organisatie van jeugdzorg. Om een beeld te krijgen van de jeugdpopulatie is gebruik gemaakt van StatLine, de elektronische databank van het CBS. Verder is door middel van rapporten van de GGD (jeugdmonitor) en de gemeente de status van de psychosociale gezondheid, leefstijl en leefomgeving & school van de jongeren in kaart gebracht. Om het jeugd(zorg)beleid van de gemeenten te vergelijken is het beleidskader (het doel en de uitgangspunten) en de actiepunten gehaald uit de beleidsnota’s van de gemeenten. Deze hoofdbronnen zijn waar nodig aangevuld met overige literatuurbronnen.
2.3 Dataverzameling interventies Inventarisering en selectie van interventies voor risicojongeren in de vier grote steden.
18
“Wat zijn good practices van zorg en hulp voor risicojongeren in de vier grote steden?”
Theorie In dit onderzoek zijn interventies geselecteerd die worden toegepast om hulp te bieden aan risicojongeren. Het doel is om hiermee good practices te vinden van interventies. Hieronder wordt uitleg gegeven over wat de termen interventie, good practice inhouden en wordt gekeken naar de verschillende niveaus van onderbouwde effectiviteit van een interventie. Inzicht hierin is noodzakelijk om projecten te kunnen selecteren om te betrekken in het onderzoek. Interventies De
term
interventies
is
een
verzamelnaam
voor
programma’s,
projecten,
trainingsmethoden, behandel- en begeleidingsvormen, sancties etc. Interventies hebben als doel de psychische, sociale, cognitieve en lichamelijke ontwikkeling van jeugdigen (-9 maanden tot 23 jaar) te bevorderen. De uitvoering van interventies gebeurt door onder andere
door
de
algemene
gezondheidszorg,
jeugdgezondheidszorg,
pedagogische
basisvoorzieningen, jeugdwelzijnswerk, onderwijs, opvoed- en opgroeihulp
en de
jeugdzorg (kinderbescherming, bureaus jeugdzorg, provinciale jeugdzorg, jeugd-GGZ, LVG-zorg, justitiële jeugdinrichtingen) (NJi, 2009a). Interventies ontstaan door het toepassen van
kennis
uit
onderzoek (evidence-based practice) of door het toepassen
van
ervaringkennis (practice-based evidence). De rol van de professional staat daarin
centraal
consument
Fig. 1. Model wisselwerking ervaringskennis en theoretische kennis (NJi)
als van
evidence-based practice en tevens als producent van practice-based evidence. Effectiviteit van interventies Er wordt tegenwoordig veel waarde gehecht aan het gebruik van bewezen effectieve interventies voor jeugd. Financierende instanties nemen meer en meer het standpunt in dat interventies alleen gesubsidieerd (moeten) worden als er aantoonbare resultaten geboekt worden (NJi, 2009b). Zo streeft het Ministerie van Justitie ernaar alleen nog maar programma’s te financieren die als effectief of veelbelovend zijn beoordeeld (van Yperen, 2003). Verder heeft het Ministerie voor Jeugd en Gezin een programma
19
opgestart om kennis
over effectieve signaleringsinstrumenten en interventies te
verzamelen en verspreiden (Ministerieprogramma Jeugd en Gezin). Er zijn verschillende maten van effectiviteit die aan een interventie toegewezen kunnen worden. Deze verschillende niveaus worden uiteengezet in de effectladder (Tabel 1) van het Nederlands Jeugdinstituut (NJi, 2009b). Good practices, best practices of effectief? In de praktijk veel gebruikte termen zijn good practices, best practices en effectieve interventies. Deze termen zijn echter niet terug te vinden in de effectladder. Wanneer wordt er dus van een good practice, een best practice, of van een effectieve interventie gesproken? Onder een effectieve interventie wordt een project, programma of methode verstaan waarvan causaal onderzoek bewezen heeft dat de interventie werkzaam is (effectladder: niveau 4). Een stapje lager op de effectladder, op niveau 3, wordt de doeltreffende interventie gevonden. Op dit niveau kan gesproken worden van een best practice. Hieronder wordt namelijk een werkwijze verstaan waarmee de op de beste manier specifieke doelen bereikt worden (Schrijvers & Schoemaker, 2008). Hiervoor moeten er cijfers beschikbaar zijn waarmee aangetoond wordt dat doelgroep wordt bereikt, dat de doelen van de interventie worden gerealiseerd, dat er weinig cliënten zijn die voortijdig afhaken en dat de cliënten tevreden zijn. Weer een niveau lager, op niveau 2, staan de interventies die gekenmerkt kunnen worden als veelbelovend of “in theorie effectief”. Op basis van de onderliggende theorie en onderzoek die ten grondslag ligt aan de interventie kan aangenomen worden dat de interventie werkzaam is. In dit geval wordt gesproken van een good practice. Een onderbouwde interventie met het doel om een effectieve oplossing te vinden voor een specifiek probleem en waarvan redelijkerwijs aangenomen kan worden dat de gehanteerde werkwijze werkt (Nji, 2009b., Schoonenboom e.a., 2004).
20
Tabel 1. Effectiviteit van interventies: effectladder van het NJi (bron: NJi, 2009b) Niveau
Soorten onderzoek
Beschrijving Een
- Experimenteel onderzoek
interventie
onderzoek
is
bewezen
aangetoond
effectief
heeft
dat
als
de
causaal
interventie
werkzaam is. De gemeten verbetering moet doorvoor - Quasi-experimenteel onderzoek
toe te schrijven zijn aan de interventie en er moet een vergelijking gemaakt zijn met een groep die geen hulp
Is de 4.
interventie
en een groep die een andere interventie ontvangen - Case-studies (N=1-onderzoek)
heeft. Bij het beoordelen van een interventie als effectief komen echter nog meer aspecten kijken. Zo
werkzaam? - Veranderingstheoretisch onderzoek
moet er rekening gehouden worden met de kwaliteit van
het
onderzoek,
betrouwbaarheid
van
meetinstrumenten, hoeveelheid onderzoeken die de - Normgerelateerd onderzoek
effectiviteit aangetoond hebben, de grootte van de
('Benchmarkstudies')
effecten en de investering die nodig is voor het bereiken van deze effecten.
- Veranderingsonderzoek zonder benchmark Is de 3.
interventie
Indien er cijfers beschikbaar zijn waaruit duidelijk wordt of de doelgroep wordt bereikt, dat de doelen van de interventie worden gerealiseerd, dat er weinig
- Doelrealisatie-onderzoek
doeltreffend?
cliënten zijn die voortijdig afhaken en dat de cliënten tevreden
- Cliënttevredenheidsonderzoek
- Meta-analyses
zijn,
aangenomen
dat
de
Naast het toekennen van het kenmerk “effectief” aan interventie,
veelbelovend
2.
worden
gewenste effect.
een - Literatuurstudies
kan
interventie doeltreffend is in het bereiken van het
of
kan “in
een
interventie
theorie
effectief”
ook
als
getypeerd
worden. Dit houdt in dat op basis van theorie en
Is de
onderzoek aangenomen wordt dat een interventie
interventie in
werkzaam is. Een goed ontwikkelde interventie dient
theorie
te
effectief?
onderbouwing. Deze onderbouwing moet een analyse - Studies naar impliciete kennis
beschikken
over
een
expliciete
theoretische
van de mechanismen en factoren die bij een probleem een rol spelen bevatten en tevens een indicatie van elementen die de werkzaamheid van de interventie bevorderen.
- Descriptief onderzoek
Op niveau 1 van de effectladder is de aard van de interventie nader omschreven en gespecificeerd. De
Is de 1.
interventie
- Observatie-onderzoek
goed beschreven?
aandacht gaat vooral uit naar het doel van de interventie,
de
randvoorwaarden - Documentanalyse
doelgroep, voor
de
de
aanpak
uitvoering.
en
Door
de deze
explicitering is de werkwijze van de interventie te begrijpen, de kans op effectiviteit enigszins in te
- Interviews
schatten en de aanpak gemakkelijker overdraagbaar.
Op niveau 0 van de effectladder is er sprake van een Is de 0.
interventie impliciet?
interventie die 'in de hoofden' van de uitvoerders zit, maar op papier staat. Dit kan een bijzonder effectieve interventie zijn, maar de werkwijze en resultaten zijn voor buitenstaanders niet duidelijk. Dat hindert ook de overdraagbaarheid van de interventie aan vakgenoten.
21
Framework Het doel van dit onderzoek is om good practices te vinden en daaruit effectieve elementen te extraheren. Onderstaand framework dient ervoor om een interventie te beoordelen als een good practice: •
Beschrijving van de interventie. Het doel van de interventie, de doelgroep, de aanpak en de randvoorwaarden voor de uitvoering is omschreven (voorwaarde voor niveau 1 van effectladder)
•
Voldoen aan algemeen werkzame factoren zoals beschreven door van Yperen (2003) en Hermanns (2005).
•
Expliciete theoretische onderbouwing. Een analyse van de mechanismen en factoren die bij een probleem een rol spelen bevatten en tevens een indicatie van elementen die de werkzaamheid van de interventie bevorderen. (voorwaarde voor niveau 2 van effectladder).
•
Cijfers waaruit duidelijk wordt of de doelgroep wordt bereikt, dat de doelen van de interventie worden gerealiseerd, dat er weinig cliënten zijn die voortijdig afhaken en dat de cliënten tevreden zijn (voorwaarde voor niveau 3 van effectladder). Volgens van Yperen (2003b) zijn dit de factoren waaruit gecontastateerd kan worden of een interventie een goed resultaat heeft behaald.
•
Causaal onderzoek. Onderzoek moet aangetoond hebben dat de interventie werkzaam is.
Tabel 2. Framework voor karakterisering interventie Voorwaarden
Type onderzoek
Karakterisering
1. Beschrijving van de interventie.
Kwalitatief
Voorwaarde voor selectie
2. Voldoen aan algemeen werkzame factoren
Kwalitatief
Good practice
3. Expliciete theoretische onderbouwing.
Kwalitatief
Good practice
4. Cijfers
Kwantitatief
Best practice
5. Causaal onderzoek
Kwantitatief
Effectieve interventie
Wanneer is een interventie een good practice? Als deze voldoet aan voorwaarden 1 t/m 3 (zie Tabel 2). In dit onderzoek wordt ook zoveel mogelijk gebruik gemaakt van gegevens en evaluaties die eventueel beschikbaar zijn. In theorie zouden deze interventies als best practices gekarakteriseerd kunnen worden, maar voor de duidelijkheid wordt de term good practice gehanteerd.
22
Kanttekening bij voorwaarde 4. De benadering van een resultaat kan vanuit verschillende invalshoeken. Ten eerste kan een resultaat bekeken worden vanuit het persoonlijke nut voor een cliënt. De nadruk wordt daarbij gelegd op het individuele nut van een interventie (Is de kwaliteit van leven verbeterd? Heeft de cliënt met zijn verbeterd functioneren meer kans op sociaal en maatschappelijk succes?). Een andere benadering is door te kijken naar het sociaal-maatschappelijke nut van de interventie. Hier staat het nut van een interventie voor de samenleving centraal (Draagt de interventie bij aan de realisering van ons maatschappelijk streven om rechten van het kind te waarborgen? Levert de interventie een bijdrage aan een veilige samenleving?). Het is afhankelijk van de partij (die betrokken is bij de beoordeling van de interventie) hoe een interventie beoordeeld wordt. Dit heeft gevolgen voor het onderzoeken van de effectiviteit van een interventie. Jeugdigen en opvoeders zullen voornamelijk kijken naar het persoonlijke nut van de interventie en de interventie dus ook op dat vlak beoordelen. Hulpverleners zullen, naast het persoonlijke nut van een interventie, ook kijken naar het sociaalmaatschappelijke nut. De samenleving beoordeelt een interventie voor het grootste deel op het nut voor de sociaal-maatschappelijke situatie. Dit fenomeen staat bekend als het informanten-probleem. Het is sterk afhankelijk wie men als informant gebruikt bij het evalueren van een interventie. Het is belangrijk om bij een resultaatbepaling van een interventie ervan bewust te zijn dat partijen accent leggen op verschillende aspecten van het resultaat.
Methode In dit gedeelte van het onderzoek zijn interventies voor risicojongeren gezocht en geselecteerd voor analyse in een latere fase van het onderzoek. Bij de inventarisatie is er gezocht naar: Interventies in Amsterdam, Den Haag, Rotterdam en Utrecht voor jongeren tussen de 12 en 24 die op allerlei gebieden problemen ondervinden, maar vooral op het gebied van educatie en werk. Het doel was om good practices van zorg en hulp voor risicojongeren te vinden. In feite is bekeken of de onderzochte interventies het predicaat “veelbelovend” of “in theorie effectief” (effectladder: niveau 2) toebedeeld kunnen worden. Er is gekozen om interventies te selecteren die vanuit de gemeente uitgevoerd worden, omdat deze het beste toepasbaar zijn voor andere gemeenten. Dit is belangrijk omdat dit rapport zich richt op aanbevelingen richting gemeenten. Criteria Een criterium is dat het doel van de interventie, de doelgroep en de aanpak goed beschreven moeten zijn (effectladder: niveau 1). Dit criterium zorgt ervoor dat de werkwijze van de interventie te begrijpen is, de kans op effectiviteit in te schatten en aanpak overdraagbaar. Verder moet een interventie een goede reputatie hebben, of in
23
theorie effectief zijn. Een andere voorwaarde om iets over de resultaten van een project te kunnen zeggen, is dat de interventie al enige tijd toegepast wordt. Er zal gezocht worden naar ambulante projecten. De reden hiervoor is dat projecten waarbij tijdelijk verblijf bij een organisatie erg ingrijpend zijn voor het dagelijkse ritme van de jongere. Dit onderzoek wil zich richten op projecten die voor gemeenten en jongeren goed toepasbaar zijn. Dit soort projecten zijn voor gemeenten of zorg- en welzijnsorganisaties goed te implementeren. Verdere criteria worden weergegeven in tekstbox 3.
Inclusie- en exclusiecriteria voor projecten voor risicojongeren Inclusie:
•
Ambulante hulp: hulp waarbij jongeren thuis kunnen blijven wonen
•
Overeenkomst van het doel van een project en problemen van risicojongeren zoals deze in dit onderzoek gedefinieerd staan. Voorbeeld: risicojongeren worden gekenmerkt door slechte schoolprestaties en schooluitval, projecten die daarop aangrijpen, door verbetering van schoolprestaties of toeleiding terug naar school.
•
In de leeftijd van 12 t/m 24 jaar. Dit onderzoek richt zich op jongeren in de adolescente leeftijd die op voortgezet onderwijs en beroepsonderwijs (behoren te ) zitten of net afgestudeerd zijn. De doelgroep wordt vooral gekenmerkt door vroegtijdig schooluitval en werkeloosheid.
•
Projecten gericht op risicojongeren als individu of als groep.
•
Projecten die uitgevoerd worden door de gemeente of organisatie voor jeugdzorg (met of zonder indicatie van Bureau Jeugdzorg).
•
Doel van het project, de doelgroep en de aanpak moeten beschreven zijn.
•
Projecten moeten meer dan één jaar lopen
•
Projecten moeten een goede reputatie hebben, goede resultaten hebben laten zien of in theorie effectief zijn. Ze moeten, met andere woorden, gezien kunnen worden als good practice.
Exclusie:
•
24-uurs behandeling, langdurig verblijf
•
In de leeftijd van -9 maanden tot 12 jaar. Onder jeugd kan onderscheid gemaakt worden tussen kinderen en jongeren. Deze leeftijdsgroep valt onder kinderen en vallen dus daarmee buiten de doelgroep (risico)jongeren.
•
Projectdoelen die niet aangrijpen op problemen van risicojongeren.
•
Gezinsinterventies. Hoewel deze effectief kunnen zijn worden deze in dit onderzoek niet meegenomen.
•
Projecten gericht op jonge moeders.
•
Projecten door dak- en thuisloze jongeren.
•
Projecten waarvan niet duidelijk het doel, doelgroep of aanpak beschreven zijn
•
Projecten die korter dan een jaar actief zijn
•
Projecten die slechte resultaten behaald hebben.
24
Werkwijze inventarisering interventies Bij de inventarisering van interventies is in eerste instantie contact opgenomen met de gemeente die als verantwoordelijke actor het hele werkveld overziet. Van daaruit is contact gelegd met instanties die zich vanuit de gemeente bezighouden met het opsporen en helpen van risicojongeren. Deze instanties zijn geïnterviewd om hun aanpak te analyseren. Op basis van deze interviews zijn enkele projecten uitgelicht om nader te bestuderen. Het selecteren van good practices is gebeurd met behulp van de geïnterviewde externe professionals. Voor deze aanpak is gekozen om onderscheid te kunnen maken tussen de grote hoeveelheid projecten die in elk van de steden uitgevoerd worden. Het is van groot belang dat professionals een interventie als een good practice ervaren. Er is afgegaan op de ervaring van het professionele werkveld, aangezien voor het aanwijzen van good practices deskundigheid en inzicht nodig is. Omdat deze deskundigheid alleen te vinden is in het werkveld, is deze gezocht bij de geïnterviewde externe professionals. Er is gebruik gemaakt van ca. 45 minuten durende semi-gestructureerde interviews met professionals die zich bezighouden met hulp voor risicojongeren. In het totaal zijn er 8 interviews gehouden. Voorwaarde voor de professionals was dat deze voldoende kennis dienden te hebben van de toegepaste interventies en van de effecten en uitkomsten. Zij dienden tevens inzicht te hebben in de denkwijze achter het programma om deze toe te kunnen lichten. Daarnaast moesten de professionals voldoende kennis hebben over het programma om samen met de interviewer een verdiepingsslag te kunnen maken in de werkzame elementen van de interventie.
2.4 Analyse Analyse van interventies “Effecten van interventies; zinvol? en wat werkt?”
Theorie Van de geselecteerde interventies is er een analyse uitgevoerd van zowel de (1) ontwikkeling en uitvoering als van (2) de werkzame elementen van de werkwijze: Ontwikkeling en uitvoering Figuur 3 illustreert het intervention mapping model van Bartholomew (2001). Het model gaat uit van een nauwkeurige probleemanalyse voorafgaand aan de ontwikkeling van een interventie, onderbouwing van de methodiek door middel van theorie en literatuur en terugkoppeling door middel van evaluatie. Gebruik van de handelswijze van dit model draagt eraan bij dat een probleem van te voren gedegen wordt geanalyseerd en daardoor interventie goed aansluit op de problematiek en doelgroep. Door het evalueren van de interventie wordt de aansluiting bij de problematiek, kwaliteit van de werkwijze en de effectiviteit gewaarborgd.
25
Fig 2. Intervention mapping model van Bartholomew (2001)
Effectiviteitbevorderende elementen Bij de analyse van factoren die maken dat een interventie werkt, onderscheidt men specifiek - en algemeen werkzame factoren. Algemeen werkzame factoren gelden voor alle interventies, ongeacht de specifieke doelgroep en/of problematiek. Van Yperen noemt deze factoren de basisingrediënten van goed hulpverlenen (Van Yperen, 2003). Deze elementen zijn echter niet afdoende om de problemen van jeugdigen te verhelpen. Naast deze algemeen werkzame ingrediënten zijn specifieke factoren nodig (NJi, 2009c). Specifieke factoren zijn factoren die betrekking hebben op specifiek problematiek en een specifiek doelgroep.
26
Algemeen werkzame factoren in van effectieve interventies in de jeugdzorg zijn (van Yperen, 2003): •
een goede relatie tussen cliënt en hulpverlener
•
goede aansluiting bij de motivatie van de cliënt
•
een goede aansluiting van het type interventie bij het probleem en de hulpvraag (aansluiting bij de probleemdefiniëring van de doelgroep, overeenstemming over het probleem waarop de hulp gericht moet zijn, evenwicht tussen het probleem en de omvang van de hulp)
•
een
goede
structurering
van
de
interventie
(heldere
en
concrete
•
uitvoering van de interventie zoals zij behoort uitgevoerd te worden ('treatment
doelstelling, doordachte opzet, goede planning en fasering) integrity' of 'fidelity' (programmatrouw of -integriteit)) •
voldoende professionaliteit (vooral training) van de behandelaar
•
goede
werkomstandigheden
voor
de
behandelaar
(caseload,
begeleiding,
beveiliging). Deze basisfactoren kunnen worden aangevuld met drie extra factoren. Volgens Hermanns (2004) zal hulpverlening in de jeugdzorg effectiever zijn als interventies: •
gericht zijn op het weer grip krijgen op het eigen leven van ouders, kinderen en jongeren (herstel zelfregulatie)
•
beschikbaar is in de eigen leefsituatie van ouders, kinderen en jongeren
•
de sociale netwerken van ouders, kinderen en jongeren activeert.
Methode Op basis van de interviews met de geselecteerde interventies is een analyse gemaakt van de ontwikkeling en uitvoering van de interventie aan de hand van het intervention mapping model van Bartholomew (2001). Daarbij is de nadruk worden gelegd op de probleemanalyse, theoretische onderbouwing en evaluatieterugkoppeling in het model. Daarnaast is geanalyseerd welke elementen ten grondslag liggen aan de resultaten van de interventie. In eerste instantie is worden nagegaan in hoeverre de algemeen werkzame factoren zoals hierboven beschreven van toepassing zijn. In aanvulling daarop is om op basis van de interviews en overige informatie geprobeerd grip te krijgen op aanvullende factoren (specifieke werkzame factoren) die een positieve invloed hebben gehad op het werkzaamheid van de interventie. Verder is gevraagd naar belangrijke lessen die geleerd zijn. Een les geleerd door de ene, hoeft namelijk niet meer geleerd te worden door de ander!
27
3. Organisatie van jeugdzorg Dit hoofdstuk richt zich op de vraag hoe jeugdzorg in Nederland is georganiseerd. De daarbij behorende hoofdvraag en studievragen zijn: 1. Hoe is in Nederland jeugdzorg georganiseerd? a) Welk jeugdzorgbeleid voert de Nederlandse overheid en Nederlandse provincies? b) Vanuit welk beleidskader is/wordt jeugdzorgbeleid ontwikkeld? Hieronder wordt eerst een beschrijving gegeven van de Wet op de jeugdzorg die sinds 2005 van kracht is. Daarna wordt ingegaan op het beleidskader, de uitgangspunten en doelen, van deze wet en wat dat betekent voor de organisatie (Bureau Jeugdzorg, financiering, taken van betrokken partijen) van jeugdzorg binnen Nederland. Tevens wordt ingegaan op de gevolgen van het nieuwe jeugdbeleid van het Ministerie voor Jeugd en Gezin.
3.1 Historische aanleiding en ontwikkeling van de wet Op 20 april 2004 werd door de Eerste Kamer de Wet op de jeugdzorg aangenomen. Acht maanden later, op januari 2005, werd deze wet van kracht. De wet die daarvoor van toepassing was heette de Wet op de jeugdhulpverlening. Er werd besloten om een nieuwe wet toe te passen omdat de huidige de nodige knelpunten bleek te bevatten. Het belangrijkste knelpunt was dat het doel van de wet (samenhang en afstemming van jeugdzorg) niet of niet volledig bereikt werd door een versnipperde aansturing en financiering. Het niet bereiken van het doel van de wet was te wijten aan de opstelling van de wet, alsmede door externe factoren (bezuinigingen). Er werd door betrokken overheden besloten dat er een verandering nodig was. Deze verandering werd gevonden in de nieuwe Wet op de jeugdzorg (Berg, & Vlaardingerbroek, 2005). De ontwikkeling van de Wet op de jeugdzorg werd aangezet door een taskforce onder leiding van de toenmalige staatssecretaris van Sociale Zaken. Deze concluderende de inadequate functionering van de huidige wet. Op basis van deze conclusie kwam de regering in 1994 met haar regeringsstandpunt “Regie in de jeugdzorg” (Berg, & Vlaardingerbroek, 2005). De regering besloot toen dat er in iedere provincie één toegang tot alle voorzieningen voor jeugdzorg moest komen (Min VWS, 2005). Na uitvoerig onderzoek door verschillende project- en adviesgroepen werd zeven jaar later het nieuwe wetsvoorstel aan de Tweede Kamer aangeboden. Drie jaar later werd de wet in werking gesteld. Echter, bepaalde delen van de wet waren al eerder in werking getreden, omdat de totale invoering van de wet vertraging had opgelopen (Berg, & Vlaardingerbroek, 2005).
3.2 Beleidskader: doel en uitgangspunten
28
De Wet op de jeugdzorg betreft een kaderwet waarin algemene regels voor de aanspraak, de toegang, het aanbod, de toezicht, de planning en de financiering van de jeugdzorg gegeven worden. Specifieke regels zijn uitgewerkt in het Uitvoeringsbesluit Wet op de jeugdzorg, het Besluit subsidie rechtspersonen voor voogdij en gezinsvoogdij vreemdelingen en in de ministeriële regelingen (Berg, & Vlaardingerbroek, 2005). De wet beoogt om de positie van de cliënt te versterken door de aanspraak op jeugdzorg wettelijk vast te leggen. Daarnaast is het doel om in samenhangende jeugdzorg te voorzien die aansluit op de behoefte van de cliënt (Berg, & Vlaardingerbroek, 2005). Een uitgangspunt in de Wet op de jeugdzorg dat centraal staat is dat het aanbod van jeugdzorg aansluit bij de behoefte van de cliënten. De wet richt zich op het doelmatig en doeltreffend aanbieden van zorg in de minst ingrijpende vorm, een zo kort mogelijke periode en zo dicht mogelijk bij de plaats waar de cliënt duurzaam verblijft. Dit uitgangspunt moet volgens de wet ook terugkomen bij de vaststelling van het provinciale beleidskader (Berg, & Vlaardingerbroek, 2005). Naast de vraag van de cliënt centraal stellen richt de wet zich ook op het instellen van één centrale, herkenbare toegang tot de jeugdzorg. Deze centrale toegang beoordeelt onafhankelijk de situatie en geeft een indicatie tot zorg. Hierbij komt het derde uitgangspunt kijken. De wet legt namelijk het recht op zorg vast met behulp van het Bureau Jeugdzorg. De jeugdige maakt aanspraak op zorg door middel van een indicatiebesluit verstrekt door het Bureau Jeugdzorg (Min VWS, 2005). In de wet wordt ook geregeld dat instanties die zich bezighouden met de bescherming van kinderen geïntegreerd worden in het Bureau Jeugdzorg. Naast het Bureau Jeugdzorg als centrale, herkenbare toegang tot jeugdzorg, worden advies- en meldpunten voor kindermishandeling, de (gezins)voogdij en de jeugdreclassering onderdeel van het Bureau Jeugdzorg (Min VWS, 2005). Ten slotte, regelt de nieuwe wet gezinscoaching voor multiprobleemgezinnen. Vaak worden deze gezinnen omringd door teveel hulpverleners en instellingen waardoor zowel het gezin als de instellingen het overzicht uit het oog verliezen. De gezinscoach stemt de verschillende vormen van hulpverlening op elkaar af en ondersteunt het gezin waar dat nodig is (Min VWS, 2005).
3.3 Definitie jeugdzorg In de wet wordt jeugdzorg gedefinieerd als: Ondersteuning van en hulp aan jeugdigen, hun ouders, stiefouders of anderen die een jeugdige
als
behorend
tot
hun
gezin
verzorgen
en
opvoeden,
bij
opgroei-
opvoedingsproblemen of dreigende zodanige problemen.
29
Deze definitie geeft aan dat jeugdzorg is bedoeld voor jeugdigen of hun opvoeders die ervaren dat de opvoeding problematisch is of dreigt te worden. Een belangrijke vraag daarbij is of het probleem te groot wordt om door de opvoeders opgelost te worden of dat het kind belemmerd wordt in het opgroeien. Jeugdzorg is namelijk aanvullend bedoeld op de zorg van opvoeders en algemene voorzieningen zoals onderwijs en gezondheidszorg (Berg, & Vlaardingerbroek, 2005). Onder jeugdzorg valt zorg waarop jeugdigen en opvoeders recht hebben via de Wet op de jeugdzorg, AWBZ en Beginselenwet Justitiële Jeugdinrichtingen (BJJ). De toegang tot deze
zorg
verloopt
via
Bureau
Jeugdzorg.
Gemeentelijke
voorzieningen
zoals
schoolmaatschappelijk werk en buurtnetwerken vallen ook onder de categorie jeugdzorg. Op deze zorg bestaat geen wettelijke aanspraak. Het Bureau Jeugdzorg kan voor deze voorzieningen een schriftelijke verwijzing geven (Berg, & Vlaardingerbroek, 2005). Het aanbod van jeugdzorg in Nederland kan onderverdeeld worden in vier sectoren (Kayser & van Vugt, 2004): •
Jeugdhulpverlening Hulpaanbod op het gebied van opvoedingsondersteuning.
•
Jeugdbescherming Hulp is niet vrijwillig, maar wordt door middel van een justitiële maatregel door justitie opgelegd
•
Geestelijke gezondheidszorg voor kinderen en jeugdigen (jeugd-ggz)
•
Zorg voor licht verstandelijke gehandicapte kinderen en jongeren (lvg)
3.4 Verschillen oude en nieuwe wet Eerder is uitgelegd wat de doelen en uitgangspunten van de nieuwe wet voor jeugdzorg zijn. De invoering van de nieuwe wet heeft geleid tot verschillen in de jeugdzorg ten opzichte
van
de
voorgaande
situatie.
Belangrijke
verschillen
zijn
(Berg,
&
Vlaardingerbroek, 2005): •
Acceptatieplicht voor de zorgaanbieders
Zorgaanbieders zijn verplicht om zijn cliënten zorg aan te bieden •
Aanspraak op jeugdzorg
Jeugdigen hebben door de Wet op de jeugdzorg aanspraak op jeugdzorg •
Gezinscoach
Deze coach ondersteund gezinnen die door een meervoudige problematiek te maken hebben met veel verschillende hulpverleners en instanties te maken hebben. De
30
gezinscoach heeft als taak de samenhang van hulpverlening door verschillende instanties te bevorderen. •
De vraag van de cliënt staat centraal.
Waar de Wet op jeugdhulpverlening nog uitging van het aanbod van hulpverlening, gaat de nieuwe wet uit van de vraag van de cliënt. Deze wijzigingen dient om de jeugdige eerder de zorg te geven die aansluit bij zijn behoefte. •
Aanstelling van één centraal punt als toegang tot jeugdzorg.
Dit centrale punt wordt gerealiseerd door de oprichting van Bureau Jeugdzorg (zie volgende paragraaf voor meer informatie)
3.5 Bureau jeugdzorg Een van de belangrijkste verschillen tussen de oude en nieuwe wet is de aanwezigheid van één toegang tot jeugdzorg door middel van Bureau Jeugdzorg. Het idee van één centraal punt voor jeugdzorg werd reeds aangevoerd in het regeringsstandpunt “Regie in de jeugdzorg”. Tussen de verschillende instanties bestond er geen samenwerking en de hulp die jeugdigen kregen hing af van de instantie van waaruit hulp geboden werd. Door het invoeren van Bureau Jeugdzorg wilde men meer samenhang tussen instanties krijgen. In de nieuwe situatie fungeert Bureau Jeugdzorg als toegangspoort tot de jeugdhulpverlening, de jeugd-ggz, de jeugdbescherming, de zorg voor verstandelijk gehandicapten met opgroei- en opvoedingsproblemen en de civielrechtelijke plaatsing in justitiële
jeugdinrichtingen
(Berg,
&
Vlaardingerbroek,
2005).
Elke
provincie
of
grootstedelijke regio heeft een Bureau Jeugdzorg met vestigingen in verschillende gemeentes van het doelgebied. Het vormt de schakel tussen de eerstelijnsvoorzieningen en geïndiceerde zorg. Jeugdigen en hun ouders kunnen doorverwezen worden naar het Bureau Jeugdzorg of zelf contact opnemen als eerstelijnsvoorzieningen (zoals Centrum voor Jeugd en Gezin) of eigen vermogen van de ouders de problemen van de jeugdige niet kunnen oplossen (Min VWS, 2005). De belangrijkste taak van Bureau Jeugdzorg is het beoordelen van het verzoek om hulp en de juiste zorg vaststellen (Min VWS, 2005). Dit proces bestaat uit een analyse van de problemen en daarna volgt het koppelen van problemen aan oplossingen binnen de jeugdzorg (Berg, & Vlaardingerbroek, 2005). Het eindproduct is een indicatiebesluit waarin wordt vastgesteld of en welke hulp nodig is (Min VWS, 2005). In het indicatiebesluit wordt vastgesteld of een cliënt is aangewezen op zorg waarop een aanspraak bestaat. Er kan door Bureau Jeugdzorg ook een schriftelijke verwijzing gegeven worden naar gemeentelijke voorzieningen. Het indicatiebesluit geeft aan of de jeugdige recht heeft op geïndiceerde zorg, voor hoelang en de invulling van de te geven zorg (Berg, & Vlaardingerbroek, 2005). Figuur
4
illustreert
de
positie
van
Bureau
Jeugdzorg
tussen
algemene
eerstelijnsvoorzieningen en het geïndiceerde zorgaanbod.
31
Fig.3. Illustratie van de keten van jeugdzorg (Min VWS, 2005).
3.6 Financiering van de jeugdzorg De verantwoordelijkheid voor de verdeling van financiën voor jeugdzorg ligt bij provincies/grootstedelijke regio’s en zorgverzekeraars. Het geld voor hulpverlening wordt door het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport ter beschikking gesteld en daarna gedelegeerd door provincies en grootstedelijke regio’s. Hetzelfde geldt voor de financiën voor jeugdbescherming dat afkomstig is van het Ministerie van Justitie (Kayser & van Vugt, 2004). Jeugd-GGZ en zorg voor LVG-jeugd wordt betaald door de AWBZ. Voor de verdeling van deze financiën zijn de zorgverzekeraars verantwoordelijk (Kayser & van Vugt, 2004). Bureau Jeugdzorg wordt gefinancierd door een speciale doeluitkering van het Ministerie van VWS. Daarnaast wordt door het ministerie van Justitie betaald voor de uitvoering van jeugdbescherming en jeugdreclassering en door de zorgverzekeraars voor de indicatiestelling van jeugd-GGZ (Min VWS, 2005).
3.7 Jeugdbeleid; Centra voor Jeugd en Gezin In 2007 is het nieuwe beleidsprogramma van het ministerie voor Jeugd en Gezin ingevoerd. Het doel van het programma is kinderen gezond en veilig op te laten groeien,
32
de mogelijkheid geven om talenten te ontwikkelen en plezier te hebben, hun steentje leren bijdragen aan de maatschappij en goed voorbereiden op de toekomst. Het programma heeft invloed op de organisatie van hulp aan ouders en kinderen, zoals de invoering van één punt voor het aanbieden van samenhangende hulp, Centra voor Jeugd en Gezin genoemd. In 2008 zijn reeds de eerste Centra voor Jeugd en Gezin gerealiseerd. De Centra dienen om ouders, kinderen en jongeren bij opgroei- en opvoedvragen, adequate en passende hulp en coördinatie van die hulp. Verschillende instanties die regelmatig langs elkaar heen lopen, worden gebundeld in het Centrum waardoor
samenhangende,
passende
en
adequate
hulp
geboden
kan
worden
(Beleidsprogramma Jeugd en Gezin. 2007). In principe heeft dit nieuwe beleid weinig invloed op de invulling jeugdzorg waarop aanspraak gemaakt wordt middels de Wet op de jeugdzorg. In principe regelt de Wet op de jeugdzorg de zorg wanneer er sprake is van ernstige problemen. Aanbod van functies die voorafgaan aan jeugdzorg worden gebundeld de Centra voor Jeugd en Gezin, een herkenbare en laagdrempelige eerstelijnsvoorziening. Het is in het belang van jeugdzorg dat aan deze eerste lijn zo goed mogelijk invulling gegeven wordt om ernstige problemen te voorkomen (Nji, 2009d). In het basismodel voor de centra is een voorpost van Bureau Jeugdzorg aanwezig. De voorpostfunctionaris ondersteunt professionals van lokale voorzieningen en leidt ze zo nodig naar de Bureau Jeugdzorg voor een indicatie van zorg door zorgaanbieders (JSO, 2009). In het nieuwe jeugdbeleid wordt tevens melding gemaakt van de huidige problemen binnen Jeugdzorg. Daarbij wordt aangegeven welke acties ondernomen zullen worden om deze problemen op te lossen. Deze acties betreffen voornamelijk maatregelen om jeugdzorg soepeler te laten verlopen, verbeteringen van samenwerking en stimuleren een betere aansluiting van zorg die aangeboden wordt door verschillende instanties. Daarnaast zullen de wacht- en doorlooptijden van jeugdzorg aangepakt worden. Verder zal er programma opgestart worden om kennis over effectieve signaleringsinstrumenten en interventies te verzamelen en verspreiden. Dit wordt gedaan met als doel professionals te voorzien van kennis en instrumenten die gebruikt kunnen worden ter bevordering van de psychische en sociale ontwikkeling van de jeugd (Beleidsprogramma Jeugd en Gezin. 2007).
3.8 Taken van betrokken partijen De betrokken partijen
in de jeugdzorg
zijn de
rijksoverheid,
zorgverzekeraars,
provincies/grootstedelijke regio’s en gemeenten, algemene (eerstelijns) voorzieningen, geïndiceerde zorgaanbieders (tweedelijns) en BJZ/Centra voor Jeugd en Gezin. De taken van de rijksoverheid zijn het maken van wetten en regels, hoofdlijnen van het beleid uitzetten, toezicht houden en financieren (zie Financiering van de jeugdzorg). De overheid is ook eindverantwoordelijke voor jeugdzorg. Uitzondering hierop zijn justitiële
33
jeugdinrichtingen. Die vallen direct onder het Ministerie van Justitie. Zorgverzekeraars zijn verantwoordelijk voor hulp in de vorm van jeugd –GGZ en zorg voor licht verstandelijke gehandicapten omdat deze vorm van hulp wordt gefinancierd door de AWBZ. Omdat provincies en grootstedelijke regio’s verantwoordelijk zijn voor Bureau Jeugdzorg vormen zij een belangrijke schakel voor jeugdzorg waarop aanspraak bestaat via de Wet op de jeugdzorg (Min VWS, 2005). Het beleid dat door provincies en grootstedelijke regio’s gemaakt
is gebaseerd op het
beleidskader jeugdzorg
landelijke beleidskader. In het landelijke
2005-2008 stelt de client centraal in een meer transparant,
eenvoudiger georganiseerd stelsel voor jeugdzorg. Dit uitgangspunt is vertaald naar vier beleidsdoelstellingen: •
De behoefte van de client is het uitgangspunt.
•
Jeugdige heeft recht op zorg als het Bureau Jeugdzorg hiervoor een indicatie heeft gesteld.
•
Eén centrale, herkenbare toegang tot de jeugdzorg.
•
Integratie van advies- en meldpunten kindermishandeling, de (gezins)voogdij en jeugdreclassering in Bureau Jeugdzorg
De beleidskaders en uitvoeringsprogramma’s van de provincies en grootstedelijke regio’s worden aan het landelijk beleidskader getoetst. Gemeenten hebben de taak om door middel van algemene voorzieningen problemen bij het opgroeien en opvoeden te voorkomen en te signaleren. Om opgroei- en opvoedproblemen te voorkomen wordt er een gemeentelijk beleid voor opvoed-, opgroei- en gezinsondersteuning gevoerd waarbij algemene voorzieningen dienen als instrumenten voor preventie. Om het beleid af te kunnen stemmen op de lokale situatie krijgen gemeenten veel vrijheid om jeugdbeleid in te vullen (Min VWS, 2005). Het Bureau Jeugdzorg ondersteunt algemene voorzieningen bij deze taak en bij ernstige problemen
worden
jeugdigen
naar
Bureau
Jeugdzorg
doorverwezen.
Nadat
een
indicatiebesluit door het Bureau Jeugdzorg is afgegeven kan er door geïndiceerde zorgaanbieders hulp verleend worden.
34
4. Jeugdpopulatie In dit hoofdstuk worden gegevens over de jeugdpopulatie van de vier grote steden onderling vergeleken. Daarbij zijn de volgende vragen leidend: 2. Wat zijn de overeenkomsten en verschillen in jeugdpopulatie, jeugdproblematiek en jeugdzorgbeleid in de vier grote steden? a) Met welke jeugdpopulatie heeft elk van de vier grote steden te maken? b) Welke factoren zijn van invloed op problematiek bij jeugd? c) Welke problemen heeft de jeugd in de vier grote steden? d) Wat is het kader van elke stad van waaruit gedacht, gehandeld en beleid voor jeugdzorg ontwikkeld wordt?
De gegevens hieronder zijn specifiek gericht op jeugd in de leeftijd van 0-18 jaar, omdat dit de groep is waarop jeugdzorg zich richt. Soms konden echter de gegevens niet zodanig gespecificeerd worden dat deze alleen voor deze doelgroep toepasbaar waren. In deze gevallen, betreffen de gegevens ook informatie voor oudere leeftijdsgroepen. Alle informatie is gegenereerd door middel van StatLine, de elektronische databank van het Centraal Bureau voor Statistiek.
4.1 Vergelijking van demografie van G4
Leeftijdsverdeling en geslacht van jeugdpopulatie Voor de vier grote steden ligt het percentage dat de jeugd van de totale bevolking beslaat rond de 22%. Over het algemeen is er weinig verschil in de verdeling van de jeugd over de verschillende leeftijdsgroepen. Enkel Amsterdam en Utrecht laten een hoog percentage van 0-4 jarigen zien. Opvallend is daarbij ook het lagere percentage van 10-14 jarigen. In alle steden is het aantal jongens hoger dan het aantal meisjes. Meestal is dit verschil iets onder de 2%. Tabel 3. Percentages jeugdpopulatie van de totale bevolking Leeftijdsgroep Amsterdam Den Haag
Rotterdam
Utrecht
0-4 jaar
29,1%
27,6%
25,5%
31,2%
5-9 jaar
24,7%
25,2%
24,4%
24,0%
10-14 jaar
21,8%
22,9%
23,5%
19,1%
15-19 jaar
24,4%
24,3%
26,6%
25,6%
20,8%
23,1%
22,7%
21,9%
Jeugdigen (0-19 jaar) in % van totale bevolking
35
Opleidingsniveau Wanneer de verschillende onderwijssoorten ingedeeld worden naar onderwijsstromen wordt duidelijk dat de meeste jeugd in de vier grote steden een opleiding volgt op het vmbo en mbo niveau. Het hoogste percentage wordt gehaald in Rotterdam, waar 25% van de jeugdigen tot 18 jaar deze onderwijsstroom volgen. In Utrecht is dit percentage minder hoog (19,9%), evenals in Den Haag (20,6%). In Utrecht is het percentage jeugdigen die een wetenschappelijke onderwijsstroom volgen dan ook hoger (11,4%) vergeleken met andere steden, waar het wetenschappelijk onderwijs zo rond de rond de 8%.In Rotterdam ligt dit percentage rond 7%. De onderwijsstroom havo-hbo ligt voor elke stad tussen de 7 en 8%, met geen opmerkelijke verschillen onderling tussen de steden. Onderwijsniveaus (9-18 jaar) 30,0%
25,0% 25,0% 22,0%
%
20,0%
20,6% 20,0%
19,2%
19,9% 18,7%
18,7%
15,0% 11,4% 10,0%
8,6% 6,9%
7,9% 7,6%
7,3%
VO algemene leerjaren 1-2 VMBO & MBO HAVO (klas 3 t/m 5) & HBO VWO (klas 3 t/m 6) & WO
7,6% 6,7%
5,0%
0,0% Amsterdam
Den Haag
Rotterdam
Utrecht
G4
Fig.4. Onderwijsniveau’s jeugd (9-18 jaar) in de vier grote steden
Etniciteit van jeugdpopulatie Het percentage allochtonen in de vier grote steden komt niet onder de 41% (Utrecht). Het hoogste percentage is te vinden in Amsterdam (63,7%). Deze percentages zijn opmerkelijk aangezien het landelijke percentage allochtonen maar 20% is (CBS, 2008). In Amsterdam en Utrecht betreft de grootste groep allochtonen Marokkanen. Utrecht valt verder op door het lagere percentage van andere herkomstgroeperingen, met name Surinamers. In andere steden ligt dit percentage iets boven de 10%, terwijl het in Utrecht slechts 3% betreft.
36
100%
90%
80%
70%
Overig Turkije Suriname Nederlandse Antillen en Aruba Marokko Westerse allochtoon Autochtoon
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0% Amsterdam
Den Haag
Rotterdam
Utrecht
Fig.5. Verdeling van etniciteit van jeugdpopulatie in de vier grote steden
Allochtonen wonen meestal niet gelijkmatig verspreid over de stad. De segregatie-index is een indicator voor de mate waarin allochtonen geconcentreerd in bepaalde wijken wonen. De schaal loopt van 0 (geen segregatie) tot 100 (groepen wonen volledig gescheiden). In 2004 was de segregatie-index voor Den Haag (45) het hoogst en in Amsterdam (35) het laagst. In Amsterdam en Utrecht (37) is de segregatie-index toegenomen in de periode 1995-2004, voor Den Haag en Rotterdam (39) afgenomen. (G4, 2009).
Criminaliteit gerelateerd aan geslacht, etniciteit en leeftijd Vanuit de gegevens is op te maken dat jongens en allochtone jongeren vaker in verband worden gebracht met een misdrijf dan autochtone jongeren en meisjes. Verder speelt leeftijd ook een rol, de oudere leeftijdsgroep geeft meestal een hoger percentage aan verdachten. Het hoogste percentage misdrijfverdachten is dan ook te vinden bij allochtone jongens in de leeftijd van 18-25 jaar. Opvallend genoeg, daalt in Utrecht als de enige stad de criminaliteit in de oudere leeftijdsgroep. Rotterdam scoort met 5,2% het hoogste percentage misdrijfverdachten in de leeftijdsgroep van 12-18 jaar, ongeacht geslacht of etniciteit. Amsterdam scoort op dit vlak slechts 4,1% en is hiermee de stad met het laagste percentage misdrijfverdachten in de jongste leeftijdsgroep.
37
% verdachten misdrijven 6 5,5
5,5 5,2
5
4,7 4,3
4,4
4,1 4
%
3,1 3
12 tot 18 jaar 18 tot 25 jaar
2
1
0 Amsterdam
Den Haag
Rotterdam
Utrecht
G4
Fig.6. Percentages verdachten misdrijven van jeugd (12-18 jaar en 18-25 jaar)
Gezinssituaties Het merendeel van de jeugdigen tot en met 20 jaar woont thuis. Het percentage ligt voor Amsterdam, Den Haag en Rotterdam rond de 93%. Enkel voor Utrecht is dit percentage 89%. Utrecht heeft dan ook een hoger percentage alleenstaanden (6,5%) dan andere steden (ca.2,5%). Tevens wonen er in Utrecht relatief gezien twee keer zoveel kinderen in institutionele huishoudens. Voor alle steden ligt het percentage samenwonend onder de 1%. Deze groep wordt vooral gevormd door niet-gehuwde jeugdigen zonder kinderen. Er is geen opmerkelijk verschil in het percentage jeugdigen die deel uitmaken van een huishouden, zonder tot het gezin te behoren, zoals pleegkinderen. De percentages voor deze gezinssituaties ligt voor alle steden tussen de 1,5 en 2%.
Vroegtijdige schoolverlating gerelateerd aan geslacht, opleidingsniveau en etniciteit De gegevens laten zien dat mannen vaker vroegtijdig school verlaten dan vrouwen. In Amsterdam is er bijna geen verschil te zien tussen autochtonen of allochtonen, in andere steden echter wel. Zo heeft Rotterdam voor autochtone jongens een percentage van 14% van vroegtijdige schoolverlaters, en voor allochtonen 19%. Het gemiddelde voor vroegtijdig schoolverlaters ligt voor alle steden ongeveer rond de 13%. Het middelbaar beroepsonderwijs wordt geconfronteerd met een hoger percentage vroegtijdig schoolverlaters als het voortgezet onderwijs. Een mogelijke verklaring is de leerplicht die voor jongeren tot 18 jaar geldt.
38
Voortijdig schoolverlating 16 14 14 13
13 12
12
%
10
Voortgezet onderwijs (%) Middelbaar beroepsonderwijs (%)
8
6
4 3
3
3 2
2
0 Amsterdam
Den Haag
Rotterdam
Utrecht
G4
Fig.7. Percentages voortijdige schoolverlating VO en MBO
39
5. Jeugdproblematiek In dit hoofdstuk wordt ingegaan op vraag 2b en 2c. Er wordt gekeken naar de factoren die een rol kunnen spelen bij problemen van de jeugd (vraag 2b) en de daadwerkelijke problematiek wordt geanalyseerd en tussen de verschillende gemeenten vergeleken (vraag 2c). 2. Wat zijn de overeenkomsten en verschillen in jeugdpopulatie, jeugdproblematiek en jeugdzorgbeleid in de vier grote steden? a) Met welke jeugdpopulatie heeft elk van de vier grote steden te maken? b) Welke factoren zijn van invloed op problematiek bij jeugd? c) Welke problemen heeft de jeugd in de vier grote steden? d) Wat is het kader van elke stad van waaruit gedacht, gehandeld en beleid voor jeugdzorg ontwikkeld wordt? In de volgende paragrafen wordt door middel van een problem tree analysis ingegaan op de situatie van jongeren die te maken hebben met problemen waardoor ze bedreigd worden in hun ontwikkeling. Verder wordt er gekeken naar de psychosociale gezondheid, leefstijl en situatie in de leefomgeving & school van jongeren in de vier grote steden. 5.1 Problem tree analysis Door middel van een problem tree analysis zullen factoren die van invloed zijn op de jeugdproblematiek geïnventariseerd worden. Noot: In Figuur 1 worden slechts enkele protectieve en risicofactoren weergegeven. In Bijlage 1 is een overzicht weergegeven van in literatuur vermelde risicofactoren. Centraal probleem Het centrale probleem omvat jongeren die bedreigd worden in hun ontwikkeling naar volwassenheid. Jeugdzorg dient om deze jongeren te beschermen en om ze bij deze problemen te helpen zodat ze een goede ontwikkeling doormaken. Oorzaken De oorzaken die ten grondslag liggen aan het centrale probleem en daaraan gerelateerde problemen zijn emotionele - (internaliserende) en gedragsproblemen (externaliserende) en zorgwekkende opvoedsituaties. Externaliserende problemen Met externaliserende of gedragsproblemen wordt agressief en delinquent gedrag bedoeld.
Onder
agressief
gedrag
valt;
veel
vechten,
pesten
en
plagen,
ongehoorzaamheid en vernieling van spullen. Delinquent gedrag houdt gedragingen in als stelen, brandstichten, liegen, van huis weglopen, spijbelen en vandalisme. Over het algemeen is dit negatief, storend en naar buiten gericht gedrag (Hermanns e.a.,
40
2005. Schrijvers & Schoemaker, 2008).
Effecten
Zelfmoord
Gevoelens van onveiligheid ervaren door buurtbewoners
Voortijdig schoolverlaten
Depressie Overlast op straat Slechte schoolprestaties
Centraal probleem
Jongeren die bedreigd worden in hun ontwikkeling
Externaliserende problemen
Zorgwekkende opvoedsituaties Internaliserende problemen
Oorzaken Lage intelligentie, armoede, etc
drugsgebruik, lage opleiding, allochtone status, etc
*
Depressie van moeder, gezinsconflicten, etc
*
* Eenoudergezin, handicap, etc
* factoren waarvan onderzoek heeft aangetoond in verband te staan met de ontwikkeling van externaliserende en internaliserende problemen en mishandeling/verwaarlozing.
Fig.8. Probleem tree analysis
41
*
Volgens een rapport van het RIVM (Schrijvers & Schoemaker, 2008) heeft één op de vijf jongeren (11 t/m 18 jaar) gedragsproblemen. Daarmee beland Nederland in de middenmoot in de vergelijking van andere EU-landen, Australië en de Verenigde Staten. Gedragsproblemen komen vaker voor bij jongens dan bij meisjes Het blijkt tevens dat allochtone jongeren meer gedragsproblemen hebben dan autochtone jongeren en hoe lager het onderwijsniveau, hoe meer gedragsproblemen zich voordoen (Schrijvers & Schoemaker, 2008). Internaliserende problemen Voorbeelden van internaliserend gedrag, oftewel emotionele problemen, zijn angst- en depressiviteitklachten,
(gevoel
van
eenzaamheid,
minderwaardig,
ongelukkig,
gedeprimeerd of angstig), teruggetrokken gedrag (het liefst alleen, teruggetrokken en verlegen) en psychosomatische klachten (duizeligheid, oververmoeidheid en lichamelijke klachten
zonder
bekende
medische
oorzaak,
waaronder
hoofdpijn,
misselijkheid,
overgeven en huiduitslag) (Schrijvers & Schoemaker, 2008). Emotionele problemen komen evenals gedragsproblemen bij ongeveer één op de vijf jongeren (11 t/t 18 jaar) in Nederland voor. Daarmee wijkt het gemiddelde van Nederland niet veel af van andere EU-landen, Australie en de Verenigde Staten. Opmerkelijk is dat, waar gedragsproblemen meer bij jongens voorkomen, meisjes meer emotionele problemen hebben. Het verschil in emotionele problemen per onderwijsniveau is niet zo groot als voor gedragsproblemen. Tevens hebben allochtone jongeren niet significant
meer
emotionele
problemen
dan
autochtone
jongeren
(Schrijvers
&
Schoemaker, 2008). Zowel bij emotionele problemen als bij gedragsproblemen komen slechts een fractie van de jeugdigen in de professionele zorg terecht. Onderzoek laat zien dat slechts 14% van kinderen en jongeren contact heeft gehad voor emotionele of gedragsproblemen. Met de GGZ heeft 16% contact gehad (Schrijvers & Schoemaker, 2008). Zorgwekkende opvoedsituaties Onder zorgwekkende opvoedingssituaties vallen gezinsomstandigheden waarin het kind niet de garantie van een goede opvoeding heeft. Onder deze categorie vallen fysieke en psychische verwaarlozing en mishandeling, seksueel misbruik, en tevens confrontatie met huishoudelijk geweld (Hermanns e.a., 2005). Risico- en beschermende (protectieve) factoren Een analyse van factoren die een rol spelen bij een probleem of risico wordt ook wel een analyse van beschermende en risicofactoren genoemd. Deze individuele, gezins- en omgevingsfactoren hebben invloed op de ontwikkeling van een probleem bij opgroeiende jeugd. Voor een interventie zijn beïnvloedbare factoren interessant, omdat op deze factoren aangepakt kan worden voor het verkomen of verhelpen van een probleem. Een voorbeeld van een beïnvloedbare factor is de opvoedcompetenties van ouders. Door middel van ondersteuning van ouders kunnen deze competenties zodanig versterkt
42
worden dat dit de ontwikkeling van jongeren ten goede komt. Factoren en mechanismen waarop moeilijk invloed uitgeoefend kan worden, zoals bijvoorbeeld normen en waarden van ouders, zijn van belang om de kans van slagen van een interventie in te schatten. Risicofactoren Een geruim aantal studies hebben individuele kenmerken van het kind, ouders en gezin of situaties waarin het kind zich in bevindt gevonden waarvan onderzoek aantoont in verband te staan met de ontwikkeling van bovenstaande problemen. Deze factoren worden ook wel risicofactoren genoemd. Deze factoren variëren van het roken of drinken tijdens de zwangerschap van het kind tot het ervaren hebben van natuurrampen en oorlog (Hermanns e.a., 2005). Bij
het
bespreken
van
risicofactoren
horen
ook
de
begrippen
equifinaliteit
en
multifinaliteit. Deze begrippen omschrijven hoe risicofactoren invloed op de ontwikkeling van een probleem uitoefenen. Equifinaliteit omschrijft de manier waarop verschillende risicofactoren de ontwikkeling tot één bepaald probleem beinvloeden. Zo kunnen meerdere risicofactoren met een lage voorspellende waarde voor delinquentie door middel van cumulatie samen toch een zodanige invloed hebben dat het kind op latere leeftijd crimineel gedrag gaat vertonen. Multifinaliteit is de term voor het proces waarop één
risicofactor
een
verband
kan
hebben
met
een
reeks
van
problematische
ontwikkelingsuitkomsten. Zo is echtscheiding in een gezin een risicofactor voor psyschische problemen, gedragsproblemen, schoolproblemen en delinquentie (Hermanns e.a., 2005). Risicofactoren zijn onder te verdelen in de volgende categorieën (RIVM, 2008): •
•
microniveau o
kindfactoren (bv. moeilijk temperament, handicap)
o
ouderfactoren (bv. laag opleidingsniveau, ziekte)
o
gezinsfactoren (bv. opvoedingscompetentie).
mesoniveau o
sociale gezinsfactoren (bv. isolement, conflicten)
o
sociale
buurtfactoren
(bv.
slechte
sociale
voorzieningen,
te
kleine
huisvesting). •
macroniveau o
sociaal-economische gezinsfactoren (bv. armoede)
o
culturele-
en
maatschappelijke
factoren
(bv.
culturele
minderheidsgroepering). In Bijlage 2 wordt een overzicht gegeven van risicofactoren die in de literatuur gevonden zijn. Protectieve factoren Dat een kind blootgesteld wordt aan enkele risicofactoren betekend dit niet automatisch de ontwikkeling van een probleem. Eén van de redenen hiervoor is dat voor
43
risicofactoren geldt dat het verband statistisch significant aangetoond is, maar dat de aanwezigheid van één factor slechts enkele procenten hogere kans geeft op de ontwikkeling van een probleem. Daarnaast, reduceren de aanwezigheid van protectieve factoren die kans aanzienlijk. Protectieve factoren zijn factoren die bescherming bieden tegen negatieve invloeden. Het besef van deze factoren is ontstaan toen vastgesteld werd dat ondanks een significant aantal risicofactoren kinderen toch gelukkig en zonder al te grote problemen opgroeiden. Deze factoren zijn te vinden op het niveau van het kind, het gezin en van de bredere sociale context. Enkele bewezen protectieve factoren zijn; veerkracht, makkelijk temperament, humor, aantrekkelijke fysieke verschijning, goede relatie met (één van de) ouders, ondersteunende- en ontwikkelingsstimulerende houding van de ouders, sociale steun vanuit de omgeving (Hermanns e.a., 2005). Effecten De effecten die uit het centrale probleem voortkomen, vormen een breed scala aan problemen. Een greep uit deze problemen: gezondheidsproblemen, slecht sociaal functioneren,
verminderde
schoolprestaties,
angststoornissen
en
depressie
(Jeugdgezondheidsmonitor Amsterdam, 2008). In vergelijking met andere Europese landen bevindt de algemene toestand van gezondheid, welbevinden, psychische- en gedragsontwikkeling en cognitieve ontwikkeling van de jeugd in Nederland zich op een hoog niveau. Volgens Hermanns (2005) wijst de manier waarop de Nederlandse jeugd wordt opgevoed op een goede situatie: kinderen worden met veel aandacht, emotionele betrokkenheid en toch voldoende structuur opgevoed. Dit sluit echter niet uit dat jeugd in Nederland incidenteel of structureel met zichzelf in de knoop zit of problemen veroorzaakt. Tussen de vijf en vijftien procent van de jeugd heeft af en toe een probleem. Daarnaast wordt geschat dat ongeveer twee tot vijf procent fundamenteel en ernstig in hun ontwikkeling wordt bedreigd. Deze percentages kunnen voor bepaalde groepen, zoals allochtonen en jongeren in grote steden, naar boven afwijken (Hermanns e.a., 2005).
5.2 Vergelijking gegevens jeugdproblematiek Beschrijving jeugdproblematiek De problemen die spelen onder de jeugd in de vier grote steden zijn beschreven aan de hand van informatie die voornamelijk afkomstig is uit rapporten van de GGD (jeugdmonitor) en de gemeente. Deze gegevens zijn terug te vinden in de Bijlage. In de beschrijving
van
de
jeugdproblematiek
is
een
onderverdeling
gemaakt
tussen
psychosociale gezondheid, leefstijl en leefomgeving & school. Onder psychosociale gezondheid wordt een breed scala aan voorkomende problemen besproken, zoals internaliserend gedrag (teruggetrokken gedrag, depressie, angst) en externaliserend gedrag (agressie, pesten, delinquentie) (Jeugdgezondheismonitor Amsterdam, 2008). Onder leefstijl vallen aspecten zoals overgewicht, voeding en bewegen en het gebruik
44
van genotsmiddelen. Leefomgeving & school beschrijft het milieu waarin jeugd opgroeit en de situatie op school. Jeugdmonitor Den Haag Via openbaar beschikbare bronnen zijn er weinig tot geen gegevens te vinden over de psychosociale status van de Haagse jeugd. Navraag bij de gemeentelijke GGD wees uit dat Den Haag geen jeugdmonitor heeft. Er bleek binnen de GGD geen prioriteit gelegd te zijn van een weergave van de psychosociale status van de jeugd. Vergelijking psychosociale status Den Haag heeft niet de beschikking over gegevens over de psychosociale status van de jeugd. Deze gegevens zijn door middel van jeugdmonitoren wel beschikbaar voor de overige drie gemeenten. Wanneer de gegevens over de psychosociale status van de jeugd in Amsterdam, Rotterdam en Utrecht naast elkaar worden gezet valt meteen op dat deze gegevens moeilijk te vergelijken zijn (Tabel 3). Waar het onderzoek in Amsterdam zich heeft gericht op 2e klassers van het voortgezet onderwijs, is de doelgroep van het onderzoek in Rotterdam en Utrecht 1e klassers en 3e klassers. Tevens onthult
verder
onderzoek
naar
de
gebruikte
methodes
dat
de
jeugdmonitoren
verschillende meetinstrumenten gebruikt hebben om emotionele en gedragsproblemen te meten en rapporteren. Door deze verschillen in doelgroep en meetinstrumenten is het bijna niet mogelijk om de psychosociale gegevens te vergelijken tussen de steden onderling.
Verschillen
in
de
prevalentie
van
problemen
kunnen
namelijk
een
daadwerkelijk verschil aanduiden, maar ook een gevolg zijn van het verschil in de gebruikte onderzoeksmethode. Dit probleem geldt tevens voor een vergelijking met landelijke gegevens. Ondanks dat er geconcludeerd is dat de gegevens onderling niet één op één te vergelijken zijn, zal in dit rapport toch op basis van benadering een vergelijking gemaakt worden. Dit wordt gedaan om een eerste inschatting te geven van de verschillen en overeenkomsten in prevalentie van pyschosociale problematiek tussen de verschillende gemeenten. Er is te zien (Tabel 3) dat Rotterdam in vergelijking met Utrecht en Amsterdam hoger scoort op emotionele problemen. Het gemiddelde percentages voor jongens en meisjes is bij Amsterdam 6,4% (2de klassers), Utrecht 9% (1e klassers) en 14% (3de klassers) en bij Rotterdam 19% (1e klassers) en 18% (3de klassers). Landelijk ligt het percentage emotionele problemen bij jongeren van 11 t/m 18 jaar op 19,5% (RIVM, 2009b). Dit percentage ligt is gelijk met de percentages van Rotterdam en ruim hoger dan percentages in Amsterdam en Utrecht. Verder scoort Amsterdam voor gedragsproblemen 13%, terwijl Rotterdam en Utrecht voor incidenteel probleemgedrag respectievelijk 27% en 19% scoren (landelijk: 14,7%) (RIVM, 2009b). Ook hier geldt dat er een groot verschil zit in de geconstateerde prevalentie van problemen, maar ook dat de gegevens niet vergeleken kunnen worden vanwege het feit dat de betekenis van incidenteel probleemgedrag niet correspondeert met die van gedragsproblemen.
45
Tabel 4. Meting psychosociale status in jeugdmonitoren Doelgroep
Instrument
Rapportage
%
Emotionele problemen
2e klassers vo
SDQ
Zelfrapportage
6,4
Gedragsproblemen
2e klassers vo
SDQ
Zelfrapportage
13
Emotionele problemen
nvt
nvt
nvt
nvt
Gedragsproblemen
nvt
nvt
nvt
nvt
Emotionele problemen
1e klassers vo
SDQ (5 vragen)
Zelfrapportage
19
Emotionele problemen
3e klassers vo
SDQ (5 vragen)
Zelfrapportage
18
1e klassers vo
Junger Tas et al,
Zelfrapportage
27
Zelfrapportage
27
Amsterdam
Den Haag
Rotterdam
Incidenteel probleemgedrag (gemiddelde van agressief gedrag, vandalisme en stelen,
Rovers, 1997,
en gewelddadig delinquent gedrag)
1992 (11 vragen)
Incidenteel probleemgedrag (gemiddelde van agressief gedrag, vandalisme en stelen,
Rovers, 1997, 3e klassers vo
en gewelddadig delinquent gedrag)
1992 (11 vragen)
Frequent probleemgedrag (gemiddelde van agressief gedrag, vandalisme en stelen, en
Rovers, 1997, 1e klassers vo
gewelddadig delinquent gedrag)
Junger Tas e.a.,
7
1992 (11 vragen)
Frequent probleemgedrag (gemiddelde van agressief gedrag, vandalisme en stelen, en
Junger Tas e.a.,
Rovers, 1997, 3e klassers vo
gewelddadig delinquent gedrag)
Junger Tas e.a.,
10
1992 (11 vragen)
Utrecht Emotionele problemen
1e klassers vo
SDQ (5 stellingen)
Zelfrapportage
9
Emotionele problemen
3e klassers vo
SDQ (5 stellingen)
Zelfrapportage
14
1e klassers vo
? (14 vragen)
Zelfrapportage
19,3
3e klassers vo
? (14 vragen)
Zelfrapportage
20,0
1e klassers vo
? (14 vragen)
Zelfrapportage
1,3
3e klassers vo
? (14 vragen)
Zelfrapportage
1,7
Incidenteel probleemgedrag (gemiddelde van agressief gedrag, vandalisme en stelen, en gewelddadig delinquent gedrag) Incidenteel probleemgedrag (gemiddelde van agressief gedrag, vandalisme en stelen, en gewelddadig delinquent gedrag) Frequent probleemgedrag (gemiddelde van agressief gedrag, vandalisme en stelen, en gewelddadig delinquent gedrag) Frequent probleemgedrag (gemiddelde van agressief gedrag, vandalisme en stelen, en gewelddadig delinquent gedrag)
46
6. Gemeentelijk beleid voor jeugd(zorg) In dit hoofdstuk wordt behandeld welk beleid elk van de vier grote steden voeren op het gebied van jeugd(zorg). Beleid kan het best beschreven worden door het analyseren van het beleidskader (doel, uitgangspunten) van waaruit gedacht, gehandeld en ontwikkeld wordt. 2. Wat zijn de overeenkomsten en verschillen in jeugdpopulatie, jeugdproblematiek en jeugdzorgbeleid in de vier grote steden? a) Met welke jeugdpopulatie heeft elk van de vier grote steden te maken? b) Welke factoren zijn van invloed op problematiek bij jeugd? c) Welke problemen heeft de jeugd in de vier grote steden? d) Wat is het kader van elke stad van waaruit gedacht, gehandeld en beleid voor jeugdzorg ontwikkeld wordt? Voor een uitgebreide beschrijving van het jeugd(zorg)beleid van elke gemeente afzonderlijk wordt verwezen naar de bijlage. Hieronder wordt een vergelijking gemaakt van het doel, de uitgangspunten en actiepunten van het jeugd(zorg)beleid van de gemeenten. Over het algemeen is het beleid voor jeugdzorg geïntegreerd in het algemene jeugdbeleid. Van elk jeugdbeleid worden de relevante delen, dus de onderdelen van dit beleid die expliciet betrekking hebben op jeugdzorg zijn, in dit rapport besproken.
6.1 Vergelijking van jeugd(zorg)beleid van de vier grote steden
Doelstellingen Een vooropstaand thema in elk jeugdbeleid is het belang van een goede ontwikkeling van kinderen tijdens het opgroeien. Verder wordt er nadruk gelegd dat kinderen de kans krijgen zich te ontplooien, talenten te ontwikkelen. Utrecht (Programma Jeugd Gemeente Utrecht, 2007) en Amsterdam (Jong Amsterdam, 2006) benadrukken daarbij de wens de jeugd zich ontwikkeld tot burgers die actief participeren in de maatschappij. Vanwege het feit dat de gemeente Rotterdam (Ieder kind wint in Rotterdam, 2007) een apart actieprogramma voor jeugdzorg heeft, was te verwachten dat het doel vooral gericht is op jongeren die te maken hebben met problemen. Wel wordt er uitgegaan van het recht van kinderen op optimale ontwikkelingskansen. Daarbij is het doel dat kinderen geholpen worden wanneer dit nodig blijkt te zijn. Tussen de beleidsdoelen is onderling weinig verschil. Over het algemeen stellen de gemeenten zich ten doel om kinderen de kans te geven zich te ontwikkelen tot gezonde en betrokken burgers. Omdat het actieprogramma van Rotterdam zich richt op het
47
specifieke thema jeugdzorg, wordt hierbij nadruk gelegd op het aanbieden van zorg voor kinderen wanneer dit nodig is. Tabel 5. Doelstellingen jeugd(zorg)beleid Gemeente Amsterdam
Den Haag
Doel Het scheppen van mogelijkheden en voorwaarden voor kinderen en jongeren voor hun individuele ontwikkeling en maatschappelijke deelname De jeugd voelt zich thuis in Den Haag, zich kan ontwikkelen en ontplooien en de kansen pakt die er zijn In het beleid staan de rechten als de plichten van kinderen en jongeren centraal. Ze hebben het recht op optimale ontwikkelingskansen, maar aan ongewenst gedrag worden duidelijke grenzen gesteld. Het doel van het Rotterdamse beleid voor
Rotterdam
jeugdzorg is er zijn voor kinderen waarbij problemen zich opstapelen en ouders de grip dreigen te verliezen. Dit wordt bereikt door vroegsignalering, meteen asequate hulp te bieden en eventueel daadkrachtig ingrijpen. Hierbij staat het belang van het kind centraal.
Utrecht
Als doel het de gemeente Utrecht zich gesteld dat de Utrechtse jeugd moet kunnen opgroeien tot gezonde, betrokken en zelfstandige burgers
Uitgangspunten In elk beleid wordt uitgegaan van de behoefte van het kind. Op dit punt is overeenstemming met de Wet op de jeugdzorg. Daarin staat centraal dat het aanbod van jeugdzorg aan moet sluiten van bij de behoefte van de cliënten. Een ander algemeen uitgangspunt is het tegengaan van versnippering in de jeugdzorg (in het Utrechtse beleid te vinden bij de actiepunten). Ook dit is in overeenstemming met de Wet op de jeugdzorg. Vroegtijdige signalering van risico’s en problemen bij jongeren is een uitgangspunt dat in het beleid van Amsterdam, Rotterdam en Utrecht voorkomt. Deze maatregel dient om ontstaan of verergeren van problemen te voorkomen. Verder erkennen Amsterdam en Utrecht het belang en de taken van ouders en neemt in Amsterdam en Den Haag (Actieprogramma Jeugd, 2007) de gemeente de regie van de jeugdzorg op zich. Ondanks enkele overeenkomsten zijn er ook verschillen in de uitgangspunten die de gemeenten hanteren. Hieronder worden enkele bijzondere uitgangspunten besproken. De stad Amsterdam heeft in samenwerking met actoren in de zorg en onderwijs gezocht naar gemeenschappelijke punten om een basis te vormen voor een eenduidige aanpak. Dit uitgangspunt is bijzonder nuttig om een gemeenschappelijke lijn te creëren waarlangs zorg voor jeugd uitgevoerd wordt. Op deze manier worden fricties in de aanpak van verschillende organisaties voorkomen. Den Haag noemt het belang om ruimte aan de jeugd te geven. De gemeente erkent dat de ontwikkeling tot volwassenheid gepaard gaat met ups en downs en dat het zich afzetten tegen heersende normen van volwassenen een fenomeen van alle tijden is. Er
48
wordt uitgegaan voor een bepaalde mate van tolerantie voor het gedrag van opgroeiende jeugd. Rotterdam heeft als uitgangspunt dat hulp aan kinderen en gezinnen aangeboden moet worden op alle leeftijdsgebieden en tegelijkertijd. Een gedeelte van het probleem aanpakken is vaak geen oplossing en niet efficiënt. Daarvoor is een integrale aanpak en samenspel tussen instellingen nodig. De gemeente Utrecht uit van het belang van een goede opvoeding. Een goede opvoeding wordt een beschermende factor genoemd in het voorkomen van werk/onderwijs-, gezondheids- en veiligheidsproblemen. Tabel 6. Uitgangspunten jeugd(zorg)beleid
Uitgangspunten
Amsterdam
Den Haag
Rotterdam
Utrecht Effectieve en eenduidige
De jeugd centraal
De jeugd centraal
De behoefte van het
Kiezen voor
kind centraal
kinderen centraal
zorgstructuur die aansluit bij de behoefte van jeugd en ouders
De versnippering in het jeugdveld moet
Tegengaan van versnippering
Sluitende ketenaanpak
Tegengaan van
worden
versnippering van
teruggedrongen
jeugdbeleid door een
door zoveel
gedeelde
mogelijk onder één
verantwoordelijkheid
dak te plaatsen
te geven aan
zodat er voor
verschillende
ouders, kinderen
organisaties.
en professionals een duidelijk ingang voor hulp is Ouders zijn daarbij
Betrokken ouders
Betrokken ouders
eerstverantwoordelijke n. In plaats van een stuk van het probleem aanpakken moet
Integrale aanpak
hulp aan kinderen en gezinnen in alle leefgebieden tegelijkertijd worden aangepakt
Regie van de jeugdzorg
Regie in jeugdzorg door
bij gemeente
wethouder jeugd
Vroegtijdige signalering
Vroegtijdig signaleren
De gemeente neemt de regie van het jeugdbeleid op zich Risico’s en
De gemeente wil
problemen zo snel
opvoedings- en
mogelijk worden
opgroeiproblemen bij
49
gesignaleerd en
jeugd en ouders
aangepakt om
vroegtijdig signaleren
onnodig verergeren
en aanpakken
te voorkomen De gemeente erkent dat een goede
Overige
Ieders talent benutten
Hulp dient direct in
opvoeding een
De jeugd de figuurlijk
de directe
beschermende factor is
de ruimte te geven
leefomgeving
in het voorkomen van
beschikbaar te zijn
werk/onderwijs, gezondheids- en veiligheigdproblemen
Snelheid, duidelijkheid en een eenduidige aanpak van actieve Kwaliteit van
ondersteuning van
dienstverlening en
kinderen en jongeren
huisvesting
die in probleemsituaties opgroeien of dreigen te raken. Wanneer er de noodzaak voor zwaardere hulp bestaat moeten eerstelijnswerkers voor advies en
IJkpunten voor een amsterdamse pedagogische visie
vroegtijdige aanpak van zwaardere problematiek een beroep kunnen doen op specialisten en zwaardere of intensievere hulp moet snel beschikbaar zijn.
Het belang van vrijetijdsvoorzieningen Arbeid is een belangrijke voorwaarde voor autonomie
50
Actiepunten Onder de beleidsactiepunten is er groot verschil tussen de verschillende steden. Twee actiepunten die bijna in elk gemeentelijk beleid terugkomen is het aanstellen van één centrale toegang voor hulpverlening voor jeugd en ouders en een persoonsgerichte aanpak voor probleemjongeren. Verder wordt er bij enkele steden ook de nadruk gelegd op een gezinsaanpak in probleemgevallen. Daarnaast verschillen de actiepunten, evenals bij de uitgangspunten, per gemeente. Hieronder worden enkele bijzondere actiepunten besproken. Ten eerste, Amsterdam. Zo wil de gemeente Amsterdam gegevens van jongeren registreren om de continuïteit en doeltreffendheid van ondersteuning, signalering en zorg beter ondersteunen. Ook Den Haag heeft een soortgelijk actiepunt. Deze gemeente wil het bereik van JGZ (jeugdgezondheidszorg) onder alle 4-19-jarigen verhogen naar 90%. Dit is een belangrijke doelstelling aangezien de JGZ een belangrijke signaleringsfunctie vervult. Tijdens de controles word er gekeken naar de fysieke, sociale, psychische en cognitieve ontwikkeling van kinderen en het signaleren van stoornissen. Een goed bereik van de jongeren levert een belangrijke bijdrage aan een vroegtijdige signalering van problemen. Om te komen tot effectieve hulp voor jongeren moeten ouders en professionals investeren in dialoog en partnerschap. In de dagelijkse praktijk blijkt dit een lastige opgave vanwege het niet aansluiten van wederzijdse verwachtingen, verschillen in opvoedcultuur en gebrek aan pedagogische of communicatieve vaardigheden. Daarom is in het Rotterdamse beleid het actiepunt opgenomen om een stadsbreed debat te organiseren over thema’s als invulling van goed ouderschap,dialoog en partnerschap tussen ouders en medeopvoeders, overbruggen van verschillen in cultuur en taal, steun en grenzen bij risico’s en problemen rond de opvoeding (Ieder kind wint in Rotterdam). Ten slotte, twee actiepunten uit het Utrechtse beleid. Hieruit worden twee punten belicht omdat deze goed aansluiten bij andere bevindingen in dit rapport. Den Haag ziet het belang van een jeugdmonitor in. Een jeugdmonitor geeft een overzicht van de behoeftes en verwachtingen en een beeld van hun ontwikkeling van jongeren. Het dient daardoor als instrument om te komen tot een passend jeugdbeleid. Op basis van de monitor kan op stedelijk niveau, maar ook op wijk-, buurt- en schoolniveau beleid worden gemaakt, aangepast en geëvalueerd. Een ander belangrijk actiepunt is de eis dat het aanbod van pedagogische hulpverlening effectief en methodisch onderbouwd dient te zijn. Een belangrijk punt, waaruit een visie spreekt. Door enkel hulp aan te bieden die effectief is en methodisch onderbouwd wordt er een hoge kwaliteit van zorg geleverd waardoor de kans op verbetering van de problematiek van jongeren toeneemt.
51
Tabel 7. Actiepunten jeugd(zorg)beleid Actiepunten
Amsterdam
Den Haag
Rotterdam
Utrecht Het ombouwen van de versnipperde en
Tegengaan van
Sluitende aanpak van zorg
complexe
versnippering
rondom het kind
zorgstructuur van een effectieve en eenduidige structuur
Een centrale toegang (Centrum voor Jeugd en Gezin)
Eén loket voor toeleiding naar speciaal onderwijs en speciaal basisonderwijs, zo nodig gecombineerd met zorg
Hulpverleningsinstellingen
In 2008 kunnen ouders,
voor
jeugd en professionals
opvoedingsondersteuning
terecht kunnen bij Centra
Vormen van Ouder-
en – advies samen
voor Jeugd en Gezin voor
Kindcentra
brengen in Centra voor
advies, steun of hulp bij
Jeugd en Gezin
opvoeden en opgroeien Verder krijgen overlastgevende en criminele
Het jeugdinterventieteam (JIT) wordt ingezet om jongeren met
Persoonsgerichte
meervoudige problemen
aanpak voor
verder afglijden of
probleemjongeren
uitvallen en het bieden van perspectief op scholing en werk
jongeren en persoonsgerichte aanpak op verschillende leefgebieden. De meest problematische jongeren die dringend hulp nodig hebben worden opgespoord en door middel
Multidisciplinaire Beoordelingsteams (MBT’s) voor opvoeden opgroeiproblemen
van persoons- en gezinsgerichte aanpak en met de inzet van een gezinscoach geholpen
Investeren en verbeterde afstemming en coördinatie of aansturing van Gezinsaanpak
gespecialiseerde gezinszorg, gezinsgericht maatschappelijk werk en psychiatrische zorg
Door middel van een DOSAregisseur wordt vanuit de domeinen welzijn, onderwijs,
Voor zorgmijdende
zorg, jeugdzorg en justitie
multiprobleem
een gezamelijke aanpak
gezinnen is er een
gehanteerd voor
specifiek aanbod.
multiprobleemjeugd- en gezinnnen.
Er wordt ingezet op kwaliteitsontwikkeling en betere ondersteuning van het jongerenwerk.
52
Daarnaast wordt een Coordinatiepunt Nazorg Registreren van gegevens
ingericht voor een sluitende
om de continuïteit en
Stijging van het bereik
aanpak na detentie. Voor
doeltreffendheid van
van de JGZ onder alle 4-
lichte en zware
ondersteuning, signalering
19-jarigen naar 90% in
ondersteuning en begeleiding
en zorg beter
2008
ondersteunen
en de realisatie van nieuwe kamers wordt samengewerkt
Als meerdere hulpverleners bij het gezin zijn betrokken, dan vindt coördinatie van zorg plaats.
met corporaties, ROC’s en Jeugdzorg.
Een model te ontwikkelen
Jeugdmonitor
dat dient als
Professionals gefaciliteerd
ingesteld als
referentiekader voor de
om hun signaleringsfunctie
instrument om te
aanpak van opvoed- en
waar te maken
opgroeiondersteuning
komen tot een passend jeugdbeleid.
Stadsbreeddebat over thema’s als invulling van goed ouderschap,dialoog en In het vo kwalititatief hoogwaardig onderwijs en zorg krijgen aangeboden
partnerschap tussen oudersen medeopvoeders, overbruggen van verschillenin cultuur en taal, steun en grenzen bij risico’s en problemen rond de
Aanbod pedagogische hulpverlening afgestemd op de vraag en dient te zijn effectief en methodisch onderbouwd.
opvoeding
53
7. Interventies Dit hoofdstuk betreft de onderzochte interventies op het gebied van risicojongeren. Elk van deze interventies zijn onderzocht door middel van een interview en eventueel relevante literatuur. Het doel is om, zoals in vraag 3 verwoord wordt, te zoeken naar good practices van hulp voor risicojongeren. 3. Wat zijn good practices van hulp voor risicojongeren in de vier grote steden? a) Welke gemeentelijke instanties zijn actief op het gebied van risicojongeren? b) Wat is van elk van deze interventies de positie, visie, methodiek en resultaten? c) Welke projecten kunnen worden aangeduid als good practices? Hieronder zijn in tekstbox 6 de onderzochte interventies per stad weergegeven.
Onderzochte interventies Amsterdam Bijzondere Trajecten Risicojongeren, DMO Gemeente Amsterdam – Wendy Ho Mentorproject Goal!/Radar Advies – Tamara Schuurs Den Haag Jeugd Interventie Team (JIT) - Faizel Jawahierkhan De Waag, centrum voor ambulante forensische psychiatrie / Equip training – Monique de Beaufort Rotterdam Onderwijsopvangvoorziening Eenheid Zorg – Wim van Starrenburg Stek Jeugdhulp Rots&Water training/sportzorgtrajecten - Bernadette Bedeaux Utrecht Afdeling Leerplicht/RMC – Mariska Rijsdijk Dagbestedingsproject TITAN- Jeroen Honhoff
Een uitgebreide beschrijving van elke interventie is te vinden in Bijlage 4. In hoofdstuk 8 wordt een analyse gemaakt van de ontwikkeling, algemene werkzame factoren, specifiek werkzame factoren, geleerde lessen en resultaten van de interventies. In Hoofdstuk 9 wordt onderzocht of de bestudeerde interventies daadwerkelijk als good practices beschouwd kunnen worden.
54
8. Analyse In dit hoofdstuk worden de elementen die ten grondslag liggen aan de positieve resultaten van het programma geëxtraheerd uit de interviews met professionals van de desbetreffende interventies. Verder wordt er gekeken naar de ontwikkeling van de interventie, en of de interventie invloed heeft op de jeugdproblematiek in de stad. De onderzoeksvragen die hierbij besproken worden, zijn: 4. Effecten van interventies; zinvol? en wat werkt? a) Sluit de hulp aan bij de jeugdproblematiek in de stad? i.
Hoe is het interventieprogramma ontwikkeld?
ii.
Zijn de effecten die (het beleid en) interventieprogramma’s bewerkstelligen van invloed op de jeugdproblematiek?
b) Wat zijn de elementen die aan de basis staan van het succes van effectieve interventies? iii.
Welke factoren zijn positief van invloed op het resultaat van de interventie?
iv.
Wat zijn gemeenschappelijke factoren bij verschillende interventies?
8.1 Ontwikkeling van de interventie Basis van ontwikkeling van interventie De inhoud van een programma of methodiek kan op verschillende manieren ingevuld worden. Zo kan een methodiek gebaseerd zijn op louter praktische ervaringskennis, theoretische kennis of op een combinatie van beide. In elk van de onderzochte interventies wordt er gebruik gemaakt van ervaringskennis om de methodiek bij te schaven en te verbeteren. In een aantal interventies vormt een theoretisch gebaseerde methodiek de basis voor de gehanteerde werkwijze. Andere interventies maken hier in mindere
mate
gebruik
van.
Deze
interventies
zijn
ontwikkeld
op
basis
van
ervaringskennis en gebruik makend van theoretische kennis (bijvoorbeeld vanuit de opleiding van de medewerkers). Er bestaan dus verschillen in de mate van theoretische onderbouwing van de onderzochte interventies. Evaluaties In veel interventies wordt er gebruik gemaakt van evaluaties om te resultaten te evalueren om op basis daarvan verbeteringen door te voeren in de werkwijze. In de meeste gevallen wordt dit intern gedaan, in een enkele keer door een onafhankelijke onderzoeksorganisatie. Het JIT en Titan maken gebruik van methodische ondersteuning vanuit een onafhankelijk adviesbureau. Bij Titan werd de methodiek voor toetsing aangeboden bij het NJi.
55
Probleemanalyse Het was moeilijk om te achterhalen in hoeverre er tijdens de ontwikkeling van de interventie sprake is geweest van een probleemanalyse. Vaak is de aanleiding tot de ontwikkeling van een interventie een opdracht (vanuit de gemeente) geweest.
8.2 Invloed op jeugdproblematiek Noodzaak en invloed van interventies In de grote steden worden een zeer groot aantal interventies toegepast. Maar zijn deze nodig en wat voor invloed hebben deze interventies op de jeugdproblematiek? In een ideale situatie waarbij effectieve interventies op grote schaal toegepast worden, zou in theorie een goede jeugdmonitor inzicht kunnen verschaffen in de noodzaak en invloed van interventies. In de huidige situatie is het echter moeilijk in te schatten of de interventies invloed hebben op de jeugdproblematiek in de stad. Dit heeft te maken met de grote diversiteit aan (werkzame?) interventies en onvolledige jeugdmonitoren. Persoonlijk nut Vaak zijn interventies ontstaan als reactie op de jeugdproblematiek in de stad. Verder is vanuit onderzoek naar de jeugdproblematiek (hoofdstuk 4) duidelijk dat een groot aantal jongeren met problemen zitten. Het heeft dus wel degelijk nut om interventies voor jongeren toe te passen. Dit is alleen al op te maken uit het aantal jongeren dat zich aanmeld of aangemeld wordt bij de interventies. Gezien de goede resultaten van de interventies
kan
aangenomen
worden
dat
jongeren
worden
geholpen
met
hun
problemen. Sociaal-maatschappelijk nut Op persoonlijk vlak hebben deze interventies dus nut voor de jongeren, maar hoe zit het op het sociaal-maatschappelijk vlak? Veelal investeren de interventies ook in de sociale vaardigheden, groepsgedrag en vergroting van de leefwereld van jongeren. Daarmee wordt niet alleen het persoonlijke nut van de jongere gediend, maar ook het sociaalmaatschappelijke nut. De interventie grijpt niet alleen aan op het verhelpen van de problemen van de jongeren, maar spreekt ook het sociaal-maatschappelijke nut aan door het gedrag van de jongere te beïnvloeden en de leefwereld vergroten. Dit heeft vooral te maken met de integrale aanpak die door alle interventies wordt gehanteerd en belangrijk geacht wordt. Deze integrale aanpak heeft tot gevolg dat ook sociaal-maatschappelijke problemen zoals asociaal gedrag, overlast, criminaliteit en potentiële lasten in de zin van sociale uitkeringen en werkeloosheid beïnvloed worden.
8.3 Effectiviteitbevorderende elementen Hieronder wordt per interventie; de theoretische onderbouwing, algemeen werkzame factoren, specifiek werkzame factoren, geleerde lessen en resultaten weergegeven. Deze
56
gegevens zijn verkregen door middel van interviews en dus door de geïnterviewde professionals aangegeven. De algemene – en specifiek werkzame factoren worden in de praktijk door de professionals als werkzaam ervaren. 8.3.1 Bijzondere Trajecten Risicojongeren, DMO (Amsterdam) Theoretische onderbouwing In samenwerking met de partners in het veld heeft DMO invulling gegeven aan de projecten. Die invulling is gegeven op basis van praktische en algemene theoretische kennis over werkzame methodieken. Van veel middelen zoals sport en cultuur is bekend dat
deze
effectief
zijn
als
middel
om
jongeren
competenties
te
leren.
Ook
mentorprojecten hebben bewezen een positieve uitwerking te hebben. Algemeen werkzame factoren De projecten voldoen aan de werkzame factoren zoals deze verwoord zijn door van Yperen (2003) en Hermanns (2005). Specifiek werkzame factoren •
Er wordt gewerkt vanuit een positieve benadering van de jongeren, niet specifiek gericht op zorg, maar op competenties.
•
Jongeren worden aangesproken op hun intrinsieke motivatie. Ze ervaren tijdens de projecten dat het nodig is om op tijd te komen, te luisteren naar elkaar en samen te werken. Hiernaast doen de jongeren zelfvertrouwen en een positief zelfbeeld op door het eindproduct van het project, bijvoorbeeld een rap, theaterstuk of sportprestatie. De combinatie van het intrinsiek leren van competenties, zelfvertrouwen en een positief zelfbeeld leveren een duurzame leerervaring voor de jongeren op.
•
“[Door het positieve eindproduct gaan] Betrokkenen, de jongerenwerker of de docent, die ze eigenlijk alleen maar van hun negatieve kant kent, gaan de jongeren ook in een ander daglicht zien”
•
Rolmodellen geven de jongeren een positieve boost
•
Doordat de projecten een outreachend karakter hebben, de projectleiders gaan actief op zoek naar jongeren, worden veel jongeren bereikt.
Geleerde lessen •
Vaak krijgen jongeren met zichtbare problematiek veel aandacht. De doelgroep van BTR is zo gedefinieerd (Jongeren in de leeftijd van 15 t/m 23 jaar, die geen startkwalificatie bezitten en de binden met opleiding en werken dreigen te verliezen of hebben verloren, en daardoor moeilijk bereiktbaar zijn), dat ook
57
jongeren met minder zichtbare problematiek, het stille meisje achter in de klas, bereikt worden. •
Positionering tussen verschillende beleidsvelden bewerkstelligt vertroebeling van de positie van het programma. Dit maakt het lastig werken en leidt tot onvoldoende
integratie
in
verschillende
beleidsvelden.
Daardoor
heeft
het
programma een ad hoc karakter, dat leidde tot een korte termijn visie. Het is om die reden moeilijk om te investeren in de inhoud van het programma. •
Een grondige administratie van het project, zoals aanwezigheid en voortgang van jongeren, werkt demotiverend voor jongeren en vrijwilligers. Vooral vrijwilligers zitten niet te wachten op het invullen van allerlei formulieren.
Resultaten Een groot deel, namelijk 84%, van de deelnemers ronden het traject succesvol af. Het percentage uitvallers is 12% en 4% van de jongeren hebben het traject afgerond maar niet het gewenste resultaat behaald (Evaluatie BTR 2006-2007).
8.3.2 Mentorproject Goal!, Radar Advies (Amsterdam) Theoretische onderbouwing Bij de ontwikkeling van het project is gekeken naar voorbeelden uit de Verenigde Staten waar deze projecten toegepast worden en effectief blijken te zijn. De werkwijze heeft zich na de eerste opzet verder ontwikkeld op basis van de praktijk. Algemeen werkzame factoren De projecten voldoen aan de werkzame factoren zoals deze verwoord zijn door van Yperen (2003) en Hermanns (2005). Specifiek werkzame factoren •
Het werkt om twee werelden bij elkaar te brengen vanwege het leeraspect. Voor zowel de mentor als de jongeren is het een leerervaring die hun leefwereld vergroot. De jongere krijgt de kans zijn leefwereld te vergroten door iets te ervaren van een andere leefwereld en zijn sociale omgeving te verbreden.
•
Jongeren hebben iemand voor zichzelf die geen hulpverlener is. Het heeft een positieve invloed op de jongere dat ze aandacht krijgen vanuit een ander perspectief als de zorg.
•
De vrijwillige basis en vrijheid van invulling van het traject. De leidraad van het traject zijn de persoonlijke doelen van de jongere. Hoe die doelen behaald worden is aan de jongere en zijn mentor. Dit aspect heeft niet alleen een positieve invloed
58
op de jongere, maar wordt een belangrijk factor geacht als het gaat om het vinden van voldoende mentoren. Geleerde lessen •
Dankzij positieve berichten en aandacht is het vinden van voldoende vrijwilligers nooit een probleem geweest.
•
Een uitgebreide administratie kan een struikelblok zijn voor mentorbegeleiders en de uitvoerder van het traject (Radar).
•
Het is belangrijk rekening te houden dat er in het werken met jongeren meestal “kleine” resultaten behaald worden en dat jongeren wisselvallig zijn.
•
Vrijwilligheid en motivatie is heel belangrijk.
Resultaten Op het moment dat het traject geëvalueerd werd, had meer dan de helft (59%) van de deelnemers het traject nog niet afgerond. Van de overige jongeren was 11% uitgevallen en 30% het traject afgerond. Van de deelnemers die een stabiele situatie op school als resultaat beoogden, heeft 94% dit resultaat volgens de eigen rapportage behaald (Evaluatie Regioplan).
8.3.3 Jeugd Interventie Team (Den Haag) Theoretische onderbouwing De werkwijze van het JIT is grotendeels gebaseerd op de Nieuwe Perspectieven methode. Verder wordt het JIT methodisch ondersteund door Bureau van Montfoort. Algemeen werkzame factoren De projecten voldoen aan de werkzame factoren zoals deze verwoord zijn door van Yperen (2003) en Hermanns (2005). Specifiek werkzame factoren •
Uit de analyse van het interview met het JIT Den Haag kwam naar voren dat de volgende elementen van de interventie het effect van de interventie op de jongeren positief beïnvloeden:
•
Er wordt gebruik gemaakt van een werkwijze in de omgeving van de jongeren en die aansluit bij de jongeren.
59
•
“Het heel belangrijk om vanuit de omgeving van de jongeren te handelen, te werken en te doen. Het is daarom ook belangrijk om in de omgeving locaties te hebben.”
•
De inzet en aansluiting bij jongeren van medewerkers wordt als een belangrijke succesfactor gezien. Er wordt gezocht naar medewerkers die aansluiten bij de visie en voldoende professionaliteit in huis hebben. Verder wordt er altijd gekeken naar de behoefte van een jongere voor een bepaald type hulpverlener (etniciteit, geslacht, etc). Medewerkers worden ondersteund door een gedragsdeskundige.
•
Het creëren van een goede relatie en het vinden van aansluiting bij de motivatie van de jongere is belangrijk en wordt bewerkstelligd door blanco met de jongere aan de slag te gaan. Er wordt geen gebruik gemaakt van allerlei informatie van derden.
•
Door middel van het stellen van korte en lange termijndoelen wordt de motivatie van de jongere geprikkeld. Door de korte termijndoelen snel te realiseren blijft de motivatie voor lange termijndoelen hoog.
Geleerde lessen nvt Resultaten Van het totale aantal deelnemers aan het JIT preventief programma heeft 81% (467) een vooruitgang geboekt op één of meer leefgebieden. Er zijn 108 trajecten voortijdig afgebroken. In 56 van de afgebroken trajecten werd wel vooruitgang geboekt, in 39 van de gevallen niet en van 13 is dat onbekend.
8.3.4 Equiptraining, de Waag (Den Haag) Theoretische onderbouwing Het programma is oorspronkelijk ontwikkeld in de Verenigde Staten. Daar heeft onderzoek bewezen dat Equip bijdraagt aan het terugdringen van recidive. De training is aangepast aan de Nederlandse situatie. Algemeen werkzame factoren De projecten voldoen aan de werkzame factoren zoals deze verwoord zijn door van Yperen (2003) en Hermanns (2005). Specifiek werkzame factoren •
Het probleem wordt in een breed perspectief geplaatst met behulp van de drie pijlers: omgaan met agressie, omgaan met sociale vaardigheden en het maken
60
van morele keuzes. Daarin wordt de agressie geanalyseerd en worden ook sociale vaardigheden aangereikt en morele keuzes behandeld. •
De groep doet het werk. Omdat de invloed van een groep op een jongere is groter dat die van ouders of een begeleider, werkt Equip met een werkwijze waarbij de groep elkaar corrigeert en leert van elkaar.
•
De structuur en het strakke programma. Dit is een belangrijke factor vanwege de opbouw in het programma en duidelijkheid voor de jongeren.
Geleerde lessen •
Werken met gesloten groepen (geen nieuwe toestroom). Dit geeft namelijk onrust in de groep. Het is ook belangrijk om groepsleden goed te screenen en matchen.
•
Werken met ervaren trainers. Er worden altijd een man en een vrouw voor een groep gezet om te kunnen reflecteren op mannelijke en vrouwelijke waarden. Daarbij is het nodig om goede afspraken te maken, van rol te wisselen, hardop te durven overleggen en te evalueren.
•
Het is ook heel belangrijk om aan te sluiten bij de jongeren. Door eerlijk te zijn en tegelijkertijd begrip en interesse te tonen
Resultaten Op dit moment zijn er slechts in beperkte mate resultaten over de effecten van Equip in de Nederlandse situatie. In de VS heeft onderzoek bewezen bij te dragen aan het terugdringen van recidive. De ervaringen van de medewerkers met Equip zijn positief.
8.3.5 Onderwijsopvangvoorziening Eenheid Zorg, Stichting LMC (Rotterdam) Theoretische onderbouwing De methodiek is van origine een spijbelopvangproject. Deze is door de jaren heen aangepast en verder doorontwikkeld op basis van praktijkkennis. Algemeen werkzame factoren De projecten voldoen aan de werkzame factoren zoals deze verwoord zijn door van Yperen (2003) en Hermanns (2005). Specifiek werkzame factoren •
Er wordt uit gegaan van de behoefte van de jongere en daarop wordt de hulp afgestemd. Andere, meer procedurele, werkwijzen zijn vaak, zonder succes, al toegepast in het voortraject van de jongere. Door deze werkwijze voelt de jongere zich vaak eindelijk begrepen en ontstaat er vertrouwen, een basis om te werken aan de problemen van de jongere.
61
•
Bij Eenheid Zorg wordt het reguliere onderwijs aangeboden in combinatie met jeugdhulpverlening. Door deze unieke combinatie wordt de leerling versterkt op positieve kenmerken en competenties op meerdere leefgebieden om de jongere weer geschikt te maken voor het reguliere onderwijs. Door deze aanpak hoeft de jongere niet uit te vallen naar school, kan voorkomen worden dat de jongere gelijk doorgeplaatst wordt naar het speciaal onderwijs en door het aanbieden van het reguliere onderwijs loopt de jongere geen achterstand op.
Geleerde lessen •
Vaak ontbreekt er vertrouwen tussen docenten en leerlingen in het reguliere onderwijs. Daarnaast is er vaak onbegrip voor de situatie van de jongere. Eenheid Zorg probeert door middel van trainingen docenten te stimuleren zich meer te verdiepen in de problemen van leerlingen.
•
Inzet van medewerkers is belangrijk.
“Ik heb niets aan kneuzen, dan kan ik nog zo’n goed programma hebben, dan wordt het niets….” Resultaten Van de leerlingen is 65% teruggeplaatst naar het reguliere onderwijs.
8.3.6 Rots&Water training en sportzorgtrajecten, Stek Jeugdhulp (Rotterdam) Theoretische onderbouwing Rots&Water is een methode ontwikkeld op basis van praktijkervaring en vechtsporten. Het is een bekende en succesvolle training, die zelfs tot in Australië toegepast wordt. Het sportzorgtraject
is
ontwikkeld
op
basis
van
ervaring
jeugdzorgorganisaties
en
vergaderingen met betrokkenen. Algemeen werkzame factoren De projecten voldoen aan de werkzame factoren zoals deze verwoord zijn door van Yperen (2003) en Hermanns (2005). Specifiek werkzame factoren •
Rots&Water werkt door middel van beweging de jongere iets te laten ervaren en leren. Hierdoor wordt ingespeeld op de ontwikkelingsweg van jongens.
•
De kracht van Rots&Water is dat de jongeren in beweging zijn, daardoor energie krijgen en daarom beter betrokken zijn bij de groepsgesprekken.
62
•
In het sportzorgtraject werkt het feit dat sport veel bij kan dragen aan ontwikkeling en verbetering van het gedrag van jongeren. Elke sport weer andere positieve elementen (boksen: discipline, basketbal: teamelement).
•
Jongeren worden geholpen bij de stap naar een sportvereniging, die ze zelf niet kunnen maken. Hierdoor wordt invulling gegeven aan de vrije tijd en worden sociale netwerken geactiveerd.
•
Het bijzondere aan het sportzorgtraject is dat het de nadruk legt op sport en niet op hulpverlening.
Geleerde lessen •
Het heeft meer effect wanneer de training doorgaand gegeven wordt ipv een éénmalige training.
•
Het is bevorderlijk dat docenten en mentoren bekend zijn met het concept van Rots&Water en daardoor in hun begeleiding op in kunnen springen.
•
Het lastige van het sportzorgtraject is dat een beperkt aantal verenigingen participeert, waardoor het soms lastig is om (vanwege reisafstanden) jongeren te laten sporten bij de vereniging van zijn keuze.
•
Het
sportzorgtraject
vereist
het
traject
veel
communicatie,
tussen
de
contactpersoon voor het sportzorgtraject, de mentor, trainer en jongere. Het is daarom belangrijk om een goede structuur neer te zetten qua communicatie. •
Bij beide projecten is het belangrijk dat er een goede relatie is tussen de jongere en de hulpverlener en dat de motivatie van de jongeren goed is
“Als jij geen klik heb met de jongere kan je het ook niet overbrengen, dan nemen ze niets van je aan” Resultaten Er zijn voor de Rots&Water training en het sportzorgtraject nog geen concrete resultaten.
8.3.7 Afdeling Leerplicht/RMC, gemeente Utrecht (Utrecht) Theoretische onderbouwing De werkwijze is gebaseerd op theoretische kennis die de medewerkers opgedaan hebben tijdens hun opleiding als maatschappelijk werker. Algemeen werkzame factoren
63
De projecten voldoen aan de werkzame factoren zoals deze verwoord zijn door van Yperen (2003) en Hermanns (2005). Specifiek werkzame factoren •
De volgende factoren werden door Leerplicht/RMC van de gemeente Utrecht belangrijk geacht als het gaat om hulp voor risicojongeren:
•
Om tot effectieve oplossingen te komen wordt er gezocht naar de reden achter een bepaald gedrag of verzuim op het gebied van onderwijs, thuissituatie en vrijetijdsbesteding. Zonder gelijk een proces-verbaal op te leggen.
•
Het zoeken naar achterliggende oorzaken van verzuim wordt verricht door een huisbezoek bij de jongere af te leggen. Door het afleggen van een huisbezoek kan de situatie waarin de jongere zich bevind het beste ingeschat worden. Tevens toont een huisbezoek betrokkenheid naar de jongere toe.
Geleerde lessen •
De afdeling Leerplicht/RMC houdt spreekuren op scholen om preventief licht verzuimende leerlingen aan te spreken.
•
Tussen de verschillende leerplichtafdelingen van de vier grote steden vind regelmatig overleg en ontmoetingen plaats. Deze momenten worden als nuttig ervaren.
Resultaten Er wordt binnen Leerplicht onderscheid gemaakt tussen absoluut verzuim, signaal verzuim en luxe verzuim. Van de 940 signaal verzuim zaken hebben slechts 17 leerlingen het onderwijs verlaten. Luxe verzuim is 236 keer voorgekomen en zijn er 103 processenverbaal opgemaakt. Van de 483 bemiddelingszaken zijn 238 leerlingen op dezelfde school gebleven, 161 op een andere school geplaatst en 14 leerlingen hebben het onderwijs verlaten
8.3.8 Dagbestedingproject Titan (Utrecht) Theoretische onderbouwing De methodiek die gebruikt wordt is gebaseerd op een theoretisch model, het competentiemodel, dus op theoretische kennis. Op basis daarvan is de huidige methodiek aan de hand van praktijkkennis doorontwikkeld. Titan wordt hierin ondersteunt door adviesbureau van Montfoort. Verder wordt de methodiek getoetst door het Nederlands Jeugdinstituut. Bij deze toetsing wordt gekeken op basis van “what works”-principes of het aannemelijk is dat de methodiek goed werkt voor de doelgroep. Algemeen werkzame factoren
64
De projecten voldoen aan de werkzame factoren zoals deze verwoord zijn door van Yperen (2003) en Hermanns (2005). Specifiek werkzame factoren •
In plaats van straffen en te diskwalificeren als moeilijk en lastig, kijken naar talenten, kwaliteiten en mogelijkheden van de jongeren (empoweren) en de ideeën die zij zelf hebben over hun toekomst. Zoveel mogelijk nadruk leggen op het positief, daarbij echter wel het gedrag van de jongere afkeuren, maar niet de jongere zelf.
•
Het traject is verdeeld in verschillende delen die de jongeren voltooien met een certificaat, dat gepaard gaat met privileges. Dit systeem is in het leven geroepen om de jongeren te motiveren.
•
Er wordt gericht op het complete leefgebied van de jongere, zoals ouders, omgaan met autoriteit, financiën, uiterlijke verzorging, dagbesteding.
•
Titan is ingesteld op jeugdhulpverlening, maar er heerst ook een bedrijfsmatige cultuur. Dit heeft een positief effect op de jongeren. De jongere leren in een dergelijke cultuur te werken, maar tegelijkertijd mogen ze fouten maken.
Geleerde lessen •
Het is moeilijk om te investeren wanneer het project niet structureel ingebed is.
•
“Ik wil het project inbedden structureel in Utrecht, omdat de doelgroep dat verdient en het product ook. Dan kun je makkelijker huren voor een aantal jaar, nu is het allemaal voor een jaar, machines kopen etc. Dat is best lastig, want dan heb je te maken met financiering en wie betaalt wat?”
•
Een integrale aanpak belangrijk is. Dit was al bekend, maar werd vanuit de praktijk bevestigd.
•
Het is belangrijk om simpel werk aan te bieden zodat jongeren altijd succesvol kunnen zijn en allemaal gelijk aan het werk kunnen.
Resultaten De positieve uitstroom van Titan ligt rond de 50% (laatste nieuws is dat de 62% is gehaald). De uitval is 12%. De rest van de jongeren stroom neutraal uit.
65
9. Conclusies en discussie In dit hoofdstuk worden de onderzoeksvragen besproken. Eerst zal de onderzoeksvraag worden vermeld, waarna de bevindingen uit het onderzoek gepresenteerd zullen worden.
9.1 Organisatie van jeugdzorg 1. Hoe is in Nederland jeugdzorg georganiseerd? a) Welk jeugdzorgbeleid voert de Nederlandse overheid? b) Vanuit welk beleidskader is/wordt jeugdzorgbeleid ontwikkeld? Jeugdzorg in Nederland is in Hoofdstuk 3 uitgebreid beschreven. Sinds 2005 is de Wet op de jeugdzorg van kracht. Door deze wet is de aanspraak op jeugdzorg wettelijk vastgelegd. Onder jeugdzorg wordt ondersteuning van en hulp aan jeugdigen en hun opvoeders bij opgroei/opvoedingsproblemen of dreigende problemen verstaan. Het doel van de wet is om te voorzien in samenhangende jeugdzorg die aansluit op de behoefte van de cliënt. Verder richt de wet zich op het instellen van één centrale, herkenbare toegang tot de jeugdzorg (Bureau Jeugdzorg). Bureau Jeugdzorg legt het recht op zorg vast door middel van een indicatiebesluit. Ten slotte, regelt de wet gezinscoaching voor probleemgezinnen. Provincies en grootstedelijke regio’s krijgen de vrijheid hun eigen jeugdzorgbeleid in te vullen, maar dienen daarbij binnen het landelijke beleidskader te blijven.
9.2 Jeugdproblematiek 2. Wat zijn de overeenkomsten en verschillen in jeugdpopulatie, jeugdproblematiek en jeugdzorgbeleid in de vier grote steden? a) Met welke jeugdpopulatie heeft elk van de vier grote steden te maken? b) Welke factoren zijn van invloed op problematiek bij jeugd? c) Welke problemen heeft de jeugd in de vier grote steden? d) Wat is het kader van elke stad van waaruit gedacht, gehandeld en beleid voor jeugdzorg ontwikkeld wordt?
Jeugdpopulatie Uit een onderlinge vergelijking van de jeugdpopulatie blijkt dat de relatieve grootte en samenstelling van de jonge leeftijdsgroepen in de vier grote steden overeen komt. Qua opleidingsniveau laat enkel Utrecht een afwijkend resultaat zien. In Utrecht volgen relatief gezien meer jongeren een wetenschappelijke (voor)opleiding. Ook op andere gebieden wijkt Utrecht af van het gemiddelde van de drie overige gemeenten. Zo is in Utrecht een groter deel van de jeugdpopulatie van autochtone afkomst. Utrecht laat
66
tevens als enige gemeente een daling zien in criminaliteit (in de oudere leeftijdsgroep) en een relatief hoog percentage jongeren die zelfstandig wonen. Amsterdam valt qua criminaliteit positief op. Het is de stad met het laagste percentage misdrijfverdachten in de jongste leeftijdsgroep. Rotterdam scoort op veel gebieden minder positief. Het gemiddelde opleidingsniveau is in Rotterdam het laagst van alle vier gemeenten. Verder heeft de gemeente het hoogste percentage misdrijfverdachten in de leeftijdsgroep van 12-18 jaar. Ondanks enige verschillen komen de gegevens voor de jeugdpopulatie van de steden voor het grootste deel overeen. Dit betekent dat de gemeenten qua jeugdpopulatie goed te vergelijken zijn. Dit is een belangrijke conclusie. Het is namelijk van belang om te weten voor het uitbrengen van een advies aan de vier grote steden. Vanwege hun vergelijkbaarheid kan eenzelfde advies verstrekt worden aan alle vier de gemeenten. Verder is het nuttig in het kader van samenwerking tussen de vier grote steden. Omdat de steden te maken met een vergelijkbare jeugdpopulatie kunnen steden elkaar steunen en zullen gezamenlijke initiatieven ten bate zijn voor alle vier de betrokken gemeenten.
Jeugdproblematiek Problem tree analysis Door middel van een problem tree analysis is de situatie rondom het centrale probleem; jongeren die bedreigd worden in hun ontwikkeling, geanalyseerd. De oorzaken hiervan kunnen externaliserende (gedrags) problemen, internaliserende (emotionele) problemen of zorgwekkende opvoedsituaties zijn. Factoren waarvan onderzoek heeft aangetoond in verband te staan met deze oorzaken worden risicofactoren genoemd. In Bijlage 2 is een overzicht te vinden van in de literatuur gevonden risicofactoren. De effecten van dit centrale probleem zijn onder andere: slechte schoolprestaties, criminaliteit en depressie. Jeugdmonitor Den Haag Uit onderzoek naar psychosociale gegevens van de jeugd bleek Den Haag wel te beschikken over een monitor, maar niet wat betreft de psychosociale gezondheid van de jeugd. De overige gemeenten hebben hierover wel de beschikking door middel van een jeugdmonitor die door de jeugdgezondheidszorg en GGD wordt uitgevoerd. Om tot een passend jeugdzorgbeleid te komen is het belangrijk om een overzicht te hebben van de problematiek die speelt in de stad. Een jeugdmonitor is daar een ideaal instrument voor. Vergelijking jeugdproblematiek Verder is geconstateerd dat een vergelijking van psychosociale problematiek voor de grote steden onderling in de huidige situatie lastig is. De gegevens zijn gebaseerd op verschillende
onderzoeksgroepen
en
verkregen
door
middel
van
verschillende
meetinstrumenten. Dit maakt het lastig om de gegevens te vergelijken. Er kunnen dus weinig uitspraken gedaan worden over de mate van jeugdproblematiek in de ene gemeente in vergelijking met een andere gemeente.
67
Beleid voor jeugd(zorg) De doelstellingen van de gemeentelijke beleidsnota’s komen voor het grootste deel overeen. Ook de uitgangspunten komen voor een groot deel overeen, maar er zijn daarin toch enige verschillen te ontdekken. Voornamelijk de actiepunten in het beleid van de verschillende steden laten een groot verschil zien. Slechts op enkele punten komt het actieplan overeen. Dit laat zien dat de steden denken vanuit eenzelfde beleidskader en dus naar hetzelfde doel toewerken, maar dat elk op een andere manier invulling geeft aan het bereiken van dit doel. Waarschijnlijke oorzaken hiervoor zijn de politieke kleur die de dienst uitmaakt in de gemeente en verschillen in meningen en visie van beleidsmakers. Doelstellingen De doelstelling van elk gemeentelijk beleid is kinderen de kans geven op een goede ontwikkeling en ontplooiing van talenten. Het feit dat de doelstellingen voor een groot deel overeenkomen is waarschijnlijk te danken aan verschillende factoren. Zo is (1) de doelstelling van het bieden van kansen aan kinderen voor een goede ontwikkeling gebaseerd op het Internationale Verdrag van de Rechten van het Kind. Verder (2) heeft onderzoek
uitgewezen
dat
in
Nederland
over
het
doel
van
opvoeding
grote
overeenstemming is onder ouders, grootouders, met jongeren en professionals, zowel van autochtone als van Antilliaanse, Marokkaanse en Turkse afkomst (Alle kansen voor alle kinderen, Programma jeugd en gezin). Uit het onderzoek bleek dat gezond en veilig opgroeien, actieve betrokkenheid in de maatschappij, talenten ontwikkelen en plezier hebben en goed voorbereid zijn op de toekomst worden gezien als belangrijke voorwaarden voor een goede opvoeding en ontwikkeling. Deze voorwaarden hebben ook voor het doel van de overheid als richtsnoer gediend. Een andere verklaring is (3) dat ondanks dat de gemeenten krijgen daarin veel vrijheid om rekening te kunnen houden met de specifieke lokale situatie, het beleid van de gemeenten in overeenstemming moet zijn met het landelijke beleidskader (Informatiebrochure Wet op de jeugdzorg, 2005). Uitgangspunten Bovenstaande redenen verklaren ook de overeenkomsten in de uitgangspunten in de verschillende beleidsnota’s. De gemeenschappelijke uitgangspunten zijn ook te vinden in de Wet op de jeugdzorg of in het programma voor Jeugd en Gezin. Het centraal stellen van de behoefte van de jeugd en het tegengaan van versnippering van de jeugdzorg zijn thema’s die beiden terugkomen in de Wet op de jeugdzorg. Ook de aandacht voor het gezin is terug te vinden in de Wet op de Jeugdzorg en het Programma voor Jeugd en Gezin. Vroegtijdige signalering en aanpak van problemen bij jeugd is een thema afkomstig uit het Programma voor Jeugd en Gezin. Afgezien van de gemeenschappelijke punten bevat het beleid van de gemeenten elk enkele
specifieke
uitgangspunten.
Zo,
gaat
Amsterdam
ervan
uit
dat
een
gemeenschappelijke visie en aanpak van actoren bij zal dragen aan de vermindering van onwenselijke situaties en misverstanden bij de aanpak van jeugd en pleit Rotterdam voor een aanpak van problemen tegelijkertijd en op alle leefgebieden. Den Haag erkent het
68
belang om de jeugd bij het opgroeien de ruimte te geven en gaat Utrecht uit van het belang van een goede opvoeding. Actiepunten Omdat het beleid van de gemeente in overeenstemming moet zijn met het landelijke jeugdbeleid, maar de gemeente ook een eigen invulling mag geven, komen er tussen de gemeentelijke beleidsprogramma’s overeenkomsten maar ook verschillen voor. Omdat de regie door de overheid in gemeentelijke handen wordt gelegd, geeft iedere gemeente een eigen invulling aan de uitvoering van het beleid. Dit resulteert logischerwijs in een verscheidenheid in aanpak en actiepunten. Er zijn slechts enkele actiepunten die bijna in elk gemeentelijk beleid gemeen heeft. Het aanstellen van één centrale toegang voor hulpverlening voor jeugd en ouders en een persoonsgerichte aanpak voor probleemjongeren. Verder wordt er bij enkele steden ook de nadruk gelegd op een gezinsaanpak in probleemgevallen. Afgezien daarvan, verschillen de actiepunten per gemeente. Enkele bijzondere en nuttige actiepunten staan beschreven in Hoofdstuk 6.
9.3 Interventies 3. Wat zijn good practices van hulp voor risicojongeren in de vier grote steden? a) Welke gemeentelijke instanties zijn actief op het gebied van risicojongeren? b) Wat is van elk van deze interventies de positie, visie, methodiek en resultaten? c) Welke projecten kunnen worden aangeduid als good practices? Organisaties voor risicojongeren Onderzoek heeft uitgewezen dat er binnen de grote steden een groot aantal interventies op het gebied van jeugd uitgevoerd worden. Uit een interview werd duidelijk dat er in Utrecht maar liefst 700 projecten voor jeugd zijn! Daaruit mag aangenomen worden dat er ook voor de subgroep risicojongeren een groot aantal interventies lopen. Enkele van deze interventies zijn in dit onderzoek onderzocht door middel van interviews. In deze interviews is gevraagd naar de positie, visie, methodiek, werkzame elementen en resultaten. Een beschrijving hiervan is te vinden in Hoofdstuk 7. De geïnterviewde organisaties zijn: •
•
•
Amsterdam o
Bijzondere Trajecten Risicojongeren, DMO Gemeente Amsterdam
o
Mentorproject Goal!, Radar Advies
Den Haag o
Jeugd Interventie Team (JIT)
o
Equip training, De Waag, centrum voor ambulante forensische psychiatrie
Rotterdam
69
•
o
Onderwijsopvangvoorziening Eenheid Zorg, Stichting LMC
o
Rots&Water training/sportzorgtrajecten, Stek Jeugdhulp
Utrecht o
Afdeling Leerplicht/RMC
o
Dagbestedingsproject TITAN
Good practices De vraag is nu: welke van deze interventies zijn good practices? In principe kan een interventie al als good practice gezien worden wanneer professionals deze goed en succesvol project aanduiden. Deze kwalificatie is echter gebaseerd op een mening van één persoon, en daardoor zeer subjectief. Om de kwalificatie sterker te maken grijpen we terug op de theorie in Hoofdstuk 3. Daarin staat beschreven dat een interventie als good practice getypeerd kan worden, wanneer deze aan twee voorwaarden voldoet: (1) voldoen
aan
algemeen
werkzame
factoren
en
(2)
een
expliciete
theoretische
onderbouwing hebben. Wanneer er sprake is gegevens over de resultaten kan de interventie kan er vervolgens over een best practice gepraat worden. Uit de interviews blijkt dat de algemeen werkzame factoren in alle interventies goed geïntegreerd zijn. Ze worden zelfs als vanzelfsprekend ervaren. Een valkuil hierbij is dat de factoren niet objectief onderzocht zijn, maar door professionals bij de instantie zelf zijn aangegeven dat deze van toepassing zijn. Echter ook op basis van eigen waarnemingen, kan geconcludeerd worden dat de interventies voldoen aan tenminste het merendeel van de factoren. Alle interventies voldoen dus aan voorwaarde 1. Vervolgens voorwaarde 2. De werkwijze van enkele interventies (JIT, Equip, Eenheid Zorg, Rots&Water en Titan) gebaseerd zijn op een theoretisch model. In deze gevallen heeft de interventie een sterke theoretische achtergrond. Bij andere interventies (BTR, Goal!, Leerplicht en sportzorgtrajecten) is een dergelijk sterke theoretische achtergrond in mindere mate aanwezig. Door gebruik te maken van gegevens uit (onafhankelijke) evaluaties en jaarverslagen kan een interventie zelfs tot best practice bestempeld worden. Het JIT, Eenheid Zorg en Titan hebben als enige theoretisch goed onderbouwde interventies beschikking over gegevens aangaande de resultaten. Het JIT en Titan worden zelfs door een onafhankelijk adviesbureau methodisch ondersteund. Er kan dus voorzichtig geconcludeerd worden dat deze drie interventies als best practice gezien kunnen worden. Noot: De Equiptraining heeft in de VS goede resultaten laten zien, over de Nederlandse situatie is echter nog weinig bekend. Good practices: BTR, Goal!, Leerplicht en sportzorgtrajecten Good practices (theoretisch sterk onderbouwd): Rots&Water, Equip Best practices: JIT, Titan, Eenheid Zorg
70
9.4 Effecten van interventies 4. Effecten van interventies; zinvol? en wat werkt? c)
Sluit de hulp aan bij de jeugdproblematiek in de stad?
v.
Hoe is het interventieprogramma ontwikkeld?
vi.
Zijn de effecten die interventies bewerkstelligen van invloed op de
jeugdproblematiek? d)
Wat zijn de elementen die aan de basis staan van het succes van effectieve
interventies? vii.
Welke factoren zijn positief van invloed op het resultaat van de interventie?
viii.
Wat zijn gemeenschappelijke factoren bij verschillende interventies?
Ontwikkeling van de interventie Uit onderzoek is gebleken dat veel van de onderzochte interventies gebruik maken van ervaringskennis om de werkwijze te verbeteren. Verder is in een aantal interventies theoretische kennis (vanuit de opleiding) toegepast in de ontwikkeling van de werkwijze. Andere werkwijzen zijn gebaseerd op een theoretische methodiek. In de meeste onderzochte interventies wordt er gebruik gemaakt evaluaties om de resultaten en methodiek te evalueren. In de toepassing van evaluaties is echter een groot verschil waar te nemen. Zo maken sommige interventies gebruik van interne evaluaties (zoals bijvoorbeeld intervisie en vraagformulieren) en anderen hebben een externe evaluatie uit laten voeren door een onafhankelijke onderzoekorganisatie. Het was moeilijk om te achterhalen in hoeverre er tijdens de ontwikkeling van de interventie sprake is geweest van een probleemanalyse. Deze informatie samenvattend betekent dit dat sommige interventies in hogere mate aan de
werkwijze
van
het
intervention
mapping
model
van
Bartholomew
(2001)
(probleemanalyse, theoretische methodieken, terugkoppeling dmv evaluatie) voldoen. Het is nauwelijks te bepalen of er verschil is in de resultaten van deze interventies of dat deze invloed interventies meer invloed hebben op de jeugdproblematiek in de stad. In de bepaling hiervan moeten ook factoren als de doelgroep, het type interventie en het doel van de interventie meegenomen worden.
Invloed op jeugdproblematiek Gezien de jeugdproblematiek en het aantal deelnemers dat aangemeld wordt c.q. zelf aangemeld kan met zekerheid aangenomen worden dat de interventies daadwerkelijk nodig zijn. Het echter moeilijk te bepalen of deze interventies ook invloed hebben op de jeugdproblematiek in de stad. Gezien de goede resultaten van de interventies, kan aangenomen worden dat de interventies voor de jongeren een persoonlijk nut hebben. In
71
aanvullig
daarop
verzekert
de werkwijze
van de interventies
ook
een sociaal-
maatschappelijk nut. Door de integrale aanpak die door de interventies veelal gehanteerd wordt,
worden
ook
sociaal-maatschappelijk
problemen
asociaal
gedrag,
overlast,
criminaliteit en potentiële lasten in de zin van sociale uitkeringen en werkeloosheid voorkomen.
Specifiek werkzame factoren en geleerde lessen In de onderstaande tabellen staan de specifiek werkzame factoren en geleerde lessen die die de geïnterviewde professionals ervaren zijn. De factoren en lessen zijn, voor zover mogelijk, gerangschikt per onderwerp. Specifiek werkzame factoren Tabel 8. Specifiek werkzame factoren van interventies (geëxtraheerd uit interviews) Specifiek werkzame factoren
Interventie
Benadering van de jongeren Positieve benadering van de jongeren, niet specifiek gericht op zorg, maar op competenties.
BTR
In plaats van straffen en te diskwalificeren als moeilijk en lastig, kijken naar talenten, kwaliteiten en mogelijkheden van de jongeren (empoweren) en de ideeën die zij zelf
Titan
hebben over hun toekomst. Positieve invloed op de jongere dat ze aandacht krijgen vanuit een ander perspectief als de zorg, hulpverlening Het bijzondere aan het sportzorgtraject is dat het de nadruk legt op sport en niet op hulpverlening.
Goal!
Sportzorgtrajecten
Motivatie
Door aan te spreken op intrinsieke motivatie wordt meer geleerd. Door de korte termijndoelen snel te realiseren blijft de motivatie voor lange termijndoelen hoog. Om jongeren te motiveren het traject verdelen in verschillende delen die de jongeren voltooien met een certificaat, dat gepaard gaat met privileges. Het in beweging zijn geeft jongeren energie en zijn daarom beter betrokken zijn bij de groepsgesprekken.
BTR
JIT
Titan
Rots&Water
Vanuit de behoefte van de jongere De leidraad van het traject zijn de persoonlijke doelen van de jongere, jongere en mentor zijn vrij om het traject in te vullen.
Goal!
Er wordt gebruik gemaakt van een werkwijze in de omgeving van de jongeren en die aansluit bij de jongeren.
JIT
72
Er wordt gezocht naar medewerkers die aansluiten bij de jongeren, visie en voldoende professionaliteit in huis hebben.
JIT
Door uit te gaan van de behoefte van de jongeren voelt de jongere zich vaak eindelijk begrepen en ontstaat er vertrouwen, een basis om te werken aan de problemen van de jongere. Andere procedurele, werkwijzen zijn vaak, zonder succes, al toegepast in het
Eenheid Zorg
voortraject van de jongere.
Relatie tussen hulpverlener en jongere Het creëren van een goede relatie en het vinden van aansluiting bij de motivatie van de jongere door blanco met de jongere aan de slag te gaan. Er wordt altijd gekeken naar de behoefte van een jongere voor een bepaald type hulpverlener (etniciteit, geslacht, etc) om de relatie te bevorderen.
JIT
JIT
Vergroting van de leefwereld Jongeren worden geholpen bij de stap naar een sportvereniging, die ze zelf niet kunnen maken. Hierdoor wordt invulling gegeven aan de vrije tijd en worden sociale netwerken geactiveerd.
Sportzorgtrajecten
Leefwereld van de jongere wordt vergroot door iets te ervaren van een andere leefwereld en zijn sociale omgeving te verbreden.
Goal!
Integrale aanpak Door het afleggen van een huisbezoek kan de situatie waarin de jongere zich bevind het beste ingeschat worden om daardoor achterliggende oorzaken van verzuim op te sporten.
Leerplicht
Om tot effectieve oplossingen te komen wordt er gezocht naar de reden achter een bepaald gedrag of verzuim op het gebied van onderwijs, thuissituatie en vrijetijdsbesteding.
Leerplicht
Richten op het complete leefgebied van de jongere, zoals ouders, omgaan met autoriteit, financiën, uiterlijke verzorging, dagbesteding.
Titan
Het probleem wordt in een breed perspectief geplaatst met behulp van de drie pijlers: omgaan met agressie, omgaan met sociale vaardigheden en het maken van morele keuzes.
De Waag
Overige Aanbieden van reguliere onderwijs aangeboden in combinatie met jeugdhulpverlening. Hierdoor hoeft de jongere niet uit te vallen op school en wordt geen achterstand opgelopen.
Eenheid Zorg
Medewerkers worden ondersteund door een gedragsdeskundige.
JIT
Rolmodellen geven de jongeren een positieve boost
BTR
Door outreachend karakter worden veel jongeren bereikt.
BTR
73
Werken met een werkwijze waarbij de groep elkaar corrigeert en leert van elkaar.
De Waag
Structuur en het strakke programma is een belangrijke factor vanwege de opbouw in het programma en duidelijkheid voor de jongeren.
De Waag
Werken door middel van beweging de jongere iets te laten ervaren en leren. Hierdoor wordt ingespeeld op de ontwikkelingsweg van jongens.
Rots&Water
Positieve elementen van sport (boksen: discipline, basketbal: teamelement) draagt bij aan de ontwikkeling en verbetering van het gedrag van jongeren.
Sportzorgtrajecten
Jeugdhulpverlening in combinatie met een bedrijfsmatige cultuur. De jongere leren in een dergelijke cultuur te werken, maar tegelijkertijd mogen ze fouten maken.
Titan
Belangrijke lessen Tabel 9. Geleerde lessen van professionals (geëxtraheerd uit interviews) Geleerde lessen
Interventie
Inbedding van interventie Positionering tussen verschillende beleidsvelden bewerkstelligt vertroebeling van de positie van het programma. Resulteert in ad hoc karakter en korte termijn visie. Daarom lastig om te investeren in de inhoud van het programma.
Het is moeilijk om te investeren wanneer het project niet structureel ingebed is.
BTR
Titan
Administratie Een grondige administratie van het project, zoals aanwezigheid en voortgang van jongeren, werkt demotiverend voor jongeren en vrijwilligers. Een uitgebreide administratie kan een struikelblok zijn voor mentorbegeleiders en de uitvoerder van het traject.
BTR
Goal!
Relatie hulpverlener en jongere Het is ook heel belangrijk om aan te sluiten bij de jongeren. Door eerlijk te zijn en tegelijkertijd begrip en interesse te tonen Vaak ontbreekt er vertrouwen tussen docenten en leerlingen in het reguliere onderwijs. Daarnaast is er vaak onbegrip voor de situatie van de jongere.
De Waag
Eenheid Zorg
Belangrijk dat er een goede relatie is tussen de jongere en de hulpverlener en dat de
Rots& Water en
motivatie van de jongeren goed is
Sportzorgtrajecten
Invulling van werkwijze Het heeft meer effect wanneer de training doorgaand gegeven wordt ipv een éénmalige training. Het is bevorderlijk dat docenten en mentoren bekend zijn met het concept van Rots&Water en daardoor in hun begeleiding op in kunnen springen.
Rots&Water
Rots&Water
74
Het sportzorgtraject vereist het traject veel communicatie, tussen de contactpersoon voor het sportzorgtraject, de mentor, trainer en jongere. Een goede communicatie structuur is daarom belangrijk.
Sportzorgtrajecten
Een integrale aanpak is belangrijk. Dit was al bekend, maar werd vanuit de praktijk
Titan
bevestigd. Het is belangrijk om simpel werk aan te bieden zodat jongeren altijd succesvol kunnen zijn
Titan
en allemaal gelijk aan het werk kunnen. Werken met jongeren Het is belangrijk rekening te houden dat er in het werken met jongeren meestal “kleine”
Goal!
resultaten behaald worden en dat jongeren wisselvallig zijn. Werken met gesloten groepen (geen nieuwe toestroom). Dit geeft namelijk onrust in de groep. Het is ook belangrijk om groepsleden goed te screenen en matchen.
De Waag
Medewerkers
Inzet van medewerkers is belangrijk.
Eenheid Zorg
Dankzij positieve berichten en aandacht is het vinden van voldoende vrijwilligers nooit een
Goal!
probleem geweest. Werken met ervaren trainers. Er worden altijd een man en een vrouw voor een groep gezet om te kunnen reflecteren op mannelijke en vrouwelijke waarden. Daarbij is het nodig om goede afspraken te maken, van rol te wisselen, hardop te durven overleggen en
De Waag
te evalueren.
Overige Door een bepaalde definitie te hanteren worden ook jongeren met minder zichtbare problematiek bereikt. Jongeren in de leeftijd van 15 t/m 23 jaar, die geen startkwalificatie bezitten en de binden met opleiding en werken dreigen te verliezen of hebben verloren, en
BTR
daardoor moeilijk bereiktbaar zijn.
Soms lastig om (vanwege reisafstanden) jongeren te laten sporten bij de vereniging van zijn keuze.
Sportzorgtrajecten
Vrijwilligheid en motivatie is heel belangrijk Het is nuttig om tussen de verschillende leerplichtafdelingen van de vier grote steden regelmatig overleg en ontmoetingen te hebben.
Goal!
Leerplicht
9.5 Hoofdvraag Hieronder zal de hoofdvraag van het onderzoek besproken worden: Wat is het verschil tussen het beleid van de vier grote steden op het gebied van jeugd(zorg) en wat maakt good practices van hulp voor risicojongeren effectief?
Verschil tussen het beleid van de vier grote steden
75
Uit onderzoek bleek dat het verschil tussen het jeugd(zorg)beleid van de vier grote steden vooral in het actieplan te vinden was. In de doelstellingen kwamen de beleidsnota’s namelijk voor een groot deel overeen. In de uitgangspunten waren enkele overeenkomsten, maar ook verschillen te constateren. Hetzelfde gold voor het actieplan, hoewel daar in grotere mate sprake was van verschillen tussen het beleid van de verschillende gemeenten.
Effectiviteitbevorderende factoren Wat maakt good practices effectief? Hierboven staan in Tabel 4 de gevonden effectiviteitbevorderende factoren weergegeven. Ook de lessen die door de tijd heen geleerd zijn, zijn weergegeven in Tabel 5. De informatie is gerangschikt onder verschillende categorieën. Hoewel getracht is zoveel mogelijk van de werkzame factoren te vinden, zal deze lijst niet compleet zijn. Dit kan komen doordat de geïnterviewde professionals niet op de hoogte waren dat deze factoren van toepassing waren. Dit brengt ons bij een ander discussiepunt. Ondanks dat geprobeerd is zo objectief mogelijk te zijn, is er bij onderzoek altijd een zekere mate van subjectiviteit aanwezig. De werkzame elementen zijn namelijk verkregen door middel van het interviewen van professionals die zelf werkzaam zijn bij de interventie. Hoewel er uitgegaan wordt van een correcte weergave van de situatie, is het de vraag in hoeverre zij objectief de interventie kunnen beoordelen.
Praktisch nut Wat is nu het nut van deze werkzame elementen en geleerde lessen? De gevonden informatie is bijzonder nuttig voor professionals of vrijwilligers die een interventie voor jongeren willen opzetten of daar actief mee bezig zijn. Het verwerken van de werkzame factoren en geleerde lessen kan de interventie effectiever maken. Voorbeeld De geleerde lessen van de professionals laten zien dat goede motivatie en relatie met de jongeren belangrijk is. Maar hoe houd je die motivatie hoog? En hoe bouw je een goede relatie op met de jongeren. Natuurlijk is dit een kwestie van de doelgroep aanvoelen en voor een deel op eigen inzicht en kennis afgaan. Maar de gevonden werkzame factoren kunnen hierbij helpen. Enkele tips bij het vasthouden van de motivatie: stellen van korte en lange termijndoelen, trajectdelen belonen met certificaten en energie (bijvoorbeeld dmv bewegen) in de interventie houden. Verder helpt het om jongeren positief en niet vanuit een hulpverlende sfeer te benaderen. Om een goede relatie tussen een jongere en een hulpverlener op te bouwen, kan het nuttig zijn om blanco met een jongere aan de slag te gaan en de jongere in zijn/haar vertrouwde omgeving te benaderen.
76
10. Aanbevelingen 10.1 Jeugdpopulatie
Samenwerking G4 Uit onderzoek van de jeugdpopulatie blijkt dat de samenstelling en karakteristieken van de jeugd in de vier grote steden overeenkomt. Omdat ook blijkt dat de steden met dezelfde problematiek te maken hebben, is het nuttig en effectief om op het gebied van jeugd en hulpverlening voor jeugd samen te werken. 10.1 Jeugdproblematiek
Jeugdmonitor Den Haag De eerste aanbeveling die op basis van de uitkomsten van dit onderzoek gedaan kan worden is het advies aan de gemeente Den Haag om in de jeugdmonitor rekening te houden met de psychosociale status van de jeugd. Een jeugdmonitor kan namelijk een goed instrument zijn om in te kunnen spelen op de problematiek in de stad, maar moet daarvoor wel een compleet overzicht geven van de staat van de jeugd. Daarnaast kan het ook dienen als controle (resultaatmeting) van het gevoerde jeugd(zorg)beleid.
Afstemming methodiek jeugdmonitoren Er is geconcludeerd dat de gegevens uit de jeugdmonitoren niet of nauwelijks te vergelijken zijn. Het is daarom aan te bevelen deze jeugdmonitoren op elkaar af te stemmen, zodat tussen de vier steden een betere vergelijking gemaakt kan worden. Dit is nuttig in het kader van samenwerking tussen de vier steden. Amsterdam, Den Haag, Rotterdam en Utrecht vormen samen namelijk de G4. Vanwege hun vergelijkbare omvang, bevolkingssamenstelling en problematiek hebben deze steden besloten om samen te werken. In het kader van deze samenwerking zou een gezamenlijke methodiek bij kunnen dragen aan een verbeterd beeld van de staat van de jeugd. Door samenwerking op dit gebied kan kritisch gekeken worden naar bestaande jeugdmonitoren en kan door eenzelfde methodiek te hanteren een goede gemaakt worden van de jeugdproblematiek in de gemeenten. Dit kan een positieve bijdrage leveren aan een hulp voor jeugd met problemen. Wanneer uit de jeugdmonitoren blijkt dat eenzelfde problematiek voordoet onder de jeugd, kan er met de kennis binnen de gemeenten gezamenlijk gezocht worden naar een oplossing. Uiteraard zou Den Haag hier zeer bij gebaat zijn. Deze gemeente zal zelf geen methodiek te hoeven ontwikkelen, maar gebruik kunnen maken van de gezamenlijke methodiek van de G4. Deze verandering kan eenvoudig doorgevoerd worden door een onafhankelijk instituut een
77
methodiek te laten ontwikkelen en deze bij de afzonderlijke jeugdmonitoren te implementeren. Verder moet vanuit de G4 moet een overkoepeling zijn om vergelijking en samenwerking te garanderen. Hierbij kan men denken aan de GGD.
Bereik oudere jeugd Gegevens over jeugd die in de monitoren beschikbaar zijn, betreft vooral jeugd tot de leeftijd van ca. 15 jaar (3e klas van het vo). Jeugdzorg wordt verleend aan jongeren t/m 18 jaar en in de definitie van jeugd wordt zelfs gesproken van een leeftijdsgrens van 23 jaar. Het zou goed zijn ook de jongeren boven de leeftijd van 15 jaar structureel te screenen. Dit kan door bijvoorbeeld door het bereik van de JGZ te verbeteren en naar hogere leeftijdscategorieën uit te breiden.
10.2 Beleid voor jeugd(zorg)
Themabijeenkomst Ondanks enige overeenkomsten tussen de uitgangspunten en actiepunten van de gemeentelijke beleidsprogramma’s, is er ook een grote variëteit in deze punten. Het kan nuttig voor gemeentes zijn om kritisch naar elkaars uitgangspunten en actiepunten te kijken en hierover in discussie te gaan. Een optie zou een themabijeenkomst zijn met beleidsmakers en experts uit het werkveld. Een kritische blik en discussie kan een positieve bijdrage leveren bij de ontwikkeling van een nieuw beleidsprogramma.
Goede voorbeelden beleid In de vergelijking viel op dat het thema jeugdzorg in Utrecht minimaal belicht is in het jeugdbeleid.
De
gemeente
Rotterdam
heeft
daarentegen
een
zeer
uitgebreid
actieprogramma aangaande jeugdzorg. Zonder in te gaan op de kwaliteit van beide programma’s, kan aanbevolen worden Rotterdam als goed voorbeeld te nemen. Rotterdam heeft uitgebreid aandacht besteed aan het thema jeugdzorg. Een uitgebreide aandacht voor het maken van een goed jeugdbeleid is een belangrijke investering, aangezien de jeugd de toekomst is van de stad. Een ander goed voorbeeld is de manier waarop Amsterdam het jeugdbeleid ontwikkeld heeft. Dit is namelijk ontwikkeld in samenwerking met actoren op het gebied van zorg en onderwijs. Deze aanpak voorkomt fricties en wordt effectief ingezet op een eenduidige aanpak.
10.3 Onderzoek interventies
Intervention mapping model
78
Tijdens het onderzoek was het moeilijk te bepalen in hoeverre de interventies ontwikkeld waren in overeenstemming met het model van Bartholomew (2001). Bij de ontwikkeling van interventies in de toekomst is het aan te raden om dit volgens dit model te werken. De werkwijze van dit model verzekert namelijk het gebruik van een gedegen probleemanalyse, een
theoretisch gebaseerde achtergrond
en terugkoppeling
via
evaluaties. Deze methodiek zal de kwaliteit van een te ontwikkelen interventie ten goede komen.
Goede voorbeelden jeugdhulpverlening Tijdens onderzoek binnen het veld van jeugdhulpverlening werd zo nu en dan de aandacht getrokken door bijzondere initiatieven. In mijn optiek kunnen deze initiatieven bijdragen aan een verbetering van de kwaliteit van jeugdhulpverlening. Zo heeft Rotterdam en Amsterdam (zij het allebei op een andere manier) een databank met interventies die in de stad op het gebied van jeugd uitgevoerd worden. Dit is een nuttig initiatief dat professionals goed van pas kan komen en beleidsmakers inzicht geeft in het aantal en type interventies die in de stad uitgevoerd worden. Een andere goed voorbeeld is de poging van de gemeente Amsterdam om de vrij brede definitie risicojongeren onder te verdelen in verschillende groepen. Dit geeft duidelijkheid over welk type jongeren gesproken wordt bij het toepassen van een interventie. Tijdens het bezoek aan de afdeling Leerplicht Utrecht bleek dat zij als enige van de vier grote steden huisbezoeken aflegden om de problematiek achter het verzuim in te schatten. Op die manier kunnen zij beter hun signalerings- en doorverwijsfunctie vervullen. Verder heeft de stad Den Haag het initiatief genomen één organisatie als centrale toegang voor risicojongeren toe te wijzen. Dit verschaft duidelijkheid voor jongeren,
ouders
en
verwijzers.
In
Rotterdam
heeft
de
Stichting
LMC
een
onderwijsopvangvoorziening opgestart. Deze voorziening biedt onderwijs in combinatie met jeugdhulp. Op deze manier kunnen jongeren hulp geboden worden zonder daarbij achterstand op school op te lopen. Verder kan in veel gevallen voorkomen dat jongeren doorverwezen worden naar speciaal onderwijs.
Gebruik van werkzame principes en structurele inbedding Uit de interviews met professionals is opgemaakt dat een projectmatige status van een interventie de kwaliteit niet ten goede komt. Onzekerheid over financiering en bestaansrecht maakt het lastig om te investeren in voorzieningen, middelen en verbetering van de methodiek. Door interventies deze zekerheid te geven, kan in de kwaliteit van een interventie geïnvesteerd worden om daardoor de effectiviteit te verhogen. Projecten die structureel gesteund worden dienen zorgvuldig te worden uitgekozen en ondersteund in het bereiken van goede resultaten. Daarvoor moet een nauwkeurige selectie van interventies verricht worden. Een manier om tot een nauwkeurige selectie te
79
komen, is het inventariseren van de interventies in de stad. Op basis daarvan kunnen de interventies geselecteerd worden door middel van een typering die aangeeft of het nuttig is om de interventies te ondersteunen. Door slechts de (theoretisch) effectieve interventies te ondersteunen, zullen andere interventies waarvan de effectiviteit niet bewezen is, weggefilterd worden uit het systeem en de gemeente niet meer onnodig geld kosten. Om de effectiviteit van de interventies te waarborgen dient er gebruik te worden gemaakt van implementatie van principes in de werkwijze waarvan de effectiviteit bewezen is. Verder kan er als eis gesteld worden dat de interventies na een bepaalde periode getoetst worden om de methodiek en resultaten te beoordelen.
80
Nawoord Dankwoord en leerervaringen Naast het afronden van mijn opleiding, was het mijn doel om tijdens mijn laatste stageperiode inzicht te krijgen over de gang van zaken binnen een adviesbureau. Mijn voorgaande stages heb ik verricht bij andere soorten organisaties en ik was zeer benieuwd wat een dergelijke organisatie inhield. Ik had ook het gevoel binnen een adviesbureau een andere mentaliteit aan te treffen als binnen de universiteit en was benieuwd, met het oog op de keuze voor mijn toekomstige carrière, hoe die situatie mij zou bevallen. Ik wilde me wel graag inzetten voor onderzoek binnen een maatschappelijk onderwerp. Toen ik een stage bij van de Bunt en de Jeugdfabriek kreeg aangeboden, was ik meteen erg enthousiast. Een combinatie van jeugd, gezondheidszorg en de advieswereld was voor mij een ideale stage! Vanaf mijn binnenkomst bij van de Bunt/Jeugdfabriek heb ik een zeer leerzame, inspirerende
en
fijne
stageperiode
gehad.
In
de
eerste
plaats,
zijn
de
sfeer,
behulpzaamheid en sociale contacten binnen mijn stageorganisatie altijd goed geweest. Ten tweede, is het onderwerp gedurende de stage mij blijven interesseren. Voornamelijk vanwege mijn interesse voor jeugd en vanwege het idee dat ik door middel van mijn onderzoek ook mijn steentje bijdraag aan betere zorg voor jeugd. Daarnaast heb ik tijdens mijn onderzoek steeds weer gemotiveerde mensen ontmoet met een hart voor jeugd. Verder heb ik van mijn begeleiders, Chrisje en Rob, altijd veel vrijheid gekregen om mijn onderzoek te doen, terwijl ze altijd klaar stonden om me te helpen met eventuele vragen of om tips te geven. Chrisje, bedankt voor al de goede hulp bij de organisatie van mijn onderzoek en structuur van mijn rapport. Verder ook bedankt voor je inzet om mij actief bij van de Bunt en de Jeugdfabriek te betrekken en de gezelligheid! Ik heb je altijd als een zeer kundig ervaren en je hebt me veel dingen geleerd over het werken bij een adviesbureau en het verrichten van onderzoek. Je positieve instelling heeft zeker bijgedragen aan het slagen mijn onderzoek. Rob, ook bedankt voor je hulp en dat je me de kans gegeven heb om deze stage te doen. Jij hebt me vooral geleerd om creatief en scherp te zijn. Ik vind het gaaf om te zien hoe jij met een nieuwe en scherpe blik aan de slag gaat met een probleem zoals die zich binnen de jeugdzorg voordoet. Ik wens jullie allebei veel geluk en succes in je persoonlijke leven, maar ook met de Jeugdfabriek. Het is een goed en belangrijk initiatief, en ik weet zeker dat zo’n initiatief de jeugd ten goede komt. Verder ook bedankt: de medewerkers van van de Bunt voor de fijne tijd en Paul en Jan van de Bascule voor hun interesse in mijn onderzoek. Ook Anna en Frank van de VU bedankt, Anna voor het regelen en Frank voor het vinden van de tijd om mijn stage te helpen afronden.
81
Ik heb in de afgelopen stageperiode veel geleerd. Zo heb ik het reilen en zeilen van een adviesbureau mogen meemaken. Een positieve ervaring. Het is in mijn ogen een heel interessant werkveld om in te werken en ik hoop dus ook in de toekomst binnen dit werkveld actief te kunnen zijn. Verder heb ik een aantal dingen geleerd over het verrichten van onderzoek. Het kost veel tijd! Vooral wat betreft interviews. Ik moet toegeven dat ik me daarop verkeken heb. Het regelen van een interview is iets waarmee al heel vroeg begonnen moet worden. Daarnaast kost ook het voorbereiden en het uitwerken van interviews veel tijd. Ik heb ook ervaren dat het lastig is om uit een interview de juiste informatie te krijgen. Wat ik gemerkt heb is dat het veel scheelt om de tijd te nemen om de juiste vragen voor te bereiden. Er waren weinig negatieve perioden, afgezien van de gebruikelijke dipjes. Wel jammer dat ik mijn stage niet binnen de afgesproken periode heb kunnen afronden. Dit heeft vooral te maken gehad met, afgezien van een tussentijdse opdracht en wat kleine tegenslagen, een realistische planning, en dan vooral wat betreft de interviews. Al met al een succesvolle periode! Zowel qua ervaringen als studieresultaten. Ten slotte, mijn toekomstplannen. Met deze stage heb ik mijn studie afgerond. Ik zou later graag een functie vervullen waarbij ik zowel onderzoek kan doen, als advies geven. Wat ik ook belangrijk vind, is om daarbij aan de slag te gaan binnen een maatschappelijk thema, het liefst gezondheidszorg en jeugd. Maar voordat het zover is, ga ik backpacken in Australië en hoop ik daarmee samen met mijn vriendin een prachtige ervaring op te doen. Niels
82
Bronnen •
Actieprogramma Jeugd, 2006. Gemeente Den Haag.
•
Bartholomew, L.K. et al (2001). Intervention Mapping: designing theory- and evidence-based health promotion programs. Mountain View: Mayfield Publishing.
•
BC Ministry for Children and Families, 2000.
•
Beleidsprogramma Jeugd en Gezin. 2007. Alle kansen voor alle kinderen, Programmaministerie Jeugd en Gezin.
•
Berg, van den, M.F.M. & Vlaardingerbroek. P. 2005. De Wet op de jeugdzorg toegelicht. Monografieen Familie, Jeugd en Recht, Sdu Uitgevers Den Haag.
•
Cirkel van onmacht. 2008. Systeem in beeld. Gemeente Amsterdam.
•
De Gordiaanse jeugdknoop. 2005. Wetenschappelijk Instituut voor het cda.
•
G4,
2009.
http://www.grotevier.nl/binaries/g4/bulk/factsheets/factsheet_demografie.pdf). •
Gemeente Utrecht, 2009. http://www.utrecht.nl/smartsite.dws?id=267758
•
Gemeente Utrecht, 2008. Jaarverslag leerlingzaken gemeente Utrecht schooljaar 2007-2008.
•
Hermanns,J., Öry, F. & Schrijvers, G. 2005. Helpen bij opgroeien: eerder, sneller en beter. Ministerie van VWS.
•
Huijbregts, G.L.AM., Tulder, F.P. & Moolenaar, D.E.G. 2001. Model van justitiele jeugdvoorzieningen voor prognose van capaciteit. Wetenschappelijk Onderzoeken Documentatiecentrum, Ministerie van Justitie
•
Ieder kind wint in Rotterdam, actieprogramma risicojeugd. 2007. Gemeente Rotterdam
•
Jeugdgezondheismonitor Amsterdam, 2008. Factsheet gezondheid, welzijn en leefstijl van leerlingen in de tweede klas van het voortgezet onderwijs in Amsterdam; Schooljaar 2005-2006 en 2006-2007. GGD Amsterdam.
•
Jong Amsterdam, 2006. Gemeente Amsterdam
83
•
JSO, 2009. De rol van Bureau Jeugdzorg bij een Centrum voor Jeugd en Gezin. Expertisecentrum
voor
jeugd,
samenleving
en opvoeding.
(Internetpagina:
http://www.jso.nl/upload/72835_647_118276525896920070621_Workshop_bureau_jeugdzorg.pdf gevonden op 14 november, 2008). •
Kayser, T., van Lier, L. & van Vugt. M. 2004. Jeugdzorg Nederland: De cliënt centraal!. AGORA, jg 20, nr. 5.
•
Lieshout, van, P.A.H., van der Meij, M.S.S. & de Pree, J.C.I. (red.). 2007. Bouwstenen voor betrokken jeugdbeleid. Amsterdam University Press.
•
Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. 2005. Informatiebrochure Wet op de jeugdzorg.
•
Montfoort, van. 2008. Onderzoek dagbestedingsproject Titan. Adviesbureau van Montfoort, Woerden.
•
Mutsaers,
K.
2008.
Oorzaken
van
kindermishandeling.
NJi
(Nederlands
Jeugdinstituut) Kenniscentrum. •
NICIS, 2007. Risicojongeren in Rotterdam, Den Haag en Utrecht. Uitgevoerd door Berenschot.
•
NJi, 2009a. Gevonden juni 2009 op http://www.nji.nl/eCache/DEF/1/07/118.html
•
Nji, 2009b. Gevonden juni 2009 op http://www.nji.nl/eCache/DEF/1/07/375.html
•
NJi,
2009c.
Gevonden
juni
2009
op
http://www.nederlandsjeugdinstituut.nl/eCache/DEF/1/04/132.html •
Nji, 2009d. Gevonden juni 2009 op http://www.nji.nl/eCache/DEF/59/548.html
•
Programma Jeugd Gemeente Utrecht, 2007. Gemeente Utrecht.
•
Regioplan, 2008. Evaluatie Bijzondere Trajecten Risicojongeren 2006-2007. Regioplan Beleidsonderzoek, Amsterdam.
•
RIVM, 2008. Vroegsignalering van psychosociale problemen. RIVM Centrum voor jeugdgezondheid.
• • •
RIVM, 2009b. Psychisch functioneren van jeugd. http://www.rivm.nl/vtv/object_document/o8166n39773.html Rots en Water, 2009. http://rotsenwater.nl/site/www/
84
•
Schoonenboom, J., Roozen, F. & Sligte, H. 2004. Gebruik maken van best practices mogelijkheden voor best practices-programma’s in het Nederlandse hoger onderwijs. SCO-Kohnstamm Instituut, Universiteit van Amsterdam.
•
Schrijvers, C.T.M. & Schoemaker, C.G. 2008. Spelen met gezondheid. Leefstijl en psychische
gezondheid
van
de
Nederlandse
jeugd.
RIVM
Rapport
270232001/2008. •
StatLine, 2009. Elektronische databank van het Centraal Bureau voor Statistiek.
•
Start, D. & Hovland, I. 2004. Tools for policy impact; a handbook for researchers. Overseas Development Institute.
•
Systeem in Beeld. 2008. Gemeente Amsterdam.
•
Titan, 2009. http://www.titan-nederland.nl/content/view/12/26/
•
United Way Toronto, 2008. Youth Policy: What works and what doesn’t? A review of youth policy models from Canada and other juridictions. United Way Toronto, February 2008.
•
Youth Policy in the Netherlands, 2008. Netherlands Youth Institute.
•
Yperen, T. van. 2003. Resultaten in de jeugdzorg: begrippen, maatstaven en methoden. Utrecht: NIZW Jeugd.
85
Bijlagen Wat wèl werkt…
86
Inhoudsopgave Inhoudsopgave 87
Bijlage 1: Jeugdproblematiek
89
Amsterdam .................................................................................................89 Gebruikte bronnen ....................................................................................89 Psychosociale gezondheid ..........................................................................89 Leefstijl ...................................................................................................89 Leefomgeving en school.............................................................................90 Utrecht .......................................................................................................90 Gebruikte bronnen ....................................................................................90 Psychosociale gezondheid ..........................................................................90 Leefstijl ...................................................................................................91 Leefomgeving en school.............................................................................91 Rotterdam ...................................................................................................91 Gebruikte bronnen ....................................................................................91 Psychosociale gezondheid ..........................................................................92 Leefstijl ...................................................................................................92 Leefomgeving en school.............................................................................93 Den Haag ....................................................................................................93 Gebruikte bronnen ....................................................................................93 Psychosociale gezondheid ..........................................................................93 Leefstijl ...................................................................................................93 Leefomgeving en school.............................................................................94
Bijlage 2: Risicofactoren
95
Bijlage 3: Jeugdzorgbeleid 100 Amsterdam ............................................................................................... 100 Doel ...................................................................................................... 100 Uitgangspunten ...................................................................................... 100 Uitvoeringsplan ...................................................................................... 101 Financiering ........................................................................................... 102 Den Haag .................................................................................................. 102 Doel ...................................................................................................... 102 Uitgangspunten ...................................................................................... 102
87
Uitvoeringsplan ...................................................................................... 103 Financiering ........................................................................................... 103 Rotterdam .................................................................................................. 103 Doel ...................................................................................................... 104 Uitgangspunten ...................................................................................... 104 Uitvoeringsplan ...................................................................................... 105 Utrecht ..................................................................................................... 106 Doel ...................................................................................................... 106 Uitgangspunten ...................................................................................... 106 Uitvoeringsplan ...................................................................................... 106
Bijlage 4: Interventies
108
4.1 Interventies voor risicojongeren in Amsterdam ......................................... 108 4.1.1 Bijzondere Trajecten Risicojongeren, DMO Amsterdam. ....................... 108 4.1.2 Goal!, Radar Advies ........................................................................ 111 4.2 Interventies voor risicojongeren in Den Haag ........................................... 114 4.2.1. Jeugd Interventie Team .................................................................. 114 4.2.2 Equiptraining, de Waag ................................................................... 116 4.3 Interventies voor risicojongeren in Rotterdam .......................................... 120 4.3.1 Onderwijsopvangvoorziening Eenheid Zorg, Stichting LMC ................... 120 4.3.2. Sportzorgtrajecten en Rots&Water-training, Stek Jeugdhulp ............... 122 4.4 Interventies voor risicojongeren in Utrecht............................................... 125 4.4.1 Afdeling Leerplicht/RMC, Gemeente Utrecht ....................................... 125 4.4.2. TITAN .......................................................................................... 128
88
Bijlage 1: Jeugdproblematiek Amsterdam
Gebruikte bronnen Aan de hand van de jeugdgezondheidsmonitor van de GGD Amsterdam is de psychosociale gezondheid van de Amsterdams jeugd beschreven. Dit rapport beschrijft de bevindingen van de JGZ op basis van preventieve gezondheidsonderzoeken tijdens consulten in peuterperiode en tijdens preventieve gezondheidsonderzoeken op vijf- en tienjarige leeftijd en bij tweedeklassers van het voortgezet onderwijs.
Psychosociale gezondheid Volgens een rapport van de GGD (2005) heeft 5% van 0-4 jarigen te maken met psychosociale problematiek. Bij 5-jarigen ligt dit percentage op 18,2%, bij 10-jarigen op 30,9% en bij 2e klassers op het voortgezet onderwijs op 40,4% (Monitor jeugdgezondheidszorg Amsterdam, 2005). Uit een ander onderzoek van de GGD blijkt echter dat van leerlingen uit de tweede klas van het voortgezet onderwijs 8,6% een verhoogde kans heeft op psychosociale problemen. Van de 10.500 onderzochte leerlingen in de periode 2005-2007 heeft 6,4% een verhoogde kans op emotionele problemen en 13,0% op gedragsproblemen (Jeugdgezondheidsmonitor Amsterdam, 2008). Dit percentage is aanmerkelijk lager dan eerder onderzoek uitwees. Een mogelijke verklaring hiervoor is het gebruik van het instrument dat gebruikt werd om de psychosociale gezondheid te meten. Het JIS formulier (dat gebruikt werd in het eerste onderzoek) meet een breder scala aan psychosociale problemen dan het SDQ. De SDQ verstaat onder psychosociale problemen: internaliserend gedrag (teruggetrokken gedrag, depressie, angst), externaliserend gedrag (agressie, pesten, delinquentie) en middelengebruik. Op het JIS formulier is dit slechts een gedeelte van de problemen die onder psychosociaal vallen. De JIS registratie neemt onder het kopje psychosociaal ook onder andere gezinsproblemen, schoolverzuim, leerproblemen, seksueel misbruik en eetstoornissen mee. Voor externaliserende problemen registreert JIS 3,7% en voor internaliserende problemen 9,2% bij 2e-klassers in het voortgezet onderwijs (Monitor jeugdgezondheidszorg Amsterdam, 2005).
Leefstijl Ruim driekwart van de leerlingen heeft een gezond voedingpatroon (iedere dag nuttigen van ontbijt, lunch en avondeten). Daarnaast sport één op de vijf leerlingen elke dag, de helft meerdere dagen per week en iets meer als ééntiende één keer in de week. Bijna 19% sport minder als één dag in de week of bijna nooit. De meeste leerlingen heeft een normaal gewicht (71,5%), 18,2% heeft overgewicht, 5,8% heeft obesitas en 4,5%
89
heeft ondergewicht. Bijna 60% heeft de maand voorafgaand aan het invullen van het onderzoek onder controle te zijn geweest bij een arts, specialist of hulpverlener en 38,4% heeft in die periode medicijnen gebruikt. Het gebruik van alcohol is gebruikelijk onder bijna 40% van de leerlingen, 5,7% in de week voorafgaand aan het onderzoek gerookt en 4,7% had in de afgelopen maand marihuana of wiet gerookt. 5,3% van de leerlingen geeft aan weleens geslachtsgemeenschap te hebben gehad (Jeugdgezondheidsmonitor Amsterdam, 2008)
Leefomgeving en school Van de Amsterdamse kinderen in de leeftijd van 0-4 jaar is bij 10,5% opvoedingsproblematiek geconstateerd en geregistreerd. Voor 5-jarigen is dit 3,9%, 10jarigen 4,2% en 2e klassers 9,1% (Monitor jeugdgezondheidszorg, 2005). Het meerderdeel van de onderzochte leerlingen uit de tweede klas heeft het naar hun zin thuis, bijna 97%, en op school (83%). Het grootste deel (97%) rapporteren dat ze genoeg vrienden op school hebben, en 3,6% wordt gepest op school. Bijna een kwart geeft aan leerproblemen te hebben, zoals dyslexie, concentratieproblemen of faalangst (Jeugdgezondheidsmonitor Amsterdam, 2008).
Utrecht
Gebruikte bronnen Voor het beschrijven van de jeugdproblematiek in Utrecht is gebruik gemaakt van de volkgezondheidsmonitor Utrecht. De volksgezondheidsmonitor heeft is samengesteld uit Jeugdinformatiesysteem (JIS) van de afdeling Jeugdgezondheidszorg (JGZ) van de GG&GD Utrecht, de Jeugdmonitor Utrecht (JMU) en een enquête die in 2005 door de GG&GD is afgenomen onder eersteklassers in het voortgezet onderwijs.
Psychosociale gezondheid Uit JGZ registratie blijkt dat in het schooljaar 2002/2003 bij 35% (41% bij jongens, 30% bij meisjes) van kinderen in groep 2 een psychosociaal probleem vermoed werd door een JGZ medewerker. Echter, onderzoek onder de ouders van de 5/6 jarige kleuters wordt psychosociale problematiek onder kleuters op 10% geschat. Dit percentage is aanzienlijk lager dat de uitkomsten van het JGZ. Een mogelijke oorzaak hiervoor is dat het JGZ naast gedragsproblemen en emotionele problemen, ook problemen op school, in de thuissituatie of problemen in de sociale omgang meeneemt (Volksgezondheidsmonitor Utrecht, 2005). Uit onderzoek blijkt dat een kwart van de Utrechtse kleuters emotionele problemen heeft. Daarbij kunnen kinderen uit gezinnen met een inkomen onder armoedegrens en nietwesterse allochtone kinderen aangeduid worden als risicogroepen (Volksgezondheidsmonitor Utrecht, 2005). De Utrechtse jeugdmonitor over het schooljaar 2006/2007 rapporteert bij 9% van de brugklassers emotionele problemen
90
(meisjes 13%, jongens 4%). In derde klas is dit percentage met 14% hoger. Van de meisjes rapporteert 19% emotionele problemen en van de jongens 6% (Jeugdmonitor Utrecht, 2007). Volgens Utrechtse ouders heeft slechts 4% van de 5/6-jarige kleuters externaliserende problemen zoals aandachtsproblemen of agressief gedrag (Volksgezondheidsmonitor Utrecht, 2005). Brugklassers rapporteren zelf dat één op de drie jongeren zich het afgelopen jaar schuldig heeft gemaakt aan diefstal, vandalisme en agressief gedrag. Onder brugklassers is gewelddadig gedrag vertoont door 5% van de brugklassers en door 7% van de derdeklassers. (Jeugdmonitor Utrecht, 2008)
Leefstijl In Utrecht ontbijt 16-17% van de kinderen in het basisonderwijs minder dan 5 dagen per week. Eén op de vijf brugklassers en een kwart van de derdeklassers ontbijten niet regelmatig. Ook bij het nuttigen van fruit en groente ligt dit percentage bij derdeklassers hoger, slecht 31% eet dagelijks fruit. Van de brugklassers eet meer dan de helft niet dagelijks fruit en groente. Ongeveer tweederde van de kinderen in groep 7 meer dan een uur per dag beweegt. In de brugklas sport 82% van de leerlingen minimaal twee maal per week een uur. De derdeklassers sporten minder, 75% sport minimaal twee maal per week minstens een uur. Eén op de vijf Utrechtse brugklassers heeft overgewicht. In de derde klas komt overgewicht voor bij 11% van de leerlingen, bij jongens iets vaker dan bij meisjes. Iets meer dan een kwart van de brugklassers (28%) heeft wel eens alcohol gedronken, van de derdeklassers 60%. Bijna één op de zes (15%) brugklassers heeft wel eens gerookt en 5% rookte ten tijde van het onderzoek. Voor derdeklassers zijn deze percentages respectievelijk 36% en 18%. Hasj of wiet is door 2% van de brugklassers en 16% van de derdeklassers weleens gebruikt. 2% van de derdeklassers heeft wel eens harddrugs gebruikt. Eén op de twintig brugklassers gaf aan geslachtsgemeenschap te hebben gehad, van de derdeklassers is dit 21%. (Jeugdmonitor Utrecht, 2008)
Leefomgeving en school Uit onderzoek van de GGD blijkt dat 43% van de Utrechtse ouders met kinderen in de leeftijd van 0 tot en met 18 jaar soms (37%) of vaak (6%) problemen heeft bij het opvoeden.Bijna een kwart van de brugklassers en eenderde van de derdeklassers ervaart in meer of mindere mate een negatieve thuissituatie. De buurt wordt echter door een grote meerderheid (tegen de 85%) als positief ervaren. Het rapportcijfer voor de school staat bij brugklassers op gemiddeld een 7,2 en bij derdeklassers een 6,3. (Jeugdmonitor Utrecht, 2008)
Rotterdam
Gebruikte bronnen
91
De informatie aangaande jeugdproblematiek in Rotterdam is afkomstig uit Jeugdmonitor van de GGD Rotterdam (2008). De gegevens zijn afkomstig metingen van de jeugdmonitor op vaste momenten in het leven van een kind of jongere in combinatie met gegevens van preventieve gezondheidsonderzoeken van de JGZ. De metingen werden verricht bij peuters, kinderen uit groep 2 en 7, en bij brugklassers en derdeklassers van het voortgezet onderwijs.
Psychosociale gezondheid Jeugdmonitor Rotterdam rapporteert dat 12% van de peuters en 15% van de kleuters is volgens hun ouders snel van streek of huilt snel. In mindere mate wordt er door ouders melding gemaakt van een neerslachtige, verdrietige indruk (1% van de peuters en 4% van de kleuters). Voor kinderen in groep 7 is er bij 24% van de jongens en 32% van de meisjes sprake van een hoge score op depressieve gevoelens (voor de totale groep 28%). Bij 19% van de brugklassers en 18% van de derdeklassers is sprake van emotionele problemen. Meisjes rapporteren meer emotionele problemen dan jongens. Ongeveer een vijfde van brugklassers en derdeklassers heeft het afgelopen jaar er aan gedacht om een einde aan het leven te maken en 6% heeft ooit daadwerkelijk een poging daartoe ondernomen (Jeugdmonitor Rotterdam, 2008). Ten opzichte van ander probleemgedrag onder kleuters en peuters wordt vaak aangegeven door ouders dat hun kind dwars of koppig is, aandacht opeist en jaloers is. Aan kinderen in groep 7, brugklassers en derdeklassers zijn verschillende vragen voorgelegd over probleemgedrag. “Iemand in elkaar slaan” en ‘dreigen iemand in elkaar te slaan” zijn de meest voorkomende gedragingen (groep 7: 36% en 38%; brugklas: 29% en 17%; derde klas: 31% en 14%). Frequent probleemgedrag komt voor bij 16% van de kinderen in groep 7, 7% van de brugklassers en 10% van derdeklassers. Gedragsproblemen doen zich meer voor bij jongens en jongeren met een lager schoolniveau. Ook blijkt de mate van probleemgedrag samen te hangen met etnische herkomst. Antilliaanse / Arubaanse, Kaapverdiaanse en Turkse leerlingen scoren het hoogst. Kinderen in groep 7 vertonen volgens het onderzoek meer probleemgedrag. Er moet echter rekening gehouden worden met eventuele interpretatieverschillen van vragen tussen de leerlingen van groep 7 in het basisonderwijs en leerlingen op het voortgezet onderwijs. Daarnaast kunnen brugklassers en derdeklassers geneigd zijn minder open te zijn over hun probleemgedrag (Jeugdmonitor Rotterdam, 2008).
Leefstijl Van de Rotterdamse peuters eet nog 96% minstens 5 dagen per week ontbijt. Bij derdeklassers is dit echter gedaald tot 69%. Het percentage voor minstens twee keer per week sporten ligt bij kleuters op 43% en bij 77% bij leerlingen van de brugklas. Overgewicht en obesitas komt bij 1 op de 10 peuters, bij 1 op de 6 kleuters en bij ruim 1 op de 5 leerlingen in het voortgezet onderwijs voor. Van leerlingen in groep 7 geeft 9% aan in de afgelopen maand alcohol gedronken te hebben. In de brugklas is dit 13% en in de derdeklas 37%. Van de derdeklassers heeft 39% weleens gerookt, voor leerlingen van de brugklas is dit 16% en voor leerlingen in groep 7 (10%). Slechts 7% van de
92
derdeklassers rookt dagelijks. Het roken van hasj en wiet wordt door 1% van de brugklassers en 7% van de derdeklassers gerapporteerd. 4% van de brugklassers geeft aan eens geslachtsgemeenschap te hebben gehad, in de derdeklas 18% (Jeugdmonitor Rotterdam, 2008).
Leefomgeving en school Ouders met peuters rapporteren in 44% van de gezinnen in de afgelopen twee jaar één of meer ingrijpende gebeurtenissen (zoals overlijden van familielid of geliefd persoon, verhuizing en echtscheiding van de ouders). Voor gezinnnen met kleuters is dit 65%. Ongeveer eenderde van de jongeren op het voortgezet onderwijs geeft aan ooit met een ingrijpende gebeurtenis te hebben meegemaakt. Ongeveer een kwart van de leerlingen op het voortgezet onderwijs ervaart problemen in de thuissituatie (brugklas 23% en derdeklas 25%). Het onderzoek vond ontevredenheid over de buurt bij 18% van de leerlingen in groep 7 en bij 17% van de leerlingen in het voortgezet onderwijs (Jeugdmonitor Rotterdam, 2008).
Den Haag
Gebruikte bronnen Het laatste epidemiologische bulletin van de GGD Den Haag behandeld “psychosociale thema’s die spelen onder jongeren in Den Haag en enkele leefstijlen die zijn hanteren”. Op het gebied van leefstijl bleken de cijfers nuttig te zijn. De beschrijving van psychosociale problematiek bleek echter gebaseerd te zijn op landelijke cijfers. Ook op het gebied van leefomgeving waren er geen duidelijke cijfers beschikbaar. Voor alcoholen drugsgebruik is er gebruik gemaakt van een onderzoek onder jongeren uit groep 7 en 8 van het basisonderwijs en uit alle leerjaren van het reguliere voortgezet onderwijs.
Psychosociale gezondheid Gegevens over de psychosociale gezondheid van de Haagse jeugd zijn niet gevonden. Het epidemiologisch bulletin baseert de informatie aangaande jongeren in Nederland. Dus niet specifiek voor jeugd in Den Haag.
Leefstijl Jeugd in de leeftijd van 6-11 jaar sport 81% onregelmatig, regelmatig of intensief, van de 12-14-jarigen is dit 75% en 66% bij jongeren van 18 t/m 25 jaar (Epidemiologisch bulletin, 2008). In de leeftijd van 1 t/m 16 jaar heeft 16% van de jongens en 20% van de meisjes overgewicht (Gezondheidsmonitor Den Haag). Een onderzoek uit 2003 wees uit dat 47% van de leerlingen van het voortgezet onderwijs ooit heeft gerookt. Eén op de vijf leerlingen heeft recent gerookt en één op de acht rookt dagelijks. Driekwart van alle leerlingen heeft ooit wel eens alcohol gedronken, 48% recent. Tevens heeft één op de
93
vijf leerlingen ooit cannabis gebruikt, Recent gebruik van cannabis wordt gemeld door 10% van alle leerlingen van het vo. XTC is de meest gebruikte harddrugs onder de Haagse jeugd. Zo’n 3,6% gaf aan ooit XTC gebruikt te hebben. Een andere veel gebruikte harddrugs is cocaine met 3,1%. (Roken, alcohol- en druggebruik onder Haagse scholieren vanaf 10 jaar, Berns et al, 2003)
Leefomgeving en school Er zijn geen gegevens gevonden over hoe jongeren hun thuis- en schoolsituatie beoordelen. Het epidemiologische bulletin geeft echter wel aan dat 1,5% van alle geboortes in 2006 bij tienermoeder was. Daarnaast wordt geschat dat er 600 zwerfjongeren in Den Haag zijn. Kinderen die in een éénoudergezin opgroeien zijn over het algemeen kwetsbaarder, ook armoede kan de persoonlijke en sociale ontwikkeling van kinderen belemmeren. In 2007 woonden 22,5% van alle 0-17-jarigen in Den Haag in een éénoudergezin. Tevens groeide in 2005 één van de vier jongeren onder de achttien op in een minimahuishouden.
94
Bijlage 2: Risicofactoren Factoren
die
in
onderzoek
hebben
aangetoond in verband te staan met de
Externaliserend
Internaliserend
Mishandeling
gedrag
gedrag
en
ontwikkeling van:
Bron
verwaarlozing
Microniveau Kindfactoren Zwangerschap en geboortecomplicaties, laag
x
x
x
1, 3
geboortegewicht Peutergewicht, gemeten in kilogrammen,
x
1
lengte en "bulk" Blootstelling aan toxische stoffen
x
Mannelijk geslacht
x
Lage intelligentie
x
Lage verbale intelligentie gemeten met
x
x
1, 3 1, 2
x
1, 3 1
afmaken van zinnen: laagste 25% van de scores Moeilijke temperament
x
x
x
1, 3, 5
Psychofysiologie: lage autonome arousal
x
x
Leeftijd
x
2
Allochtone status
x
2
Vroegtijdig en frequent gebruik van (soft)drugs
x
2
x
2
Gebrek aan toekomstperspectief
x
2
Al op jonge leeftijd in contact met politie en
x
2
Concentratieproblemen
x
2
ADHD
x
2
Handicap
x
x
Slechte schoolprestaties
x
x
1
en/of alcohol Slachtofferervaringen op lichamelijk, seksueel of psychisch gebied
kinderbescherming
x
4, 5 4
Kinderen die vaak ziek zijn
x
5
Gedrags- en onwikkelingsproblemen
x
5
95
Factoren die in onderzoek hebben aangetoond
Externaliserend
Internaliserend
Mishandeling
in verband te staan met de ontwikkeling van:
gedrag
gedrag
en
Bron
verwaarlozing Alleenstaande ouder
x
x
x
1, 3
Lage opleiding
x
x
1, 2
Tienermoeder
x
x
x
1, 2, 3
Middelengebruik (ook tijdens zwangerschap)
x
x
x
1, 2, 5
Roken tijdens zwangerschap (moeder)
x
1
Slechte voeding tijdens zwangerschap
x
1
(moeder) Armoede / lage socio-economische status /
x
x
x
1
schulden Langdurig arbeidsongeschikt / chronisch ziek
x
1
Spreekt geen Nederlands
x
1
Pyschopathologie van de moeder
x
Antisociaal gedrag van de ouders
x
Depressie van moeder
x
Als kind mishandeld
x
1
Ouders met een mishandelings- of
x
2
(Langdurige) werkeloosheid ouder(s)
x
2
Tekort aan toezicht en betrokken ouders
x
2
x
1 1
x
x
1
kinderbeschermingsverleden
Gezinsfactoren Opgroeien in een eenoudergezin, pleeggezin,
x
x
2, 5
Groot gezin (meer dan vier kinderen)
x
x
2, 1, 5
Laag gezinsinkomen
x
2
Crimineel gedrag van andere gezinsleden en
x
2
bij familie of kennissen
vrienden Onvoldoende kwaliteit sensitiviteit
x
x
x
1, 3
Tekorten in communicatie ouder-kind (gebrek
x
x
x
1, 3
aan warmte)
96
Verwaarlozing en mishandeling (ook tussen
x
x
1, 2, 4
Factoren die in onderzoek hebben aangetoond
Externaliserend
Internaliserend
Mishandeling
in verband te staan met de ontwikkeling van:
gedrag
gedrag
en
ouders) Bron
verwaarlozing Hoge mate van stress / ingrijpende
x
x
x
1, 4
Echtscheiding
x
x
2, 3, 4
Frequente wisseling in de verzorgers van het
x
x
3, 4
x
3
gebeurtenissen in het leven van het kind en zijn gezin: echtscheiding, overlijden van significant persoon zoals een broer, zus of ouder
kind Gebrek aan emotionele steun van de ouders Huwelijksproblemen
x
x
x
1
Zeer toegeeflijke, strenge of inconsequente
x
x
2, 4
Isolement
x
x
4
Gebrekkige sociale bindingen
x
x
4
Conflicten
x
x
4
Huwelijksconflicten / geweld in het gezin
x
x
opvoeding
Mesoniveau Sociale gezinsfactoren
x
1, 5
Sociale buurtfactoren
1
Delinquente vrienden
x
1
Peer rejection
x
1
Slechte school prestaties
x
1
Slechte buurt, kansarme buurt
x
x
Concentratie van delinquenten in buurt /
x
x
Geweld/ toegang tot wapens
x
x
Onveilige woonomgeving
x
Te kleine huisvesting
x
1 x
1, 5
Criminaliteit 1 1 x
x
1, 4, 5
97
Achterstandswijk
x
1
Factoren die in onderzoek hebben aangetoond
Externaliserend
Internaliserend
Mishandeling
in verband te staan met de ontwikkeling van:
gedrag
gedrag
en
Bron
verwaarlozing Afwezigheid van sociale controle
x
1, 2
Maatschappelijke desintegratie
x
2
Ongelijkheid in kansen om maatschappelijk
x
2
x
2
Een veelheid aan culturen
x
2
Geweldadige televisieprogramma's
x
2
Slechte sociale voorzieningen
x
Veelvuldig verhuizen en wisselen van school
x
2
Wonen in een grote of middelgrote stad
x
2
belangrijke doelen te bereiken Prijs van alcoholische dranken en rookwaren (determinant van de consumptie)
x
Sociale desorganisatie
4
x
5
x
3, 4, 5
Macroniveau Sociaal-economische gezinsfactoren Armoede
x
x
Gebrekkige opleiding
x
x
Financiele, sociale en emotionele problemen in
x
4 2
het gezin Ontbreken van praktische en emotionele steun
x
5
uit sociaal netwerk Lage sociaalecomische status
x
3
Laag opleidingsniveau van de ouders
x
3
Werkloosheid
x
x
x
4, 5
Culturele minderheidsgroepering
x
x
1, 4
Dominante cultuur
x
x
4
Culturele - en maatschappelijke factoren
98
Afwijkende subculturele normen en waarden
x
x
x
4, 5
Factoren die in onderzoek hebben aangetoond
Externaliserend
Internaliserend
Mishandeling
Bron
in verband te staan met de ontwikkeling van:
gedrag
gedrag
en verwaarlozing
Discriminatie
x
x
4
99
Bijlage 3: Jeugdzorgbeleid Amsterdam Het jeugdbeleid van de gemeente Amsterdam wordt beschreven in het onderwijs- en jeugdplan 2006-2010 Jong Amsterdam. Het uitvoeringsplan bevat 25 actiepunten, geordend onder zes hoofdthema’s, ook wel speerpunten genoemd. (Jong Amsterdam)
Doel Het doel van Jong Amsterdam is het scheppen van mogelijkheden en voorwaarden voor kinderen en jongeren voor hun individuele ontwikkeling en maatschappelijke deelname. Dit betekent oog hebben voor interesses en kwaliteiten bij het opvoeden en opgroeien thuis, op school en in de vrije tijd en ingrijpen in situaties waar het mis gaat of dreigt te gaan. In die situaties beoogt het programma beschikking te hebben over een sluitende keten van jeugdvoorzieningen en individueel maatwerk.
Uitgangspunten Aan het programma liggen tien uitgangspunten ten grondslag. Het belangrijkste uitgangspunt is dat de belevingswereld en mogelijkheden van de jeugd centraal staan. Verder wordt er van uitgegaan dat elk kind en iedere jongere het vermogen, talent en belangstelling heeft om vooruit te komen. Ouders zijn primair verantwoordelijk voor de opvoeding en (talent)ontwikkeling van de jeugd. Daarbij is ook het besef dat verschillen in de aanpak van ouders en pedagogische benadering van professionals kan leiden tot misverstanden. Het is belangrijk om potenties en (dreigende) problemen vroeg te signaleren om op een adequate manier in te grijpen en daarop de werkwijze en methodiek aan te passen. Het programma zie vrijetijdsbesteding als essentieel deel van de leefwereld van jongeren te zien, vanwege de ontwikkeling van sociale competenties. De ontwikkeling (professionalisering, samenwerking en kwaliteit van dienstverlening) die de zorg, welzijnssector en het onderwijs de afgelopen jaren hebben doorgemaakt worden als belangrijk gezien, en door de partners van Jong Amsterdam doorgezet. Arbeid wordt, door het verkrijgen van inkomen, gezien als essentiële factor voor autonomie. Verder, is er verbetering gewenst op het gebied van een horizontale en verticale afstemming voor de betrokken partijen. Als waarborg voor resultaat- en uitvoeringsafspraken wordt regie gezien. De betrokken partijen leggen die regie in de handen van de wethouder Jeugd van de centrale stad. Op basis van deze uitgangspunten zullen de betrokken partijen zich inzetten om een klimaat te creëren waarin een goede ontwikkeling van jeugdigen mogelijk is. (Jong Amsterdam)
100
Uitvoeringsplan
Jong Amsterdam heeft zes speerpunten, waarvan één direct van toepassing is op jeugdzorg. Dit speerpunt van het Amsterdamse jeugdbeleid is het bieden van een sluitend zorgsysteem voor jeugdigen. Daarbij wordt ingezet op tijdige en adequate zorg op maat, een snelle, transparante en eenduidige indicatiestelling, en samenwerking en afstemming in de zorg, onderwijs en tussen de zorg- en onderwijsketen. (Jong Amsterdam). Eén van de actiepunten behorende bij dit speerpunt is het inzetten op een sluitende aanpak van zorg rondom het kind. Daartoe wordt ingezet op allerlei gebieden van jeugdzorg zoals Ouder-Kind-Centra’s in de hele stad, verbetering van de toegang tot jeugdzorg, samenhang tussen de zorg rond het kind en die rond volwassenen en maatwerk voor kinderen en jongeren die gebaat zijn bij een specifiek arrangement van onderwijs en zorg. Verder zullen de partners werken aan één loket voor toeleiding naar speciaal onderwijs en speciaal basisonderwijs, zo nodig gecombineerd met zorg. Er wordt ook gezorgd dat alle leerlingen in het vo kwalititatief hoogwaardig onderwijs en zorg krijgen aangeboden die aansluiten bij hun behoeften, mogelijkheden en talenten. De betrokken uitvoeringinstellingen zorgen dat gegevensregistraties in orde zijn, zodat bestanden onderling gekoppeld kunnen worden. In het meerjarenplan Jong Amsterdam / Kinderen Eerst worden programmalijnen beschreven die toegepast zullen worden ter realisatie van het beleid dat in Jong Amsterdam beschreven wordt. Drie van de vijf programmalijnen die Jong Amsterdam / Kinderen Eerst komen overeen met het beleid en resultaten zoals die in het speerpunt sluitende aanpak zorg genoemd worden. Ten eerste wordt dit gerealiseerd door middel van een programmalijn genaamd Referentiemodel jeugdbeleid. Dit programma heeft tot doel een model te ontwikkelen dat dient als referentiekader voor de aanpak van opvoed- en opgroeiondersteuning. Het model beschrijft het aanbod van producten en diensten, methodieken, verantwoordelijkheden, competenties en capaciteit en alles wat verder nodig is het preventieve jeugdbeleid zo effectief en efficiënt mogelijk in te zetten. De tweede programmalijn dat gebruikt wordt is Gezinsaanpak en zorg. Wanneer preventieve jeugdzorg niet meer toereikend is, er is dus sprake is van ernstige opvoeden opgroeiproblematiek moet er curatief ingegrepen worden. Deze tweede programmalijn richt zich op het investeren en verbeterde afstemming en coördinatie of aansturing van gespecialiseerde gezinszorg, gezinsgericht maatschappelijk werk en psychiatrische zorg. Het derde programma heet Gegevens en informatie. Dit programma richt zich op het registreren van gegevens om de continuïteit en doeltreffendheid van ondersteuning, signalering en zorg beter ondersteunen. De registratiesystemen van diverse instellingen sluiten op dit moment onvoldoende op elkaar aan. Het doel is om een eenduidige, correcte en actuele registratie van gegevens te bewerkstelligen door middel van het koppelen van systemen.
101
Financiering Financiering van het jeugdbeleid wordt op zich genomen door de partners van Jong Amsterdam. Zij zetten hun financiële middelen in om de actiepunten ten uitvoer te brengen. De belangrijkste financieringsbron wordt gevormd door de reguliere begrotingen van de deelnemende partners. Dit houdt in: de gemeentebegroting voor onderwijs, jeugd, sport en cultuur en zorg; De stadsdeelbegrotingen voor onderwijs en jeugd en welzijn, sport, cultuur en (deels) openbare ruimte; In het primair - en secundair onderwijs: de lumpsum (reguliere middelen) en de gewichtengelden; In het voortgezet onderwijs (vo) en vso: de reguliere middelen en gelden in het kader van de leerplusarrangementen; Jeugdzorg: middelen via het ROA (Regionaal Orgaan Amsterdam).
Den Haag De gemeente Den Haag heeft in 2006 het Actieprogramma Jeugd 2007-2010 opgesteld.
Doel Het doel van het jeugdbeleid van de gemeente is dat de jeugd “zich thuis voelt in Den Haag, zich kan ontwikkelen en ontplooien en de kansen pakt die er zijn”. Het jeugdbeleid richt op het optimaliseren van de kansen van jongeren vanuit een integrale visie. (Actieprogramma jeugd 2007-2010)
Uitgangspunten Een van de uitgangspunten van het jeugdbeleid van Den Haag is om de jeugd de figuurlijk de ruimte te geven. De gemeente meent dat overheden snel geneigd zijn om gedrag van jongeren te problematiseren en dat opgroeien gepaard gaat met ups en downs en afzetten tegen de heersende normen en waarden. Daarom is een mate van tolerantie voor het gedrag van opgroeiende jeugd nodig. Een tweede uitgangspunt is snelheid, duidelijkheid en een eenduidige aanpak van actieve ondersteuning van kinderen en jongeren die in probleemsituaties opgroeien of dreigen te raken. Ten derde, staat in het jeugdbeleid de behoefte van het kind centraal. Dit heeft tot gevolg dat het jeugdbeleid zich richt op het geheel waarin de jongeren opgroeien, zoals het gezin, de school, vriendengroepen en de straat. Daarnaast willen zij ruimte geven aan de stem van jongeren door middel van participatie. Het vierde uitgangspunt van de gemeente is het tegengaan van versnippering van jeugdbeleid door een gedeelde verantwoordelijkheid te geven aan verschillende organisaties. Samenhangend hiermee is het laatste uitgangspunt. De gemeente neemt de regie van het jeugdbeleid op zich door verantwoordelijkheid te nemen voor het samenbrengen van lokale en regionale partners, het sturen op voortgang en oplossingen het in jeugdbeleid en het samenbrengen van kennis, expertise en het creëren van ruimte voor vernieuwing (Actieprogramma jeugd 2007-2010).
102
Uitvoeringsplan Het actieprogramma bestaat uit vijf domein. Daarvan zijn er drie domeinen die expliciet betrekking hebben op jeugdzorg. Het eerste domein heet “Opvoeding en bescherming”. Ouders kunnen moeilijkheden ondervinden bij hun taak als opvoeders. Het actieprogramma streeft ernaar om hulpverleningsinstellingen voor opvoedingsondersteuning en – advies samen brengen in Centra voor Jeugd en Gezin. Het streven daarbij is: “Eén kind, één plan, één zorgcoördinator voor gezinnen met complexe problemen”. Er wordt ook gewerkt aan een digitale verwijsindex en elektronisch kinddossier om goed zicht te hebben op “vraag en aanbod” (Epidemiologisch bulletin, 2008). Het tweede domein heet “Jeugd en gezondheid” en richt zich op opvoedingsproblemen, onveilige gezinssituaties en gezondheidsrisico’s door leefstijl-gerelateerde problemen. De jeugdgezondheidszorg (JGZ) speelt een centrale rol bij opvoedingsondersteuning, begeleiding bij ziekteverzuim, vroegtijdig signaleren van risico’s bij kinderen en gezinnen en bij de uitvoering van gezondheidsbevordering. Het doel van het domein “Jeugd en gezondheid” is om maximale kansen te bieden aan kinderen en jongeren op een gezonde ontwikkeling. Er wordt ingezet op een stijging van het bereik van de JGZ onder alle 4-19jarigen naar 90% in 2008 (Epidemiologisch bulletin, 2008). Het domein “Iedereen binnen boord” richt zich op jongeren die ondanks alle inspanningen buiten de boot (dreigen te) vallen. Het jeugdinterventie-team (JIT) wordt ingezet om jongeren met meervoudige problemen verder afglijden of uitvallen en het bieden van perspectief op scholing en werk. Verder wordt er aangepakt op hinderlijke, overlastgevende en criminele jongeren en speciale aandachtsgroepen (dak- en thuisloze jongeren en jongeren van Antilliaanse en Marokkaanse afkomst). Gezinnen met meervoudige problemen die weigeren deel te nemen aan hulpverleningstrajecten. Bij deze gezinnen wordt VIG-methode (Vroegtijdige Interventie in Gezinnen) ingevoerd.
Financiering Financiering van de jeugdzorg zal door de inzet van reguliere middelen en een drietal andere bronnen worden bekostigd. Bovenop de reguliere middelen zal gebruik worden gemaakt van gelden die in de begroting 2007-2010 zijn gereserveerd voor een intensivering van het jeugdbeleid, pilotgelden die het ministerie van VWS de gemeente Den Haag ter beschikking stelt in het kader van pilot “Opvoeden in de buurt” voor de vorming van centra voor jeugd en gezin en extra middelen in de begroting toegekend voor een aantal onderdelen van het actieprogramma.
Rotterdam Het jeugdbeleid van Rotterdam is onderverdeeld in drie actieprogramma’s. Eén daarvan is gericht op zorg voor jeugd. Dit programma heet Ieder kind wint in Rotterdam. In het beleid staan de rechten als de plichten van kinderen en jongeren centraal. Ze hebben het recht op optimale ontwikkelingskansen, maar aan ongewenst gedrag worden duidelijke grenzen gesteld.
103
Doel Het doel van het Rotterdamse beleid voor jeugdzorg is er zijn voor kinderen waarbij problemen zich opstapelen en ouders de grip dreigen te verliezen. Dit wordt bereikt door vroegsignalering, meteen asequate hulp te bieden en eventueel daadkrachtig ingrijpen. Hierbij staat het belang van het kind centraal. “Ieder kind wint in Rotterdam” gaat uit van de verantwoordelijkheden van de gemeente. De eerste verantwoordelijkheid is de zorg voor vroegsignalering, preventie, laagdrempelige vormen van opgroeihulp, opvoedingsondersteuning en zorgcoördinatie. De andere verantwoordelijkheid is het een goede samenwerking van hulpverlenende instellingen. Om hierin te voldoen wordt ingezet op het uitbouwen, sluitend maken en vergroten van de slagkracht van de zorginfrastructuur. Het actieprogramma richt zich op vier hoofdthema’s: Vroegsignalering, Verkorting doorlooptijden en wachttijden, Portfolio zorgaanbod beter aansluiten bij de vraag en Sturing op gezamenlijk optrekken in de regio. Omdat investeren in de infrastructuur tijd kost, worden kinderen en gezinnen die daar niet op kunnen wachten opgespoord en door middel van een persoons- en gezinsgerichte aanpak geholpen.
Uitgangspunten Het actieprogramma baseert zich op een aantal uitgangspunten. Allereerst staat kiezen voor kinderen centraal. Om kinderen de kans te geven op een voorspoedige en gezonde ontwikkeling; in een veilig gezin, met ouders die hen stimuleren, ruimte om te spelen en goed onderwijs dienen ouders kinderen te voorzien in hun primaire levensbehoeften en een veilige haven te zijn. Het uitgangspunt is om ouders in staat stellen zo goed mogelijk deze rol te kunnen vervullen. Daarnaast is van belang is dat risico’s en problemen zo snel mogelijk worden gesignaleerd en aangepakt om onnodig verergeren te voorkomen. Daarbij is het belangrijk om dat er onder hulpverleners besef is dat plicht en verantwoordelijkheid hieromtrent. Daarnaast moeten hulpverleners ook de mogelijkheid krijgen om problemen te signaleren en rapporteren. Hulp dient direct in de directe leefomgeving beschikbaar te zijn. Op het consultatiebureau, in de kinderopvang, in het onderwijs, bij het jongerenwerk moet snelle, laagdrempelige hulp ter beschikking staan. Tevens dient er intensieve hulp in de directe leefomgeving aangeboden worden. Een hulpverlener die met het gezin thuis aan het werk gaat ervaart heel direct de opvoedings- en gedragsproblemen waarmee wordt geworsteld. Problemen worden vaak door een combinatie van factoren veroorzaakt. Versnippering in het jeugdveld en hulpverlening leidt ertoe dat risico’s en problemen vaak fragmentarisch, niet synchroon of te laat worden aangepakt. In plaats van een stuk van het probleem aanpakken moet hulp aan kinderen en gezinnen in alle leefgebieden tegelijkertijd worden aangepakt. Eén kind (of gezin); één plan; dat is het streven Niet alle problemen kunnen worden opgelost door eerstelijnswerkers. Wanneer er de noodzaak voor zwaardere hulp bestaat moeten eerstelijnswerkers voor advies en
104
vroegtijdige aanpak van zwaardere problematiek een beroep kunnen doen op specialisten en zwaardere of intensievere hulp moet snel beschikbaar zijn. De versnippering in het jeugdveld moet worden teruggedrongen door zoveel mogelijk onder één dak te plaatsen zodat er voor ouders, kinderen en professionals een duidelijk ingang voor hulp is. wanneer dit niet mogelijk is zullen instellingen moeten samenwerken op basis van goede samenwerkingsafspraken en goede afspraken over eindverantwoordelijkheid.
Uitvoeringsplan De meest problematische jongeren die dringend hulp nodig hebben worden opgespoord en door middel van persoons- en gezinsgerichte aanpak en met de inzet van een gezinscoach geholpen. Om vroegsignalering mogelijk te maken worden professionals gefaciliteerd om hun signaleringsfunctie waar te maken. Om hen hierbij te helpen wordt een checklist ontwikkeld en krijgen ze training aangeboden. Om signalering en samenwerking te bevorderen wordt er gebruik gemaakt van SISA (Signaleren en Samenwerken). Verder is voor ieder kind een elektronisch kinddossier beschikbaar, waarin alle informatie die bekend is via JGZ wordt opgeslagen. Het doel is dat eind 2008 kunnen ouders, jeugd en professionals terecht kunnen bij Centra voor Jeugd en Gezin voor advies, steun of hulp bij opvoeden en opgroeien. Het CJG voorziet in een laagdrempelig preventief of licht curatief basisaanbod en centrale toegang naar achterliggende jeugd(zorg)voorzieningen. Daarnaast wordt gesteeft naar een bereik van JGZ van 100%. Voor een effectieve aanpak van problemen rond het onderwijs moeten professionals en ouders samenwerken. Om dit te bewerkstelligen wordt een stadsbreeddebat over thema’s als invulling van goed ouderschap,dialoog en partnerschap tussen oudersen medeopvoeders, overbruggen van verschillenin cultuur en taal, steun en grenzen bij risico’s en problemen rond de opvoeding. Indien deze problemen te ingewikkeld kan teruggevallen worden op een zorgstructuur. Voor jongeren die niet te handhaven zijn, zijn er onderwijsopvangvoorzieningen waar onderwijs en jeugdzorg samenwerken om hen weer in het gareel, en terug naar school te krijgen. Tevens wordt een strengere navolging van de leerplicht gehandhaafd oa door intensieve samenwerking met justitie en politie en straatacties. Er wordt ingezet op kwaliteitsontwikkeling en betere ondersteuning van het jongerenwerk. Verder krijgen overlastgevende en criminele jongeren en persoonsgerichte aanpak op verschillende leefgebieden. Daarnaast wordt een Coordinatiepunt Nazorg ingericht voor een sluitende aanpak na detentie. Voor lichte en zware ondersteuning en begeleiding en de realisatie van nieuwe kamers wordt samengewerkt met corporaties, ROC’s en Jeugdzorg. Door middel van een DOSA-regisseur wordt vanuit de domeinen welzijn, onderwijs, zorg, jeugdzorg en justitie een gezamelijke aanpak gehanteerd voor multiprobleemjeugd- en gezinnnen. Indien dit niet het gewenst resultaat heeft, kan de DOSA-regisseur de
105
Jeugdconsul in actie stellen. Die heeft het mandaat om op directieniveau van instellingen snel oplossingen te bewerkstelligen.
Utrecht
Doel Als doel het de gemeente Utrecht zich gesteld dat de Utrechtse jeugd moet kunnen opgroeien tot gezonde, betrokken en zelfstandige burgers. Het jeugdbeleid dient effectief en efficiënt te zijn en leiden tot een zo goed mogelijke ondersteuning van de ontwikkeling en opvoeding van jeugd. Daarbij legt het beleid prioriteit bij: een vroegtijdige aanpak van problemen om risico’s te beperken; voorkomen van voor- en vroegtijdige schooluitval en stimuleren van jeugd om meer te bewegen.
Uitgangspunten De uitgangspunten van het Utrechtse worden effectdoelstellingen genoemd. Een van deze effectdoelstellingen heeft direct een relatie met jeugdzorg. Andere doelstellingen hebben een meer impliciete relatie met jeugdzorg. Hieronder vallen: brede ontwikkeling van jeugd, gezonde leefstijl, vrijetijdsbesteding, jeugd & veiligheid en scholing & werk voor jongeren. Expliciet in relatie met jeugdzorg staat de effectdoelstelling zorg- en hulpverlening. De gemeente erkent dat een goede opvoeding een beschermende factor is in het voorkomen van werk/onderwijs, gezondheids- en veiligheigdproblemen. Ouders zijn daarbij eerstverantwoordelijken. De gemeente wil opvoedings- en opgroeiproblemen bij jeugd en ouders vroegtijdig signaleren en aanpakken. Het streven is een effectieve en eenduidige zorgstructuur die aansluit bij de behoefte van jeugd en ouders.
Uitvoeringsplan In het thema zorg- en hulpverlening wordt ingezet op het ombouwen van de versnipperde en complexe zorgstructuur van een effectieve en eenduidige structuur. In de eerste plaats wordt van start gegaan met het vormen van Ouder-Kindcentra. Hierin worden opvoedingsondersteunende activiteiten in ondergebracht. Verder komen er zes Multidisciplinaire Beoordelingsteams (MBT’s) voor opvoed- en opgroeiproblemen. Hier worden signalen over opvoed- en opgroeiproblemen binnen vooraf vastgestelde termijnen beoordeeld en doorverwezen naar hulpverlening. Ook de coördinatie van zorg rond het gezin wordt hier aangepakt. De teams zijn continue bereikbaar, laagdrempeling voor professionals en sluiten aan op Bureau Jeugdzorg. Verder wordt het aanbod pedagogische hulpverlening afgestemd op de vraag en dient te zijn effectief en methodisch onderbouwd. Als meerdere hulpverleners bij het gezin zijn betrokken, dan vindt coördinatie van zorg plaats. Voor zorgmijdende multiprobleem gezinnen is er een specifiek aanbod.
106
Er wordt tevens een Jeugdmonitor ingesteld als instrument om te komen tot een passend jeugdbeleid. De staat van jeugd op tal van terreinen zoals lichamelijke en psychosociale gezondheid, veiligheid, leefbaarheid en middelengebruik gaat dienen om op stedelijk niveau, maar ook op wijk-, buurt- en schoolniveau beleid te maken, aanpassen en evalueren.
107
Bijlage 4: Interventies 4.1 Interventies voor risicojongeren in Amsterdam
4.1.1 Bijzondere Trajecten Risicojongeren, DMO Amsterdam. Positie Het programma Bijzondere Trajecten Risicojongeren is ontwikkeld door de Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling van de Gemeente Amsterdam. De rol van de gemeente in het programma is ontwikkelaar en regisseur. De daadwerkelijk uitvoering van de projecten in het programma zijn uitbesteed aan externe organisaties. DMO stelt de kaders op beleidsniveau en kijkt naar de positionering binnen de verschillende beleidsvelden. Binnen het programma wordt er gebruik gemaakt van groepstrajecten en individuele trajecten. Daarbij wordt samengewerkt met veel verschillende organisaties. Zo wordt het mentorproject Goal! georganiseerd vanuit Radar Advies en wordt lokale trajectbegeleiding verzorgd door verscheidene instellingen, onder andere op het gebied van jeugdzorg. Het programma is bedoeld als aanvulling op en versterking van de lokale infrastructuur. Het zijn trajecten aanvullend op alle andere (reguliere) voorzieningen. Visie De filosofie achter het programma is de motivatie voor onderwijs en werk op een positieve manier te stimuleren en competenties te vergroten (Evaluatie BTR 2006-2007). Het doel van het programma is de verbinding met onderwijs of werk te versterken of herstellen. Hiervoor zijn alternatieve leerstrategieën ontwikkeld die vanuit diverse beleidsvelden zoals onderwijs, arbeid, jeugdzorg, sport en culturele vorming jongeren weer verbinden met educatie, opleiding, werk en een regulier sociaal acceptabel bestaan. Het programma is ontstaan vanuit twee samenhangende beleidskaders Jeugd en Veiligheid en VSV. Binnen het programma zijn er trajecten die vrij preventief van aard zijn en andere trajecten die een ietwat zwaardere doelgroep bedienen. Daardoor is het moeilijk om als programma en in de begeleiding één focus te vinden. Het uiteindelijke doel is terug naar school en werk, maar de problemen zijn divers van aard. Vaak is het moeilijk school en werk als eerste en enige doel te formuleren. Vaak zijn het eerst en ook problemen met ouders, schulden, psychosociale problemen, etc. die aangepakt moeten worden. Aanmelding van jongeren Professionals in scholen, maatschappelijk werk en jeugdhulpverlening melden jongeren aan via de projectleiders van de verschillende trajecten. Werkwijze
108
Het programma houdt een aanvullend aanbod op de reguliere voorzieningen zoals onderwijs, welzijn en zorg in. Er wordt geen hulpverlening gegeven zoals in de zorg, maar er wordt gebruikt gemaakt alternatieve, onorthodoxe methoden. De projecten in het programma hebben allen een verschillende methodiek. Bij alle projecten is echter het doel om de verbinding met onderwijs of werk te versterken of herstellen. Zo gebruikt CATch kunst en cultuureducatie als middel om jongeren weer toe te leiden naar school of werk. Bij Sport-it is dat sport. Bij deze twee projecten volgen de jongeren maximaal een jaar, inclusief nazorg, een traject. Vanuit het project wordt gewerkt binnen een strategische driehoek. Daarin staat de jongeren bovenaan, daaronder zit in de ene hoek de partij die de jongeren aanmeld (de instroompartij) en in de andere hoek de partij die het project uitvoert (kunst- of sportdocent). Bij de instroompartijen worden vier domeinen onderscheiden: onderwijs, welzijn, zorg en arbeid. Binnen die driehoek wordt er samengewerkt om competenties te vergroten en motivatie voor onderwijs en werk te verhogen. In de driehoekssamenwerking wordt de ontwikkeling van de jongere gevolgd. Er wordt dan tussen instroompartij en projectuitvoerder afgesteld wat er aan de hand is, wat er nodig is en of het gevolgde project wel geschikt is voor de jongere. Het programma richt zich op jongeren in de leeftijd van 15 tot 23 jaar, die geen startkwalificatie bezitten en de binding met opleiding of werk dreigen te verliezen of hebben verloren en daardoor moeilijk bereikbaar zijn. De doelgroep is breed gedefinieerd om jongeren die zichtbare problematiek, maar ook de minder zichtbare problematiek te helpen. Zo is het aanbod ook toegankelijk voor bijvoorbeeld jongeren met psychosociale problematiek, het zogenaamde stille meisje achter in de klas. De aanpak van het programma spreekt aan omdat er wordt gewerkt vanuit een positieve benadering. Verder wordt er gewerkt vanuit een intrinsieke motivatie van de jongeren. De jongeren leren door deelname aan de projecten om op tijd te komen, te luisteren naar elkaar en samen te werken. Cultuureducatie is bijvoorbeeld een goed middel om te leren samenwerken. Wanneer jongeren niet samenwerken of naar elkaar luisteren, zal het eindresultaat niet goed zijn. Wanneer jongeren dit door eigen ervaring leren en daarbij een stukje zelfvertrouwen en positief zelfbeeld opdoen, is dit een duurzame leerervaring die van pas komt in hun verdere leven. Verder wordt er gebruik gemaakt van rolmodellen uit andere sectoren om jongeren een positieve boost te geven. Daarnaast is het outreachende karakter van het de projecten een sterk punt te noemen. De uitvoerders van de projecten gaan actief op zoek naar jongeren, waardoor veel jongeren bereikt worden. Ontwikkeling van de werkwijze Het programma is in 2003 ontstaan vanuit een bestuurlijke opdracht. De opdracht hield in: ontwikkel bijzondere trajecten voor risicojongeren daar waar bestaande interventies niet toereikend zijn en jongeren niet bereiken. Daarbij was het uitgangspunt om op een innovatieve manier te werk te gaan. Het moesten alternatieve leerstrategieën zijn en verschillende beleidsvelden betrekken. Door middel van gesprekken met professionals is geïnventariseerd waar behoefte aan was. Er werd een lacune geconstateerd in het aanbod voor jongeren die een verhoogd risico in hun ontwikkeling lopen. In samenwerking met DMO hebben partners in het veld toen invulling gegeven aan de
109
projecten. Omdat de diversiteit onder de Amsterdamse jongeren zo groot is en een ieder wat anders aanspreekt, is een palet van diverse projecten ontstaan. Die invulling is gegeven op basis van theoretische kennis (onderzoeken) en behoefte uit de praktijk. Van veel middelen zoals sport en cultuur is bekend dat deze effectief zijn als middel om jongeren competenties te leren. Ook mentorprojecten hebben bewezen een positieve uitwerking te hebben. Resultaten Schatting is dat in de projectperiode 2006-2007 ongeveer 5000 jongeren aan het programma hebben deelgenomen. Hiervan hebben bijna 2700 hebben deelgenomen aan Lokale Traject Begeleiding. De overige 2300 jongeren hebben aan de andere zes projecten deelgenomen. De effecten van de BTR-trajecten zijn onderzocht op het gebied van onderwijs, toeleiding naar arbeid, uitkeringen en justitiecontacten. Daarbij is de situatie van de deelnemers die het traject hebben afgerond vergeleken met de situatie van de deelnemers die het traject voortijdig hebben afgebroken. De BTR-trajecten zijn succesvol in het vasthouden van deelnemers. Het percentage uitvallers is bijna 12 procent. Hiermee zijn de projecten ruim onder het streefpercentage van dertig procent gebleven. Vier procent van de jongeren heeft het traject wel afgerond maar niet het gewenste resultaat behaald. Dit betekent dat 84 procent van de deelnemers het traject succesvol heeft afgerond. (Regioplan, 2008). In 2006-2007 werd het programma (afgezien van Lokale Traject Begeleiding) onder andere gefinancierd door ESF-gelden. Om te kunnen voldoen aan de eisen voor deze financiering moest voldaan worden aan de gestelde registratie-eisen. Deze hielden onder andere in dat er trajectplannen ingevuld werden, kopie van het ID van de jongere vereiste was, voortgangsformulieren ingevuld werden en presentielijsten ondertekend werden door de jongeren. Dit was niet iets waar de jongeren, professionals en vrijwilligers op zaten te wachten. Dit creëerde daarom een spanningsveld tussen het uitvoeren van de projecten en het voldoen aan eisen voor financiële middelen. Er is geleerd dat de positionering van het programma tussen verschillende beleidsvelden, lastig operen is. Het bewerkstelligt een vertroebeling van de positie. Verder is het programma tot nu toe niet voldoende structureel geïntegreerd in de verschillende beleidsvelden. Dit heeft ertoe geleid dat de trajecten een projectmatige aanpak bleven houden, en daarmee incidentele financiële middelen. Hierdoor kregen de trajecten een ad hoc karakter dat resulteerde in een korte termijn visie met onduidelijkheid over financiën en hoeveel jongeren bereikt konden worden. Uit de ESF-periode is geleerd dat een grondige administratie van het project, administratie van aanwezigheid en voortgang van jongeren demotiverend werkt voor jongeren en begeleiders. Vooral vrijwilligers zitten niet te wachten op het invullen van allerlei formulieren. Op het moment is het programma bezig met een herijking. Vanuit de politiek is actie gekomen om basisvoorzieningen op het gebied van jeugd, onderwijs en zorg op orde te krijgen. Vanuit die hoek is door reguliere voorzieningen het doel om jongeren terug te leiden naar school of werk gewaarborgd. Dit ondermijnd mogelijk het bestaansrecht van het programma, omdat het programma in de eerste plaats als aanvullend aanbod bedoeld was. Tijdens de herijking wordt op onderdelen gekeken of en
110
op welke wijze verder wordt gegaan met het aanbod van het programma Bijzondere Trajecten Risicojongeren. Gebruikte projecten en trainingen De projecten in het programma zijn CATch, Edutainment, Goal!, Sport-It, Weer aan de slag, ENIP! en Lokale Trajectbegeleiding. Tussen de projecten kan onderscheid gemaakt worden tussen individuele en groepstrajecten. Verder worden sommige trajecten begeleid door professionele zorgverleners en sommige door vrijwilligers. Elk van de projecten heeft een innovatieve manier van werken, zo gebruik Sport-it sport als middel en gebruikt Goal! een mentor als rolmodel voor de jongere. Enkele projecten die eruit springen zijn Goal! en CATch. Goal! behaalt goede resultaten. Dit heeft onder andere te maken met het feit dat Goal een individueel traject is waardoor maatwerk geleverd kan worden aan de jongere. CATch gebruikt cultuur als middel om te jongere competenties aan te leren. De jongeren leren door samen te werken een resultaat neer te zetten bijvoorbeeld in de vorm van een theaterstuk of rap. Verder spreekt het de jongeren aan op hun emoties doordat ze zich binnen de samenwerking moeten uitten en kwetsbaar opstellen. Daarnaast kan de cultuurvorm een vorm van emotionele expressie zijn. Wanneer ze aan het eind van het traject iets bereikt en gemaakt hebben is dat iets om trots op te zijn. Dit vergroot het zelfvertrouwen van de jongeren. Verder zien de professionals die dagelijks met de jongeren omgaan, de jongerenwerker of docent, hen van een positieve kant, terwijl zij vaak alleen een negatieve kant zien.
4.1.2 Goal!, Radar Advies Positie Goal! is onderdeel van het programma Bijzondere Trajecten Risicojongeren van DMO Amsterdam. De uitvoering van het traject ligt bij Radar Advies. Per jaar koppelt Goal! 500 jongeren en mentoren. Het project loopt sinds 2004. Sindsdien zijn ongeveer 2700 jongeren geholpen aan een coach. Dit zijn jongeren afkomstig uit heel Amsterdam. Het betreft veelal jongeren met een allochtone achtergrond. De mentoren zijn vrijwilligers die voornamelijk afkomstig zijn uit Amsterdam en vaak een goede baan en een gezin hebben. Maar ook bijvoorbeeld studenten en gepensioneerden zijn Goal-mentor. In eerste instantie was het een vraag of er te voldoen was aan het aantal vrijwilligers, maar dit is nooit een probleem geweest. Dit is mede te danken aan positieve berichten en aandacht. Visie De visie van het Goal! is werelden samen brengen. Dit wordt gedaan met het doel om beide kanten iets te leren. De jongere zit met bepaalde problemen. Dat kan zijn dat het op school of thuis niet lekker gaat. De vrijwilliger wil zich inzetten in de maatschappij. Het kader waarbinnen Goal! werkt is opgezet door DMO Amsterdam. Van daaruit is het doel om te voorkomen dat jongeren de binding met school of werk te verliezen. Goal!
111
opereert echter breder. Problemen die de jongeren ondervinden kunnen liggen op het gebied van school, thuis, maar ook op het gebied van vrije tijd en gezondheid. Deze visie van twee werelden bij elkaar brengen werkt vanwege het leeraspect en positieve aandacht die komt vanuit een niet-hulpverlenende sfeer. De jongere krijgt de kans iets te ervaren van een andere leefwereld en zijn sociale omgeving te verbreden. Daarnaast heeft de jongere iemand helemaal voor zichzelf die geen hulpverlener is. Vanuit Goal! wordt het belangrijk geacht dat jongeren die in de hulpverlening zitten iemand hebben die ze vanuit een ander perspectief aandacht geeft en helpt. Aanmelding van jongeren De aanmelding van jongeren gebeurt via mentorbegeleiders. Dit zijn professionals die werken met jongeren, bijvoorbeeld docenten op school. Wanneer zij zien dat jongeren een coach kunnen gebruiken, wordt Goal! ingeschakeld. Jongeren kunnen zichzelf ook via Internet aanmelden. Met behulp van een aanmeldformulier wordt bepaald wat een geschikte coach is voor de jongere. De jongere wordt doorgesproken met de mentor.Als deze het interessant lijkt, vind er een matchgesprek plaats, waarin de mentor en jongere elkaar voor het eerst ontmoeten. Er wordt dan van beide kanten beslist of ze met elkaar verder willen gaan. Na koppeling van een mentor en jongere door Radar wordt de mentor door de mentorbegeleider bijgestaan. Werkwijze De doelgroep van Goal! is breed. In principe worden jongeren ondersteunt die problemen ondervinden op het gebied van educatie. Zo worden er jongeren begeleid waarmee het ook wel goed komt, als er niets gebeurd, maar ook jongeren vanuit bijvoorbeeld de reclassering. Dan is het traject voornamelijk bedoeld als nazorg en ondersteuning tijdens reclassering. Een mentoraat duurt gemiddeld één jaar. Daarbij zien de jongere en de mentor elkaar één keer per week minimaal één uur. Tussen de mentorbegeleider en mentor is één keer per maand contact. Daarnaast organiseert de mentorbegeleider ééns per kwartaal intervisie voor mentoren. Halverwege het traject is er een voortgangsrapportage, na één jaar een eindrapportage. De invulling van het mentoraat is afhankelijk van de problematiek van de jongere en de relatie tussen de jongere en mentor. Het kan bijvoorbeeld voorkomen dat de jongere en de mentor afspreken in de bibliotheek om de jongere te leren hoe dat werkt, maar ze kunnen ook naar de bioscoop gaan, of een uurtje huiswerk maken. Een sterk punt van de aanpak is de vrijwilligheid van zowel de jongere als de mentor. Daarnaast werkt het samenbrengen van twee verschillende werelden. Zowel de mentor als de jongere leren daarvan. De leefwereld van de jongere wordt daardoor vergroot. Verder is belangrijk dat het een individueel traject is. De jongere heeft iemand helemaal voor zichzelf. Dat heeft een positieve invloed op de jongere. Wat tevens een sterk punt is de vrijheid in de invulling van het traject. De leidraad zijn de doelen die de jongere in het begin van het traject verwoord heeft. Hoe die doelen behaald worden is aan de jongere en zijn mentor. Bij Radar wordt verondersteld dat deze factor bijdraagt aan het vinden van een voldoende aantal mentoren.
112
Ontwikkeling van de werkwijze Goal! wordt uitgevoerd vanuit een opdracht van de gemeente. Radar is dus ook van start gegaan met het project vanuit deze opdracht. De werkwijze heeft zich gaandeweg ontwikkeld op basis van de praktijk. Daarbij is in het verleden gekeken naar voorbeelden uit Amerika. Er wordt gebruik gemaakt van de evaluaties in de vorm van eindrapportages van de jongeren. Verder heeft de gemeente via een onafhankelijk onderzoeksbureau een evaluatie uit laten voeren. Resultaten Uit de evaluatie van Regioplan uitgevoerd in 2007 aangaande de BTR projecten van de DMO Amsterdam (waar Goal! dus ook onder valt) wordt duidelijk dat de gemiddelde leeftijd van de deelnemers 15,8 jaar is. 55% van de deelnemers zijn meiden en 45% jongens. 94% van de deelnemers is ingeschreven als dreigend voortijdig schoolverlater. Qua afkomst is het grootste gedeelte van de jongeren Turks (31%) of Marokkaans (28%). Op het moment van de evaluatie kon het uitvalpercentage niet berekend worden. De reden hiervoor was dat meer dan de helft van de deelnemers (59%) het traject nog niet had afgerond. Op dat moment was 11% uitgevallen en 30% had het traject reeds afgerond. Van de deelnemers die een stabiele situatie op school als resultaat beoogden, heeft 94% dit resultaat volgens de eigen rapportage behaald (Regioplan, 2008). Volgens Radar is het moeilijk om de resultaten van het traject in te schatten. Over het algemeen zijn de ervaringen van betrokkenen bij het traject positief. Soms haalt een jongere de voorafgestelde doelen, zoals bijvoorbeeld het halen van een eindexamen, maar soms is het resultaat ook pas later zien. Om de echte resultaten te kunnen benoemen zou eigenlijk over 10, 15 jaar een onderzoek moeten worden gedaan naar de effecten. Waarschijnlijk zien jongeren pas veel later in dat het mentoraat een omslagpunt in hun leven is geweest. Vanuit Radar wordt het al als resultaat gezien dat twee verschillend mensen met elkaar opgetrokken hebben en allebei van elkaar geleerd hebben. Eén van de belangrijkste lessen die in de loop der tijd geleerd is, is dat de administratie een struikelblok kan zijn voor mentorbegeleiders en Rader. Er wordt in samenwerking met DMO aan gewerkt om de administratie te versimpelen. Een positieve les is de ervaring dat het werkt als twee vreemden, een jongere en een mentor, aan elkaar gekoppeld worden. Dit heeft op beiden een positieve invloed. Er is ook geleerd dat het niet altijd werkt, en dat het een enkele keer mis kan gaan. Verder is het bij het werken met jongeren belangrijk om te onthouden dat er meestal ‘kleine’ resultaten behaald worden. Er moet ook rekening gehouden worden met het feit dat jongeren wisselvallig zijn. Daarnaast is vrijwilligheid en motivatie heel belangrijk, zonder dat lukt het niet.
113
4.2 Interventies voor risicojongeren in Den Haag
4.2.1. Jeugd Interventie Team Positie Een aantal jaren geleden is vanuit de gemeente geïnitieerd om één toegang tot hulp voor risicojongeren te organiseren. De voorloper van het JIT heette Transfer. Bij de organisatie van één toegang van voor risicojongeren is Transfer samengevoegd met enkele andere organisaties tot het JIT. De basis voor de methodiek van het JIT is gebaseerd op die van Transfer. Enkele modules van de Kans zijn hieraan toegevoegd als aanvulling op de bestaande methodiek. Het JIT is de grootste en belangrijkste organisatie die hulp op een dergelijke manier aanbiedt aan risicojongeren in een vrijwillig kader. Er bestaan enkele welzijnsorganisaties die ook trajectbegeleiding aanbieden, maar het JIT onderscheidt zich door de methodische werkwijze, kwaliteit, deskundigheid en professionaliteit die het aanbied. Uniek voor het JIT is de ondersteuning van een gedragsdeskundige. Er wordt veelvuldig samengewerkt met andere organisaties om bij te dragen aan een sluitende ketenaanpak. Wanneer het nodig is biedt het JIT hulp aan andere organisaties of wordt een jongere vanuit het JIT begeleid naar een organisatie die de juiste hulp kan bieden. Visie De visie van het JIT is dat de jongeren het beste geholpen kunnen worden in hun eigen vertrouwde omgeving. De belangrijkste uitgangpunten van het JIT zijn: de jongere centraal, in de omgeving van de jongere, bij de jongere uitgaan van het positieve, outreachend, ervoor zorgen dat de jongere de juiste mensen om zich heen heeft staan. Er is voor deze methode gekozen omdat vanuit de praktijk bleek dat deze goed aansluit bij de jongeren. Het is een werkwijze in de omgeving van de jongeren waarbij op het niveau van de jongeren wordt meegepraat, meegedacht en meegekeken naar hun problemen. Het doel is de omgeving van de jongeren op te bouwen en te activeren, de jongere zelfredzaam te maken, de jongere terug naar school te leiden en recidive te voorkomen. Over het algemeen wordt ingezet op meer perspectief bieden in het leven van de jongere. Een belangrijke factor voor het succes van de methode is de inzet van specifieke medewerkers bij het JIT. Er wordt vanuit het JIT ingezet op een nauwkeurige selectie van medewerkers die de visie van het JIT herkennen en er wordt geïnvesteerd in hun professionaliteit en deskundigheid dmv trainingen. Dit betaald zich uit in succes in de begeleiding van jongeren. Aanmelding van de jongeren De reden dat een verwijzer voor het JIT kiest is omdat het JIT de belangrijkste aanbieder is op het gebied van vrijwillige, intensieve en outreachende trajectbegeleiding van risicojongeren en omdat het JIT zich onderscheidt op het gebied van kwaliteit en deskundigheid, het soort medewerkers, lage caseload. Andere redenen, en waarom
114
vooral ook jongeren kiezen voor het JIT, is dat de werkwijze aansluit op het niveau van de jongere en dat er meteen wordt aangepakt door middel van hand-in-hand begeleiding. Voor de bekendheid van het JIT wordt veel aan PR gedaan. Door middel van presentaties wordt het JIT binnen allerlei organisaties gepresenteerd. Een andere belangrijke tool het contact van het JIT via de jongeren met organisaties en mond-tot-mond reclame van jongeren onderling. Werkwijze De programma’s van het JIT zijn gebaseerd op JIT preventief en doorontwikkeld vanuit de behoefte van de jongeren. Omdat JIT preventief in sommige gevallen niet voldoende bleek te zijn om de jongere te helpen, is een andere invulling gegeven aan het bestaande programma door bijvoorbeeld intensievere hulp aan te bieden. De ontwikkeling van het JIT preventief programma is begonnen met een problematische situatie met jongeren in de Schilderswijk. Bureau Instap heeft toen Transfer, de voorloper van het JIT, opgezet om aan te pakken op één doelgroep en één etniciteit. Vanwege het succes van dit project werd het doorgevoerd naar een breder doelgebied en doelgroep. In de beginfase van Transfer zijn vier maatschappelijk werkers aangesteld om te netwerken met organisaties voor jongeren om bekend te maken wat er gedaan gaat worden, voor welke doelgroep, wat de werkwijze is en hoe Transfer te bereiken is. Voordat het daadwerkelijke werken met jongeren begint, worden medewerkers eerst intensief getraind. Daarin wordt geleerd om (gedeeltelijk) los te laten wat is geleerd en aan te leren om de omgeving van de jongere te versterken om vervolgens de jongere los te laten. Er wordt vanuit het JIT meegewerkt aan verbetering van de methode. Zo is in samenwerking met Van Montfoort en Hogeschool InHolland project “ versterking van het sociale netwerk in de ambulante begeleiding van zwerfjongeren ingezet om verfijning van de methode op het gebied van netwerken/ VIPS te realiseren. Ook als blijkt dat iets verbeterd moet worden in de aanpak van JIT, kunnen er in de werkwijze bepaalde elementen afgestoten of geïmplementeerd worden. Enkele jaren geleden is er vanuit de gemeente, door professor Diekstra een evaluatie uitgevoerd, een zogenaamde APK keuring. Adviezen vanuit deze evaluatie worden voorgelegd aan de gemeente. De adviezen worden echter niet direct/ altijd overgenomen door de gemeente, zoals bijvoorbeeld het advies om de caseload te verlagen van zes naar vier jongeren. Ontwikkeling van de werkwijze De uitgangspunten van het JIT komen overeen met de Nieuwe Perspectieven methode. Grondlegger van de Nieuwe Perspectieven methode is Jan van Susteren. Zijn visie is ontwikkeld op basis van de praktijk. De methode is beschreven/ontwikkeld door zijn eigen en Bureau Instap. Bureau Instap heeft in 2001 Transfer, de voorloper van het JIT, opgezet. Bureau Instap is een aantal jaar geleden overgenomen door van Montfoort, deze is nu tevens licentiehouder van de methode.
115
Resultaten Niet alleen het JIT zelf is positief over de resultaten, maar ook het netwerk en de gemeente. JIT preventief is qua resultaten een goed product. In 2005 waren dat er bijna 700, in 2007 is dat aantal gegroeid naar 882. Hoewel in het begin het aandeel vrouwen nog maar 20% was, is dit in 2007 gegroeid naar 45%. In 55% van de gevallen hebben de jongeren een leeftijd tussen de 18 en 21 jaar, en in 65% zijn de jongeren van allochtone afkomst. In totaal zijn er 575 trajecten uitgevoerd. In 246 (43%) van de gevallen heeft het programma op alle leefgebieden een positieve invloed gehad, in 221 (38%) trajecten op één of meerdere gebieden. Dit betekend dat ruim 80% vooruitgang heeft geboekt op één of meer leefgebieden. Er zijn 108 trajecten voortijdig afgebroken. In 56 van de afgebroken trajecten werd wel vooruitgang geboekt, in 39 van de gevallen niet en van 13 is dat onbekend. Sterke punten van het JIT zijn de professionaliteit van de medewerkers en een methode die aansluit bij de jongeren. De algemeen werkende factoren voor interventies (Nederland Jeugdinstituut) zijn alle van toepassing op het JIT. Het creëren van een goede relatie en in het vinden van een aansluiting bij de motivatie van de jongere wordt bewerkstelligd door blanco met de jongere aan de slag te gaan. Er wordt geen gebruik gemaakt van allerlei informatie van derden. Daarnaast wordt er ook gekeken naar de behoefte van de jongere aan een bepaald type hulpverlener. Verder wordt door het stellen van korte en lange termijn doelen de motivatie van de jongere geprikkeld. Door het halen van korte termijndoelen wordt het voor de jongere duidelijk dat doelen behaald worden en blijft de jongere gemotiveerd. Gebruikte projecten en trainingen Het programma van JIT verzorgt zelf lichte ondersteuning bij bijvoorbeeld psychosociale problematiek. Ook wordt er begeleiding richting de ouders gegeven. Verder worden verschillende modules uit sociaal vaardigheidstraining gegeven en wordt er gewerkt aan het wegwerken van weerstanden bij jongeren. Daarnaast wordt ook regelmatig gebruik gemaakt van gedragsinterventies en trainingen. Trajecten die eruit springen zijn behandeltrajecten vanuit de Waag en Palmhuis, onder andere equiptraining. Dit is een training gericht op gedrag in een groep. Projecten op het gebied van schooluitval zijn Basta en Time Out.
4.2.2 Equiptraining, de Waag Positie De Waag is een centrum voor ambulante forensiche psychiatrie en heeft vestigingen in Amsterdam, Den Haag, Utrecht, Flevoland, Rijnmond, Haarlem, Ledien en Zeeland. De Waag behandeld personen die met politie of justitie in aanraking komen of dreigen te komen. Dit zijn personen die delicten hebben gepleegd of andere vormen van grensoverschrijdend gedrag (agressie, zeden, geweld, stalking, drugshandel). De opdrachten van de Waag zijn afkomstig vanuit justitie, reclassering en allerlei andere jeugdhulpverleningsinstanties, waarvan het JIT er één van is. Bij de verwijzing is er vaak
116
sprake van een juridisch kader, maar behandeling kan ook in een vrijwillig kader plaatsvinden. Naast de Waag geven een aantal andere justitiële inrichtingen ook Equip. “De Equip training is onderdeel van het aanbod voor de jeugd. Op het moment dat er problemen zijn met de sociale vaardigheden of agressie, of keuzes maken. Dan wordt iemand geïndiceerd voor de Equip training.” Visie De algemene doelstelling van de Waag is ambulante behandeling te bieden aan mensen vanaf ca. 12 jaar die door wets- of ander grensoverschrijdend gedrag met justitie in aanraking zijn gekomen of dreigen te komen en bij wie verondersteld wordt dat een behandeling de kans op recidive kan verkleinen en bij wie sprake is van enige motivatie. De visie van de Equiptraining is dat: “wanneer er sprake is van probleemgedrag bij jongeren wordt verondersteld dat een cognitieve, gedragsmatige aanpak gericht op het hanteren van boosheid, het aanleren van sociale vaardigheden en het op hoger niveau brengen van de morele ontwikkeling het meest effectief is.” Deze visie werkt omdat het probleem in een breed perspectief geplaatst wordt. Er wordt dus gekeken naar de achtergrond van het probleem. De basis van deze benadering heeft drie pijlers: omgaan met agressie, omgaan met sociale vaardigheden en het maken van morele keuzes. Het gaat om eerst helder te krijgen wat de achtergrond van agressie is, vervolgens vaardigheden aangereikt krijgen om daar beter mee om te gaan en verder het bewust maken waar jongeren mee bezig zijn. Wat verder een werkzame factor is, is dat de groep het werk doet. De invloed van een groep op een jongere is groter dat die van ouders of een begeleider. Equip werkt dus vanuit een aanpak waarbij de groep het werk doet, elkaar corrigeert en leert van elkaar. Aanmelding van jongeren Jongeren worden bij de Waag aangemeld door verwijsinstanties (jeugdreclassering, jeugdzorg, rechtbank, Raad voor de kinderbescherming, reguliere GGZ, politie, ouders, school). Tijdens de intake wordt er een probleemanalyse gemaakt en daarna wordt in een risicotaxatietraject bekeken of er indicaties zijn voor Equip. In het risicotraject worden alle leefgebieden geïnventariseerd en gekeken waar de problemen liggen. Indicaties voor Equip zijn problemen op het gebied van delicten of delictdreigend gedrag. Verder moet er iets van probleembesef zijn en er moet sprake zijn van een minimale motivatie. Contra indicaties zijn fors middelengebruik en hele forse psychiatrische problematiek. Na de aanmelding bij Equip doet een Equiptrainer een screening en een kennismakingsgesprek met de jongere, ouders en verwijzer. Werkwijze Het doel van Equip is het terugdringen van recidive. Daarbij wordt gebruik gemaakt van een gestructureerd programma waarbij vaste onderdelen (probleemnamen, denkfouten, sociale vaardigheden, omgaan met agressie en morele keuzes) in vaste volgorde wordt aangeboden en waarin gebruik wordt gemaakt van groepsdynamische aspecten.
117
“In principe is het zo dat tien bijeenkomsten agressie zijn, tien bijeenkomsten sociale vaardigheden, tien bijeenkomsten morele keuzes. Er wordt altijd begonnen met het inventariseren van de denkfout. Je hebt vier denkfouten. En de probleemgebieden, dat mensen zicht hebben op wat hun probleemgebieden zijn. Vervolgens worden om en om die dingen uitgewerkt. Bij agressie is het veel uitleggen, maar vervolgens ook de hele tijd mensen laten nadenken. Sociale vaardigheden is één en al rollenspel, intrainen, intrainen. Morele keuzes dat is vaak een keuzesituatie, daar worden een aantal vragen over gesteld. Dat kan je door een bepaald protocol vormgeven. Je begint altijd met de mensen die de moreel juiste keuze maken. En dan ga je argumenten inventariseren. En dan ga je mensen de beurt gegeven die minder moreel juiste keuzes maken. Ga je hen argumenten inventariseren. Dan zeg je: als je hun nou hoort, wat vind je daarvan, blijf je bij je standpunt of niet?” De training wordt gedurende 15 weken twee keer per week gegeven. Aan het begin van de training is er een gesprek met de ouders, halverwege en aan het einde van de training wordt er een evaluatie gehouden. Sterke punten van zijn deze aanpak zijn de structuur, het hanteren van de drie pijlers en het gebruik maken van de groepsdynamica. De structuur en het strakke programma is belangrijk om aan vast te houden, vanwege de opbouw in het programma en duidelijkheid voor de jongeren. “Die structuur helpt erbij om dat gedrag in te dammen. Dat is in die zin voor jongeren functioneel.” Tegelijkertijd is er ook de vrijheid om te reageren op onderwerpen of problemen waar de jongeren mee zitten. Om hierop te kunnen reageren en tegelijkertijd de structuur en de opbouw vast te houden, moeten trainers het programma goed onder de knie hebben. Verder is het belangrijk dat de groep het werk doet. De taak van de trainers is voornamelijk het faciliteren van het programma. “Hoe minder ik kan zeggen hoe beter. Je leert meer van elkaar…… wij als ouders kunnen opvoeden wat we willen… als een groep een norm stelt, daar zijn ze veel gevoeliger voor.” Verder is de werkwijze van de drie pijlers een sterk punt. Daarin wordt niet alleen de agressie geanalyseerd, maar worden ook sociale vaardigheden en morele keuzes behandeld. Uiteindelijk is het ook heel belangrijk om aan te sluiten bij de jongeren. Door eerlijk te zijn en tegelijkertijd begrip en interesse te tonen. “En het aansluiten bij jongeren, dat is denk ik ook de kern” Ontwikkeling van de werkwijze Het programma is oorspronkelijk ontwikkeld in de Verenigde Staten. Er wordt daar binnen gevangenissen veel mee gewerkt. In 1999 heeft Forensisch Centrum
118
Teylingereind het programma naar Nederland gehaald. Vanwege het succes bij Teylingereind heeft de Waag het programma overgenomen, vertaald en aangepast aan de ambulante populatie. In 2008 is er een stichting Equip opgericht met als doel de kwaliteit te bevorderen en om de programma integriteit te waarborgen. Er is sinds kort ook een bijzondere leerstoel in Utrecht die bekleed wordt door dhr. D. (Daan) Brugmans. “Je moet je aan het programma houden, niet je eigen ding er mee doen, want dan gaat verdwijnen mogelijkerwijs de werkzame elementen.” Resultaten In de VS heeft onderzoek bewezen dat Equip bijdraagt aan het terugdringen van recidive. Op dit moment worden er meerdere onderzoeken gedaan over het programma in Nederland. “Zijn de effecten hetzelfde in Amerika en stel dat dat niet zo is, wat moeten we dan doen?” Op dit moment zijn er slechts in beperkte mate resultaten beschikbaar. Er zijn heel kleine resultaten, er is bijvoorbeeld gezien dat mensen na de Equip minder denkfouten maken. Er zijn enkele artikelen verschenen van Carlijn Nas en Daan Brugmans. Wat betreft de ervaringen van de medewerkers; die zijn positief. “En dan heb ik het niet over dat ze allemaal niet meer recidiveren. Ik vind het een effect dat mensen ervaren dat je wezenlijk in ze geïnteresseerd bent. Het herstelt hun wereldbeeld. En er zijn natuurlijk een aantal jongeren die niet meer terugvallen.” Verder zijn er ervaringen waarin de hoofdbehandelaars een groot positief verschil opmerkten, zoals een meer volwassen houding, en makkelijker praten. “Dat is altijd mijn bezwaar tegen wetenschappelijk onderzoek, terwijl ik ook besef dat het er moet zijn, omdat ik denk we hebben het over mensen.” Er is het besef dat zelfs wanneer de jongeren toch weer recidiveert, het programma eventueel op langere termijn bijdraagt aan een positieve ontwikkeling. “Er is gewoon bekend dat het effect van een behandeling, ik geloof voor 80% wordt bepaald door de non-therapeutische variabelen. En dat betekent of je contact kan maken. Dat het er niet toedoet volgens welke methodiek je werkt. Als je contact kan maken, dat je aandacht heb, etc, dat dat het meest werkzame is.” Enkele dingen die veranderd kunnen worden is een betere inbedding in de organisatie. Dat is belangrijk om goed te kunnen indiceren wanneer Equip nodig is en wat er te verwachten is. Verder is het wenselijk dat het boek geupdate wordt met adequate voorbeelden die van toepassing zijn op de groepen waarmee gewerkt wordt.
119
Een belangrijke les die in de loop der tijd geleerd is, is om te werken met gesloten groepen (geen nieuwe toestroom). Dit geeft namelijk onrust in de groep. Daarnaast is het ook belangrijk om groepsleden goed te screenen en matchen. Verder is het belangrijk om te werken met ervaren trainers. En de tijd nemen om de samenwerking tussen de trainers goed te laten verlopen (er zijn altijd twee trainers per groep). Daarbij is het nodig om goede afspraken te maken, van rol te wisselen, hardop te durven overleggen en te evalueren. Dit is belangrijk omdat de jongeren feilloos aanvoelen of de samenwerking wel of niet goed verloopt. Er wordt altijd een man en een vrouw voor een groep gezet om te kunnen reflecteren op mannelijke en vrouwelijke waarden.
4.3 Interventies voor risicojongeren in Rotterdam 4.3.1 Onderwijsopvangvoorziening Eenheid Zorg, Stichting LMC Positie In 2003 werd door drie besturen voor voortgezet onderwijs, die in ongeveer 85-90% van het totale voortgezet onderwijs in Rotterdam aanbieden, een convenant gesloten dat ieder bestuur verplichte een onderwijsopvangvoorziening te hebben. Deze voorzieningen dienen ervoor om leerlingen uit het reguliere voortgezet onderwijs op te vangen en een traject aan te bieden waarin onderwijs en jeugdhulpverlening gekoppeld worden. Eenheid Zorg valt onder de stichting LMC, één van de drie besturen. In totaal bieden de drie besturen 154 plaatsen aan voor leerlingen. Eenheid Zorg neemt 98 van deze plaatsen voor zijn rekening. Eenheid Zorg is de grootste aanbieder van dergelijk plaatsen in Rotterdam. De onderwijsopvangvoorzieningen zijn uniek ten opzichte van andere organisaties voor risicojongeren, omdat deze voorzieningen zich bezig houden met plaatsvervanging van school. Wanneer jongeren het traject doorlopen hebben kunnen zij gewoon verder gaan met het reguliere schoolprogramma. Eenheid Zorg werkt samen binnen het convenant en met Koers VO, een samenwerkingsverband van scholen binnen Rotterdam. Daarnaast is medewerking van Stek Jeugdzorg geïntegreerd in Eenheid Zorg. Een docent en een medewerker van Stek Jeugdzorg verzorgen samen onderwijs en hulpverlening voor een groep leerlingen. Stek Jeugdzorg verleent deze hulp binnen een indicatie van Bureau Jeugdzorg. Visie Het uitgangspunt van Eenheid Zorg is één kind, één plan. Er wordt uitgegaan van de behoefte van de jongere om daarop de hulp af te stemmen. Er is voor deze visie gekozen omdat vanuit de praktijk duidelijk werd dat andere, meer procedurele, werkwijzen niet hielpen. Deze procedures zijn namelijk vaak al toegepast in het voortraject van de jongere. Deze werkwijze werkt omdat de leerling zich vaak nu eindelijk begrepen voelt, omdat er uitgegaan wordt van de behoefte van de jongere. Als een jongere zich begrepen voelt en gerespecteerd ontstaat er vertrouwen, op die basis kan gewerkt worden aan de problemen van de jongere. Deze basis van vertrouwen is vaak wat er ontbreekt in de relatie tussen leerlingen en docenten in het reguliere onderwijs. Vanuit
120
het expertisecentrum van Eenheid Zorg worden er ook trainingen gegeven aan docenten, om deze te stimuleren zich meer te verdiepen in de problematiek van een leerling. Aanmelding van jongeren De aanmelding van jongeren
verloopt
via
de
scholen
door
middel
van
een
aanmeldingsformulier en een diagnostisch beeld van een maatschappelijk werker. Na de aanmelding wordt een intake gesprek gehouden en een dossier opgemaakt dat naar de centrale intake commissie wordt gestuurd. In die commissie zitten vertegenwoordigers van de besturen, zorgmanagers van de onderwijsopvangvoorzieningen, orthopedagogen het dossier hebben opgesteld en vertegenwoordigers van Bureau Jeugdzorg, Leerplicht en het speciaal onderwijs. In die commissie wordt het dossier besproken, gekeken naar de aard van de problematiek en wordt besloten waar de leerling wordt geplaatst. Werkwijze Na plaatsing van de leerling wordt er bepaald welke aanpak nodig is en wordt een begeleidingsplan opgesteld. Dit gebeurt op basis van de doelen in het indicatiebesluit en gesprekken met school, ouders en de jongere. De eerste maand van het traject dient als observatie en wordt bekeken of de jongere inderdaad het gedrag vertoont dat aangegeven werd door de verwijzer en wordt inzicht verkregen in de inzet, motivatie, en de mogelijkheden van de jongere. Na deze eerste periode vindt een evaluatiegesprek plaats en kunnen doelen eventueel bijgesteld worden of nieuwe doelen gemaakt. Daarna start de behandelfase. Gedurende deze fase wordt de jongere onderwijs in combinatie met jeugdhulpverlening geboden. Het doel van het traject is om de jongere weer geschikt te maken voor het reguliere onderwijs. Er wordt ingezet op het versterken van postitieve leer- en gedragskenmerken, de leerling inzicht te laten krijgen in de persoonlijk kwaliteiten en valkuilen en leren daarmee om te gaan en de leerling kennis laten maken met het principe van zelfredzaamheid en eigen verantwoordelijk. Er wordt daarbij aangegrepen op meerdere leefgebieden, zoals de thuissituatie en vrije tijd. Daarbij wordt intensief contact gehouden met thuis, huisbezoeken afgelegd en ingezet op vrijetijdsbestedingen. Na de behandelfase vind de uitstroomfase plaats. Hierin wordt de leerling teruggeplaatst in een voor de leerling geschikte onderwijsvoorziening. Na het traject houdt de mentor van de leerling contact met school en wordt gekeken hoe het de leerling op de nieuwe leerplek vergaat. Ontwikkeling van de werkwijze Aanleiding voor een aanpak voor risicojongeren via Eenheid Zorg is het convenant geweest dat gesloten is door de drie grooste besturen voor voortgezet onderwijs in Rotterdam. Er bestond namelijk sterk de behoefte om een aanpak te creeren voor deze leerlingen die niet incidentieel was en afhankelijk van één bestuur, maar om dat breed aan te pakken. Door het convenant kon kennis en inzicht gebundeld worden en gekomen worden tot een gestructureerde aanpak voor risicojongeren. Deze aanpak is vrijwel uniek in
Nederland.
Vooral
in
de
zin
van
integratie
van
jeugdhulpverlening
in
de
onderwijsopvangvoorziening. De gebruikte methodiek van Eenheid Zorg is van origine een spijbelopvang project.. Door de jaren heen is binnen die methodiek een grote ontwikkeling geweest. Gedeeltelijk is uitgegaan van de bestaande methodiek, maar deze
121
is in de loop der tijd op basis van praktijkkennis aangepast. Ook is de professionaliteit van
handelen
verhoogd.
Hierin
wordt
mede
geïnvesteerd
door
bijscholing
van
medewerkers. De aanpak wordt op basis van interne evaluaties aangepast om te kunnen voldoen aan de vraag vanuit de jongeren. Hierdoor ontstaat ook samenwerking met externe partners. Resultaten In het schooljaar 2007-2008 zijn 69 leerlingen opgevangen bij Eenheid Zorg. Het grootste deel (71%) daarvan waren jongens. Meestal blijven de leerlingen 1 tot 4 maanden op bij Eenheid Zorg (62,9%). Tien procent bleef korter dan een maand, de overige leerlingen bleven langer dan 4 maanden. In een derde deel van de gevallen zijn de jongeren teruggeplaatst naar hun eigen school. 22% werd op een andere school geplaatst, 13% naar het MBO en 17% naar het speciaal onderwijs. Dit betekend dat 65% van de geplaatste leerlingen bij Eenheid Zorg teruggeplaatst is naar het reguliere onderwijs. De algemeen werkende factoren van een interventie (NJi) blijken allemaal van toepassing te zijn op de aanpak van Eenheid Zorg. De caseload voor een docent en hulpverlener is elf leerlingen. Het is eventueel wenselijk om deze caseload omlaag te brengen. De bepalende factor voor deze caseload is echter de bekostiging zoals die vanuit de hulpverlening wordt toegepast voor lichte hulpverlening. Een belangrijke les die in de loop van de tijd is geleerd is dat er aangesloten moet worden bij de behoeftes van de jongere. Dat moet als uitgangspunt genomen worden, en van daaruit gekeken worden wat er nodig is om alles weer op de rails te krijgen. Er wordt erkend dat de inzet bepalend is in de resultaten van het programma. Gebruikte projecten en trainingen Vanuit de jeugdhulpverlening vinden er in de behandelfase van het traject trainingen plaats.
Die
kunnen
bestaan
uit
individuele
gesprekken,
groepsgesprekken
of
trainingsprogramma’s. Toegepaste trainingsprogramma’s zijn Rots&Water van Stek Jeugdzorg en Goldstein ART agressie-reductie training. Zwaardere begeleiding op het gebied van agressie wordt gegeven door Dok, een forensisch psychiatrische instelling. Deze trainingen leren jongeren om te gaan met bepaalde situaties. Op het gebied van vrijetijdsbesteding wordt ook gebruikt van sportzorgtrajecten van Stek Jeugdzorg en Urban Art&Culture vanuit Tournesol. Met deze trajecten wordt aangesloten bij de doelstelling om talenten van jongeren te ontwikkelen. Door de onwikkeling van deze talenten bouwen de jongeren meer zelfvertrouwen en levenskracht op.
4.3.2. Sportzorgtrajecten en Rots&Water-training, Stek Jeugdhulp Positie Het interview bij Stek Jeugdhulp betrof twee projecten, namelijk Rots&Water en het sportzorgtraject. Beide projecten hebben te maken met bewegen. Rots&Water is een psychofysieke training voor jongeren. Het sportzorgtraject is een project opgezet om
122
jongeren een steuntje in de rug te geven en de drempel lager te maken om te gaan sporten. In Rotterdam zijn er een aantal jeugdzorgorganisaties. Met drie van deze organisaties wordt samengewerkt binnen het sportzorgtraject. Naast Stek zijn dit Flexus Jeugdplein en Horizon. Visie Deze visie wat betreft Rots&Water is overgenomen van het bestaande trainingsprogramma. Het programma gebruikt een psycho-fysieke didactiek. Dat betekent dat het een fysiek programma is wat wordt ondersteund door korte groepsgesprekken, waarin ruimte is voor zelfreflectie, en het maken van korte opdrachten. Voor deze invalshoek is gekozen omdat vooral jongens in de eerste plaats fysiek in de wereld staan. Zij beschikken over een enorme dosis energie die uitnodigt, en soms dwingt, tot bewegen. Daarnaast is het ook zo dat de meeste jongens, vergeleken met de meeste meisjes, meer moeite hebben met het verwoorden van gedachten, gevoelens en emoties. Jongens volgen meer een fysiek-emotionele ontwikkelingsweg (zelfkennis door bewegen, doen, onderzoeken) Meisjes volgen meer een verbaal/rationeel-emotionele ontwikkelingsweg. (zelfkennis door reflectie en verbale communicatie) De psycho-fysieke didactiek van het Rots en Water programma voegt beide ontwikkelingswegen samen in één programma. (Rots en Water, 2009). Rots&Water werkt omdat de training juist rekening houdt met de ontwikkelingsweg van jongens. Door middel van beweging de jongere iets te laten ervaren en leren werkt beter dan de jongere aan een tafel zetten en iets uitleggen. De visie van het sportzorgtraject is jongeren door middel van een duwtje in hun rug, een extra opstapje, te helpen om te gaan sporten. Dit wordt belangrijk geacht omdat sport veel bij kan dragen aan ontwikkeling en verbetering van het gedrag van jongeren. Verder heeft elke sport weer andere positieve elementen. Zo wordt bij boksen veel discipline bijgebracht en kan het teamelement bij basketbal een positieve invloed hebben. Het probleem is dat veel jongeren tegenwoordig niet meer sporten. Het is minder een gewoonte geworden, zeker in allochtone culturen. Een andere factor is dat veel ouders een sport niet kunnen betalen. Aanmelding van jongeren Rots&Water is opgenomen in het programma van Basta en is standaard bij onderwijsopvangvoorzieningen zoals Eenheid Zorg. Basta is een motiverende leerstraf voor leerplichtige jongeren in het voorgezet onderwijs die hardnekkig en veelvuldig school verzuimen. Verder kunnen er jongeren vanuit Stek aangemeld worden voor de training. Binnen Stek heeft elke jongere een mentor. Wanneer de mentor het nuttig lijkt om de jongere te laten sporten of wanneer de jongere dit zelf wil, wordt er een traject opgezet via de contactpersoon voor het sportzorgtraject. Na contact met de trainer kan de jongere mee gaan trainen. Het kan voorkomen dat de mentor het goed acht om een bepaalde sport te gaan doen in verband specifieke leerelementen van de sport (samenwerking in een teamsport, discipline bij boksen). De jongere moet een intrinsieke
123
motivatie om te gaan sporten, anders heeft het geen nut. Vanuit Stek kan steun geboden worden door enkele keren mee te gaan naar de training, maar dit is afhankelijk van de behoefte van de jongere. Werkwijze Rots&Water is een psychofysieke training voor jongeren. Rots&Water is ontwikkeld door Freerk Ykema, een sportdocent, die deze training ontwikkeld heeft op basis van zijn ervaringen en vechtsporten. Door fysiek bezig te zijn, door middel van spelletjes en oefeningen, worden mentale en sociale vaardigheden aangereikt en verworven. Rots en Water is een training die binnen meerdere projecten binnen Stek Jeugdhulp gegeven wordt. “Het is voornamelijk bedoeld voor jongeren die weerbaarder moeten worden, dus meer rots moeten zijn, of die juist een grote pestkop zijn en dus moeten leren meer water te zijn.” Het sportzorgtraject is ontwikkeld door de MO groep. Dit is een overkoepelende organisatie voor alle jeugdzorginstellingen. Aan dit project werken elf gemeenten en negen sportbonden mee. Binnen die samenwerking hebben de sportbonden en jeugdzorginstellingen trajecten binnen verschillende sportverenigingen opgezet om jongeren een steuntje in de rug te geven en de drempel lager te maken om te gaan sporten. Zo worden er clinics gegeven, is er een buddyproject en kunnen jongeren een aantal keer alleen met de trainer trainen voordat hij in het team begint. De jongeren worden vanuit Stek begeleid en trainers binnen de vereniging zijn speciaal opgeleid om met moeilijke jongeren om te gaan. Tussen de trainer en mentor is er, voor zover dat nodig is, contact. De jongere kan via het sportzorgtraject een half jaar gratis sporten. Op dit moment wordt gewerkt aan vergoeding van contributie en sportmaterialen na het eerste half jaar via het jeugdsportfonds. De kracht van Rots&Water is dat de jongeren in beweging zijn, daardoor energie krijgen en daarom beter betrokken zijn bij de groepsgesprekken. “Wat je vooral bij jongens merkt, ik krijg ze vaak vanuit de studieles, en dan zijn ze duf en nergens zin in, loom en sloom. Dan begin je met een spelletje en dan leven ze op, ze hebben weer energie. Dan doen ze ook actief mee met de vragen die je stelt.” Van het sportzorgtraject is het sterke punt dat de jongeren een opstapje naar een sportvereniging toe krijgen dat ze zelf niet kunnen maken. Verder heeft elke sport op zich unieke punten. Het sportzorgtraject geeft ook invulling aan de vrije tijd van jongeren en activeert sociale netwerken. Het bijzondere aan het sportzorgtraject is dat het de nadruk legt op sport en niet op hulpverlening. Bij beide projecten is het belangrijk dat er een goede relatie is tussen de jongere en de hulpverlener en dat de motivatie van de jongeren goed is.
124
“Als jij geen klik heb met de jongere kan je het ook niet overbrengen, dan nemen ze niets van je aan” Ontwikkeling van de werkwijze Rots&Water is ontwikkeld door Freerk Ykema. Hij was zelf sportdocent en zag dat er steeds meer moeilijke jongeren kwamen. Hij is het concept van Rots&Water op gaan bouwen en gaan vormen op basis van zijn ervaring en op basis van zijn kennis van vechtsporten. Eerst is het toegepast op de school waar hij werkzaam was. Toen deze training succesvol bleek te zijn, is het uitgebreid naar andere scholen en organisaties tot zelfs in Australie. Het sportzorgtraject is ontwikkeld op basis van ervaring jeugdzorgorganisaties en vergaderingen met betrokkenen. Bij het sportzorgtraject wordt gebruik gemaakt van evaluaties. De boksschool is een van de eerste verenigingen die betrokken werd bij het sportzorgtraject. Met deze vereniging wordt samen met de drie jeugdzorginstellingen, de sportbond en de trainers elk half jaar bijeengekomen om te kijken hoe het gaat en wat er veranderd moet worden. Andere bonden zijn later gestart en deze evaluaties moeten dus nog komen. Resultaten Er zijn voor de Rots&Water training en het sportzorgtraject nog geen concrete resultaten. Binnen het sportzorgtraject word begonnen met monitoring om beschikking te krijgen over concrete resultaten. Er is wel geconstateerd dat het sportzorgtraject goed loopt en dat jongeren het goed naar hun zin hebben en meer structuur in hun leven krijgen. Het lastige van het sportzorgtraject is dat een beperkt aantal verenigingen participeert, waardoor het soms lastig is om (vanwege reisafstanden) jongeren te laten sporten bij de vereniging van zijn keuze. Verder vereist het traject veel communicatie, tussen de contactpersoon voor het sportzorgtraject, de mentor, trainer en jongere. Het is daarom belangrijk om een goede structuur neer te zetten qua communicatie. De Rots&Water training wordt vier dagen lang gegeven. Het nadeel daarvan is dat het daarna stil valt. Bij de onderwijsopvangvoorzieningen wordt de training doorgaand gegeven in plaats van eenmalig. Dit heeft meer effect omdat het concept dan telkens herhaald wordt. Verder is het ook bevorderlijk dat docenten en mentoren in hun begeleiding in kunnen springen op de werkwijze van de training. Een belangrijke les die geleerd is, is dat de training staat of valt met de trainer. “Ook al kent ie het boek uit zijn hoofd, die jongeren nemen het dan niet aan. Je moet een trainer hebben die het over kan brengen.”
4.4 Interventies voor risicojongeren in Utrecht
4.4.1 Afdeling Leerplicht/RMC, Gemeente Utrecht
125
Positie De afdeling Leerplicht/RMC is onderdeel van de afdeling Onderwijs van de gemeente Utrecht. Het richt zich op het toezicht houden op de naleving van leerplichtwet, de kwalificatieplicht en RMC-wet. Dit betekent dat de medewerkers van de afdeling zorgen voor het terugdringen van verzuim en voorkomen van dat jongeren voortijdig school verlaten. Verder worden jongeren die het onderwijs verlaten geregistreerd, gestimuleerd en begeleid om alsnog een startkwalificatie te halen en/of passend werk te vinden (Gemeente Utrecht, 2009). Er wordt gewerkt met jongeren tot 18 jaar vanuit het kader van de leerplichtwet en kwalificatieplicht. Daarnaast wordt er met jongeren van 18 tot en met 23 jaar gewerkt op vrijwillige basis. De afdeling werkt samen met een breed palet aan organisaties en instellingen op het gebied van jongeren. Leerplicht/RMC pakt het verzuim van de jongeren aan. Onderdeel van die aanpak is het inschatten van mogelijke achterliggende oorzaken en verwijzen naar en inschakelen van organisaties voor aanvullende hulp. Daarvoor samengewerkt met o.a.: Bureau Jeugdzorg, wijkwelzijnsorganisaties, schoolmaatschappelijk werk, Bureau Halt, scholen, Altrecht en schuldhulpverlening. Visie De visie is van Leerplicht/RMC is: “elke leerling telt”. Verdere uitgangspunten daarbij zijn dat iedere leerling het recht, maar ook de plicht, heeft op onderwijs. Verder is het belangrijk om de juiste school of route bij elke leerling te vinden om zoveel mogelijk jongeren een startkwalificatie te laten halen. Binnen de afdeling Leerplicht/RMC wordt gewerkt vanuit de gedachte dat achter elk verzuim en gedrag een reden zit. Om tot effectieve oplossingen te komen wordt het verzuim en bijbehorende gedrag geanalyseerd op het gebied van onderwijs, thuissituatie en vrijetijdsbesteding van de jongere. Daarnaast werkt de afdeling, vanuit een contextuele benadering, samen met alle mogelijk betrokkenen. Aanmelding van jongeren Over het algemeen worden jongeren aangemeld via scholen. Soms gebeurt het ook dat de jongeren zelf contact opnemen of worden jongeren aangemeld via doorverwijzingen van andere instanties. Werkwijze Wanneer de afdeling een melding binnenkrijgt, gaat een medewerker op huisbezoek. Deze gaat het gesprek aan met de jongere. In gevallen waar de jongere jonger dan 18 is, worden de ouders in dit gesprek betrokken. Er wordt in het gesprek gezocht naar de achterliggende oorzaken voor de afwezigheid van de jongere op school. Redenen hiervoor kunnen uiteenlopend zijn van jongeren die in het bedrijf van hun ouders moeten werken tot mishandeling. Er is voor deze werkwijze gekozen omdat deze het meest effectief geacht wordt. De reden dat deze werkwijze werkt is omdat er betrokkenheid wordt getoond naar de jongere toe en er via een huisbezoek veel informatie verkregen wordt. Tijdens een huisbezoek is voor een medewerker de situatie waarin de jongere zich bevindt beter in te schatten als tijdens een gesprek op een andere locatie. De medewerker kan met eigen
126
ogen belangrijke gegevens verzamelen zoals: de staat van verzorging van het huis, hoeveelheid kinderen die er wonen en de hoeveelheid ruimte de jongere voor zichzelf heeft om huiswerk te maken. Het vinden van achterliggende oorzaken van verzuim vereist deskundigheid van de medewerkers. Hierdoor wordt geïnvesteerd door HBOopgeleide medewerkers aan te trekken en door het aanbieden van trainingen. Niet in alle grote steden is het afleggen van een huisbezoek onderdeel van de werkwijze. Utrecht is daarin uniek. Voor de leerplichtafdeling in Rotterdam is het niet te doen om huisbezoeken af te leggen. Dit heeft vooral te maken met de grote afstanden die de medewerkers dan af moeten leggen. In Utrecht is dit qua reistijd goed te doen. Verder is het
zo
geregeld
dat
elke
werknemer
verantwoordelijk
is
voor
een
wijk.
Vervolggesprekken worden wel vaak gehouden op scholen. Om vast te kunnen houden aan de visie dat verzuim ergens vandaan komt, is het nodig om deze huisbezoeken af te leggen. Hierdoor kan de situatie waarin de jongere zich bevind het beste ingeschat worden. In Rotterdam is de werkwijze anders, zij dringen het verzuim terug door gebruik te maken van een proces verbaal. Er is dan ook een verschil in het aantal processenverbaal dat opgesteld wordt door Utrecht of Rotterdam. Daarbij moet wel opgemerkt worden dat de jeugdpopulatie in Rotterdam verschilt van die in Utrecht. De afdeling Leerplicht/RMC is ook actief op scholen. Zo worden er op vmbo-scholen spreekuren gehouden. Deze spreekuren zijn bedoeld voor licht verzuimende leerlingen. Verder
is
de
afdeling
vertegenwoordigd
in
zorgstructuren
op
scholen.
Deze
zorgstructuren houden zich bezig met zorg op school. Regelmatig vind er tussen de verschillende leerplichtafdelingen van de vier grote gemeenten overleg plaats. Daarbij is ook het Ministerie van Onderwijs aanwezig. Deze overlegmomenten worden als nuttig en leerzaam gezien. Eén keer per jaar wordt er de dag van de leerplicht gehouden. Dan wordt er gekeken naar cijfers van het verzuim op een bepaalde dag. Verder worden er intern ook intervisies gehouden. Dat is belangrijk om medewerkers scherp te houden en bewust te maken van de stappen die zij zetten. Ontwikkeling van de werkwijze Alle medewerkers zijn opgeleid als maatschappelijk werker. Dit heeft geresulteerd in een bepaalde benadering, gebaseerd op de theoretische kennis vanuit de opleiding. De werkwijze is verder aangevuld op basis van praktijkervaring. Resultaten Er wordt binnen Leerplicht onderscheid gemaakt tussen absoluut verzuim, signaal verzuim en luxe verzuim. Absoluut verzuim betekent dat een leerplichtig kind (tijdelijk) niet staat ingeschreven op een school. In het schooljaar 2007-2008 betrof absoluut verzuim 137. De meerderheid, 89 leerlingen, zijn weer ingeschreven in het onderwijs. Vaak betreft deze groep jongeren die in behandeling zijn bij de jeugdhulpverlening. Samen met de hulpverlening wordt een plan gemakt om te kijken hoe het kind terug kan gaan naar school. Signaal verzuim is zorgelijk structureel verzuim van een leerplichtige leerling. De afdeling Leerplicht/RMC heeft 940 signaal verzuim zaken behandeld. In de meeste gevallen blijft de leerling op school, slechts 17 leerlingen hebben het onderwijs verlaten.
127
Luxe verzuim betekend verzuim om bijvoorbeeld eerder op vakantie te gaan. Bij meerdaags luxe verzuim of herhaald luxe verzuim wordt een proces-verbaal opgesteld. In het schooljaar is luxe verzuim 236 keer voorgekomen en zijn er 103 processenverbaal opgemaakt. De
afdeling
Leerplicht/RMC
wordt
ook
ingeschakeld
om
te
bemiddelen
tussen
ouders/leerling en de school. Van de 483 bemiddelingszaken zijn 238 leerlingen op dezelfde school gebleven, 161 op een andere school geplaatst en 14 leerlingen hebben het onderwijs verlaten (Gemeente Utrecht, 2008). De afdeling is tevreden over de resultaten. De meldingen die binnenkomen bij de afdeling worden altijd goed en snel opgepakt. Echter, het aantal leerlingen dat toch nog verzuimen is niet tot tevredenheid van de afdeling. Zo was het gemiddelde verzuim op het MBO op de laatste dag van de leerplicht op 19%. Vaak weet de afdeling niets af van deze leerlingen. Zij worden of te laat gemeld of worden vergeten te melden. Een oorzaak voor de slechte registratie van verzuim is dat scholen elk hun eigen urenregistratie hebben. Tussen die verschillende registratiemethoden zit een groot verschil. Ook kan het voorkomen dat docenten het vergeten om de registratie in te vullen. Vanuit de afdeling Leerplicht/RMC wordt er gewerkt om dit tot een sluitend systeem te maken door middel van een protocol voor registratie. Gebruikte projecten en trainingen In Utrecht zijn er ongeveer 700 projecten op het gebied van jeugd. Het liefst wordt gezien dat er enkele good practices worden uitgelicht en uitgebreid. Op het moment is het aanbod van projecten namelijk niet structureel. Op een gegeven moment komt het project zonder financiële middelen te zetten en wordt het stopgezet. Dat is niet wenselijk. Vanuit de afdeling word aangegeven dat er verscheidene good practices in Utrecht aanwezig zijn. Het is echter afhankelijk van de wijk waar iemand bekend mee is. Een voorbeeld van een good practice is het Jongerenteam. Dit project betreft een samenwerking van een Doenja dienstverlening, Portes en de politie. In het project zijn jongeren die zich bezighouden met een lichte vorm van criminaliteit onderdeel van een groep die sociale vaardigheidstrainingen krijgen aangeboden. Daarnaast worden er samen ook leuke activiteiten ondernomen, zoals naar bioscoop. Op zaterdag werken zij in het winkelcentrum en nemen ze de taak van de politie over door anderen aan te spreken op hun gedrag. Een andere good practice is het project Titan. Dit project is bedoeld voor 18-plussers die uit detentie komen en weer terug moeten komen in de maatschappij. Of aan jongeren die zijn vastgelopen vanwege allerlei problematiek. Aan deze jongeren wordt een dagbestedingsprogramma aangeboden.
4.4.2. TITAN Positie Titan is een aparte organisatie opgezet vanuit Actium, een organisatie op het gebied van welzijn en jeugdproblematiek. Titan richt zich uitsluitend op risicojongeren van 16 tot en
128
met 23 jaar met een grote afstand tot de arbeidsmarkt. De diversiteit binnen deze groep is vrij breed. Het meerendeel van de jongeren zijn in contact zijn geweest met justitie. Maar ook jongeren zonder justitiële antecedenten, zwerfjongeren, vluchtelingen en jongeren met geestelijke problematiek zijn actief binnen Titan. De positie die Titan inneemt in de keten, kan gekenmerkt worden als het sluitstuk van de keten. Wanneer bijvoorbeeld jongeren in re-integratiebedrijven te agressief of niet mee te werken is, worden deze jongeren bij Titan geplaatst. Verwijzende instanties zien Titan als organisatie dat gebruikt kan worden als alle andere mogelijkheden en trajecten uitgeput zijn (van Montfoort, 2007). Veelal worden jongeren begeleid die op meerdere leefgebieden problemen hebben, onder begeleiding staan van één of meerdere hulpverleners. Visie Binnen de visie van Titan word gewerkt vanuit een aantal kernbegrippen. Het belangrijkste in de visie is om de jongeren niet te typeren als moeilijk en lastig, en daarmee te diskwalificeren. Maar ook te kijken naar de talenten, kwaliteiten en mogelijkheden van de jongeren en de ideeën die zij zelf hebben over hun toekomst (Titan, 2009). Juist door een andere invalshoek te hanteren, werkt deze aanpak. “Het straffen van die doelgroep dat kennen ze wel. Sterker nog, dat zijn ze eigenlijk wel gewend, alleen niet gewend om complimenten te krijgen. En dat gebruiken wij, het groeien, het empoweren” Er wordt zoveel mogelijk nadruk gelegd op het positieve. Daarbij wordt wel het gedrag van de jongere afgekeurd, maar niet de jongere zelf. Aanmelding Jongeren worden aangemeld bij Titan via verschillende kanalen. Zo komt een aantal jongeren via Leerplicht bij Titan terecht. Daarnaast worden ook jongeren geplaatst vanuit maatschappelijke opvang, veelal zwerfjongeren. Verder zijn er ook jongeren actief vanuit de geïndiceerde jeugdzorg (Bureau Jeugdzorg), jeugdreclassering, en komt het ook voor dat jongeren zichzelf aanmelden. Vanwege de diversiteit van jongeren en de route waardoor de jongeren worden binnen gebracht bij Titan, is de financiering een lastig punt. De grootste financieringsbron is gemeente Utrecht via WMO-gelden. Het komt echter voor dat jongeren zodanige problematiek hebben dat ze onder een andere financiering komen te vallen (AWBZ, PGB, UWV), vaak is dit lastig omdat Titan geen erkenning heeft voor deze financiering of, in het geval van PGB, de financiering niet geschikt is voor de doelgroep vanwege dat de jongeren moeite hebben met het managen van hun geld. Werkwijze De start van een traject bij Titan begint met een intake gesprek met de mentor/job coach. Vaak zit daar ook een gedragsdeskundige bij. De eerste maand is een intakefase, daarin wordt gekeken naar de situatie van de jongere op acht leefgebieden, leerstijl, IQ
129
en wat er nog nodig is aan aanvullende tests. Verder leren de jongere en de mentor elkaar kennen en wordt gekeken naar de persoonlijke doelen van de jongere. Deze doelen dienen als leidraad voor het traject, zodat het duidelijk dat de jongere binnen het traject voor zichzelf bezig is. Daarna begint de oriëntatiefase. In deze fase wordt bij verschillende werkplaatsen gekeken wat de jongere kan en wil. Titan heeft een aantal eigen dagbestedingsactiviteiten: een metaal herstelwerkplaats, een houtherstelwerkplaats en een groenvoorziening. Actium beschikt daarnaast over een zorgboerderij in Bennekom die gebruikt kan worden voor jongeren voor wie een groepstraject niet geschikt is (Onderzoek dagbestedingsproject Titan, van Montfoort). Na afronding van deze fase begint de versterkingsfase. Hierin gaat de jongere op één van de werkplaatsen aan de slag. De laatste fase is de nazorg. Deze fase duurt in principe een half jaar. Op het moment wordt gekeken of deze fase verlengt kan worden door middel van vrijwillige mentoring. Het traject is verdeeld in verschillende delen. De jongeren kunnen elk gedeelte voltooien met een certificaat, dat gepaard gaat met privileges. De jongeren kunnen deze certificaten verdienen wanneer ze bijvoorbeeld normaal met gereedschap omgaan, goed met de mentor omgaan, op tijd komen en agressie reductie training hebben gevolgd. Aan het behalen van een certificaat wordt wat feestelijke aandacht besteed. Dit systeem is in het leven geroepen om de jongeren te motiveren. “Intrinsieke motivatie is het meest lastige. Het is vaak veel succes, we laten ze altijd werk doen waarin ze bijna alleen maar goed kunnen doen. Elke keer weer die certificaten, om de jongeren te motiveren.” Tijdens het traject worden ook trainingen aangeboden, zoals agressie reductie training en sociale vaardigheidstraining (tools 4 u). De medewerkers zijn in deze sociale vaardigheidstraining opgeleid en worden begeleid vanuit het pedologisch instituut. Van daaruit krijgen ze bijscholing en intervisie. Er wordt in het traject ook gekeken naar acht leefgebieden van de jongere. “Integrale aanpak, daar geloven we heilig in, daar willen we ons in onderscheiden. Als je dat niet doet is wat wij doen, en wat de rest van de keten doet, flauwekul met deze doelgroep.” Er wordt dus gericht op het complete leefgebied van de jongere, zoals ouders, omgaan met autoriteit, financiën, uiterlijke verzorging, dagbesteding. Er wordt per jongere gekeken wat aangepakt wordt door de mentor/job coach en wat door de gezinsvoogd geregeld wordt. Daarin wordt samengewerkt. Het is namelijk afhankelijk van de vertrouwensrelatie tussen de jongere en mentor of gezinsvoogd, wat door wie opgepakt wordt. Titan is ingesteld op jeugdhulpverlening, maar er heerst ook een bedrijfsmatige cultuur. Zo moet er op de werkplaatsen winst gemaakt worden en dienen uitgaven gedaan te worden van de gemaakt winst. Verder is de indeling van de werkplaatsen hier ook op
130
ingesteld, zo bestaat de werkplaats slechts uit werkbanken en een kantine. Er wordt echter wel voor gewaakt dat de bedrijfscultuur doorschiet. De leidraad blijft het resultaat van de jongeren, niet winst maken. Dit heeft een positief effect op de jongeren. De jongere leren in een dergelijke cultuur te werken, maar tegelijkertijd mogen ze fouten maken. Ondanks de bedrijfsmatige cultuur krijgen de jongeren niet betaald, dit bleek praktisch, boekhoudtechnisch, niet uitvoerbaar. Verder is bekend dat financiën en schuldhulpverlening gaan overheersen over hulpverlening. De sterke punten van Titan die in het onderzoek van van Montfoort genoemd worden, zijn: een lange adem, optimisme/toekomstgericht , sterk in stimuleren van motivatie sterk in luisteren, veelzijdig & multidisciplinair team, doorzettingsvermogen, outreachend/ook: met de jongere op pad, enthousiast en sterk in maatwerk. Ontwikkeling van de werkwijze De aanleiding tot de ontwikkeling van het project is een aanbesteding van de gemeente geweest. De methodiek is toen vanuit Actium ontwikkeld. De methodiek die gebruikt wordt is gebaseerd op het competentiemodel, dus op theoretische kennis. Op basis daarvan is de huidige methodiek aan de hand van praktijkkennis doorontwikkeld. Titan wordt hierin ondersteunt door adviesbureau van Montfoort. Verder wordt de methodiek getoetst door het Nederlands Jeugdinstituut. Bij deze toetsing wordt gekeken op basis van “what works”-principes of het aannemelijk is dat de methodiek goed werkt voor de doelgroep. Op het moment wordt er ook gewerkt aan een doorontwikkeling van de methodiek speciaal gericht op LVG-jeugd. “We komen uit het werkveld. Het is ook goed om met een wetenschappelijke bril, want er worden ook in het werkveld dingen verzonnen die achteraf helemaal niet zo geweldig blijken te zijn. Dus je moet kritisch kijken, dus dat je methodiek getoetst word, maar ook dat je als uitvoerder getoetst wordt.” In 2007 is een evaluatie verricht door bureau van Montfoort. Aan de hand van de aanbevelingen in het rapport is de methodiek verbeterd. Eén van de verbeterpunten was dat Titan aansluiting van het werk bij jongeren. Bijvoorbeeld voor meisjes. Op basis van die aanbeveling is een afdeling beeld&geluid opgericht. Resultaten Met de gemeente zijn resultaatafspraken gemaakt dat 60% van de jongeren weer teruggaat naar werk of onderwijs. Ten tijde van het interview waren de gegevens zodanig dat de positieve uistroom rond de 50% lag. Het laatste nieuws is inmiddels dat een positieve uitstroom is gehaald van 62%. Qua uitval moet er onder de 20% gebleven worden. Hierbij wordt met 12% wel aan voldoen. Dat in het begin niet aan de resultaatafspraak van 60% voldaan werd, heeft te maken met de zware doelgroep waarmee Titan te maken heeft. De rest van de jongeren stroomt neutraal uit. Dat betekent dat de jongere in een hulpverleningstraject geplaatst wordt, wanneer blijkt dat de jongere werk niet vast kan houden. Sommigen moeten zelfs opgenomen worden in gesloten jeugdzorg. Dat is dan maximaal haalbare.
131
Ondanks het niet halen van de resultaatafspraken is de gemeente tevreden. De eerste twee jaar is Titan een pilot-project geweest. Op basis daarvan is besloten om verder te gaan met het project. De gemeente was tevreden en heeft besloten Titan een vervolg te geven. Het doel is nu om het project structureel in te bedden in Utrecht. “Ik wil het project inbedden structureel in utrecht, omdat de doelgroep dat verdient en het product ook. Dan kun je makkelijker huren voor een aantal jaar, nu is het allemaal voor een jaar, machines kopen etc. Dat is best lastig, want dan heb je te maken met financiering en wie betaalt wat?” Het is wenselijk om ook schuldhulpverlening en woonvoorzieningen te integreren in het project, te koppelen aan dagbesteding. Verwacht wordt dat dit betere resultaten kan halen, omdat de hele leefomgeving van de jongeren dan op elkaar afgestemd kunnen worden. Een belangrijke les die geleerd is, is dat een integrale aanpak belangrijk is. Dit was al bekend, maar werd vanuit de praktijk bevestigd. Verder: “Simpel werk, zodat jongeren altijd succesvol kunnen zijn en allemaal gelijk aan het werk kunnen. Een aansprekende werkvorm is heel belangrijk.”
132
