Economisch Bureau Nederland Madeline Buijs | +31 20 383 82 01
Bouw - Sector update 13 juni 2013
Verwachtingen 2013 en 2014
Bodem bouw wordt niet voor 2014 bereikt
Op basis van het aantal afgegeven vergunningen en de orderportefeuille is er voor bouwers actief in de b&u het komende jaar geen verbetering te verwachten. Mogelijk dat
Na een slecht 2012 en eerste kwartaal van 2013 is de vraag die de bouwsector beheerst wanneer het herstel van de sector in gaat zetten. Afgaand op voorlopende indicatoren zoals het aantal afgegeven vergunningen en de orderportefeuille van bouwbedrijven zal de bodem op zijn vroegst in de loop van 2014 bereikt worden. Ook sentimentindicatoren geven dit aan.
in de loop van 2014 enig herstel zichtbaar zal worden. Dit zal niet het geval zijn voor de woningbouw. De utiliteitsbouw kan in 2014 profiteren van de aantrekkende bedrijfsinvesteringen. Voor de gww is niet duidelijk aan te geven wanneer de bodem in zicht komt. De sector is sterk afhankelijk van overheidsprojecten waarop bezuinigd wordt. De verwachting is daarom dat de sector in 2013 en 2014 zal
De bouwsector heeft in 2012 een slecht jaar
als voorlopende indicatoren aanwijzingen geven
krimpen. Voor de bouwsector als geheel verwachten wij dat
achter de rug waarin de omzet met 6,9% daalde
of en wanneer herstel in de verschillende
de lichte economische groei in 2014 in combinatie met de
en de productie met 8,4%. De cijfers van de
branches van de bouw te verwachten is.
stijgende bedrijfsinvesteringen een positief effect kan hebben. Omdat het herstel pas op zijn vroegst in de loop
eerste drie maanden in 2013 zijn ook niet en de productie daalde met 11,6%. Het
Sentimentindicatoren verklaren omzetontwikkeling bouw
winterweer heeft zeker bijgedragen aan deze
Uit de grafiek op de volgende pagina blijkt dat
slechte cijfers in het eerste kwartaal, maar het
het consumentenvertrouwen en de ESI
geeft ook aan dat de bouw er nog lang niet is.
voorlopen op het 12-maands voortschrijdend
bemoedigend. De omzet daalde met 8,8% j-o-j
van 2014 zal optreden, verwachten wij per saldo een stabilisatie in 2014. Omdat de prijzen in de bouw onder druk staan, verwachten wij in 2014 nog een lichte daling van de omzet.
Productie en omzetmutaties bouw
gemiddelde van de omzet van de bouwsector
2011
2012 2013v 2014v
Om meer inzicht te krijgen hoe lang deze
(uitgezonderd projectontwikkeling). De omzet
situatie nog voortduurt, kan naar een aantal
van de bouwsector reageert met een vertraging
Productie woningbouw
5,3
-9,2
-7
-1,5
voorlopende indicatoren worden gekeken. Het
van ongeveer 1-1,5 jaar op de ontwikkeling van
Productie utiliteitsbouw
3
-7,5
-2
3
consumentenvertrouwen en de Economisch-
de sentimentindicatoren.
Productie gww
5,4
2,7
-4,5
-1
Productie bouw
4,5
-8,6
-5
0
Omzet bouw
4,1
-7,2
-4,5
-0,5
sentimentindicator voor de bouwsector (ESI) zijn goede voorspellers voor de ontwikkeling van de
Het consumentenvertrouwen lijkt op een laag
omzet van de bouwsector. De orderportefeuille
niveau enigszins te stabiliseren. De ESI laat
en het aantal afgegeven vergunningen kunnen
eenzelfde beeld zien. De laatste maanden
% mutaties
Bron: CBS, verwachtingen ABN AMRO Economisch Bureau Nederland
Ontwikkeling sentimentindicatoren en omzet
wanneer bijvoorbeeld de overheid nieuwe
Bouw
bezuinigingsmaatregelen aankondigt om het
120 115 110 105 100 95 90 85 80 2006jan 2007jul 2009jan 2010jul 2012jan
30 20 10 0 -10 -20 -30 -40 -50 -60
Omzet bouw (l.a.) Consumentenvertrouwen (r.a.) ESI Bouw (r.a.) Bron: CBS, Eurostat, ABN AMRO Economisch Bureau Nederland
stijgen beide sentimentindicatoren, maar het is
begrotingstekort terug te dringen. Zowel lastenverzwaringen als minder overheidsuitgaven raken de bouwsector.
De orderportefeuille b&u laat zien dat herstel op zijn vroegst in 2014 komt… Ook voor de verschillende branches in de bouw kan op basis van voorlopende indicatoren een inschatting worden gemaakt hoe de omzet zich in de toekomst gaat ontwikkelen. Uit de grafiek hieronder blijkt dat de ontwikkeling van de omzet van de burgerlijke en utiliteitsbouw (b&u) ongeveer een half jaar achterloopt op de ontwikkeling van de orderportefeuille.
nog te vroeg om een duidelijke verbetering te zien. Het lage consumentenvertrouwen wordt
Orderportefeuille en omzet b&u
voor een groot deel veroorzaakt door de
140
onzekere situatie op de woningmarkt. Op dit
120
moment lijkt de rust op de woningmarkt enigszins teruggekeerd wat een positief effect
10,0 8,0
100 80
6,0
60
4,0
lijkt te hebben op het consumentenvertrouwen.
40
Consumenten zijn vooral positiever over het
20
economische klimaat en hun eigen financiële
0 0,0 2008mrt 2009mrt 2010mrt 2011mrt 2012mrt 2013mrt
situatie. De koopbereidheid daalt nog. Voor de bouwsector resulteert dit het komende jaar in een onzekere situatie. Wanneer het herstel van
2,0
Omzet b&u (l.a.)
Orderportefeuille b&u (r.a.)
Bron: CBS, EIB, ABN AMRO Economisch Bureau Nederland
de sentimentindicatoren doorzet, geeft dit een basis voor een eerste herstel van de bouwsector in de loop van 2014. Dit kan zomaar veranderen
In de grafiek is het 12-maands voortschrijdend gemiddelde opgenomen om te corrigeren voor
seizoensinvloeden. Op basis hiervan wordt het komende half jaar nog geen verbetering van de omzet verwacht. De orderportefeuille daalt nog steeds en heeft in maart 2013 een historisch dieptepunt bereikt van 5,1 maanden. In april verbeterde de orderportefeuille iets, maar dit is nog niet voldoende om van herstel te spreken. Hoe laag de orderportefeuille op dit moment is blijkt wel uit het feit dat de orderportefeuille van de b&u in maart 2008 9,1 maanden bedroeg.
…net als het aantal afgegeven vergunningen Het aantal afgegeven vergunningen geeft perspectief voor een langere termijn dan de orderportefeuille, omdat de vergunning eerder wordt afgegeven dan het werk in de orderportefeuille van een bouwer wordt opgenomen. In de grafiek op de volgende pagina is op basis van het 12-maands voortschrijdend gemiddelde te zien dat er een periode van circa een jaar zit tussen het afgeven van een vergunning en het behalen van omzet. Omdat het aantal afgegeven vergunningen op dit moment nog sterk daalt zonder zicht op verbetering, is het mogelijk dat de omzet eerst nog sterker daalt voordat de bodem in zicht komt. Aan de onzekere periode voor de b&usector komt voorlopig geen einde, omdat niet duidelijk is of het aantal afgegeven vergunningen op korte termijn zal verbeteren. Dit voedt
Woningmarkt zit nog muurvast de gedachte dat wanneer de bodem in de b&u sector bereikt wordt, de omzet voor een langere periode blijft kabbelen op een laag niveau voordat er echte verbetering zichtbaar zal zijn. Vergunningen en omzet b&u 1.800 1.600 1.400 1.200 1.000 800 600 400 200 0 2006jan 2007jul 2009jan 2010jul 2012jan Vergunningen b&u (l.a.)
hiervoor zijn de aantrekkende bedrijfsinvesteringen in 2014. Het herstel zal het eerste optreden in de bouw van scholen, agrarische gebouwen en winkels. Het aantal vergunningen dat is afgegeven voor deze gebouwen is over langere tijd het meest stabiel geweest. Vergunningen woningen en utiliteit
100
1.200
80
1.000
60 40 20 0
Omzet b&u (r.a.)
Bron: CBS, ABN AMRO Economisch Bureau Nederland
Herstel begint bij de utiliteitsbouw… Het aantal afgegeven vergunningen voor de woningbouw daalt sterker dan het aantal afgegeven vergunningen voor de utiliteitsbouw. Daarnaast staat de renovatie er beter voor dan de nieuwbouw, al is het verschil in de utiliteitsbouw klein. De woningbouw en dan vooral de nieuwbouw heeft nog teveel last van de stagnerende woningmarkt om herstel te kunnen laten zien. Daarnaast zorgt de verhuurdersheffing ervoor dat woningcorporaties hun nieuwbouwprojecten (tijdelijk) bevriezen. Herstel wordt daarom als eerste op het gebied van de utiliteitsbouw verwacht. Belangrijk
slecht presteert is de onzekerheid die heerst bij consumenten over de woningmarkt. Het aantal transacties ligt op dit moment nog erg laag, al is de daling de laatste maanden minder sterk. Door de minder gunstige fiscale behandeling van de eigen woning en de terughoudende kredietverlening van de banken is de verwachting dat deze
140 120
Een van de belangrijkste oorzaken dat de woningbouw zo
situatie nog zal voortduren. Wel wordt de betaalbaarheid van woningen steeds beter wat een positief effect kan hebben op de woningmarkt. Ook de steeds krapper wordende woningvoorraad door de beperkte woningbouw
800
draagt bij aan mogelijk herstel van de woningmarkt.
600 400 200 0 2006jan2008jan2009jan2011jan2012jan2013jan Nieuwbouw woningen Renovatie woningen Nieuwbouw utiliteit Renovatie utiliteit Bron: CBS, ABN AMRO Economisch Bureau Nederland
Kanttekening is dat gemeenten verantwoordelijk zijn voor de huisvesting van scholen in het basisonderwijs, voortgezet- en speciaal onderwijs. Door de overheidsbezuinigingen kan nieuwbouw of renovatie van deze scholen af- of uitgesteld worden. Wel krijgen deze scholen vanaf 2014 meer zeggenschap over investeringen aan de buitenkant van het gebouw. Instellingen actief in het beroepsonderwijs, volwasseneneducatie en hoger onderwijs zijn zelf verantwoordelijk voor
hun huisvesting en krijgen alleen geld om hun huisvesting in stand te houden. Hier spelen de bezuinigingen een minder grote rol. Dat er wel potentieel in de scholenbouw zit, blijkt uit het feit dat de scholen in Nederland gemiddeld 35 jaar oud zijn. Het stabiele aantal vergunningen voor het bouwen van winkels is opvallend. De leegstand van centrale winkelgebieden bedroeg in 2012 8,3% door het online winkelen niet veel lager zal worden. Daarom moeten vraagtekens worden gezet of het bij dergelijke leegstandcijfers verstandig is in te blijven zetten op de bouw van nieuwe winkelgebieden.
… maar de regionale ontwikkeling is divers In alle provincies daalt het aantal vergunningen voor de nieuwbouw van woningen nog. In de
meeste provincies daalt ook het aantal vergunningen voor renovatie, maar in Drenthe, Overijssel en Noord-Holland stabiliseert dit aantal. De regionale utiliteitsbouw stabiliseert. Alleen het aantal vergunningen in Friesland, Overijssel, Flevoland, Gelderland en Zeeland daalt nog. Of de stabilisatie in de nieuwbouw of renovatie plaatsvindt is per provincie wel sterk verschillend.
De gww gaat gevolgen overheidsbeleid voelen in 2014… De ontwikkeling van de omzet in de grond-, water- en wegenbouw (gww) vertoont minder gelijkenis met de ontwikkeling van de orderportefeuille dan in de b&u-sector het geval is. In de grafiek rechts is de omzet en orderportefeuille op basis van het 12-maands voortschrijdend gemiddelde weergegeven. De omzet laat vanaf december 2010 een sterke groei zien, terwijl de orderportefeuille daalt. Wel vertaalt de daling van de orderportefeuille in de periode maart 2008 - mei 2010 zich in een daling van de omzet in de periode november 2009 - januari 2011. Echter, na deze daling stijgt de omzet weer, maar blijft de orderportefeuille schommelen tussen de 6,3 en 6,5 maanden. Door de langere doorlooptijd van infrastructurele projecten is de vertraging tussen het moment dat projecten in de orderportefeuille worden
opgenomen en het behalen van omzet groter dan in de b&u. Omzet en orderportefeuille gww 110 7,1 108 6,9 106 6,7 104 6,5 102 6,3 100 6,1 98 5,9 96 5,7 94 5,5 2008mrt 2009mrt 2010mrt 2011mrt 2012mrt 2013mrt Omzet GWW (l.a.) Orderportefeuille GWW (r.a.) Bron: CBS, EIB, ABN AMRO Economisch Bureau Nederland
Vooral wegenbouwers hebben het moeilijk. Hun orderportefeuille daalt sterk, terwijl de orderportefeuille van bouwers actief in de grond- en waterbouw nog wel lange tijd is gestegen. De orderportefeuille van wegenbouwers is met 4,6 maanden in maart 2013 de laagste in de bouw. De orderportefeuille voor de grond- en waterbouw daalt sinds medio 2011 ook, maar bedraagt in maart 2013 nog 6,3 maanden. Daarmee hebben de grond- en waterbouwers de grootste werkvoorraad van de bouw.
projecten. Dit zal vooral de nieuwbouw treffen, op onderhoud en beheer wordt niet bezuinigd. Circa 50% van de bezuinigingen worden toebedeeld aan de modaliteit wegen. Slechts een aantal projecten worden geschrapt, de meeste worden uitgesteld. Hoe zwaar de bezuinigingen gaan wegen op de sector is op basis van de orderportefeuille lastig te voorspellen.
…terwijl de installatiesector mogelijk eerder herstel kan verwachten De installatiesector is voor circa 80% van haar werkzaamheden afhankelijk van de b&u- en gww-sector. Gezien de vooruitzichten van deze branches lijkt het herstel voor de installatiebranche ook pas in de loop van 2014 in te gaan zetten. Omdat circa 20% van de werkzaamheden van de installatiebranche industrie gerelateerd zijn, kan het herstel wel eerder optreden omdat de vooruitzichten voor de industrie gunstiger zijn.
Links Sector update Bouw februari 2013 Publicatie ABN AMRO over omzet- en productiecijfers bouw 2012
Sector prognoses 2013-2014 De ontwikkeling van de orderportefeuille geeft aan dat de gww-sector in 2014 onder druk komt te staan. Een belangrijke oorzaak hiervan zijn de overheidsbezuinigingen op infrastructurele
Publicatie ABN AMRO over vooruitzichten 2013 en 2014
Faillissementen blijven hoog Publicatie ABN AMRO over faillissementen in mei 2013
Economisch Bureau | Sector & Commodity Research
Contactgegevens ABN AMRO | Economisch Bureau | Sector & Commodity Research: Aandachtsgebied
Telefoonnummer:
E-mailadres:
Jacques van de Wal (hoofd)
Algemeen
020 628 0499
[email protected]
Eric Huliselan
Industrie
020 628 2138
[email protected]
Casper Burgering
Delfstoffen & dienstverlening
020 383 2693
[email protected]
Nadia Menkveld
Transport & logistiek
020 628 6441
[email protected]
Thijs Pons
Food, agribusiness &, agri-grondstoffen
020 628 6437
[email protected]
Mathijs Deguelle
Detailhandel, horeca, recreatie, sport & cultuur
020 344 2179
[email protected]
Hans van Cleef
Energie
020 343 4679
[email protected]
Madeline Buijs
Bouw & onroerend goed
020-383 8201
[email protected]
Theo de Kort
Informatieanalist, autohandel
020 628 0489
[email protected]
Ingrid Kroeze
Research ondersteuning
020 383 5161
[email protected]
Disclaimer This document has been prepared by ABN AMRO. It is solely intended to provide financial and general information on the energy market. The information in this document is strictly proprietary and is being supplied to you solely for your information. It may not (in whole or in part) be reproduced, distributed or passed to a third party or used for any other purposes than stated above. This document is informative in nature and does not constitute an offer of securities to the public, nor a solicitation to make such an offer. No reliance may be placed for any purposes whatsoever on the information, opinions, forecasts and assumptions contained in the document or on its completeness, accuracy or fairness. No representation or warranty, express or implied, is given by or on behalf of ABN AMRO, or any of its directors, officers, agents, affiliates, group companies, or employees as to the accuracy or completeness of the information contained in this document and no liability is accepted for any loss, arising, directly or indirectly, from any use of such information. The views and opinions expressed herein may be subject to change at any given time and ABN AMRO is under no obligation to update the information contained in this document after the date thereof. Before investing in any product of ABN AMRO Bank N.V., you should obtain information on various financial and other risks and any possible restrictions that you and your investments activities may encounter under applicable laws and regulations. If, after reading this document, you consider investing in a product, you are advised to discuss such an investment with your relationship manager or personal advisor and check whether the relevant product –considering the risks involved- is appropriate within your investment activities. The value of your investments may fluctuate. Past performance is no guarantee for future returns. ABN AMRO reserves the right to make amendments to this material.
© ABN AMRO, 2013
