Meerjarenplan 2016 – 2020:
Algemene omgevingsanalyse voor de sector Samenlevingsopbouw
Samenlevingsopbouw Vlaanderen December 2014 2014_12_15_N2
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
1|149
DEEL 1:.............................................................................................................................................5 FEITEN EN BELEIDSONTWIKKELINGEN OVER ARMOEDE ....................................................................5 1. Cijfers over en duiding van armoede in België ...............................................................................5 2. Vlaamse armoedemonitor ............................................................................................................8 2.1. Omgevingsmonitor ................................................................................................................9 2.2. Resultaten Vlaamse armoedemonitor ....................................................................................9 3. Kinderarmoede .......................................................................................................................... 12 4. Armoede bij etnisch-culturele minderheden ............................................................................... 14 5. Armoederisico onder ouderen .................................................................................................... 15 6. Armoede op het platteland en relatie stad - platteland ............................................................... 16 6.1. Dichtbevolkt stedelijk gebied en afgelegen platteland .......................................................... 16 6.2. Eigen armoedegezicht op het platteland .............................................................................. 17 6.3. Specifiek plattelandsbeleid .................................................................................................. 18 Deel 2: Maatschappelijke en politieke trends................................................................................. 19 1. Maatschappelijke trends ............................................................................................................ 19 1.1. Individualisering .................................................................................................................. 19 1.2. Wijzigende leef- en gezinsvormen ........................................................................................ 23 1.3. Vermaatschappelijking......................................................................................................... 24 1.4. Van sociale activering naar ‘participatiemaatschappij’.......................................................... 27 1.5. Digitalisering van de samenleving ........................................................................................ 31 1.6. Verstedelijking ..................................................................................................................... 32 1.7. Verkleuring en super-diversiteit ........................................................................................... 39 1.8. Vergrijzing van de samenleving ............................................................................................ 52 2. Politieke trends en bestuurlijke context ...................................................................................... 56 2.1. Nieuw publiek management in neoliberale stroming............................................................ 57 2.2. De netwerkgemeente en het belang van samenwerking....................................................... 59 2.3. Volatiliteit van de kiezers ..................................................................................................... 60 3. Ruimte voor participatie ............................................................................................................. 63 3.1. Breedbeeld op participatie................................................................................................... 63 3.2. Interne staatshervorming en lokale participatie ................................................................... 65 3.3. Maatschappelijke middenveld in transitie ............................................................................ 66 4. Wijkgerichte aanpak ................................................................................................................... 68 4.1. Een veel belovende strategie ............................................................................................... 68 4.2. Nieuwe breuklijnen in de wijk(aanpak)................................................................................. 69 5. Economische ruimte ................................................................................................................... 71 5.1. Economische trends............................................................................................................. 71
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
2|149
5.2. Herontdekking van het collectieve ....................................................................................... 79 5.3. Sociaal en coöperatief ondernemen als nieuwe hefbomen ................................................... 81 DEEL 3:........................................................................................................................................... 87 Grondrechten en maatschappelijke kwesties.................................................................................. 87 WONEN ......................................................................................................................................... 87 Trends en evoluties in Vlaanderen.................................................................................................. 87 Trends en evoluties in Brussel ........................................................................................................ 90 De Brusselse huisvestingsmarkt .................................................................................................. 91 De V’s in Brussel ......................................................................................................................... 92 Kansen en bedreigingen voor de doelgroep .................................................................................... 92 Kansen ....................................................................................................................................... 92 Bedreigingen .............................................................................................................................. 93 Wat betekent dit voor onze praktijk?.............................................................................................. 94 Wat leren we uit de omgevingsanalyse en de huidige praktijk? ................................................... 94 Enkele open vragen .................................................................................................................... 95 ENERGIE ......................................................................................................................................... 96 Trends en evoluties in Vlaanderen.................................................................................................. 96 Kansen en bedreigingen ................................................................................................................. 97 Bedreigingen .............................................................................................................................. 97 Kansen ....................................................................................................................................... 98 WAT BETEKENT DIT VOOR ONZE PRAKTIJK ? ................................................................................... 98 Maatschappelijke dienstverlening ................................................................................................ 100 Kansen en bedreigingen ............................................................................................................... 102 Kansen ..................................................................................................................................... 102 Bedreigingen ............................................................................................................................ 102 Oplossingssporen: praktijksuggesties............................................................................................ 102 GEZONDHEID ............................................................................................................................... 104 Trends en evoluties ...................................................................................................................... 104 Kansen en bedreigingen ............................................................................................................... 108 Kansen ..................................................................................................................................... 108 Thema gezondheid en de sector Samenlevingsopbouw ................................................................ 110 Huidige Opbouwwerk praktijk .................................................................................................. 110 Nieuwe praktijk ........................................................................................................................ 111 VOEDING ..................................................................................................................................... 112 Trends en evoluties ...................................................................................................................... 112 Onze praktijk in beeld................................................................................................................... 113
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
3|149
Basisactiviteiten rond voeding .................................................................................................. 114 Dorpsrestaurants...................................................................................................................... 114 Sociale kruideniers ................................................................................................................... 114 Van sociale kruidenier naar distributieplatform voor voedseloverschotten ............................... 116 Kansen en bedreigingen ............................................................................................................... 116 Kansen ..................................................................................................................................... 116 Bedreigingen ............................................................................................................................ 118 ONDERWIJS.................................................................................................................................. 119 Trends en evoluties + kansen en bedreigingen.............................................................................. 119 Betekenis voor de praktijk van samenlevingsopbouw ................................................................... 126 ARBEID......................................................................................................................................... 128 Trends en evoluties ...................................................................................................................... 128 Kansen en bedreigingen ............................................................................................................... 131 Kansen ..................................................................................................................................... 131 Bedreigingen ............................................................................................................................ 131 Betekenis en implicaties voor de praktijk ...................................................................................... 133 MIGRANTEN IN PRECAIRE VERBLIJFSSITUATIE............................................................................... 136 Trends en evoluties ...................................................................................................................... 136 Kansen en bedreigingen ............................................................................................................... 139 Kansen voor MZWV .................................................................................................................. 139 Bedreigingen voor MZWV......................................................................................................... 139 Kansen voor samenlevingsopbouw ........................................................................................... 139 Bedreigingen voor samenlevingsopbouw .................................................................................. 140 Implicaties voor opbouwwerk en buurtwerk................................................................................. 140 Als bijlage..................................................................................................................................... 143 Toelichting bij tabel maatschappelijke trends ............................................................................... 143
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
4|149
DEEL 1: FEITEN EN BELEIDSONTWIKKELINGEN OVER ARMOEDE 1. CIJFERS OVER EN DUIDING VAN ARMOEDE IN BELGIË Het Jaarboek Armoede en Sociale Uitsluiting 20131, dat wordt gepubliceerd door het Centrum OASeS van de Universiteit Antwerpen, biedt een vrij recent beeld en een goed inzicht in de feiten en beleidsontwikkelingen inzake armoede in België. In dit hoofdstuk zetten Danielle Dierckx, Jill Coene, An Van Haarlem en Peter Raeymaeckers, de redacteurs van het Jaarboek 2013, de belangrijkste bevindingen en conclusies op een rijtje. In het volgende hoofdstuk zoomen we in op de resultaten van de Vlaamse Armoedemonitor. Armoede treft meer Belgen dan gedacht, maar voor korte duur 15,3% van de Belgen is arm; in Vlaanderen is dat 9,8%. De cijfers over de armoede in België blijven al enkele jaren stabiel. Nieuwe analyses brengen aan het licht dat het niet altijd dezelfde mensen zijn die in armoede leven. Over een periode van vier jaren was 27,8% van de Belgen arm (cijfers voor de inkomensjaren 2006-2009). 15,4% daarvan was gedurende 1 of 2 jaar arm. 12,4% was gedurende drie of vier jaar arm. Een meerderheid kan dus relatief snel terug de eindjes aan elkaar knopen. Sommige groepen blijken echter meer wind in de zeilen te hebben: hooggeschoolden, studenten en werknemers kunnen sneller uit de armoede ontsnappen dan laaggeschoolden, werklozen en gepensioneerden. Hoewel de armoede in ons land grotendeels stabiel bleef doorheen de jaren, nam de kinderarmoede significant toe van 15,3% in 2005 naar 18,7% in 2010. In Vlaanderen ligt het cijfer op 10,4% en blijft stabiel, hoewel het aantal kinderen geboren in een kansarm gezin het jongste decennium verdubbelde. Veel Belgische kinderen blijken te leven in een gezin waar bijna niemand werkt (oftewel werk-arm is, met werkintensiteit lager dan 55 procent. Een andere verklaring moet wellicht worden gezocht in migratie: de groep kinderen uit migratie groeit. De werkloosheid in deze migratie gezinnen met kinderen is hoog. Het armoederisico wordt gemeten volgens de Europese relatieve armoededrempel, die ligt op 60% van het mediaan equivalent beschikbaar inkomen van een land (volgens de ‘European Statistics on Income and Living Conditions’ ( EU-SILC) enquête. Het beschikbaar inkomen is het inkomen dat overblijft na aftrek van belastingen en sociale bijdragen, inclusief sociale uitkeringen. Vanuit het principe dat gezinsleden kosten en bestedingen delen, rekent men het beschikbaar inkomen om naar een ‘equivalent’ beschikbaar inkomen. Elke bijkomende volwassene in een gezin krijgt factor 0,5; kinderen jonger dan 14 jaar krijgen factor 0,3. In 2011 bedroeg het mediaan beschikbaar inkomen in België € 20.008 op jaarbasis. De armoederisicogrens is 60% daarvan en ligt op € 12.005, afgerond € 1.000 per maand. Voor een gezin bestaande uit twee volwassenen en twee kinderen bedraagt de drempel € 2.101 per maand (€ 12.005 vermenigvuldigd met een factor 2,1; gedeeld door 12).
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
5|149
De verschillende gezichten van armoede Volgens inkomensdata uit 2010 (EU-SILC 2011), bedraagt de inkomensarmoede in België 15,3%; in Vlaanderen is dat 9,8%. Meer dan anderhalf miljoen (1.657.000) Belgen moet rondkomen met een beschikbaar equivalent inkomen dat lager ligt dan € 1.000 voor een alleenstaande, € 1.300 voor een alleenstaande ouder met een kind of € 2.101 voor een gezin met twee kinderen. Typische risicogroepen in Vlaanderen zijn 65-plussers (18,1%), alleenstaande ouders (22,2%) en alleenstaanden (14,5%), koppels waar minstens een partner ouder is dan 65 (20,6%), laaggeschoolden (18,6%), huurders (20,6%), werklozen (23,2%). In Europa wordt meer en meer gesproken over het ‘risico op armoede of sociale uitsluiting’, wat breder is dan het armoederisico (EU2020-strategie). Het gaat om het aantal mensen dat een armoederisico heeft en/of ernstig materieel gedepriveerd is2 en/of leeft in een gezin met een zeer lage werkintensiteit (lager dan 0,2). De evolutie van het aandeel personen dat leeft in een huishouden met zeer lage werkintensiteit baart zorgen: tussen 2008 en 2011 nam het in België toe van 11,7% naar 13,7%. Deze cijfers bieden geen inzicht in de duur van inkomensarmoede en verhullen of het steeds om dezelfde mensen gaat of dat verschillende mensen getroffen worden. 27,8% Belgen was minstens een jaar arm tijdens de periode 2006 - 2009: 11,4% was gedurende een jaar arm, 4,0% was gedurende twee jaar arm, 6,5% was drie jaren arm en 5,9% was tijdens de vier jaren arm. De meerderheid van de mensen in armoede is dus voor een beperkte periode arm, maar voor een aanzienlijke groep is armoede een hardnekkig fenomeen dat meerdere jaren aansleept. Onderzoek leert dat het na verloop van tijd steeds moeilijker wordt om uit armoede te ontsnappen. Bovendien is het risico groter om ooit terug in armoede te belanden, wanneer men een eerdere armoedeervaring achter de rug heeft. Als de definitie wordt verruimd naar de groep personen die zowel in 2009, als in minstens twee van de drie jaren daarvoor arm waren, dan blijkt 9% van de Belgen in persistente armoede te leven. Daarbij valt op dat 65-plussers en gepensioneerden duidelijk oververtegenwoordigd zijn in de groep persistent armen. Het hebben van een hoger diploma en een (fulltime) job beschermt tegen armoede: het verlaagt de kans om in armoede te stromen en verhoogt de kans om weer uit te stromen. Armoede behelst uitsluiting op verschillende domeinen tegelijkertijd. 10% van de Belgische bevolking was in 2011 op minstens vier van een lijst van twaalf indicatoren gedepriveerd. De vaakst voorkomende problemen zijn het gevoel hebben de eindjes niet aan elkaar te kunnen knopen, zich geen grote aankopen kunnen permitteren, inkomensarmoede en wonen in een woning van slechte staat. Dit cijfer valt op omdat het hoger ligt dan dat van landen met een vergelijkbaar mediaan equivalent inkomen, zoals Nederland (3,7%) en Duitsland (7,0%). Het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk daarentegen volgen de slechte score van België; hun aandeel meer dimensioneel gedepriveerde personen bedraagt respectievelijk 9,7% en 9,0%. OASeS analyseerde ook specifiek de groep van personen met een handicap. De analyse van de levensstandaard van personen met een handicap toont aan dat armoede meten via de traditionele manier tekort schiet. Personen met recht op een inkomen-vervangende of integratietegemoetkoming (IVT/IT) hebben hoge kosten door hun handicap: gemiddeld hebben zij voor € 251 maandelijkse uitgaven voor gezondheidszorg of 17% van hun beschikbare inkomen. Dit compenseren zij door te besparen op noodzakelijke uitgaven. Meer dan één op vier huishoudens met een IVT/IT-uitkeringsgerechtigde bespaart op niet-medische professionele zorg (thuishulp, poetshulp, boodschappenhulp, klussen); een derde stelt medische consumptie uit; 46% bespaart op socioculturele activiteiten; meer dan de helft bespaart op niet-medische handicap gerelateerde
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
6|149
uitgaven, zoals hulpmiddelen, specifieke verplaatsingskosten of woningaanpassingen. Volgens de klassieke armoedemeting leeft 39,3% van deze huishoudens in armoede. Indien rekening wordt gehouden met de extra kosten die gepaard gaan met hun handicap om een gelijkwaardige levenstandaard te behalen als huishoudens zonder persoon met een handicap, loopt hun armoederisico op tot 63,2%, 76,0% of 89,0%, afhankelijk van de gekozen indicator om de levensstandaard te meten. Arbeidsmarkt polariseert De voorbije jaren was er sprake van een toenemende polarisatie op de arbeidsmarkt. Het aandeel werkrijke gezinnen (waar alle leden op actieve leeftijd een betaalde baan hebben) nam tussen 1994 en 2010 significant toe, terwijl werk-arme gezinnen (waarvan slechts een klein aandeel van het arbeidspotentieel wordt ingezet) in veel mindere mate deel hadden in de tewerkstellingsgroei. Bovendien is de werkintensiteit van gezinnen sterk sociaal gelaagd. Werk-arme gezinnen hebben een zwak sociaal profiel: het gaat vooral om werklozen, arbeidsongeschikten en nieuwkomers. Dat hangt samen met ongelijke kansen op de arbeidsmarkt, gezinsverdunning en de verschillende snelheid waarop de vrouwenemancipatie zich voltrekt. Laaggeschoolde vrouwen en allochtone vrouwen volgen het economische verzelfstandigingsproces met vertraging. De polarisatie op de arbeidsmarkt gaat gepaard met een groeiende discrepantie tussen de levensstandaard van werkrijke gezinnen en die van werk-arme gezinnen. Het armoederisico van personen (18-59 jaar) die leven in zeer werk-arme gezinnen (werkintensiteit tussen 0 en 0,2) nam in ons land in de periode 2004-2011 (inkomensdata 2003-2010) toe van 45,6% tot 56,4%, terwijl het armoederisico van personen in zeer werkrijke gezinnen (werkintensiteit tussen 0,85 en 1) gelijk bleef (2,2%). De polarisatie heeft ook gevolgen voor de kinderarmoede. 13,9% van de kinderen in ons land leeft in een zeer werk-arm gezin, een cijfer dat bijzonder hoog is in vergelijking met de EU14 (EU15 zonder Ierland) en dat vooral wordt gedreven door de grote omvang van deze groep in Wallonië. Het armoederisico van kinderen ligt in ons land hoger voor de zeer werk-arme huishoudens (81,1%) en lager voor de zeer werkrijke huishoudens (2,3%) dan gemiddeld in de EU14, waar het respectievelijk 68,2% en 5,7% bedraagt. Met andere woorden: veel Belgische kinderen leven in een gezin dat zeer werk-arm is en zij worden in België meer dan elders geconfronteerd met een hoog armoederisico. (Zie verder kinderarmoede) De polarisatie op de arbeidsmarkt hangt deels samen met ongelijke arbeidskansen. Kansengroepen krijgen niet de toegang tot jobs die ze nodig hebben om uit de bestaansonzekerheid te klimmen. De algemene Vlaamse werkloosheidsgraad bedroeg anno 2012 4,6%. Laaggeschoolden (7,1%), jongeren (-25 jaar) (12,8%), personen zonder de Belgische nationaliteit (24,6%) en personen met een arbeidshandicap (8,7%) kennen een hogere werkloosheidsgraad. De crisis bracht tussen 2008 en 2013 een stijging van het aantal Vlaamse niet-werkende werkzoekenden teweeg in bijna alle sociaal-demografische groepen. Ook de traditionele kansengroepen voelden dit effect, maar zij moeten nu meer dan voorheen de concurrentiestrijd voor schaars degelijk werk voeren. Bijzonder zorgwekkend is de jeugdwerkloosheid in Europa. De werkloosheidsgraad van jongeren (jonger dan 25 jaar) bedroeg in 2012 23% in de EU en liep op tot 40% of meer in Spanje, Griekenland en Kroatië. Ons land zit met 19,8% onder het EU-gemiddelde, wat niet wegneemt dat het een hoog cijfer is. Andermaal wordt bevestigd dat het onderwijssysteem niet zo meritocratisch werkt als het zich voordoet. Onderzoek naar de overgang van het basisonderwijs naar het secundair onderwijs toont aan dat leerlingen uit arbeidersklassen- en (lage) middenklassengezinnen, zelfs bij gelijke schoolse prestaties, minder geneigd zijn om te kiezen voor een theoretische richting (Latijn en moderne
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
7|149
wetenschappen) dan leerlingen uit de hogere middenklasse. Ze kiezen veeleer voor praktijkgerichte richtingen (technische of kunstopties). Het aanbieden van een studiekeuze op jonge leeftijd leidt daarom tot bijkomende onderwijsongelijkheden. Bovendien is het studieadvies dat leerlingen van hun leerkrachten krijgen, gekleurd: leerlingen uit arbeidersmilieus en uit de (lagere) middenklassen krijgen minder vaak het advies om te kiezen voor theoretische opties in het secundair onderwijs. Wellicht valt dit te verklaren doordat leerkrachten bij het geven van advies naast schoolse prestaties ook rekening houden met de studiehouding. Daarbij hanteren ze criteria die waarschijnlijk meer ontwikkeld zijn bij leerlingen uit hogere middenklassenmilieus (o.a. zelfstandig kunnen leren, huiswerk stipt indienen). Zo brengen ze onbewust de sociale achtergrond van de leerling mee in rekening bij het geven van studieadvies. Kortom, het Jaarboek Armoede en Sociale Uitsluiting toont dat niet iedereen dezelfde kansen heeft om volwaardig deel uit te maken van de welvaartsstaat. Sociale risico’s en onderwijskansen zijn ongelijk verdeeld. Het Jaarboek stelt alternatieven voor om meer herverdeling in te bouwen.
De Koning Boudewijnstichting maakte een vergelijking tussen Regio Brussel hoofdstad, Vlaanderen, Wallonië en België. Dit levert inzake risicograad op armoede het volgende resultaat op.
( overgenomen uit Zoom3, mei 2013)
2. VLAAMSE ARMOEDEMONITOR In aansluiting op de analyse van de armoedesituatie in België door OASeS, gaan we nu in op 4 resultaten van de Vlaamse Armoedemonitor . Hier baseren we ons op een toelichting door Jo Noppe van de Studiedienst van de Vlaamse Regering (SVR). Een aantal bevindingen zijn trouwens een bevestiging een gedeeltelijke aanvulling van de hierboven geschetste evoluties op het vlak van armoede en sociale uitsluiting.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
8|149
2.1. OMGEVINGSMONITOR De Vlaamse Armoedemonitor wordt een omgevingsmonitor genoemd omdat hij verschillende armoede-indicatoren samenbrengt die gebruikt worden in Europese, federale en andere Vlaamse monitorrapporten. Het gaat onder meer om indicatoren uit het Pact 2020, de EU2020-strategie, de interfederale armoedebarometer en de armoedebarometer van Decenniumdoelen 2017. De meeste indicatoren zijn gebaseerd op de resultaten van enquêtes. Het gaat ten eerste om de Europese Union Statistics on Income and Living Condition (EU-SILC). Het is een door Eurostat gecoördineerde jaarlijkse enquête die voor België wordt uitgevoerd door de Algemene Directie Statistiek en FOD Economie. Voor de indicatoren over tewerkstelling en onderwijs wordt daarnaast gebruik gemaakt van de ‘Enquête naar de Arbeidskrachten – Labour Force Survey’ en het Programma for International Student Assessment van de OESO. Voor de indicatoren inzake maatschappelijke participatie wordt gebruik gemaakt van de resultaten van de Survey Sociaal Culturele Verschuivingen in Vlaanderen van de Studiedienst van de Vlaamse Regering die jaarlijks wordt afgenomen bij de Nederlandstalige inwoners van het Vlaamse en Brusselse Hoofdstedelijke Gewest. Vooraf dient opgemerkt dat in het surveyonderzoek bepaalde kwetsbare bevolkingsgroepen zoals personen zonder wettige verblijfsvergunning of dak- en thuislozen niet of nauwelijks zijn vertegenwoordigd in die enquêtes.
2.2. RESULTATEN VLAAMSE ARMOEDEMONITOR Financiële armoede en inkomensverdeling Het verschil in armoederisico tussen vrouwen en mannen blijft beperkt. Naar leeftijd scoren de leeftijdsgroepen tussen 18 en 64 jaar het best. Vooral personen ouder van 65 jaar scoren opvallend minder goed dan het gemiddelde. Dat blijkt uit het feit dat 31 procent van het totaal aantal personen onder de armoederisicodrempel 65 jaar of ouder is. Alleenstaanden, personen in eenoudergezinnen en oudere koppels lopen een hoger risico op armoede dan gemiddeld. Naar aantal vormen de oudere koppels de grootste groep bij de personen onder de armoederisicodrempel, op de voet gevolgd door alleenstaanden. Werk vormt een belangrijke buffer tegen armoede. Het armoederisicopercentage ligt bij werkenden een pak lager dan bij werklozen, gepensioneerden en andere niet-actieve personen. Als gekeken wordt naar de werkintensiteit op gezinsniveau blijkt het risico op armoede het hoogst bij leden van gezinnen waar niet of slechts zeer beperkt wordt gewerkt. Een job vormt echter geen sluitende bescherming tegen armoede. Zo blijkt dat 80.000 Vlamingen die werken toch moeten rondkomen met een huishoudinkomen onder de armoederisicodrempel. Naast tewerkstelling beperkt ook scholing het armoederisico. Het risicopercentage op armoede ligt bij personen met een diploma hoger onderwijs meer dan 4 keer lager dan dat van personen met hoogstens een diploma lager secundair onderwijs. Het armoederisicopercentage ligt bij huurders drie keer hoger dan bij eigenaars. Het armoederisico bij niet-EU-burgers vijf keer hoger dan bij EUburgers (inclusief Belgen). Terwijl het aandeel van personen met een inkomen onder de armoederisicodrempel tussen 2008 en 2010 min of meer stabiel is gebleven in Vlaanderen, is het aandeel personen in langdurige armoede
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
9|149
in die periode wel duidelijk gestegen. In het kader van de EU-SILC-survey is het mogelijk om de inkomenssituatie van de gezinnen over een aantal jaren heen te volgen. In vergelijking met het totaal aandeel van personen onder de armoederisicodrempel in 2010 blijkt dat 64 procent van de personen onder de armoederisicodrempel in Vlaanderen zich in een positie van langdurige armoede bevindt. Het Vlaamse armoederisicopercentage (10 procent) lag in 2011 duidelijk lager dan het EU27gemiddelde (17 procent). Vlaanderen haalde daarmee in 2011 een met Tsjechië gedeelde eerste plaats. Maar wat het aandeel personen in langdurige armoede betreft, zakt Vlaanderen met een 7de plaats iets terug in de rangschikking. Opvallend is het procentueel aandeel van de langdurige armoede in de totale armoede in Vlaanderen relatief hoog ligt, zeker als wordt vergeleken met landen met een relatief lage score op het aandeel personen in langdurige armoede. Subjectieve armoede ligt hoger In 2011 leefde 15 procent van de Vlamingen in een huishouden dat zelf aangeeft (zeer) moeilijk rond te komen met het beschikbare inkomen. Dat zijn ongeveer 930.000 personen. Die subjectieve cijfers wijken af van de objectief gemeten resultaten van het aantal personen die een armoederisico lopen. Het aandeel personen in subjectieve armoede neemt af naar mate het inkomensniveau stijgt. Tegelijk geven de scores per inkomenskwintiel aan dat subjectieve armoede niet beperkt blijft tot de personen onder de armoederisicodrempel (die allen in het laatste inkomenskwintiel zitten). Ook in het 2de inkomenskwintiel geeft een relatief grote groep aan (zeer) moeilijk rond te komen. Betalingsproblemen en schulden Eind 2012 stonden 127.732 Vlamingen met afbetalingsmoeilijkheden geregistreerd bij de Centrale voor Kredieten aan Particulieren van de Nationale Bank van België. In die cijfers wordt enkel rekening gehouden met kredieten voor consumptie of hypotheek, maar niet met andere schulden, zoals schulden voor huur, energiefacturen, gezondheidskosten, telefoon/internet of fiscale schulden. In de EU-SILC-survey wordt jaarlijks gevraagd naar achterstallige betalingen voor huur of hypotheek, elektriciteit, water of gas, aankopen op afbetalingen of een andere lening. In 2011 leefde bijna 5 procent van de Vlamingen in een gezin met ten minste één achterstallige betaling in het afgelopen jaar. Dat komt overeen met ongeveer 320.000 personen. Het aandeel personen met achterstallige betalingen verschilt nauwelijks naar geslacht. Wat de leeftijd betreft, is er een opvallende afname naarmate de leeftijd stijgt. Personen in eenoudergezinnen en grote gezinnen hebben vaker achterstallige betalingen dan personen uit andere huishoudgroepen. Werklozen of niet-actieven (exclusief gepensioneerden) hebben vaker achterstallen dan gepensioneerden. Personen in gezinnen waar niet of beperkt wordt gewerkt, hebben vaker achterstallen dan personen in andere gezinnen, laagopgeleiden vaker dan hoogopgeleiden, huurders vaker dan eigenaars, lagere inkomensgroepen vaker dan hogere inkomensgroepen, niet-EU-burgers vaker dan EU-burgers. Sociale bijstandsuitkeringen Naast de klassieke sociale uitkeringen (pensioenen, werkloosheids- en arbeidsongeschiktheidsuitkeringen, ziekte- en invaliditeitsuitkeringen en kinderbijslag) probeert de overheid via de sociale bijstandsuitkeringen de inkomenssituatie van de minst gegoede groepen te verbeteren. Het betreft in de eerste plaats het leefloon dat men ontvangt in het kader van het Recht op Maatschappelijke Integratie (RMI) en het equivalent leefloon in het kader van het Recht op Maatschappelijke Hulp (RMH). Het RMH is bestemd voor mensen die niet in aanmerking komen voor het RMI omdat ze niet voldoen aan bepaalde voorwaarden inzake leeftijd, nationaliteit en
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
10|149
arbeidsbereidheid. In de praktijk gaat het om kandidaat-vluchtelingen en vreemdelingen met een verblijfsvergunning die niet ingeschreven zijn in het bevolkingsregister. Naast het (equivalent) leefloon kan het RMI en het RMH ook ingevuld worden via een tewerkstellingsmaatregel met tussenkomt van het OCMW. Het aantal tewerkstellingsmaatregelen is de voorbije jaren gestaag gestegen. Het aantal leefloontrekkers ligt bij vrouwen iets hoger dan bij mannen. Het aantal 18-24 jarigen met een leefloon ligt niet veel lager dan het aantal leefloontrekkers bij de 45- tot 64-jarigen, ondanks het grote verschil in de omvang van de twee leeftijdsgroepen. Naar huishoudtype valt het grote aantal alleenstaande leefloontrekkers op. Dit is ook het geval bij equivalent leefloontrekkers. De cijfers bevestigen dat het equivalent leefloon vooral toegekend wordt aan niet-EU-burgers. Slechts een beperkt aantal 65-plussers ontvangt een leefloon omdat er voor hen aparte regelingen van toepassing zijn: het Gewaarborgd Inkomen voor Bejaarden (GIB) dat sinds 2002 geleidelijk vervangen wordt door de Inkomensgarantie voor Ouderen (IGO). Meestal gaat het om een toeslag bovenop het pensioen zodat men een bedrag bekomt dat vergelijkbaar is met het leefloon. Het wordt toegekend aan personen die de pensioengerechtigde leeftijd hebben bereikt maar die door omstandigheden geen of onvoldoende loopbaan hebben kunnen opbouwen. Personen met een handicap kunnen een beroep doen op een Inkomen Vervangende Tegemoetkoming (IVT) als zij geen arbeid verrichten en/of een Integratietegemoetkoming (IT) indien zij bijkomende kosten. Het aantal personen met een IVT of een IT neemt de afgelopen jaren opvallend toe. Dit is toe te schrijven aan de vergrijzing van de bevolking, een betere bekendmaking van het stelsel en een snellere behandeling van de aanvragen. De gewaarborgde gezinsbijslag ten slotte is bedoeld voor gezinnen die op basis van hun beroepsactiviteit geen recht kunnen doen gelden op kinderbijslag, of slechts een recht genieten op een bedrag dat lager ligt dan de gewaarborgde gezinsbijslag. Op basis van de drie meest recente edities van de EU-SILC-survey blijkt dat op vlak van armoederisicopercentages bij de Vlaamse kinderen er geen verschil is naar geslacht en leeftijd. Naar huishoudtype zijn vooral kinderen in eenoudergezinnen er minder goed aan toe. Dat geldt zeker ook voor kinderen die leven in een gezin waar niemand werkt of slechts beperkt wordt gewerkt. Ook kinderen die leven in een gezin dat de eigen woning huurt, kinderen in een gezin waarvan ten minste 1 volwassen lid een nationaliteit heeft van een land buiten de Europese Unie en kinderen waar geen van de volwassenen ten minste een diploma hoger secundair onderwijs heeft, scoren duidelijk minder goed. Bij de woonsituatie valt vooral op dat kinderen vaker wonen in huizen van mindere kwaliteit dan de totale bevolking. Betreffende woonkosten en kwaliteit van de huisvesting zijn het weer dezelfde groepen kinderen die minder goed scoren. Tot slot blijkt er weinig verschil tussen het aandeel kinderen en het aandeel in de totale bevolking dat leeft in een gezin dat medische zorg moet uitstellen wegens financiële redenen. Ook hier zien de dezelfde groepen kinderen die zich in een mindere positie bevinden.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
11|149
3. KINDERARMOEDE Kind & Gezin ontwikkelde begin jaren 1990 een alternatieve indicator om de kinderarmoede te meten. Dit gebeurt aan de hand van het maandinkomen van het gezin, de opleiding en de arbeidssituatie van de ouders, de ontwikkeling van de kinderen, de huisvesting en de gezondheidssituatie van het gezin. Een gezin wordt kansarm beschouwd als het op ten minste drie van die criteria zwak scoort. Sinds 2010 wordt niet meer gewerkt met jaarcijfers maar met het gemiddelde van het jaar en de twee voorgaande jaren. Kind & Gezin noemt dit de kansarmoedeindex. In 2011 haalde de index een score van 9,7 procent van de geboorten in de periode van 20092011 in het Vlaamse Gewest. Ook voor de voorgaande jaren werd een indexscore berekend volgens de nieuwe formule. Uit die kansarmoede-index blijkt dat kinderarmoede sinds 2005 behoorlijk sterk is toegenomen. Het aantal kinderen en jongeren dat in België onder de armoedegrens leeft, wordt almaar groter, 5 wordt ook benadrukt in een publicatie van de Koning Boudewijnstichting. Bovendien toont deze index van armoede een sterkte stijging van kansarmoede bij de jongste kinderen. Daarbij is er een duidelijke band tussen armoede en migratie: de armoede-index bedraagt 4,4 procent in gezinnen waar de moeder van Belgische herkomst is en 26,3 procent in gezinnen met een moeder van nietBelgische oorsprong (zie verder armoede bij etnisch-culturele minderheden). Kind & Gezin ziet 12,1 procent van de baby’s niet op een raadpleging, 26,2 procent één keer en 49,7 procent twee keer (cijfers van 2011). En ongeveer 63 procent van de Vlaamse kinderen van 3 maanden tot 3 jaar maakt regelmatig gebruik van kinderopvang. Slechts 33 procent van de allochtone kinderen en 21 procent van kinderen uit een kansarm gezin maken gebruik van informele of formele kinderopvang in Vlaanderen (bron: Kind & Gezin, 2011). Vooral in Brussel is het aanbod veel te klein, zeker als men ook de bevolkingsgroei in aanmerking neemt. Er zijn in Brussel gemiddeld 31 plaatsen voor 100 kinderen, in kansarme wijken zijn er slechts 16 plaatsen (Bron: Grandir à Bruxellles, n° 23, p. 24) Cruciaal is de garantie op een degelijk inkomen. Even essentieel is de toegang tot opvang en onderwijs. De Koning Boudewijnstichting focust op de noodzaak van een kwaliteitsvol en inclusief aanbod. Wat betekent dar rekening wordt gehouden met de specifieke behoeften van kwetsbare gezinnen, dat er wordt geluisterd naar de kinderen en hun ouders, en dar er in de opleiding van professionele medewerkers aandacht is voor armoede
Onderzoek aan onder meer de Universiteit Antwerpen en KU Leuven wijst uit dat het wegwerken van het tekort aan opvangplaatsen voor jonge kinderen tussen drie maanden en drie jaar 12 miljoen euro aan subsidies vergt. Daar tegenover staat dat de werkgelegenheidsgraad bij vrouwen van 81,5 procent naar 87 procent zou stijgen. Dit levert de overheid 57 miljoen euro aan belastinginkomsten op. Elke euro die in de kinderopvang wordt geïnvesteerd, levert met andere woorden 4,8 euro op.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
12|149
(Bron: Federaal Wetenschapsbeleid, Agora programma, 10 oktober 2012) Vandenbroucke en Vink benadrukken6 dat niet alleen in België, maar in heel Europa bijzondere aandacht dient te gaan naar de precaire positie van kinderen precies omdat het armoederisico verschuift naar een jongere generatie. In België moeten we ons zorgen maken omdat we inzake armoede bij kinderen behoren tot de Europese middenmoot, ondanks ons sociaalzekerheidssysteem waar we in ons land graag mee uitpakken. Het moet ons hoeden voor gevoelens van zelfgenoegzaamheid. Kinderen van alleenstaande ouders lopen aldus Vandenbroucke en Vink een veel groter risico dan andere kinderen. Dit wijten ze hoofdzakelijk aan een verschillende participatie in de arbeidsmarkt. De werkintensiteit van huishoudens van alleenstaande ouders ligt over het algemeen veel lager dan die van andere huishoudens met kinderen. Als ze deelcriteria van de index van kansarmoede van Kind & Gezin verder analyseren, constateren de auteurs dat niet alleen de werk- en de inkomenssituatie van ouders met kleine kinderen de voorbije jaren achteruit zijn gegaan, maar ook de scores voor opleiding en huisvesting. Een groot aandeel van die ouders is laagopgeleid en slecht gehuisvest.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
13|149
4. ARMOEDE BIJ ETNISCH-CULTURELE MINDERHEDEN Opbouwwerkers en andere voelden het al langer aan, maar sinds de Koning Boudewijnstichting in 2007 voor de eerste keer met harde cijfers uitpakte, kan het niet meer ontkend worden: armoede bij etnisch-culturele minderheden is een ernstig probleem, stelt Geert Schuermans in het TerZake 7 Cahier over de verkleuring van de armoede. Vooral personen van niet-Europese herkomst halen twee- tot viermaal de cijfers van de Belgische gemiddelde inkomensarmoede. Meer specifiek naar herkomst, wijzen meerjarige gemiddelden - in 2010 op basis van gegevens uit 2007, 2008 en 2009 - aan dat 33 procent van mensen van Turkse origine onder de grens van het risico op inkomensarmoede vertoeft. Bij mensen van Marokkaanse herkomst loopt dit percentage op tot 54 procent. Ook op domeinen als huisvesting, werkintensiviteit, gezondheid en opleidingsniveau blijken personen van buitenlandse herkomst gedepriveerd. 16 procent van mensen geboren in België zijn cumulatief gedepriveerd. Mensen van niet-Europese herkomst daarentegen, met de Belgische nationaliteit (45 procent) en zeker zonder de Belgische nationaliteit (66 procent), hebben het grootste risico gedepriveerd te zijn op meerdere dimensies. Ook binnen elk domein hinken mensen van niet-Europese herkomst achterop . Onderzoek bewijst dat mensen van buitenlandse herkomst effectief op al deze terreinen benadeeld worden. Ze zijn minder tewerkgesteld, of in meer precaire banen, zijn vaker werkloos en hebben gemiddeld lagere lonen of vervangingsinkomens. Personen van buitenlandse herkomst hebben in België de laagste tewerkstellingscijfers in de hele OESO. Het aandeel niet-werkende werkzoekenden in de bevolking op actieve leeftijd van Belgen ligt op 9,6 procent, waar dat van bijvoorbeeld NoordAfrikanen op 22,7 procent ligt, het aandeel langdurig werklozen ligt op 4,4 procent, respectievelijk 9,8 procent. 54 procent van de Vlaamse werkzoekenden van Marokkaanse en 46 procent van Turkse origine heeft een taalachterstand. Op vlak van onderwijs zijn jongeren van buitenlandse herkomst oververtegenwoordigd in beroeps secundair en deeltijds onderwijs. Eén op drie jongens en één op vier meisjes van buitenlandse herkomst verlaten het secundair onderwijs zonder diploma. Participatie aan hoger onderwijs is laag (5 procent), maar neemt toe ondanks een zeer hoge uitval. Inzake huisvesting moet de doelgroep vaak kopen en huren in de secundaire of sociale woningmarkt, hoewel eigenaarschap bij sommige etnisch-culturele minderheden bijna vergelijkbaar is met de Belgische bevolking. Aangaande gezondheid blijkt dat vooral personen van Marokkaanse, Turkse en (in mindere mate) ZuidEuropese herkomst een hogere kans hebben op een slechtere subjectieve gezondheid, chronische aandoeningen, diabetes type 2, depressieve en angststoornissen en psychotische aandoeningen. Zij maken ook minder gebruik van preventieve gezondheidsdiensten, huisartsen, specialisten, tandartsen of paramedische zorgverstrekkers . Ten slotte kunnen we de verkleuring van armoede ook voorstellen aan de hand van cliëntcijfers van diensten als het OCMW of de CAWs. Het OCMW geeft steunverlening aan 156 nationaliteiten. Zo heeft bijvoorbeeld 2/3 van de hulpvragers voor maatschappelijke integratie een buitenlandse herkomst. Bijna de helft van alle hulpvragers (44 procent in 2009) bij de Antwerpse CAWs heeft ook een buitenlandse origine . Wegens de moeilijke vergelijkbaarheid van cijfers uit verschillende bronnen, verkregen op basis van diverse categorieën en berekeningswijzen, zijn er momenteel geen concrete recente cijfers waarmee kan worden aangetoond dat gekleurde armoede gestegen of gedaald is. De grote vraag naar vergelijkbare en actuele cijfers vergt een betere afstemming van diverse onderzoeks- en
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
14|149
beleidsinstanties. Voorlopig kunnen we louter indirect vermoedens afleiden uit losstaande cijfergegevens die mogelijk indicatief zijn. Uit het middenveld krijgen we alvast geen optimistische signalen. Het Vlaams Netwerk tegen Armoede spreekt naar aanleiding van een bevraging bij de 55 leden organisaties in december 2012 over een groei aan hulpvragers van 25 à 30 procent .
5. ARMOEDERISICO ONDER OUDEREN Wat de armoedesituatie van ouderen betreft, baseren we ons op een studie van het Federaal 8 Planbureau . De onderzoekers Karel Van den Bosch en Greet De Vil constateren dat in de afgelopen jaren de minimuminkomen-bescherming voor ouderen sterk is verbeterd. De Inkomensgarantie voor Ouderen (bijstand voor ouderen of IGO) is merkelijk toegenomen over de periode 2000-2012 (met 36% in reële termen of een gemiddelde jaarlijkse groei van 2,6% bovenop de prijzen). In het bijzonder de periode 2005-2009 wordt gekenmerkt door reële herwaarderingen van de IGO met de belangrijkste aanpassing in december 2006 toen de IGO met bijna 14% werd verhoogd. Tegelijk is in de periode 2003 tot 2010 het percentage ouderen dat in risico van armoede leeft geëvolueerd van 21% in 2003, via een maximum van 23% in 2005, tot 20% in 2010. Per saldo is gedurende de gehele periode 2003-2010 het risico van armoede dus nauwelijks gedaald. Wel stellen Van den Bosch en De Vil bij de ouderen een daling vast van de armoedekloof. De genoemde verhogingen van de IGO-bedragen hebben ervoor gezorgd dat in de beschouwde periode het niveau van de bijstand voor ouderen aanzienlijk dichter bij de armoedelijn is komen liggen, al is de kloof nooit volledig gedicht. De sterke verhoging van het niveau van de IGO op 1 december 2006 heeft pas met vertraging tot een toename van het gebruik geleid. Na een periode van stabiliteit van 2002 tot 2006 is tussen 2007 en 2010 het aantal personen dat de IGO geniet geleidelijk toegenomen van 70.400 tot 93.000. De onderzoekers zien echter geen belangrijke verschuiving in het profiel van de ontvangers van de IGO qua leeftijd, geslacht en of het basisbedrag of verhoogde basisbedrag wordt ontvangen. Uitsplitsing van het risico op armoede naargelang gezinstype toonde aan dat alleenstaande ouderen in 2010 wel een significant lager risico op armoede liepen dan in 2003. Een grafische analyse bracht aan het licht dat tussen 2007 en 2008 de inkomens van alleenstaande 65+ers beneden de armoedelijn duidelijk dichter bij de armoedelijn zijn komen liggen, resulterend in een toenemende concentratie van inkomens rond en juist boven de armoedelijn. Bij koppels tekenen deze verschuivingen zich niet, of veel minder duidelijk af. Een belangrijke groep ouderen in EU-SILC heeft een gemeten inkomen dat lager ligt dan het niveau van de IGO. Tegelijk met de verhoging van de IGO op het einde van 2006 is deze groep toegenomen van 4-5% van alle ouderen tot 8-9% in de periode 2007-2010. Dit is wellicht één belangrijke reden voor de bevinding dat het risico op armoede bij ouderen niet of nauwelijks is afgenomen. De ouderen met een inkomen beneden het niveau van de IGO blijken veel vaker dan hun leeftijdsgenoten in deprivatie te leven en moeilijk rond te komen. Van den Bosch en De Vil trekken de volgende twee belangrijke conclusies uit hun onderzoek: – Ondanks de sterke verbetering van de minimuminkomen-bescherming voor ouderen gedurende het afgelopen decennium, is er geen duidelijke daling van het risico op armoede bij de populatie van
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
15|149
ouderen als geheel gedurende de periode 2003-2010. Alleen voor alleenstaanden is dit risico significant gedaald, een daling die lijkt verband te houden met de sterke verhoging van de IGO. – Een belangrijke groep ouderen in EU-SILC heeft een gemeten inkomen dat lager ligt dan het niveau van de IGO. Een van de belangrijkste redenen is dat ouderen die wel in aanmerking komen, de IGO niet aanvragen. Het niet opnemen van de IGO blijft wellicht een belangrijk fenomeen, ondanks het automatische onderzoek van het recht op de IGO dat voor bepaalde categorieën van ouderen geschiedt. Het automatische onderzoek van het recht op de IGO dat voor bepaalde categorieën van ouderen geschiedt (mits toestemming van de betrokkene), zou dit probleem moeten verminderen.
6. ARMOEDE OP HET PLATTELAND EN RELATIE STAD - PLATTELAND Onderstaande gegevens zijn overgenomen uit de synthese van het eindrapport ‘stedelijke en plattelandsarmoede’9 dat is uitgevoerd en gefinancierd in het kader van het 'AGORA' programma door POD Wetenschapsbeleid op vraag van het Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting. De onderzoekers ontwikkelden een instrument om het meer-dimensionele karakter van armoede op het platteland in kaart te brengen. We gaan niet in op de technische aspecten van het meetinstrument maar geven kort de belangrijkste onderzoeksresultaten weer10.
6.1. DICHTBEVOLKT STEDELIJK GEBIED EN AFGELEGEN PLATTELAND Uit de analyse blijkt dat na de agglomeraties van grote steden (het ‘dichtbebouwde stedelijk gebied’) het afgelegen platteland het sterkst met armoede worden geconfronteerd, meer nog dan in het overige stedelijke gebied. Armoede komt het minst voor op het platteland met dure woningen en de tussenliggende gebieden. Bovendien blijkt niet iedereen overal even grote risico’s te lopen op armoede. In de dichtbebouwde stedelijke gebieden is het armoederisico voor alle onderzochte groepen hoger dan gemiddeld. In de andere stedelijke gebieden zijn vooral eenoudergezinnen en pas afgestudeerde werklozen een risicogroep, terwijl op het platteland met dure huisvesting eenpersoonshuishoudens jonger dan 65 jaar een opvallend groot risico op armoede lopen. Opgemerkt wordt dat arme huishoudens die in dichtbebouwde stedelijke kernen wonen meer de neiging hebben tot onderconsumptie dan tot schuldenopbouw. Ze hebben minder vaak telefoon, GSM, computer, internet of auto dan armen in andere gebiedstypes. Ze hebben vaker te kleine woningen en klagen meer dan gemiddeld over vochtproblemen. Er zijn echter minder dan gemiddeld problemen met lekkende daken en slechte verlichting, en de woningen zijn vaker uitgerust met centrale verwarming. Door de kleine woningen weegt huisvesting minder zwaar op het huishoudensbudget en kennen deze huishoudens minder vaak financiële moeilijkheden en zijn ze over het algemeen optimistischer over hun financiële perspectieven. De tussengebieden en plattelandsgebieden met dure huisvesting zijn gebieden waar de woningmarkt vooral gericht is op duurdere eengezinswoningen. Armen zijn hier minder aanwezig. Enkel voor de categorie eenpersoonshuishoudens onder 65 jaar is het aandeel armen hoger dan
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
16|149
gemiddeld, en dit enkel in rurale gebieden met dure huisvesting. Wie toch arm is in deze gebiedstypes heeft het relatief moeilijk. Arme huishoudens bewonen er vaker een slechte maar dure woning. Ze hebben 23% meer kans dan het gemiddelde arme huishouden om in een woning te wonen zonder centrale verwarming, ze hebben vaker moeilijkheden om hun woning te verwarmen, ze hebben 6% meer kans om een lekkend dak te hebben en 7% meer kans om een te slecht verlichte woning te hebben. Deze huishoudens klagen het vaakst dat hun huis een zware financiële last betekent en hebben het vaakst schulden. Het aandeel huishoudens met een auto is het hoogst maar ze hebben minder vaak een computer. Hun financiële situatie is vaker slecht en ze zijn ook vaak pessimistisch over de toekomstige evolutie ervan.
6.2. EIGEN ARMOEDEGEZICHT OP HET PLATTELAND Op het Belgische platteland blijft het aandeel armen onder het Belgische gemiddelde. Maar op het afgelegen platteland komt armoede echter wel meer dan gemiddeld voor. De 10% allerarmsten zijn weliswaar ondervertegenwoordigd op het platteland en het afgelegen platteland, maar de groep huishoudens die net iets minder arm zijn (de groep tussen de 10 en 15% armsten) net vaker op het platteland en afgelegen platteland woont. Het zijn bovendien andere sociale categorieën die een groot armoederisico lopen op het afgelegen platteland. Oudere personen (en daarmee verbonden statuten als pre-gepensioneerden, gepensioneerden, zij die ontslagen zijn van de verplichting om zich in te schrijven als werkzoekenden), alleenstaanden boven de 64 jaar en eenoudergezinnen kennen meer moeilijkheden op het afgelegen platteland dan gemiddeld in België. Werklozen met een uitkering na voltijds werk zijn zowel op het platteland als op het afgelegen platteland vaker dan gemiddeld arm. Opvallend is ook dat de genderverschillen op het platteland en afgelegen platteland meer uitgesproken zijn dan in andere gebieden: Vrouwen worden in deze gebieden veel sterker dan mannen getroffen door armoede. Werkzoekenden met een vrijwillige deeltijdse bezigheid, of pas afgestudeerde werkzoekenden, alleenstaanden jonger dan 55 jaar, arbeiders, mensen met een onzeker inkomen, ontvangers van een vervangingsinkomen of een leefloon, arbeidsongeschikten en grote huishoudens zijn dan weer minder vaak arm op het afgelegen platteland dan gemiddeld (in België). De problemen waarmee arme huishoudens op het platteland worden geconfronteerd zijn eveneens specifiek. Hun financiële situatie is in het algemeen niet goed en ze zijn vaker pessimistische over de evolutie ervan. Ze verklaren ook vaker dat ze in slechte gezondheid verkeren. Wat de woning betreft blijken er echter minder problemen, waarschijnlijk omdat in deze afgelegen gebieden de woningmarkt minder sterk onder druk staat en de prijs/kwaliteit verhouding er gemiddeld beter is. Arme huishoudens op het platteland hebben minder vaak een te kleine woning, en ook betaalbaarheidsproblemen spelen niet bovengemiddeld een rol, maar de woningen zijn wel zelden uitgerust met centrale verwarming (55% vaker dan het gemiddelde voor arme huishoudens), alhoewel ze vaker dan gemiddeld vinden dat ze hun woning voldoende kunnen verwarmen. Het aandeel goed uitgeruste huishoudens is voelbaar groter dan het gemiddelde (PC, internet, GSM, vaste lijn en auto) en ze vinden minder vaak dan gemiddeld dat hun schulden een zware last betekenen. Op het platteland, maar vooral het afgelegen platteland zijn het vooral ouderen, in het bijzonder oudere alleenstaanden, en eenoudergezinnen die een groot armoederisico lopen; het risico is er
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
17|149
zelfs groter dan in de dichtbebouwde stedelijke gebieden. Bovendien is op het platteland de armoedekloof tussen de geslachten het meest uitgesproken en lopen vrouwen bijna een derde meer risico op armoede dan mannen. Het eigen gezicht van armoede op het platteland (ouderen, eenoudergezinnen) spreekt ook uit het type problemen waarmee armen op het platteland worden geconfronteerd: angst voor inkomensverlies, gezondheidsproblemen. Omdat armoede op het platteland een eigen profiel heeft, en armen er met specifieke problemen worden geconfronteerd, kan plattelandsarmoede ook niet met een generiek armoedebeleid worden opgelost. Activering naar tewerkstelling zal bij oudere armen, meestal (pre-)gepensioneerd of arbeidsongeschikt weinig zoden aan de dijk brengen en zelfs voor eenoudergezinnen is dat, zeker op het platteland, geen evidente keuze als er niet tegelijk een oplossing wordt gezocht voor ermee verbonden problemen zoals vervoersarmoede, betaalbare kinderopvang, enz. Anderzijds wijst het feit dat op het platteland vooral ouderen door armoede worden getroffen en dat deze armen vaak gezondheidsklachten hebben, op de problematiek van bereikbaarheid van (gezondheids)zorg.
6.3. SPECIFIEK PLATTELANDSBELEID De analyse duidt op de noodzaak van een specifiek plattelandsarmoedebeleid dat zich specifiek richt op de doelgroepen die op het platteland meer dan elders worden getroffen door armoede en dat naast algemene problemen verbonden aan armoede ook problemen tracht aan te pakken die vooral armen op het platteland treffen. De onderzoekers stellen dat met dit instrument plattelandsarmoede niet alleen op de politieke agenda kan worden gezet. Het kan ook bijdragen tot het ontwikkelen van gerichter armoedebeleid, omdat het duidelijk aangeeft in welke gebieden welk type problemen spelen en welke huishoudenstypes het grootste armoederisico lopen. Tenslotte kan het ook worden ingezet voor het opvolgen en monitoren van de effecten van een dergelijk beleid.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
18|149
DEEL 2: MAATSCHAPPELIJKE EN POLITIEKE TRENDS 1. MAATSCHAPPELIJKE TRENDS 1.1. INDIVIDUALISERING We baseren ons voor de stoffering van de trends inzake individualisering, psychologisering en medicalisering op publicaties en artikelen van Paul Verhaeghe, Michael Foley, Ivan Wolffers en vooral op Dirk De Wachter.
1.1.1. Toenemende individualisering Dirk De Wachter stelt in zijn boek Borderline Times11 dat we leven in een tijd van individualisering en individuele vrijheid. De individuele beslissingsvrijheid beschouwen we als een verworvenheid van de 20ste eeuw en als een ontvoogding van kerk en staat. Ieder individu heeft dus de opdracht en de verantwoordelijkheid om zichzelf te ontplooien en zichzelf te realiseren. De hedendaagse succesvolle mens is echter zo gefocust op zelfontplooiing dat hij het liefst beperkende banden wil verbreken. Een partner is bijgevolg een persoon die op een bepaald moment iets aan mijn leven kan toevoegen, mij kan verrijken op een manier zoals ik het alleen niet zou kunnen. Voldoet hij/zij niet meer dan moet hij/zij plaats maken voor een nieuwe relatie, die opnieuw die dienende rol kan spelen, die een toegevoegde waarde kan zijn voor mijn leven. Hechting wordt, aldus De Wachter, wellicht het cruciale thema voor de volgende generatie. Als gevolg van het egocentrisch vrijheidsidee zijn het mainstream gezin en de mainstream levensloop niet langer dominant in de westerse samenleving. Het is een sociologische realiteit dat het (kern)gezin steeds vaker wegvalt. Er zijn almaar meer kinderen uit eenoudergezinnen en nieuw samengestelde gezinnen. We komen op dit thema terug in het volgende hoofdstuk over wijzigende leef- en gezinsvormen (zie 1.2.) Het opbouwen van een gezonde identiteit is de eerste voorwaarde om gelukkig te zijn. De Wachter kant zich evenwel tegen het uitgangspunt dat naast onderwijs, arbeid, financiën en een goede fysieke conditie die identiteitsopbouw enkel mogelijk zou zijn in absolute vrijheid en onafhankelijkheid van anderen. “Wij willen dit ten gronde tegenspreken: ten eerste is absolute vrijheid voor alle burgers een utopie, ten tweede heeft een samenleving ethische grondbeginselen nodig, die gedragen worden door de hele gemeenschap, om zo een vorm van gehechtheid tussen haar leden tot stand te kunnen brengen en houden” (De Wachter, p.262) Daarbij aansluitend betoogt Paul Verhaeghe12 dat wij behoren tot de sociale diersoorten. Uitgaand van de inzichten binnen de evolutionaire biologie voelen wij ons vooral goed binnen een hiërarchisch geordende groep met duurzame sociale verhoudingen. Als we systematisch alleen zitten, dan worden we ziek. Voortbouwend op hetzelfde onderzoek weten we dat bij de primaten waartoe wij behoren – twee verschillende gedragspatronen zijn ingebakken. De ene cluster is gericht op samenwerking, eerlijke verdeling en gemeenschap, en de andere cluster is gericht op het
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
19|149
‘eigen ik eerst’ en individualisme. Het onderzoek toont aan dat de omgeving bepaalt welk gedragspatroon dominant op de voorgrond treedt. Het bewijst dat wij voor een flink stuk zelf in de hand hebben welke maatschappij wij uitbouwen, een samenleving die ofwel het egoïsme ofwel de solidariteit bevordert. Van natuur uit zijn we, aldus Verhaeghe, eerder een sociale diersoort gericht op samenwerken en delen, en we voelen ons slecht bij een hyper-individualistische maatschappij.
1.1.2. Meritocratie en consumentisme Fataal voor de identiteitsvorming is dat alle autoriteiten tegenwoordig onder vuur liggen. ‘Waar zijn de vaders gebleven?’, vroeg Verhaeghe zich al af in Liefde in tijden van eenzaamheid. In de jaren zestig werkte het verzet tegen het traditionele gezin en de louter op traditie gebaseerde machtsstructuren zeer bevrijdend. Maar in die tijd is een fundamentele denkfout gemaakt, stelt Verhaeghe, ook door hemzelf, waarbij macht werd verward met autoriteit. En zonder autoriteit van mensen die op grond van zekere eigenschappen, zoals leeftijd, kennis en functie, de regels belichamen waaraan ze zelf ook onderworpen zijn, redden we het niet. Verhaeghe constateert veertien jaar later dat het morele vacuüm dat de oude gezagsdragers achterlieten, is opgevuld door de neoliberale ideologie met daarin de overtuiging dat in mensen een drang tot competitie is ingebakken. Als je hen die drang vrijelijk laat uitspelen, zorgt dit voor de beste resultaten en de mooiste producten. En die competitie is moreel gesproken ook nog eens verantwoord want volgens het meritocratisch model krijgt iedereen loon naar werken. Of je succes boekt of ondermaats presteert, is immers afhankelijk van je eigen inzet en talent. Een postmoderne samenleving als de onze schept de illusie dat alles mogelijk is voor iedereen. Iedereen kan president worden: yes, we can! Er zijn schijnbaar geen grenzen meer. En als men dan toch op een grens botst, wekt dat volgens De Wachter zoveel agressie op dat men ontploft. Zoveel kinderen groeien vandaag op met de illusie dat de wereld aan hun voeten ligt, met de overtuiging dat ze wat ze niet kunnen krijgen, zelf mogen pakken. En als dat niet lukt, zijn opgekropte frustratie en soms agressie het gevolg. Of hoe een leger ‘losers’ wordt gecreëerd en fenomenen als ‘London burning’ kunnen worden verklaard, stelt Dirk De Wachter. Het meritocratisch model van de samenleving benadrukt dat als we genoeg ons best doen en genoeg centen verdienen, we alles kunnen bereiken. Daarbij wordt een illusie van vrijheid geschapen, maar het is de consumptiemaatschappij die onze vrijheid bepaalt. Zolang we als homo consumens kunnen meelopen in die trend lacht het leven ons toe. Wij genieten van het consumeren, het verschaft ons comfort en luxe. Daarbij maakt het niet uit of we al dan niet consumeren wat we zelf verlangen, aldus De Wachter. Nu de vroegere grote verhalen hebben afgedaan, is er een nieuw Groot Verhaal, met name ‘Ik consumeer, dus ik ben’. Michael Foley schetst dat shopping op zich een doel is in het leven, met als meest sprekende illustraties de grote shopping centra en cruises. Alles is er te koop. Voor alles is een markt, zelfs voor zingeving! Maar wie uit het hedonistische succesverhaal valt, komt in de marge van de samenleving terecht.
1.1.3. Psychologisering en medicalisering Aangezien succes nu een keuze is geworden, geldt dat ook voor mislukking. Met andere woorden ook van de armen wordt verwacht dat ze met de nodige individuele prikkels zichzelf uit die armoedesituatie kunnen werken. Maar de econoom Sendhil Mullainathan en psycholoog Eldar
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
20|149
Shafir13, respectievelijk verbonden aan de universiteiten van Harvard en Princeton, trekken in een publicatie “Schaarste” dit uitgangspunt ernstig in twijfel. Hun stelling is dat mensen die schaarste ervaren, goed zijn in het aanpakken van problemen op korte termijn (het betalen van een openstaande rekening bij voorbeeld), maar op langere termijn gezien onverantwoorde beslissingen nemen. Schaarste, aldus Shafir, neemt bezit van je geest. Armen nemen geen domme beslissingen omdat ze dom zijn, maar omdat schaarste een soort van tunnelvisie veroorzaakt zodat mensen moeilijk nieuwe vaardigheden aanleren. Ze leven in een context waarin iedereen in een gelijkaardige situatie onverstandige beslissingen zou nemen. Maar tegenwoordig gaat alle aandacht naar het individu. Als we in het verleden de omstandigheden benadrukten als oorzaak van ellende, worden we nu zelf verantwoordelijk voor wat ons overkomt, stelt Trudy Delrue. In haar boek De depressie-epidemie beschrijft ze het proces waarin het ideaal van de maakbare samenleving werd ingeruild voor dat van het maakbare individu. Niettemin is er sprake van een paradox inzake individualisering. In die zin dat niemand nog de verantwoordelijkheid wil dragen en de fout van wat verkeerd gaat, wordt buiten het individu gelegd. Te pas en vooral te onpas wordt de term ‘disorder’ opgeplakt, zoals Michael Foley14 treffend beschrijft in ‘The Age of Absurdity’. Gewone menselijke reacties of gedragingen worden bestempeld als disorders. Wie wat verlegen of bedeesd overkomt, lijkt plots te lijden aan ‘social anxiety disorder’ waartegen het medicijn Paxil of Pfizer’s Zoloft aangewezen lijkt. Die laatste twee producten werden eerst op de markt gebracht als een middel tegen depressie, terwijl ze nu volop worden gepromoot als medicijn tegen ‘social anxiety disorder’. Die enorme toename van disorders wordt verwelkomd door de farmaceutische industrie die voor iedere psychische afwijking een specifiek medicijn verkoopt. Dit ruim verspreid fenomeen is volgens Foley een gevolg van de tendens om de persoonlijke verantwoordelijkheid te ontlopen want niemand is bereid de blaam op zich te nemen. Het lijkt al eeuwen geleden dat de existentiële filosoof Sartre verklaarde in ‘l’être et le néant’ dat de mens verantwoordelijk is voor zijn keuzes, terwijl nu het compleet tegenover gestelde gemeengoed is. Het concept van de eigen verantwoordelijkheid wordt volledig ondergraven door wat Foley de drieeenheid (heilige Drievuldigheid) van de wetenschappen noemt: 1) de genetica (gedrag wordt bepaald door de genen), 2) evolutionaire psychologie (gedrag vloeit voort uit overlevingsmechanismen) en 3) de neurowetenschappen (gedrag wordt bepaald door de hersenen). Deze wetenschappelijke Drievuldigheid wordt subtiel aangehaald als verklaring voor depressie, zwaarlijvigheid, criminaliteit, homoseksualiteit en laatst nog als reden van angst en mannelijke ontrouw. 15
Ook Wolffers constateert dat de wetenschappelijke geneeskunde zich toespitst op de biologie en het gedrag van de individuele persoon en daarbij grotendeels voorbijgaat aan de invloed van de omgeving. De oorzaak van de ziekte wordt hoofdzakelijk bij het individu gelegd. De eenzijdige focus op individuele factoren en medicaliseren, staat in schril contrast met de determinanten van gezondheid, zoals in beeld gebracht door Whitehead en Dahlgren. Het is dit model dat ook wordt gehanteerd door de Wereldgezondheidsorganisatie voor de aanpak van de gezondheidskloof.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
21|149
(In het hart van het schema staan de factoren die relatief onveranderbaar zijn: leeftijd, geslacht, genetische en erfelijke factoren. In de omliggende lagen vinden we de determinanten die wel veranderbaar zijn door het beleid.) Vanuit het individuele schuldmodel wijt men fenomenen zoals obesitas aan de inhaligheid, het slappe karakter of de beroerde opvoeding van een persoon. In werkelijkheid wordt dit echter veel sterker bepaald door het systeem van inname en verbruik van energie, en de productie van voeding. In dit verband wijst Wolffers op de volgende paradox: de voedingsindustrie produceert goedkope en gemakkelijk verteerbare koolhydraten en vetten, die veel energie maar onvoldoende kwaliteitsvoeding opleveren. Goedkope en energierijke voeding met bepaalde smaak en verleidingstechnieken is alom tegenwoordig. Het is heel zorgwekkend dat bij kinderen één derde van hun voeding bestaat uit junkfood en fastfood van voedingsketens. Op die manier krijgen ze een toevloed van zoete en vette producten. Het discours over individueel schuldmodel is door zijn eenzijdige focus op individuele risicofactoren een valkuil voor welzijns- en gezondheidswerkers. Bovendien wordt het door de medicalisering voorgesteld alsof ze ook als individu geen grip meer hebben op de eigen situatie. Ze zijn zelf niet langer actor van de gezondheid of genezing. Zie de hogere paradox inzake individualisering. In zijn boek ‘Het einde van de psychotherapie’ (2009) stelt Verhaeghe dat het groeiend aantal psychische problemen niet gezocht moet worden in de genen of neuronen, maar in de manier waarop onze maatschappij met psychische problemen omgaat. Mensen gaan met andere problemen naar de psychiater dan vroeger en verwachten zonder enige persoonlijke inspanning direct van hun moeilijkheden verlost te zijn. De bijna automatisch voorgestelde remedie – pillen – bevestigt die situatie. Het liefst zoeken we een oplossing die buiten onszelf ligt. De biologische psychiatrie wint terrein niet alleen omwille van de wetenschappelijke vooruitgang in de vorm van meer efficiënte medicatie, maar vooral omdat aan de complexiteit en verantwoordelijkheid kan
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
22|149
worden voorbijgegaan. Psychische aandoeningen worden derhalve vaker verklaard aan de hand van een ‘foutje in de hersenen’ of ‘een ‘tekort aan of teveel van een bepaalde stof’. Mensen worden veel sneller een bepaald label opgeplakt.
1.2. WIJZIGENDE LEEF- EN GEZINSVORMEN De stabiliteit van partnerrelaties en van gezinnen is sinds de jaren 70 in ons land sterk afgenomen. Om die evolutie te duiden, hanteren Christine Van Peer en Martine Corijn het begrip 16 ‘gezinstransitie’ en daarmee wijzen ze naar de overgang tussen verschillende gezinsvormen op diverse momenten in de levensloop van kinderen, jongeren, jongvolwassenen, bejaarden en hoogbejaarden. Huwelijken en relaties van samenwonen zijn vaak niet meer voor het leven. Partners gaan na een korte of langere tijd uit elkaar en gaan soms nieuws partnerrelaties aan. Het aantal huwelijken daalt, terwijl het samenwonen met een partner aan populariteit wint. Bijna alle eerste en volgende huwelijken worden nu voorafgegaan door een periode van ongehuwd samenwonen. Voor veel mensen die nooit gehuwd waren of die gescheiden zijn, is het ongehuwd samenwonen een alternatief voor het huwelijk of voor het hertrouwen. De auteurs schatten dat 1 op 4 ongehuwde samenwoonrelaties beschermd is door een wettelijke samenwoning. Het aantal ontbindingen van het wettelijke samenwonen neemt toe, alsook van de groep die ongehuwd uit elkaar gaat. Volgens Van Peer & Corijn krijgen steeds meer Vlamingen te maken met een scheiding en/of een echtscheiding. In Vlaanderen heeft 20 procent van de ooit-gehuwden al ten minste één echtscheiding achter de rug en 27 procent van mensen die ooit met een partner gingen samenwonen, heeft het eerste samenwonen intussen beëindigd. Onder de dertigers heeft 60 procent al een ongehuwd samenwonen verbroken en heeft 40 procent reeds een echtscheidingservaring. In Vlaanderen scheiden mensen op alle leeftijden en daarom is de kans groot dat men bij die (echt)scheiding reeds of nog (inwonende) kinderen heeft. Bij de twee op de drie echtscheidingen zijn kinderen betrokken en ongeveer een kwart van de kinderen heeft een ouderlijke (echt)scheiding meegemaakt. De volwassenen en kinderen zijn daarbij rechtstreeks betrokken, maar ook grootouders, de kleinkinderen, andere familieleden en vrienden worden daarmee geconfronteerd. Een toenemend aantal kinderen brengt geen volledige kindertijd meer door binnen hetzelfde huishouden. Voor almaar meer kinderen is het een zich wijzigende leefvorm doorheen de kindertijd. Voor een groeiend aantal kinderen vervagen de gezinsgrenzen met nieuwe gezinsleden die komen en gaan, voltijds of deeltijds. De kans op een nieuwe (inwonende) partner daalt sterk na de leeftijd van 40 jaar, aldus Van Peer & Corijn. Vanaf 50 jaar ligt het percentage van alleenwonenden boven de 10 procent. Het alleenwonen als vijftiger of zestiger, zeker als man, is een nieuwe leefvorm waarvan de maatschappelijke gevolgen inzake sociale ondersteuning en gezondheid nog niet in beeld is gebracht. In dezelfde publicatie ‘Gezinstransities’ wordt eveneens op andere maatschappelijke gevolgen gewezen. Volgens de Nederlandse socioloog Dronkers beïnvloedt een (echt)scheiding niet enkel individuen en gezinnen, maar ook buurten en wijken, scholen en bedrijven, godsdiensten en waardesystemen. Met andere woorden de cohesie in een wijk heeft niet alleen te maken met omgangsvormen, anonimiteit of integratie van personen (van allochtone origine). Maar de band tussen twee volwassenen en hun kinderen is de belangrijkste institutie voor de versterking van de cohesie in een samenleving.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
23|149
Verder stelt Dronkers (in het boek Gezinstransities) dat het verschil tussen de individuele onderwijsprestaties van leerlingen uit een eenouder- of tweeoudergezin groter wordt als er in een land een groter aandeel eenoudergezinnen leeft. Hij levert eveneens het bewijs van een negatieve impact van het aandeel kinderen uit eenoudergezinnen binnen een school op de individuele schooluitkomsten. Verklaringen hiervoor vindt hij in de achteruitgang van het sociale netwerk van scholen met veel leerlingen uit eenoudergezinnen en in de afname van de effectieve onderwijs- en leertijd op school en thuis. Een scheiding door overlijden of een nieuwe leefvorm zorgt voor een tijdelijke of meer langdurige 17 psychische belasting voor volwassenen, moeders en vaders, maar ook voor kinderen. De Wachter wijst in dit verband op een grootschalige studie van de faculteit sociologie aan de KU Leuven. Daarin wordt aangetoond dat kinderen van gescheiden ouders gemiddeld meer moeilijkheden ervaren in hun levensloop dan kinderen uit een klassiek gezin. Men heeft het dan over minder goede schoolprestaties, meer angst- en depressiegevoelens, meer kans om in contact te komen met verslavende middelen, meer gevallen van agressie en meer last van gewichtsproblemen. Hier ligt, aldus Van Peer & Corijn, een opdracht voor de Huizen van het Kind, die in het kader van het nieuwe Vlaamse decreet over Gezinsondersteuning vorm krijgen (zie ook het thema ‘onderwijs’ in het derde deel van deze omgevingsanalyse). Naast welzijn en onderwijs zal ook het beleid in andere domeinen (gezondheid, huisvesting, …) expliciet met de nieuwe sociale realiteit rekening moeten houden. Zoals aangehaald in het eerste deel van deze omgevingsanalyse focust het Vlaamse beleid inzake armoedebestrijding al op eenoudergezinnen en alleenstaanden.
1.3. VERMAATSCHAPPELIJKING 1.3.1. Concept van vermaatschappelijking Vanuit verschillende hoeken wordt (terecht) gepleit voor een vermaatschappelijking van de zorg. Toch zijn er duidelijke beperkingen en grenzen aan vermaatschappelijking. We dienen met de nodige omzichtigheid de uitgangspunten en praktijken te beoordelen, zeker vanuit het perspectief van maatschappelijk kwetsbare groepen. De vermaatschappelijking van de zorg beoogt, aldus Bernadette Vanden Heuvel18, de integratie van de zorg in de samenleving en gaat bij voorkeur samen met een grotere autonomie van de zorgvrager. De vermaatschappelijking van de zorg plaatst de zorg in de context van de betrokkene, in de versterking van het netwerk, de versterking van de zelfredzaamheid om met anderen samen te leven. Paul Verhaeghe19 beklemtoont dat we vandaag meer dan ooit een vermaatschappelijking van de zorg nodig hebben, in contrast met de hyperindividualisering van de zorg. We voelen ons goed als we iets betekenen voor iemand anders, als we ons erkend weten in een relatie van wederkerigheid. Met andere woorden we voelen ons goed als we deel uitmaken van een groter geheel, als we kunnen bijdragen tot dat groter geheel, zonder daarin onze autonomie te verliezen. Met de vermaatschappelijking wordt het risico van de individualisering van de zorg een stuk geringer en is er meer kans dat rekening wordt gehouden met de context van de cliënt. De vermaatschappelijking van de zorg wil, aldus Vanden Heuvel, een antwoord bieden op de negatieve gevolgen van een te vér doorgeschoten verzorgingsstaat waarbij heel wat zorgtaken van de burgers zijn overgenomen zodat zij zich er uiteindelijk niet meer verantwoordelijk voor voelen.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
24|149
Het concept van de vermaatschappelijking sluit aan bij de toenemende vraag van burgers om het eigen leven zoveel mogelijk naar eigen inzicht in te richten, ook én vooral als men afhankelijk is van de zorg van anderen. Ten gronde gaat het bij vermaatschappelijking van de zorg over een herverdeling van de rollen, zorgtaken en verantwoordelijkheden op het vlak van zorg voor mensen. De burger wordt verondersteld meer zorgverantwoordelijkheden op te nemen voor zichzelf en voor anderen. In de eerste plaats moet hij voor zichzelf zorgen en bij problemen een beroep doen op zijn familie, buurt en pas als dit alles onvoldoende blijkt, aanvullend op professionele hulp. Bij de herschikking van de rollen stoot je, aldus Vanden Heuvel, op een impliciete tegenstelling. Aan de ene kant sluit de ideologie van de terugtredende overheid en de onafhankelijke burger aan bij de kerngedachten van het neoliberalisme. Aan de andere kant wordt van diezelfde burger ook verwacht dat hij nog meer dan voorheen vanuit een solidariteitsgedachte zorg draagt voor anderen, wat dan weer aanleunt bij de bij het sociaaldemocratisch gedachtengoed. Het gaat om een paradigmashift in het denken en doen rond zorg. De zorgafhankelijke (oudere) burger moet in de eerste plaats voor zichzelf zorgen en bij problemen een beroep doen op zijn familie, buurt en, pas wanneer dit alles onvoldoende lijkt, aanvullend op professionele hulp.
1.3.2. Fundamentele bedenkingen Bij de toenemende tendens tot vermaatschappelijking rijzen twee soorten van fundamentele bedenkingen: Ten eerste: willen de zorgafhankelijke burgers wel afhankelijk zijn van de zorg van hun familie, vrienden of buurt? Wordt de afhankelijkheid van de overheid wel per se als ongewenst ervaren? Mogelijks beleeft men de afhankelijkheid van de familie wel als ongepast, stellen ook Duyvendak en Tonkens. Zijn die mensen dan niet eerder geneigd om professionele zorg in te kopen? Of moeten zij niet ten minste de kans krijgen om te kiezen? Met andere woorden, in welke mate houdt het concept van de vermaatschappelijking van de zorg rekening met de vrijheid van mensen om ook te kiezen om niet te worden verzorgd door hun familie, kennissen of buren? Ten tweede: de vraag rijst naar de bereidheid en/of de mogelijkheid van de burgers om zorg te verlenen aan familieleden, vrienden of buren. Bij zorg gaat het om een relatie van nabijheid, aandacht, responsiviteit én tijd. Zijn die wel toereikend aanwezig? Staat men zich bij het promoten van het concept van vermaatschappelijking van de zorg wel voldoende stil bij de huidige sociale samenhang en de onderlinge verbondenheid van mensen in de samenleving? De paradigmashift die met het concept van der vermaatschappelijking van de zorg samengaat, veronderstelt op zijn minst het herdenken van het huidige economische systeem en de daarmee samenhangende arbeidsorganisatie. Mensen die bereid zijn om zorgtaken op te nemen, moeten die ook effectief kunnen opnemen en daarvoor maatschappelijk erkend en gewaardeerd worden. Zonder een actieve, zorgzame overheid zal de vermaatschappelijking van de zorg leiden tot een ingrijpende verschraling van het leven en de zorg van de zorgafhankelijke, kwetsbare mensen.
1.3.3. Samenlevingsopbouw en vermaatschappelijking De sector Samenlevingsopbouw ligt mee aan de basis van een aantal gemeenschapsinitiatieven om de vereenzaming en het sociaal isolement van (oudere) mensen te doorbreken, zoals via de dorpsen wijkrestaurants in de stad of op het platteland. Er is ook het model van Zorgnetwerken dat door Samenlevingsopbouw West-Vlaanderen is ontwikkeld in samenwerking met lokale besturen. Dit
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
25|149
impliceert dat bestaande voorzieningen (zoals van gezinszorg en aanvullende vormen van thuiszorg) op elkaar worden afgestemd, dat de zorg zoveel mogelijk in het vertrouwde sociale netwerk van zorgvrager wordt aangeboden en het houdt een grote betrokkenheid in van de lokale samenleving via de inzet van vrijwilligers. In het kader van de vermaatschappelijking van de geestelijke gezondheidszorg is er grote instroom van mensen met ernstige psychiatrische problemen in de sociale huisvesting.20 Door een gebrek aan een adequate opvang of hulpverlening zorgt dit voor verschillende vormen van overlast. Onder de noemer vermaatschappelijking van de geestelijke gezondheidszorg zullen honderden patiënten met ernstige en langdurige psychische problemen de psychiatrie verlaten. Het gaat om een verschuiving van residentiële naar ambulante hulpverlening. De klemtoon wordt sterker gelegd op een ggz op maat van de patiënt, een grotere rol voor de psychiatrische patiënt in de samenleving. Het slagen van die vermaatschappelijking is echter afhankelijk van adequate vervangende zorg. De trend van de de-institutionalisering en vermaatschappelijking zet zich door via de verschuiving van intramurale zorg naar een meer maatschappelijk georiënteerd zorgaanbod.21 Bij de schrapping of vermindering van de zogenaamde T-bedden voor langdurig en zwaar zorgbehoevenden gaat het, aldus De Cuyper, directeur van het psychiatrisch centrum Gent-Sleidinge, om patiënten met psychotische stoornissen, al dan niet in combinatie met verslaving. Het lijkt volgens hem op het eerste gezicht een vreemde keuze om uitgerekend de zwakste patiënten uit de residentiële zorg uit te halen en hen onder te brengen in initiatieven van beschut wonen. Het is positief dat mensen niet langer weggestopt blijven in de psychiatrie, maar wordt niet vooral om economische redenen bespaard op dure bedden. Vanden Heuvel vraagt zich af of het concept van de vermaatschappelijking van de zorg niet te veel uitgaat van het perspectief van de overheid en te weinig vanuit het gezichtspunt van de burgers. Door de toenemende vergrijzing, de hoge kosten van de medische wetenschap en technologie en de huidige economische crisis staat de financiële haalbaarheid en beheersbaarheid van de gezondheids- en welzijnszorg stevig onder druk. Stoot de overheid haar verantwoordelijkheid niet af door te stellen dat die bij de burgers en zorgaanbieders ligt? En is het uitgangspunt van vermaatschappelijking van zorg wel een afweging van/voor alle burgers? Bepaalde groepen in de samenleving hebben immers nood aan een staat die voor hen zorg draagt omdat ze om zeer uiteenlopende redenen geen zorg kunnen dragen voor zichzelf en evenmin over een sociaal netwerk beschikken dat voor hen kan zorgen. 22
Justus Uitermark , hoogleraar Samenlevingsopbouw aan de Universiteit Amsterdam, maakt de link met de zich terugtredende overheid waarbij meer van de ‘burger’ wordt verwacht en waarbij de zelforganisatie, eigen regie en eigen kracht worden benadrukt. Het is het ideaal van de vrijwillige samenleving. Maar zelforganisatie is lang niet altijd een succes, maar is vaak ongelijk en grillig. Vertrouwen op zelforganisatie vergroot de ongelijkheid tussen groepen met en groepen zonder zelforganiserend vermogen. De sociale sector en de Samenlevingsopbouw in het bijzonder heeft een belangrijke rol bij het rechtvaardiger en menselijker maken van de samenleving, zo onder meer door het tegengaan van eenzaamheid, het stimuleren van gemeenschapsvorming en het scheppen van nieuwe verbanden. Volgens Uitermark heeft de overheid nog steeds heel veel middelen en menskracht. Het is volgens hem opvallend (dat in Nederland) wordt ingezet op zelforganisatie maar dat tegelijk voorzieningen en instellingen die daaraan bijdragen worden gekort of opgeheven. Voorbeelden daarvan zijn de bezuinigingen op het opbouwwerk en wijkbibliotheken.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
26|149
Daarbij aansluitend betogen Tonkens en Duyvendak dat achter de warme taal van eigen kracht en fijn-samenzijn-voor-elkaar een tamelijk dwingende agenda schuilt met al dan niet bedoelde gevolgen voor de sociale verhoudingen en met talrijke onbenoemde risico’s. Hierbij stuit je op het probleem van zorgafhankelijke burgers die niet voor zichzelf kunnen zorgen en geen of slechts een zeer beperkt sociaal netwerk hebben waarop ze kunnen terugvallen. Hierin schuilt een gevaar van het culpabiliseren, uitsluiten of marginaliseren van de meest kwetsbare burgers uit de samenleving.
1.4. VAN SOCIALE ACTIVERING NAAR ‘PARTICIPATIEMAATSCHAPPIJ’ Een job verschaft mensen een inkomen, en werk is dus een belangrijke hefboom om mensen te laten participeren aan en te integreren in de samenleving. Vandaar dat de overheid veel belang hecht aan de activering van werkzoekenden tot de arbeidsmarkt. Het gaat daarbij om een evenwicht tussen financiële prikkels aan de ene kant en begeleiding en opvolging aan de andere kant. In dit hoofdstuk staan we achtereenvolgens stil bij de resultaten van de HIVA-studie naar de praktijk van activering bij de Belgische OCMW’s; de sociale bijstand die afhankelijk wordt gemaakt van individuele ‘responsabilsering’; het toenemend aantal restricties in de sociale zekerheid, en de oproep tot solidariteit en herverdeling.
1.4.1. Sociale participatie en arbeidsparticipatie Het onderzoeksinstituut HIVA van de KU Leuven en het Centre d’études sociologiques van de universitaire faculteit Saint-Louis deden in 2012 een verkennend onderzoek naar de praktijk van sociale activering in de Belgische OCMW’s23. De praktijk van sociale activering lijkt diepgeworteld zowel bij de kleine als grote OCMW’s in de drie landsdelen, aldus de onderzoekers Greet Van Dooren en Ludo Struyven24. Het onderzoek toont aan dat de maatschappelijke dienstverlening van een OCMW veel verder gaat dan het toekennen van een leefloon. Zo biedt het OCMW van Asse met de vrouwenpraatgroep Parleeke anderstalige en Nederlandstalige vrouwen de kans om in het buurthuis samen Nederlands te oefenen. Het OCMW van Bièvre creëert met zijn ‘espace détente’ wekelijks een ontmoetingsplaats om te kaarten of te knutselen om het sociaal isolement te doorbreken. Onder de brede noemer van sociale activering vallen: allereerst recreatieve en sociaal-culturele activiteiten, gevolgd door tegemoetkomingen voor deelname aan sportieve en culturele activiteiten of aan speelpleinen (vrijetijdstoelagen), vrijwilligerswerk en vorming en opleiding buiten de professionele sfeer. Alternatieve tewerkstelling in het kader van art.60, par. 7 of trajectbegeleiding komen veel minder aan bod. Volgens de OCMW-respondenten op de web-enquête werden in het kader van sociale activering gemiddeld 228 deelnemers per OCMW bereikt. Het ging voornamelijk om een publiek dat ver van de arbeidsmarkt staat. Volgens de inschatting van de OCMW’s is gemiddeld 28,4 procent potentieel bemiddelbaar voor de arbeidsmarkt. Opmerkelijk is dat dergelijke activiteiten dikwijls openstaan voor een ruimere doelgroep dan enkel OCMW-cliënten en leefloontrekkers. Volgens Struyven en Van Dooren komen in niet minder dan 56 procent van de OCMW’s alle inwoners van de gemeente in aanmerking. Het voorkomt stigmatisering en het bevordert het sociaal netwerk van de deelnemers. Volgens Struyven en Van Dooren bracht het onderzoek twee doelstellingen van sociale activering aan het licht: aan de ene kant de arbeidsparticipatie en aan de andere kant de sociale participatie. Die laatste legt meer de nadruk op sociale cohesie en actief burgerschap en om die doelstelling te
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
27|149
bereiken organiseren OCMW’s sociaal-culturele en recreatieve activiteiten. Dit is ook het geval als de arbeidsparticipatie vooropstaat. Zo organiseert het OCMW van Gent met het programma Extra Time, een groepswerking voor jongeren (sport en cultuur) om hen de nodige competenties bij te brengen in functie van verdere activering (therapie, opleiding of werk). De onderzoekers stellen vast dat wanneer de sociale activering wordt gezien als een opstap naar werk, ze dikwijls minder vrijblijvend is dan wanneer de sociale participatie de doelstelling is. OCMW’s geven dan vaker aan dat de bereidheid om sociaal geactiveerd te worden als criterium kan meespelen om de OCMWuitkering te behouden. De onderzoekers verwachten dat binnen het beleid de discussie verder zal oplaaien tussen ruimhartige visie die meer de nadruk legt op rechten in contrast met de meer voorwaardelijke visie met nadruk op plichten. Aangezien de activiteiten die opgezet worden in het kader van de sociale activering zo divers zijn, is dit ook het geval voor de resultaten. Struyven en Van Dooren benadrukken dat de eenzijdige focus op kwantitatieve maatstaven (deelnemers aantallen of uitstroom naar tewerkstelling) moeten worden vermeden. Meestal heeft sociale activering immers ‘zachte’ resultaten, zoals een toegenomen zelfvertrouwen dat moeilijk meetbaar is.
1.4.2. Sociale bijstand afhankelijk van individuele ‘responsabilisering’ Volgens Johan Vande Lanotte, die aan de basis lag van de RMI wet, wordt tien jaar na de invoering van de wet algemeen aanvaard dat het OCMW een beginpunt is. Mensen die aankloppen bij het OCMW kunnen een eerste of een nieuwe stap zetten naar een re-integratie in de samenleving. Met de invoering van het leefloon geeft het OCMW niet zomaar geld, maar volgt mensen actief op in hun integratietraject, stelt Minister Vande Lanotte in een dubbelinterview met Staatssecretaris Maggie De Block in Lokaal25. Volgens De Block gaf de RMI-wet een heel andere dynamiek aan het OCMW. In plaats van een inkomen te ontvangen, moeten mensen een op hun maat gemaakt traject volgen zodat ze weer op eigen benen staan en zelfstandig aan het maatschappelijk leven kunnen deelnemen. Mensen krijgen een leefloon in ruil voor een inspanningsverbintenis. De Block stelt verder dat het OCMW zich niet uitsluitend moet fixeren op de deelname aan de arbeidsmarkt. Langdurige werklozen (met psychische of verslavingsproblemen) krijg je niet opnieuw aan het werk, maar door vrijwilligerswerk in het kader van sociale activering kun je hen wel uit hun sociaal isolement halen. Voor Vandelanotte is werk de meest voorkomende en ook de beste vorm tot maatschappelijke integratie, maar hij vindt dat men maatschappelijke integratie iets ruimer moet zien. Studeren en een diploma behalen valt daar ook onder. Van de ongeveer 105.000 leefloontrekkers eind 2012 waren er 17.000 studenten. Drie vierden moet nog een diploma middelbaar onderwijs halen. Hen laten studeren is de beste investering want een diploma is een hefboom naar werk. Ook in dit geval krijgen studenten, aldus De Block, een budget gekoppeld aan een resultaatsverbintenis. Artikel 60 wordt nu geregionaliseerd. De zesde staatshervorming hevelt bevoegdheden over naar de regio’s die volgens Vandenbroucke & Vink 26cruciaal zijn voor het verminderen van de kinderarmoede, met name de kinderbijslagen alsook het activeringsbeleid en het doelgroepenbeleid op de arbeidsmarkt. Dit zou het mogelijk moeten maken om een consistent beleid te voeren.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
28|149
1.4.3. Minder collectief en meer restrictief Deze tekst is gebaseerd op een uiteenzetting van Henk Termote van het federaal steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting en een artikel van Daniel Zamora Vargas, socioloog en onderzoeker aan de ULB. In 1976 werd de wet op het OCMW goedgekeurd. De originaliteit van de hervorming van 1976 27 bestaat er, volgens Daniel Zamora Vargas , in dat ze alle burgers een minimuminkomen garandeert zonder veel voorwaarden. Op dat ogenblik wordt de hervorming gezien als een stap in de opbouw van een volledig stelsel van sociale zekerheid. Het einde van de ‘openbare onderstand’ – van de ‘liefdadigheid’ – moest uitmonden in één stelsel door de samenvoeging van het stelsel van de verzekering met dat van bijstand met een universele en collectieve dimensie. Maar in plaats van een toenadering tot een stelsel met een universele dimensie en weinig voorwaarden, groeit er almaar meer een normatief stelsel, gekoppeld aan activering door middel van snelle tewerkstelling. Zamora Vargas schetst hoe achtereenvolgens Miet Smet, Laurette Onkelinx en Johan Vande Lanotte de sociale activering en de tewerkstelling voorop stellen. Vanuit die filosofie neemt de Staatssecretaris van Sociale Integratie Miet Smet midden jaren tachtig de eerste maatregelen. Ze stelt dat de strijd tegen armoede door middel van uitkeringen niet volstond en dat de OCMW’s ook de hefbomen van tewerkstelling moesten gebruiken. In 1993 volgt het urgentieprogramma voor een meer solidaire samenleving van de toenmalige minister van Sociale Integratie Laurette Onkelinx. Ze voert een geïndividualiseerd project voor sociale integratie in. Het nieuwe contract koppelt de sociale bijstand aan een individuele bereidheid tot ‘responsabilisering’ en een eventuele schorsing van de uitkeringen bij niet-naleving van het contract. Het sociale bijstandsbeleid moet gebruikers ertoe aanzetten uit de bijstand te geraken en legt geleidelijk aan het accent op de rol van tewerkstelling. Dit perspectief is ook terug te vinden in de wet Recht op maatschappelijke Integratie, die in 2002 de vroegere wet op het bestaansminimum verving. Na de invoering van het bestaansminimum heeft niet het bijstandsstelsel een stap gezet in de richting van de sociale zekerheid, maar wel het sociale zekerheidsstelsel dat minder collectief en almaar restrictiever wordt, stelt Henk Termote28 tijdens zijn uiteenzetting over trends en evoluties in de Sociale Bescherming. Vanaf de jaren ’80 komt de sociale bescherming onder druk te staan en verandert ook de visie hierop. Niet de sociale bescherming, maar de economische kost van uitkeringen wordt benadrukt. Bij de toekenning van het leefloon gelden er strengere voorwaarden in het kader van de activering. Eveneens bij de toegang en de toekenning van vervangingsuitkeringen, en vooral bij werkloosheidsuitkeringen worden de uitkeringsvoorwaarden beperkt en wordt de toegang bemoeilijkt. Die strengere voorwaarden verzwakken het principe van solidaire verzekering. De richtlijnen in uitvoering van het regeerakkoord zetten die logica verder. Dit komt tot uiting bij de toepassing van degressiviteit van werkloosheidsuitkeringen. En in geval van een uitkering worden OCMW’s verplicht de begunstigde te activeren door hem in te schrijven bij de gewestelijke dienst voor arbeidsvoorziening. Het gaat om een bijkomende voorwaarde voor het verkrijgen van sociale bijstand. De werkloosheidsuitkering wordt niet meer opgevat als een vergoeding voor het verlies van een job of de afwezigheid van bannen, maar als een passieve maatregel die alleen kan worden bekomen als daar een intense zoektocht tegenover staat, verduidelijkt Zamora Vargas. De RVA roept werklozen op, niet om na te gaan of ze ‘bereid’ zijn te werken, maar wel om hen te doen bewijzen dat ze ‘actief’ naar werk zoeken. De versnelde degressiviteit van de werkloosheidsuitkering
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
29|149
moet mensen sneller aan het werk zetten, maar ze biedt geen oplossing als daar geen beschikbare banen of werkgelegenheid tegenover staat.
1.4.4. Solidariteit en herverdeling Danielle Dierckx, Jill Coene, An Van Haarlem en Peter Raeymaeckers, de redacteurs van het Jaarboek 2013, houden een pleidooi voor herverdeling. Dit is trouwens het centrale thema van het nieuwste jaarboek Welvaartsstaat staat onder druk De onderzoekers wijzen op allerlei bedreigingen die het behoud van de welvaartsstaat lijken in de weg te staan. De vergrijzing dreigt gezondheidszorg en pensioenen onbetaalbaar te maken. De financiële crisis en het beperkte budget kunnen leiden tot een verdere inperking van rechten. Migratie tast de grenzen van onze welvaartsstaat af en roept vragen op over het gebruik van de sociale zekerheid door nieuwkomers die nog maar weinig hebben bijgedragen. Dat kan het draagvlak voor de sociale zekerheid onder druk zetten en discussie uitlokken over de rechten van migranten. Ons land probeert al via allerlei wegen de rechten van migranten te beknotten, bijvoorbeeld via de inperking van het recht op medische zorgen voor irreguliere migranten en strengere eisen voor gezinshereniging. Sociale risico’s zijn niet gelijk verspreid over de samenleving en het besef daarvan bij brede lagen van de bevolking zou er toe kunnen leiden dat men niet langer bereid is om bij te dragen tot het systeem. De vraag naar het vormgeven van solidariteit en herverdeling gaat volgens Dierckx e.a. gepaard met minstens drie spanningsvelden. Ten eerste: moet het sociaal beleid investeren of herverdelen? Sociale investering als beleidsparadigma maakt opgang. De achterliggende gedachte is dat men investeert in mensen en er een return tegenover dient te staan. Het grijpt in op het individuele niveau voor het voorkomen van armoede. Het draagvlak hiervoor kan dan wel groot zijn, maar deze strategie leidt niet tot structurele armoedebestrijding omdat de structuren van ons sociaaleconomische systeem ongemoeid worden gelaten. Sociale investering heeft nood aan voorwaarden: een betere verdeling van jobs, adequate sociale bescherming en effectieve herverdeling ondersteund door innovatieve sociale actie. Twee: moet solidariteit indirect (via de welvaartsstaat) of direct (via privaat initiatief) worden georganiseerd? Mensen zouden vervreemd zijn geraakt van solidariteit omdat herverdeling verloopt via de welvaartsstaat. Solidariteit zou haar uiting moeten vinden in innovatieve particuliere initiatieven en ervaringen waarin mensen zelf kiezen met wie en hoe ze solidair zijn. Dergelijk pleidooi roept vragen op, niet in het minst of dit geen terugkeer naar liefdadigheid inhoudt. Drie: moet sociaal beleid universeel dan wel selectief worden ingezet? Selectief sociaal beleid kan doorgaans rekenen op een kleiner draagvlak (minder mensen hebben er belang bij), maar blijkt cruciaal te zijn in haar combinatie met een universeel beleid om armoede duurzaam te bestrijden. Denksporen voor een rechtvaardige herverdeling Voortbouwend op bovenstaande bevindingen, wijzen Dierckx e.a. op diverse maatregelen die de herverdelende functie van de welvaartsstaat kunnen verhogen. Ze kunnen een weg zijn naar structurele armoedebestrijding, maar vereisen een draagvlak. De door hen voorgestelde maatregelen vergen een kleine inspanning van een grote groep mensen, maar betekenen een groot verschil voor wie het broodnodig heeft. Voorstellen tot herverdeling gaan over het optrekken van sociale uitkeringen, de kinderbijslag, huursubsidies en het arbeidsmarktbeleid. De Belgische arbeidsmarkt is gepolariseerd. Om dit te
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
30|149
ondervangen, zijn niet alleen meer jobs nodig, maar ook een gericht activeringsbeleid. Activering veronderstelt een evenwicht tussen financiële prikkels en begeleiding/opvolging. De zesde staatshervorming geeft Vlaanderen kansen om vooral op het tweede vlak grotere inspanningen te kunnen doen. Naast activering is ook de uitbouw van toereikende kinderopvang nodig. Vlaanderen onderneemt stappen op dit vlak, maar dit is onvoldoende. Ook op het vlak van gezondheid kan meer herverdeling soelaas brengen. Volgens de gezondheidsenquête 2008 stelt 14% van de Belgen medische zorgen uit omwille van financiële redenen. De kosten voor niet-medische zorg wegen zwaar door op het budget van lage inkomensgezinnen. De maximumfactuur beschermt patiënten tegen hoge remgelden, maar de plafonds voor de laagste inkomensgroepen zijn nog te hoog en patiënten die langer dan een jaar in een psychiatrische instelling verblijven, zijn onvoldoende beschermd. Hoewel deze resultaten al gekend zijn, heeft de overheid de signalen nog niet opgepikt. Daarnaast ontbreekt kennis over supplementen in de ambulante verzorging. Daardoor is het niet duidelijk in welke mate deze voor betaalbaarheidsproblemen zorgen. Een radicale vorm van herverdeling zien Dierckx e.a. in de vorm van een onvoorwaardelijk basisinkomen voor iedereen. Onvoorwaardelijk, omdat er geen tegenprestaties voor worden verwacht en het aan iedere burger, ongeacht zijn inkomen, wordt toegekend. Verschillende initiatieven zijn lopende (bijvoorbeeld het Europees Burgerinitiatief voor het Onvoorwaardelijk Basisinkomen en een burgerinitiatief in Zwitserland), wat toont dat dit idee kan steunen op een publiek draagvlak. Het basisinkomen kan gezien worden als een subsidie voor laaggeschoold werk, maar geeft mensen ook meer vrijheid om te kiezen waaraan ze hun tijd willen spenderen (maatschappelijk nuttige activiteiten zoals zorg voor ouderen, vrijwilligerswerk, …). Hoewel dit idee controversieel is en nadelige effecten kan veroorzaken (aanzuigeffecten) is het een debat waard in het licht van meer structurele armoedebestrijding.
1.5. DIGITALISERING VAN DE SAMENLEVING De nieuwe informatie en communicatietechnologie (ICT) speelt een almaar indringender rol en heeft directe consequenties voor ons dagelijks leven: zo is elektronisch bankieren goedkoper dan de bankverrichtingen aan het loket, reizigers hoeven niet meer aan te schuiven in het station want het ticket kunnen ze kopen via internet, de Vlaamse dienst voor arbeidsbemiddeling biedt werkzoekenden individueel beroepsopleidingen aan via internet, de overheid breidt de digitale dienstverlening almaar uit. We leven bovendien even intens in virtuele netwerken als in vroegere, oude vertrouwde sociale gemeenschappen (zie blz. 43 e.v. in volgend hoofdstuk). De nieuwe technologieën zijn tegenwoordig standaard als we ons informeren, communiceren, sociale contacten leggen, werken, administratieve handelingen verrichten en ons ontspannen, stelt POD mi-is in het Belgische strategisch e-inclusieplan 2011-2015.29 De nieuwe technologieën bieden ontegensprekelijke voordelen voor hen die ze beheersen, maar ze veroorzaken nieuwe vormen van kwetsbaarheid en uitsluiting. Voor wie geen of onvoldoende toegang heeft of de kennis ontbeert om ermee om te gaan, is het een bron van ongelijkheid, op meerdere domeinen: toegang tot werk, onderwijs, verschillende diensten en goederen en uitoefening van het burgerschap. De informatiemaatschappij houdt nieuwe kansen in, maar een nieuwe tweedeling dreigt tussen wie op de elektronische snelweg zit en anderen die zich moeten beperken tot secundaire wegen.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
31|149
Samenlevingsopbouw Oost-Vlaanderen constateert dat een tiental jaren geleden de digitale kloof werd bekeken vanuit het standpunt van diegenen die toegang hadden tot computer en internet en anderen die dat niet hadden. De tweede groep is steeds kleiner geworden, maar zal nog vele jaren bestaan. Het wordt de digitale kloof van de eerste graad genoemd (een materiële dimensie). De digitale kloof heeft echter ook een intellectuele en sociale dimensie. In die betekenis verwijst ze naar een onvoldoende beheersing van de basiskennis en -vaardigheden waardoor die gebruikers ICT nauwelijks of niet kunnen benutten om hun maatschappelijke positie te verbeteren. Beide aspecten vormen de digitale kloof van de tweede graad. Hier liggen vooral de aanknopingspunten voor het buurtwerk. Ervan uitgaand dat de toegang tot ICT een basisrecht is, voorziet Samenlevingsopbouw OostVlaanderen in openbare computerruimtes in buurtwerk Ronse, Buurtweb Dendermonde, de Moazoart in Lokeren en Buurtweb Aalst. In Buurtweb Aalst bij voorbeeld biedt Samenlevingsopbouw verschillende vormen van ondersteuning en begeleiding aan. Ten eerste zijn er open ateliers waarop iedereen welkom is om de computer te raadplegen. Ten tweede zijn er begeleidingsmomenten waarbij meerdere vrijwilligers aanwezigen helpen met zijn/haar vraag. Ten derde geven vrijwilligers cursussen, zoals een basiscursus PC of Word. Verder zijn er specifieke initiatieven: ‘Met ICT op zoek naar werk’ focust op alle aspecten van werk zoeken en daarmee via ICT en internet aan de slag gaan. Het betreft een samenwerking met het deeltijds onderwijs, dat ook openstaat voor andere werkzoekenden. Voorts is er de cursus Rechtenverkenner. Een ander aspect van de maatschappelijke kwetsbaarheid van een groep kinderen/jongeren heeft te maken met gevaren van internet (cyberpesten bij voorbeeld). Je kunt als ouder de ‘onveiligheid’ of het risico beter inschatten als je deze zaken zelf kent. De ongelijkheid van toegang en kennis vergroot ook hier de kwetsbaarheid van de kinderen wier ouders niet gewapend zijn om hen daarin te ondersteunen of wegwijs te maken. Buurtweb Aalst zoekt in dit verband samenwerking met de opvoedingswinkel. Tot slot lijken veel mensen ook nood te hebben aan een betaalbare PChersteldienst. Het is een ander niet onbelangrijk element om de blijvende toegang tot internet te verzekeren.
1.6. VERSTEDELIJKING Voor de stoffering van dit hoofdstuk baseren we ons op de uiteenzetting van Eric Corijn over stedelijkheid op 23 januari 2014 tijdens een blikopener van Samenlevingsopbouw Vlaanderen en op artikelen van Corijn die zijn lezing onderbouwen. Vele bijdragen zijn gebundeld in de publicatie ‘Kan 30 de Stad de wereld redden?’ Verder putten we informatie uit ‘Vlaanderen, Brussel, Wallonië: een ménage à trois’ van Guido Fonteyn.
1.6.1. Driekwart woont in stedelijke context Verwijzend naar Mike Davis’ boek de Planet of Slums stelt Eric Corijn dat we met de verstedelijking een transitie van de samenleving doormaken die even ingrijpend is als de vroegere industriële revolutie. Bovendien weten we nog niet waar we zullen uitkomen en welke de gevolgen dit zal hebben voor de samenleving. De industriële samenleving was een bij uitstek perifere samenleving want de industriële ontwikkeling speelde zich af buiten de stad, terwijl de postindustriële samenleving zich ontwikkelt in de stad. De economie van een land zal dus in toenemende mate afhangen van de stedelijke sterkte en ontwikkeling.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
32|149
Bij het begin van de 19de eeuw woonde ongeveer 10 procent van de wereldbevolking in de steden, ste in 1970 liep dit op tot 37 procent en bij de aanvang van de 21 eeuw woonde al de helft van de wereldbevolking in steden. Vandaag tellen 411 steden al meer dan 1 miljoen inwoners. Tegen 2025 wordt verwacht dat 75 procent (drie vierden) van de wereldbevolking in de stad zal wonen. In WestEuropa woont reeds 80 procent van de bevolking in steden. Vlaanderen kende een roemrijk stedelijk verleden. Steden als Brugge, Gent en Antwerpen vormden samen met Italiaanse steden de basis van de renaissance. Die lag ten grondslag van de nieuwe stedelijkheid die tot ontwikkeling kwam na de middeleeuwen. Maar het frappante is dat Vlaanderen na de onafhankelijkheid van België een ruraal gebied bleef en dit tot na de Tweede Wereldoorlog. Afgezien van Antwerpen, Gent en later de Limburgse mijnstreek was Vlaanderen tot de jaren 60 nauwelijks geïndustrialiseerd. De industriële revolutie voltrok zich immers in het zuiden van het land, rond de as Luik-Borinage. Guido Fonteyn31 stelt dat dankzij de natuurlijke ondergrondse rijkdom Wallonië een van de rijkste, zowel sociaal als technologisch, meest vooruitstrevende regio’s de van de wereld werd in de 19 eeuw en nog een paar decennia nadien. Vlaanderen daarentegen was in die periode een rampgebied, gekenmerkt door hongersnood. Vlaamse gezinnen pendelden dagelijks of migreerden naar Wallonië om er werk te vinden vooral in de mijnen, maar ook in de landbouw. Volgens een ruwe schatting ongeveer 1 miljoen Vlamingen. Fonteyn schetst dat de ommekeer en het verval van de Waalse economie er kwamen toen de mijnen niet meer rendeerden en delfstoffen van overzee werden ingevoerd via de havens (die in Vlaanderen liggen). Die ommezwaai hield ook in dat de markt – die van holdings en naamloze vennootschappen – zich verplaatste naar het havengebied. De naoorlogse ondernemingen vestigden zich vooral in het noorden met de komst van bedrijven in de chemie en petrochemie, de autoassemblage, de farmaceutische nijverheid en de voedselverwerkende industrie, aldus Corijn. Nieuwe industrieterreinen werden aangelegd langs de grote verkeersassen en op het platteland. Deze industriezones werden dus aangelegd in perifere gebieden. Het woonbeleid moedigde mensen aan te bouwen op verkavelingen dicht bij het geboortehuis, terwijl het woon-werkverkeer werd ondersteund door het openbaar vervoer, speciale bedrijfsbussen en vooral door de aanleg van een dicht wegennet. Het was een uiting van een antistedelijk beleid en resulteerde in dorpen die uitgroeiden tot vele kleine steden en een bijna aaneengesloten lintbebouwing. Op die manier werd Vlaanderen één grote uitgezaaide stad, ook wel urban sprawl genoemd. Het urbanisatiepatroon ziet er als volgt uit: • dertig procent van de mensen woont buiten stedelijke gebieden, • veertig procent in stedelijke pendelzones, sub-urbane zones die economisch verbonden zijn met
de stadscentra, • twintig procent in de rand van de stad, • en amper 10 procent woont in de stad zelf.
Men zou tot de conclusie kunnen komen dat in Vlaanderen 90 procent buiten de stad woont. In werkelijkheid leeft meer dan 70 procent van de bevolking in een sterk verstedelijkt gebied. Alhoewel de meeste inwoners van België het anders aanvoelen, woont driekwart van de Belgen in een stedelijke context. De oude tegenstelling tussen stad en platteland valt eigenlijk weg. Men kan Vlaanderen vandaag niet langer bekijken als een verzameling van stedelijke kernen met daarrond wat rurale gebieden. Feitelijk is Vlaanderen een grootstedelijk gebied. Vergelijk het met een uitgezaaide stad als Los Angeles in de Verenigde Staten. Het stedenbeleid in Vlaanderen vertrekt van de 13 centrumsteden. Er is de kosmopolitische stad Brussel, er zijn de twee grootsteden Antwerpen en Gent. Daarnaast zijn er de 7 regionale steden
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
33|149
met een eigen stadsgewestelijke functie: Brugge, Kortrijk, Oostende, Sint-Niklaas, Mechelen, Leuven en Hasselt-Genk. Verder zijn er drie regionale steden Aalst, Turnhout en Roeselare. En daarnaast nog vele kleine steden. In dit breedbeeld van verstedelijking zijn verschillende stedelijke kernen te onderscheiden en zijn heel duidelijk invloedgebieden van de steden aanwezig. Wat de bevolking van Brussel betreft zijn 1,1 miljoen mensen officieel geregistreerd. Daarbij komen ongeveer 100.000 niet-geregistreerde bij, zoals studenten, mensen met een toeristenvisum, asielzoekers en mensen zonder papieren. Daar bovenop moet je rekenen op 350.000 pendelaars die de stad gebruiken, maar er niet wonen. Kortom, naast de 1,2 miljoen mensen die er werkelijk verblijven, zijn er nog de 350.000 gebruikers. (In totaal dus 1,5 miljoen.) Als je Brussel vergelijkt met andere wereldsteden is onze hoofdstad relatief dunbevolkt. De gemiddelde bevolkingsdichtheid bedraagt in Brussel 70 inwoners per ha, terwijl Parijs vier keer zo dichtbevolkt is. De verstedelijking en de invloed van de stad stoppen niet aan de grenzen van het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest. Uitgaand van recente economische studies over Brussel, constateert Corijn, dat het gaat om een grootstedelijk gebied van ongeveer 2,3 miljoen inwoners met een beroepsbevolking van 1,16 miljoen. Vanuit een sociaalgeografisch perspectief reikt de Brusselse economische ruimte tot ver over Leuven, Mechelen, Aalst en Waver. Dit grootstedelijk gebied is goed voor een derde van de Belgische economie. Tevens merk je dat bevolkingsgroepen, zoals Afrikanen vanuit Brussel naar de Rechteroever in Aalst uitwijken omdat ze daar nog betaalbare huurwoningen (van 300 à 400 euro) vinden. Andere grote stedelijke clusters in ons land zijn Antwerpen, Gent, Luik en Charleroi. Ze zijn samen goed voor ruim 2,4 miljoen inwoners. Het Federaal Planbureau voorspelt een aangroei van ongeveer 200.000 inwoners in Brussel tegen 2020. Het gaat daarbij niet om inwijkelingen die vanuit de Rand terugkeren want de stadsvlucht is niet gestopt. De bevolkingsgroei is te verklaren door de volgende twee oorzaken. Vooreerst is er een stijgend geboortecijfer, vooral in de kansarme buurten en de migrantenwijken. Niet omdat alle migrantenfamilies zeer kinderrijk zouden zijn, maar omdat er veel jongvolwassenen wonen en zij op die leeftijd kinderen krijgen. Een tweede factor is de buitenlandse immigratie, hoofdzakelijk jonge mensen die afkomstig zijn uit niet-EU landen. In andere grote steden tref je dezelfde fenomenen aan. Zo zal tegen 2020 de bevolking in Antwerpen met 100.000 inwoners toenemen. Ook hier is de stedelijke groei vooral te verklaren door de verhoogde nataliteit onder de van oorsprong migrantenbevolking en hangt ook samen met de buitenlandse immigratie. Die demografische evolutie stelt het beleid voor grote uitdagingen want de stedelijke bevolking wordt jonger, meer divers én armer.
1.6.2. Post-Fordistische nieuwe stedelijkheid Steden worden weer belangrijk, aldus Corijn. Ze maken deel uit van de nieuwe economische wereldorde, die steunt op een herschikking van de arbeidsmarkt. In die arbeidsdeling verschuift de productieve manuele arbeid geleidelijk naar lageloonlanden. De industriële werkgelegenheid daalt ten voordele van de tertiaire diensten en almaar meer de quartaire zorgsector. Die sectoren vormen de kern van de nieuwe informatie-, kennis- en dienstenmaatschappij. De mondialisering speelt zich vooral af in de steden en in de grootstedelijke gebieden. En die steden zijn met elkaar verbonden in hiërarchische netwerken. Voor een stad en een stadsbestuur is het dan vooral zaak deel te blijven uitmaken van die dynamiek. Corijn gebruikt hiervoor de metafoor van ‘space of flows’, een stad is niet alleen een plaats waar mensen wonen, maar een knooppunt en bundeling van activiteiten,
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
34|149
zoals in op het vlak van toerisme en de diensteneconomie(logistiek of distributiecentrum), als knooppunt van kenniscentra (bundeling van universitaire campussen van Leuven, Louvain-la-Neuve en VUB/ULB). Als stad of stedelijke agglomeratie moet je inhaken of inspelen op dit nieuwe wereldsysteem. Het sleutelwoord is glokalisering, de combinatie van globalisering en lokalisering. De wereld is één aan het worden, aldus Corijn , niet op het vlak van eengemaakt territorium , maar als een continent van netwerken van stedelijke agglomeraties. Een concrete illustratie hiervan is de Blauwe Banaan, als een Europese megalopolis, met meer dan 85 miljoen inwoners. Het gaat om een ruimtelijk concept dat is ontleend aan het Franse instituut Reclus en duidt op de aaneenschakeling van agglomeraties, beginnend bij Milaan en Turijn en eindigend in de West-Midlands, gaand over het Ruhrgebied in Duitsland, Vlaamse Ruit en Randstad in Nederland. België en in het bijzonder ook Brussel als enige, weliswaar kleine Belgische wereldstad profiteert mee van de gunstige ligging van dit kerngebied binnen Europa. Op 20 procent van de oppervlakte heeft 72 procent van de economische activiteiten plaats.
(overgenomen uit Wikipedia) Corijn schetst hoe de verticale, hiërarchische verhouding tussen wereld, continent, natiestaat en stad is aan het kantelen naar een driehoeksverhouding waarbij de wereld, natiestaat en stad elk op hun manier een plaats worden in de wereld, elk op hun eigen manier positie kiezen. Zo beginnen steden door de mondialisering een andere positie in te nemen dan ze doorgaans binnen een land bekleden. Als voorbeeld nemen we de Noord-Franse stad Lille. De intercommunale Lille Métropole Communauté urbaine (LMCU) is een samenwerkingsverband tussen 85 gemeenten in de regio NordPas-de- Calais. Vanaf 1991 kwam er een samenwerking met bestaande intercommunales in België. De Grensoverschrijdende Permanente Conferentie van Intercommunales (GPCI) bestond aanvankelijk uit Leiedal (Kortrijk), WVI (Roeselare), IEG (Moeskroen), IDETA (Doornik en het LMCU zelf. Vanaf 2008 werd deze samenwerking uitgebreid met de overkoepelende provinciale, regionale en gewestelijke besturen uit Frankrijk en België. Het samenwerkingsverband ging verder onder de naam Eurometropool Lille-Kortrijk-Tournai, de eerste Europese Groepering voor Territoriale Samenwerking in Europa. Niet alleen Lille, maar samen met Lille zetten zich aldus ook de Vlaamse steden Kortrijk en Roeselare op de kaart in een Euregio.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
35|149
Als steden een plaats willen krijgen in een nieuwe zeer competitieve wereldorde, dan moeten ze hun economie heroriënteren. De knooppunten (denk maar aan de pakjesdienst in Zaventem) staan op de eigen autonomie ten aanzien van plaats waar ze zich vestigen. Kapitaal is echter zeer mobiel en zoekt de beste winstverwachtingen op. Ondernemingen sturen aan op deregulering, privatisering en liberalisering. Dergelijke ontwikkelingen leiden evenwel ook tot uitsluiting van bevolkingsgroepen, scheppen een onderklasse en een grijze en informele economie. De bestaande economie richt zich vooral tot hoger opgeleiden. Er is met andere woorden een grote vraag naar en behoefte aan een stedelijke economie voor het andere deel van de stad, waaronder een continue instroom van nieuwkomers.
1.6.3. Duale steden De tweedeling tussen arm en rijk komt tot sterk tot uiting in de ruimtelijke dualisering. De sociaaleconomische structurering van de samenleving vind je terug in de verschillende territoria en in de verschillende wijken in de stad. Dat wordt erger in de mate dat de kloof tussen arm en rijk groeit. In tegenstelling met buurlanden, zoals Frankrijk met zijn faubourgs, is het grote voordeel dat in België de arme buurten in de stedelijke centra liggen en dat de middenklasse en de politiek er niet omheen kunnen. De kenmerken van de duale stad illustreren we aan de hand van Brussel.
1.6.3.1. Fiscale scheeftrekking centrum – periferie Een van de belangrijkste problemen in de stedelijke ontwikkeling is de fiscale scheeftrekking. De middenklasse en de rijkere mensen wonen buiten de stad. Ze betalen belastingen waar ze wonen, maar de problemen worden geconcentreerd in de steden waar een relatief armere bevolking moet opdraaien voor de dienstverlening aan de forensen. Corijn stelt dat de meerderheid van de werknemers in Brussel haar belastingen buiten Brussel betaalt en dat dit niet wordt gecompenseerd, dat een derde van het Brusselse budget naar mobiliteit gaat. In de Brusselse gemeente Sint-Joost-ten-Node, een van de armste gemeenten in België, betalen de inwoners er belasting om een lokale politie in stand te houden die elke morgen het binnenkomend verkeer in Brussel moet regelen. Brussel is een zeer illustratief voorbeeld van een duale stad. Enerzijds maakt Brussel als kosmopolitische wereldstad deel uit van het economisch kerngebied van Europa (zie hoger de ‘blauwe banaan) en ligt bovendien centraal in de driehoek van de steden London-Parijs- Berlijn. Brussel is (na Luxemburg en London) het derde rijkste gewest van Europa: hoogst geschoolde arbeidsmarkt (onder meer dankzij de internationalisering), 91 procent van de werkgelegenheid zit in de tertiaire sector. In een gewest van 1,1 miljoen inwoners zijn er 700.000 jobs. Maar de meerderheid van de mensen die er werken zijn pendelaars en niet-Brusselaars. Ze wonen vooral in de provincies Waals- en Vlaams-Brabant (waar ze hun belastingen betalen). Anderzijds is Brussel ook het gewest waarvan het gemiddeld inkomen van de bevolking 10 procent lager ligt dan het gemiddelde inkomen in België, waarvan de helft van de bevolking leeft in kansarme buurten, 23 procent geen diploma heeft (twee maal zoveel als Vlaanderen en Wallonië). Twintig procent van de beroepsbevolking is werkloos. Er is een nijpend tekort aan betaalbare huurwoningen, maar er is amper 8 procent sociale woningen. Kortom, Brussel is een duale stad met een arm centrum, een rijke periferie en een nog rijkere periferie daarbuiten. Als men de stadsontwikkeling aan de markt overlaat, dan zal die tendens zich
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
36|149
nog voortzetten waarbij men bij voorbeeld een groot winkelcentrum bouwt aan de Heizel en in Machelen. Op die manier ontstaat een tweede gordel waar mensen met een grotere koopkracht aanwezig zijn en wordt de verdere verarming van het centrum van Brussel in de hand gewerkt. Gelet op de concentratie van problemen in de steden is er een nieuw stadsproject nodig, gebaseerd op een politieke aanpak die kiest voor stedelijkheid en stedelijke ontwikkeling.
1.6.3.2. ‘Gesellschaft’ versus ‘Gemeinschaft’ Brussel is een stad van culturele diversiteit, waarin meer dan de helft van de Belgische bevolking geen Belgische referenties meer heeft en waarin een groeiend deel van de bevolking op een heel eigen wijze deel uitmaakt van internationale verbanden. Daarbij denken we volgens Corijn allereerst aan de 100.000 mensen die in Brussel werken in internationale zetels. Of aan de velen duizenden die dagelijks voor zaken naar Brussel komen. Maar er zijn ook de processen van globalisering van onderuit en van plaatselijke verknoping van internationale netwerken. De Brusselse diversiteit levert aldus verschillende internationale centra op. Zo functioneert de Brabantwijk tot ver buiten de stad als Maghrebijns knooppunt. En de Matongé is een echt centrum voor betrekkingen met Centraal-Afrika. Corijn betoogt dat een stad geen land is. In een land probeert men samen te leven op basis van territoriale gemeenschappelijkheid, een gedeeld verleden, traditie en identiteit. Dat alles krijgt vorm in een nationaal project. Steden daarentegen worden gevormd door passanten, migranten en door nieuwkomers (zie ook het hoofdstuk over super-diversiteit, gebaseerd op de uiteenzetting van Blommaert). Stedelijke verbondenheid kan niet steunen op het gemeenschappelijke verleden noch op gedeelde ‘roots’, maar veel eerder op lotsverbondenheid rond een toekomstproject voor de stad. En zo’n stadsproject zal dus noodgedwongen hybride en gemengd zijn. In dit verband wijst Corijn op het onderscheid die de socioloog Emile Durkheim maakt tussen Gesellschaft (maatschappij) en Gemeinschaft (gemeenschap). In een landelijke samenleving is het dagelijkse leven sterk geritmeerd door één religie, gedeelde ervaringen, een mechanische solidariteit en een zogenaamde ‘conscience collective’ waaraan men zich dient aan te passen. De gedeelde waarden en normen, voortbouwend op traditie, worden doorgegeven door kerken, scholen, allerhande instituties en ook door welzijnswerkers. Een stedelijke samenleving daarentegen wordt gekenmerkt door anonimiteit en individualiteit. Met de meeste mensen leef je immers niet samen. Er is eerder sprake van ontwijking en vermijding in plaats van ontmoeting. Een industriële samenleving daarentegen wordt gekenmerkt door een grote arbeidsdeling en een samenhang die organisch en functioneel is. In een landelijke samenleving is de gemeenschap sterk, terwijl die gemeenschapsbanden in een stedelijke samenleving zwak zijn. In een stedelijke samenleving worden de gemeenschap (Gemeinschaft) en de maatschappij (Gesellschaft) uit elkaar gehaald. Als je in een stad wil bouwen aan ‘cohesie’ op basis van een gedeeld verleden is dit gedoemd om te mislukken want een stad is bij uitstek multicultureel. Wel kan men de samenhang proberen te bewerkstelligen op basis van een verschillend verleden en een gedeelde toekomst van lotsverbondenheid. Neem nu de herdenking van de Eerste Wereldoorlog als je dit onderwerp aanbrengt in een Brusselse klas waar de meerderheid van de leerlingen geen Belgische achtergrond noch referenties heeft, is het nationale verhaal over de soldaten aan het IJzerfront enkel relevant en toegankelijk voor de blanke kinderen wier grootvader heeft meegevochten in die oorlog. Het nationale verhaal sluit de overige leerlingen uit. Als je daarentegen de strijd aan de IJzer kadert in de wereldgeschiedenis waarin ook vele andere landen deel hadden is dit onderwerp meteen
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
37|149
interessant en van betekenis voor een veel groter deel van de klas. Eenzelfde kritiek geldt voor het huidige concept van maatschappelijke oriëntatie binnen het aanbod van inburgering. Niet alleen in Brussel, maar eveneens in Antwerpen staan leerkrachten voor de klas waarvan de meerderheid van de leerlingen thuis geen Nederlands spreekt en waarbij de veronderstelde culturele inhoud (Guldensporenslag, literatuur zoals Claus’ Verdriet van België) niet gedeeld wordt. In een stedelijke publieke ruimte primeren tijdelijke relaties en zwakke verbanden en daarbij is het ‘kleine ontmoeten’ van groot belang. Onderzoekster Ruth Soenen heeft vele vormen van ‘kleine ontmoeten’ (zoals de small talk op de tram) in kaart gebracht. Met andere woorden naast ‘gesellschaft’ en ‘gemeinschaft’ is er de rol van het ‘kleine ontmoeten’ dat niet gereguleerd is. Denk aan autobestuurders die terwijl ze dubbel parkeren op de weg via hun zijraampjes informatie uitwisselen en het doorgaande verkeer opstoppen , jongeren die zitbanken voor ouderen inpalmen of beslag leggen op pleintjes voor spelende kinderen, informele verkooppunten of zwarte handel op straat, enz. . In een stedelijke samenleving is het zaak om bepaalde sociale praktijken en maatschappelijke conflicten te reguleren (die zich afspelen binnen dit kleine ontmoeten).
1.6.3.3. Investeren in aandachtsgebieden Het probleem van de financiering van Brussel is volgens Philippe Van Parijs (UCL)32 niet dat Brussel te klein is of niet genoeg rijkdom zou produceren. Alleen kan Brussel met de huidige samenstelling van de bevolking slechts overleven als er massale transfers komen van buiten Brussel. Want in Brussel meer dan elders wonen er laaggeschoolde migranten (en hun kinderen) van Oost-Europa of van buiten Europa, die op zoek naar een (witte of zwarte) job. Verder tref je studenten of jonge starters aan tijdens hun ‘arme’ periode, die wegtrekken naar de rand zodra ze beter verdienen. Tot slot zijn er de ‘Europeanen’: ambtenaren, diplomaten, lobbyisten, journalisten, consulenten die in Europa zijn komen wonen, dicht bij de Europese instellingen. Ze zijn veel rijker dan de gemiddelde Brusselaar, maar betalen amper Belgische belastingen. Het is in het algemeen belang dat die groepen mensen in Brussel geconcentreerd zijn, maar dit kan volgens Van Parijs alleen als permanente transfers van zuurstof naar het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest gaan. De demografische boom in Brussel (op 10 jaar tijd komt twee maal de bevolking van de stad Leuven erbij), de hoge nataliteit en de verjonging van de Brusselse bevolking creëert enorme uitdagingen op het vlak van onderwijs, jeugdbeleid, gezondheid, huisvesting, welzijn en armoedebestrijding. Maar de erg jonge bevolking is tevens een troef want ze kan een antwoord bieden op de groeiende vergrijzing van de stad, benadrukt Corijn. Hij pleit voor een veelheid van duurzame, sociaaleconomische wijkontwikkeling rond een aantal mobiliteitsknooppunten. In zijn toekomstproject wordt het nieuwe centrum van Brussel niet beperkt tot de historische Vijfhoek, maar wordt omsloten door de metroring. Dat betekent dat het kanaal (Brussel-Charleroi) niet langer de Westelijke grens vormt van de stad, maar de ruggengraat wordt van het metropolitane centrum tot aan het Weststation. In dit toekomstplan krijgt Molenbeek een nieuwe functie en wordt de Gentse steenweg een belangrijke as in de wijkontwikkeling. Hier ligt een belangrijke opdracht voor de Samenlevingsopbouw: opbouwwerkers moeten inzetten op de wijkopbouw en op maatschappelijke samenhang: ze moeten kansen benutten en scheppen voor lokale, duurzame economische ontwikkeling en projecten bewerkstelligen in functie van de opwaartse mobiliteit voor mensen die nu in de buurt wonen. Samenlevingsopbouw moet inspelen op nieuwe potenties van diensteneconomie (modehuizen, gastronomie, …) en groepen uit de middenklasse die hierop een beroep zullen doen.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
38|149
1.6.4. Internationale dynamiek van samenwerkende steden Volgens Benjamin Barber33, de vroegere adviseur van president Bill Clinton, hebben de natiestaten afgedaan. Het Europese Parlement zou veel meer slagkracht vertonen als er niet vanuit het belang van de staten werd gedacht, maar vanuit de rol van de steden. De Europese Unie werd op het eind van de Tweede Wereldoorlog opgericht om soevereine staten te laten samenwerken. Aangezien natiestaten almaar meer terugplooien op de eigen soevereiniteit groeit een gevaarlijke vorm van nationalisme, stelt Barber in een interview in Lokaal. Steden daarentegen kunnen een vitale rol spelen, vooral in relatie met elkaar. Die Europese identiteit is belangrijker dan die soevereine waarbij de Antwerpse haven bij voorbeeld samenwerkt met andere havens. De Europese identiteit kan vorm krijgen door de steden heen. Steden werken over de landsgrenzen heen al goed samen, zoals blijkt uit de praktijk van de Union of Cities and Local Governments, waarvan 3.000 gemeenten lid zijn en wereldwijd samenwerken. De moderne hulpmiddelen zijn daarbij nuttige instrumenten, zoals een website voor het uitwisselen van goede praktijken, zoals bij voorbeeld het fietsdelen dat zich 20 jaar geleden in Latijns-Amerika ontwikkelde en nu een hype is in Antwerpen en Brussel, maar ook in Chicago en Manhattan. Vroeger werden steden afgebakend door hun omwalling, nu worden de landen gedefinieerd door hun grenzen. Op de vraag waarom natiestaten in vergelijking met de steden het zo moeilijk hebben, antwoordt Barber dat de staten ongeveer 500 jaar geleden werden opgericht om zich af te grenzen met een nationale jurisdictie, soevereiniteit, onafhankelijkheid en grenzen. Steden werden bepaald door hun wederzijdsheid en hun handelsroutes. Ze zijn ontstaan aan stromen en oceanen en zijn ontstaan om te handelen. Naties staan tegenover elkaar, terwijl steden in elkaar verstrengeld zijn.’ Aangezien steden met dezelfde problemen worden geconfronteerd, kijken ze bij elkaar over het muurtje om van elkaar te leren en samen te werken. De concurrentie tussen steden brengt geen oplossing. De opwarming van Antwerpen is niet het probleem, wel de globale opwarming, hetzelfde geldt voor de epidemieën, pas als overal goede gezondheidszorg wordt georganiseerd kunnen we die epidemieën uitroeien. Ongeveer 78 procent van de wereldbevolking leeft in de stad, de steden domineren de wereld. Barber heeft het over metropolitane gebieden waarbij Brussel, Antwerpen en Rotterdam deel uitmaken van dezelfde regio, net zoals Boston, Washington en Delaware tot eenzelfde metropolitane regio behoren. Een fundamenteel probleem is dat de democratie gevangen zit in de natiestaat, betoont Barber. We moeten groeien naar een democratische globalisering. De krachten die nu de aarde controleren zijn niet democratisch. Als de steden meer samenwerken, kan dat een significante impact hebben. Hierbij rijst vanuit de steden de vraag naar meer autonomie, meer operationele vrijheid, en meer fiscale autonomie zodat steden zelf de problemen kunnen oplossen.
1.7. VERKLEURING EN SUPER-DIVERSITEIT We baseren ons voor dit thema achtereenvolgens op het artikel van Edith Lodewijckx van de Studiedienst van Vlaamse Regering, publicaties van Dirk Geldof en Jan Blommaert, en op een lezing van Jan Blommaert op 13 februari 2014 tijdens een blikopener van Samenlevingsopbouw
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
39|149
Vlaanderen. De super-diversiteit slaat niet enkel op de anderen, maar het gaat ook om ons want ook wij zijn grondig aan het veranderen, evenals het sociaal weefsel waarvan wij deel uitmaken.
1.7.1. Verkleuring van de samenleving De verkleuring van de samenleving is een dagelijkse realiteit geworden in Vlaanderen en in de 34 centrumsteden, schrijft Edith Lodewijckx . Ze stelt dat tijdens de afgelopen 20 jaar niet alleen in elke stad het aantal mensen van vreemde origine toenam, maar dat ook de samenstelling van die bevolkingsgroep van vreemde afkomst veranderde. Overal neemt het aantal personen van nietWesterse herkomst veel sterker toe dan het aantal personen van westerse oorsprong. Daarbij is er een aanzienlijke variatie tussen de steden in de graad en het type van verkleuring. Het maakt duidelijk dat de ene stad de andere niet is. Bovendien is de verkleuring niet even groot in alle leeftijdssegmenten van de bevolking en verschilt ook enigszins tussen mannen en vrouwen. In alle centrumsteden staat de voortschrijvende verkleuring buiten kijf, maar de snelheid waarmee die verkleuring zich voordoet, is niet overal even groot. Met uitzondering van Hasselt en Roeselare krimpt de autochtone bevolking in de centrumsteden tussen 1991 en 2011. In de Antwerpen is de krimp het grootst. Overal neemt het aantal personen van vreemde origine toe. Alleen in Genk is de groei van de bevolking van vreemde herkomst lager dan in het Vlaamse Gewest. In Aalst, Roeselare en in Leuven groeit de bevolking van vreemde herkomst verhoudingsgewijs het sterkst. In de SVR-studie wijst Lodewijckx op duidelijke verschillen in het niveau van de verkleuring in het Vlaamse Gewest. De grootsteden en het stedelijke gebied rond Brussel scoren het hoogst: respectievelijk 34 procent en 27 procent van alle inwoners heeft een vreemde herkomst. In de grootsteden zijn het vooral personen met een niet-westerse herkomst (81 op 100 personen met een vreemde herkomst). In het stedelijk gebied rond Brussel is de groep van westerse en nietwesterse herkomst ongeveer even sterk vertegenwoordigd. De centrumsteden zijn de volgende in de rij met 18 procent inwoners van vreemde herkomst: op 100 personen met een vreemde herkomst zijn er 71 mensen van niet-westerse oorsprong. De verkleuring is niet overal even sterk in alle leeftijdsgroepen: ze is het sterkst onder de kinderen van 0- tot 17 jaar en het zwakst onder ouderen van 55 jaar en ouder. Zo heeft 22 procent van de kinderen in het Vlaamse Gewest een vreemde herkomst, 19 procent van de jongvolwassenen (18-29 jaar), 16 procent van de middenleeftijdsgroep (30 tot 54 jaar) en 6 procent van de ouderen. Die afnemende graad van verkleuring met de leeftijd tref je aan in alle steden. De leeftijdsgroepen verschillen niet alleen in de graad van de verkleuring maar eveneens in het type van verkleuring. Dit komt tot uiting in de verhouding van mensen met een westerse afkomst tot de personen van niet-westerse origine. Daaruit blijkt dat jongeren van vreemde herkomst vaker dan ouderen van vreemde origine afkomstig zijn uit een niet-westers land. Ook op dit vlak zijn er verschillen tussen steden. Bovendien kan er per leeftijdsgroep nog worden gewezen op verschillen inzake graad van verkleuring tussen mannen en vrouwen: voor de leeftijdsgroep tussen jongens en meisjes van 0- tot 17 jaar zijn er nauwelijks verschillen, terwijl onder de 55-plussers de verhouding tussen mensen van westerse en niet-westerse origine hoger is onder de vrouwen dan onder de mannen Kortom, de verkleuring is niet gelijk in alle leeftijdssegmenten van de bevolking en verschilt ook enigszins tussen manen en vrouwen. Voor elke leeftijdsgroep geldt dat de steden verschillen in de
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
40|149
graad en de aard van de verkleuring. Interessant om weten is dus hoeveel personen er van vreemde herkomst in de stad wonen en waar zijn vandaan komen. Maar volgens Lodewijckx is mogelijks nog belangrijker voor het beleid om te weten hoe lang deze personen al in België wonen.
1.7.2. Superdiversiteit In bijna alle grote steden in Vlaanderen is de bevolking sterk toegenomen, maar de beleidsfocus lag zo nadrukkelijk op de vergrijzing dat demografen in de voorbije decennia de sterke stijging van het geboortecijfers en de toename van de etnisch-culturele diversiteit hebben onderschat. Grotere steden zoals Brussel en Antwerpen evolueren naar een meerderheid van de bevolking met een migratieachtergrond. Maar bij super-diversiteit gaat het niet enkel om de kwantitatieve evolutie, maar ook over veranderende migratiepatronen en vooral over groeiende diversiteit binnen die diversiteit, aldus Geldof.
Tijdens een interview met Tom Naegels35 in het DS Weekblad brengt Jan Blommaert de superdiversiteit heel visueel in beeld. Sinds 2003 loopt Blommaert elke twee tot drie weken de straat af in zijn wijk Oud-Berchem (Antwerpen) en telt hoeveel (geschreven) talen zichtbaar in het straatbeeld te zien zijn – affiches, geparkeerde auto’s, vuilniszakken,…. Hij telde er nooit minder dan elf en maximaal 24 talen. Nederlands, Frans en Engels uiteraard, Arabisch en Turks, maar ook Pools, Russisch, Thai, Farsi, Urdu, Hindi, Albanees, Portugees, Tamil, Japans, Armeens en ja zelfs Latijn (op de kerk). Maar het Nederlands is duidelijk de lingua franca. Na het einde van de Koude Oorlog ontstonden volgens Blommaert volkomen nieuwe patronen van migratie over de hele wereld. Vanaf 1990 is het basispatroon van migratie grondig veranderd: van ‘mensen uit een klein aantal landen van herkomst naar een klein aantal gastlanden’ naar ‘mensen uit een zeer groot aantal landen van herkomst naar een zeer groot aantal gastlanden’. De ‘gelaagdheid’ van de wijk heeft Blommaert in bovenstaand schema samengevat. Iedere crisis in de wereld leidt tot het uitzwermen van grote groepen mensen over de hele wereld. Het is geen typisch Belgisch fenomeen, maar kenmerkt even sterk de ons omringende landen, zoals blijkt uit de onderstaande vergelijking van migratiestromen in Duitsland tussen 1970 en 2006.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
41|149
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
42|149
Blommaert36 schetst 4 grote eigenschappen in dit nieuwe migratiepatroon: 1) Een enorme versnippering in de achtergronden van migranten. Een antwoord op de vraag wie de migranten zijn, is onmogelijk. De migranten die letterlijk uit alle hoeken van de wereld komen, zorgen voor een ‘super-diversiteit’ in etnische, taalkundige, culturele, religieuze en sociaaleconomische achtergrond. 2) De legale immigratie is nagenoeg volledig beperkt tot elite-arbeidsmigratie. In schril contrast met de legale, restrictieve arbeidsmigratie staat de clandestiniteit. Van de 95 procent asielaanvragen die worden afgewezen blijven er grote aantallen clandestien in West-Europa. Hun aantal wordt nog vergroot door mensensmokkel en hun aanwezigheid schept een grote ‘zwarte’ markt met extreem lage lonen en een totale afwezigheid van sociale en veiligheidsbescherming. Er ontstaan nieuwe vormen van bewoning in etnische buurten, gekenmerkt door huisjesmelkerij en matrassenverhuur. 3) Nieuwe migranten als cliënten in een informele arbeids- en huisvestingsmarkt veranderen het uitzicht van westerse steden.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
43|149
De etnische buurten zijn steeds meer ‘gelaagd’, zoals blijkt uit bovenstaande de stratificatie van Blommaert in de Antwerpse wijk Oud-Berchem. Dit komt soms letterlijk tot uiting in gelaafde structuur in één en dezelfde woning: een Turkse winkel op het gelijkvloers, een Russisch echtpaar op de eerste verdieping, en een Poolse bouwvakker, Afrikaanse predikant of nieuwkomer uit Mongolië in kleine de studio’s op de 2 verdieping; De ‘integratiesector’ wordt geconfronteerd met erg uiteenlopende vragen en hoge verwachtingen van zeer diverse groep van cliënten; De super-diversiteit gaat gepaard met een intense dualisering van de samenleving waarbij een omvangrijke groep mensen leeft buiten het systeem van formele rechten en plichten. 4) Respons van overheid Een verstrakking van het asielsysteem, zo ook wat de gezinshereniging betreft; De toegang tot formele rechten wordt almaar meer beperkt tot een kleiner wordende groep legale migranten met nadruk op langdurig verblijf, inburgering en inkomsten uit arbeid; Aantrekken van hooggekwalificeerde migranten die als elite-migrant worden ingezet, zonder rechten op permanent verblijf; Om de dualisering onder controle te houden, wendt men zich tot politioneel en veiligheidsbeleid met een voortdurende uitbreiding van de notie ‘overlast’.
Onze identiteit ondergaat diepgaande invloed van nieuwe technologie Op het einde van de Koude Oorlog stonden we op een snijpunt van die twee evoluties: aan de ene kant een demografische evolutie gekenmerkt door super-diversiteit en aan de andere kant het internet en de nieuwe communicatietechnologie die een hele reeks instrumenten biedt om ons leven anders te organiseren, aldus Blommaert. Het internet en even later de mobiele communicatietechnologieën veranderen niet alleen het economische leven met de opkomst van e-commerce, de ultrasnelle financiële transacties en de constructie van globale netwerken van kennis, handel en macht, maar ook het alledaagse leven van iedereen. Dat die ingrijpende processen van verandering zich afspelen in ons dagelijks leven merken we niet of onvoldoende omdat we er zelf midden in zitten. Zo is de kennis niet langer alleen gebonden aan een bibliotheek, universiteit of een andere concentratieplaats van kennis, maar via smartphones worden grote hoeveelheden kennis nu beschikbaar op elke plek waar men verbinding heeft. Het betekent dat de informele leeromgeving en het informele leren via de sociale media, online games, blog- en chatkanalen almaar belangrijker worden. Er ontstaat daarbij een soort van ‘supervernacular’ – een nieuwe wereldtaal met icoontjes, zoals het almaar couranter gebruik om een mailbericht af te sluiten met een smiley . De nieuwe technologie verandert ons sociaal leven op ten minste twee manieren: • ‘Always on’: via de mobiele telefonie zijn we altijd beschikbaar voor communicatie en
informatie-uitwisseling. Bovendien is de onderlinge ‘monitoring’ van en op elkaars leven veel intenser (waar ben je, wat doe je op dit moment?) en iedereen moet de andere prompt antwoorden of informatie verstrekken.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
44|149
• Naast het ‘echte’ ontmoeten en het elkaar fysiek ontmoeten en aanraken ontstaan er heel
andere sociale relaties. We leven nu even intens in virtuele netwerken als in de vroegere, oude vertrouwde sociale gemeenschappen. We bewegen ons snel in allerhande groepen en netwerken en navigeren of ‘migreren’ moeiteloos van het ene naar het andere netwerk. Bovendien kunnen we in die virtuele omgeving onszelf aanpassen en veranderen. Migranten kunnen met deze technologie intense relaties onderhouden met mensen uit het land van herkomst als met andere mensen elders in de wereld. Ze zijn voor hun sociaal bestaan veel minder dan eertijds aangewezen op etnische gemeenschappen of etnische buurten. Het verklaart het belang van internetcafés en de opkomst van goedkope ‘pay-as-you’ formules voor mobiele telefonie. De nieuwe technologie vergemakkelijkt nieuwe migraties en is de cruciale infrastructuur voor diversiteit. Via de nieuwe technologie kunnen migranten blijven deelnemen aan de cultuurbeleving in het land van herkomst en jongeren blijven zo op de hoogte van wat ‘cool’ is bij hun leeftijdgenoten. Bepaalde cultuurinnovaties voltrekken zich praktisch volledig via het internet, zoals bepaalde vormen van grafische kunst en subculturele hiphop. We maken deel uit verschillende nicheidentiteiten. Via facebook is men bij voorbeeld lid van een groep rond ecologisch tuinieren, het bezit van een bepaald type race fiets, of rond muziek van Bob Dylan. In dergelijke groepen moet, wil of kan men verantwoording afleggen waarbij men de dominante versie van zo’n verantwoording volgt. Men zegt met andere woorden hetzelfde als de andere, duizenden fans van Bob Dylan. De nieuwe technologie brengt, aldus Blommaert, diepgaande identiteitsveranderingen met zich en we zijn allemaal hybride en superdivers. De nieuwe migraties en de nieuwe technologie die de super-diversiteit kenmerken, brengen volgens Blommaert de volgende maatschappelijke uitdagingen met zich: 1) Mobiliteit De demografische en sociologische samenstelling van de bevolking is in alle grote stedelijke gebieden bijzonder complex geworden. Migranten, zoals Oost-Europese bouwvakkers, bewegen zich in complexe trajecten en gaan niet meer van land A naar land B, maar van A naar B, en dan naar C, terug naar A, vervolgens naar D, B en terug naar A. Vroegere migratiepatronen verliepen lineair, terwijl nu sprake is van zigzag patronen. Ze hebben lang niet allen het voornemen om op één plaats in de wereld te resideren. Migranten zijn niet per definitie mensen die ergens blijven, maar zijn per definitie mobiel. Ze leven in netwerken eerder dan in traditioneel gedefinieerde gemeenschappen en maken daarbij gebruik van het internet en de mobiele communicatietechnologie. 2) Versnipperde samenlevingen De grote stabiele categorieën van weleer – autochtonen en allochtonen bij voorbeeld – zijn vervangen door een hele reeks andere kleine, overlappende en verweven categorieën. Een aanzienlijke groep mensen uit Sri Lanka, die zichtbaar aanwezig is in het straatbeeld, winkeltjes opent en hun kinderen naar de lokale school stuurt, blijken na enkele maanden later verdwenen. En nadien is er bij voorbeeld de aanwezigheid van een groep mensen uit Thailand of Viëtnam. 3) Stabiliteit is aangetast We leven in omgevingen die bijzonder veranderlijk zijn en bijgevolg fundamenteel onstabiel. De vraag is hoe ik me aan die snel veranderende buurt kan aanpassen?
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
45|149
4) Ook individuele levens vertonen dezelfde kenmerken We versnipperen ons leven over een hele reeks plaatsen, gemeenschappen en netwerken. Technologie drijft die veranderingen aan: facebook, twitter, smart phones en veralgemening van digitale tv. 5) Hybriditeit en vermenging zijn vanzelfsprekend geworden We verzamelen invloeden vanuit uiteenlopende sites waarop we ons leven vorm geven en mengen dit in een nieuwe synthese. Authenticiteit is in opmars en draait om de capaciteit om allerlei dingen in de juiste verhoudingen te vermengen. Men is authentiek West-Vlaams rapper wanneer men voldoende elementen uit de geglobaliseerde hiphopcultuur vermengt met voldoende West-Vlaamse elementen en andere invloeden. Op die manier is ieder van ons multicultureel. Blommaert besluit dat alle gangbare uitgangspunten moeten worden herijkt, zoals een sociaal systeem dat ‘normaal’ gezien stabiel is, de idee dat ieder mens ‘normaal gezien’ lid is van één cultuur, één taal spreekt en tot één sociaalpolitieke gemeenschap behoort, de opvatting dat mensen ‘normaal gezien’ sedentaire wezens zijn alsook de visie over de ‘normale’ identiteit. Concrete gevolgen en uitdagingen van super-diversiteit Er is volgens Blommaert doorheen super-diversiteit een gigantisch kennisdeficit ontstaan in alle mogelijke geledingen van de samenleving, zoals in het onderwijs, jeugdbeleid, zorg en opvang. Het idee dat ieder mens lid is van één cultuur, één taal spreekt en tot één gemeenschap behoort, is achterhaald. We kunnen niet langer uitgaan van stabiele gemeenschappen van mensen in een bepaalde buurt (zie hoger de beschrijving van Oud-Berchem). Het beleid grijpt al te vaak terug naar oude modellen en anachronismen. Die nieuwe deskundigheid kan worden ontwikkeld bij professionals van de zogenaamde frontline sectoren, onderwijs, gezondheid, welzijn, politie en justitie. Het komt er concreet op neer dat professionals: • eigenschappen van mensen zichtbaar maken • vormen van samenleven en lokale infrastructuur in beeld brengen • aandacht schenken aan leerprocessen in de buurt Blommaert illustreert zijn pleidooi om de eigenschappen van mensen zichtbaar te maken aan hand van de herziening van de intakeprocedure in welzijnsorganisatie De Touter. De aangepaste procedure bij een intakegesprek moet niet-evidente eigenschappen van cliënten zichtbaar maken. Mensen die in een aankomstwijk wonen, verblijven hier in de regel illegaal en zijn overdag meestal onzichtbaar in het straatbeeld. Ze hebben dikwijls een zeer ingewikkelde migratiegeschiedenis achter de rug. Velen van hen verblijven hier niet maar bevinden zich in een ‘transitzone’ op weg naar een ander land en je treft hen soms aan in hospitalen of op politiekantoren. Bij het overlopen van de procedure van het intakegesprek is er een groot verschil tussen een vrouw uit Irak die het slachtoffer is van mensenhandel en een vrouw uit de middenklasse van hetzelfde land. Men moet zich hoeden voor te snelle generaliseringen op basis van nationaliteit en etniciteit, de ene man uit Guinee is de andere niet. Ze kunnen mogelijks afkomstig zijn van vijandige clan of stam. Problemen die zich aandienen zijn complex. Een grondig gesprek en een verregaande individualisering is aangewezen. Pas daarna kan sprake zijn van generalisering, en dan nog meestal niet een maar verschillende generaliseringen.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
46|149
Door de enorme versnippering is de term ‘gemeenschap’ en gemeenschapsvorming problematisch. De vroegere China Town nabij Antwerpen Centraal was vroeger het prototype van een etnische buurt, terwijl er nu in China Town meer Afrikanen wonen dan Chinezen. Het gaat bovendien om verschillende niet-stabiele gemeenschappen. Bij het in beeld brengen van relaties in buurt en van vormen van samenleven, moet je er volgens Blommaert vanuit gaan dat de meeste menselijke relaties vrij oppervlakkig zijn en gesprekken tussen buurtbewoners zich vaak beperken tot banale civiele omgang, zoals goedendag zeggen en andere vormen van ‘small talk’. Het is een vorm van convivialiteit gebaseerd op het principe van ‘live and let live’. Elementaire kennis van het Nederlands is hiervoor toereikend. Wil je de relaties en de samenhang in de buurt in kaart brengen, dan moet je reële trajecten en interacties van mensen monitoren. Je ontdekt op die manier vormen van informele of zwarte economie in de sector van de schoonmaak, nachtwinkels, elektrozaken, internetcafés, huisjesmelkers, … en andere elementen van zwakke infrastructuur van de armen. Al te snel trekt men voorbarige conclusies waarbij men de aanwezigheid van internetcafés of bepaalde handelszaken gelijkstelt met verloedering van de wijk, terwijl het in werkelijkheid gaat om een heel dynamische infrastructuur waarvan niet alleen de arme bevolking, maar ook de middenklasse in de buurt in toenemende mate gebruik van maakt (bij voorbeeld omwille van de lange openingstijden). Telkens opnieuw moet er worden onderzocht wie er in de buurt leeft, welke interacties je in de buurt aantreft en of de gesignaleerde problemen effectief een maatschappelijk probleem vormen en voor wie? Op basis van een gebrekkige analyse van de buurt, trekt men de foute conclusie dat die buurt onleefbaar is, terwijl bedoeld wordt dat men de armen uit de buurt wil verdrijven en er andere ‘blanke commerce’ wil vestigen. De internationale migratie kun je niet stoppen. Men moet afstappen van de ambitie dat men alles onder controle kan brengen. Bovendien moet een buurtwerker zeer grondig kijken naar de sociale realiteit om de complexiteit te vatten. De hierboven genoemde frontline werkers in de sectoren van onderwijs, welzijn, huisvesting en gezondheid hebben goede voelsprieten en kunnen nieuwe inzichten leveren voor andere, grondiger diagnose instrumenten. Tot slot, betoogt Blommaert, dat we heel wat ideeën over inzake informatie, kennis en leerprocessen moeten herzien. Daarbij blijken informele leerprocessen ontzettend aan belang te winnen. Hoe mensen leren en hoe dit informeel leren zich verhoudt tot het leren op school is nog grotendeels onontgonnen terrein.
1.7.3. Armoede bij etnisch-culturele minderheden Het TerZake cahier ‘Armoede bij etnisch-culturele minderheden’ (maart 2013) gaat uitgebreid in op dit thema. In deel 1 van de omgevingsanalyse staan de harde cijfers, in dit deel gaat in op specifieke oorzaken en oplossingen. Geert Schuermans trekt uit de bijdragen van verschillende auteurs aan het cahier hierna een aantal conclusies. In vergelijking met de ‘algemene armoedeproblematiek’ lijkt de armoede bij etnische minderheden op het eerste gezicht niet specifiek. ‘Armoede is armoede’, stellen de meeste auteurs. Toch bestaan er nuances in vergelijking de situatie van Belgen in armoede. Die verschillen hebben vooral te maken met het behoeftepatroon en de oplossingsstrategieën. Bovendien doen de onderzoeken vermoeden dat er een aantal factoren duiden op specifieke drempels, die verhinderen dat deze doelgroep(en) aan die armoedesituaties ontsnappen.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
47|149
Verschillende oorzaken Volgens Sanghmitra Bhutani van het Minderhedenforum, het samenwerkingsverband van etnischculturele verenigingen, geven de mensen in de verenigingen aan steeds vaker op discriminatie te 37 stuiten. Het Minderhedenforum trok daarom zelf op onderzoek uit. Hun artikel over discriminatie op de huurmarkt bewijst dat het hier daadwerkelijk om een reëel probleem gaat.38 Discriminatie is nog steeds een probleem dat ervoor zorgt dat mensen hun grondrechten ontzegd worden. Een ander element dat de noden en hulpvragen van mensen sterk beïnvloedt is hun migratiegeschiedenis.39 De huidige economische crisis heeft de tewerkstellingskansen in vele Europese regio’s beknot. Dat gegeven heeft meer interne Europese migratie teweeggebracht, bijvoorbeeld vanuit Zuid- en Oost-Europa. In die eerste categorie gaat het vaak over mensen van Maghrebijnse herkomst. Deze groepen hebben een Europees referentiekader en vaak Europese rechten. De ervaring van armoede hangt samen met de stad of wijk waarin men woont. Verder beïnvloeden generatieverschillen de beleving van armoede. Mensen die als ‘eerste generatie’ naar België migreerden, hanteren doorgaans de samenleving uit herkomstland als referentiekader. Als zij hun situatie met deze van het thuisland vergelijken, menen zij er op vooruit te zijn gegaan. Het referentiekader van de generaties die in België opgroeiden, verwijzen eerder naar de Belgische samenleving. In een vergelijking met andere Belgen, zullen deze groepen zich wel kunnen vinden in de term armoede. Dit vraagt toch wat nuancering. Ook de ‘oudkomers’ zullen, vooral bij specifieke problemen zoals bij betalingsmoeilijkheden van energiefacturen, hun moeilijke situatie erkennen. Daarnaast merken we tevens op dat ook de volgende generaties spreken in termen van discriminatie en sociale uitsluiting, eerder dan armoede. Bovendien leeft armoede in verscheidene etnisch-culturele gemeenschappen nog als een taboe, al dan niet verbonden met religie. Omdat steeds meer mensen door armoede getroffen worden, groeit evenwel stilaan de bespreekbaarheid van de problematiek. Vermits er naast deze generationele, etnisch-culturele, religieuze, leeftijds- of genderdiversiteit nog heel wat aspecten van diversiteit zijn binnen de groep van ‘personen van buitenlandse herkomst’, spreken we van ‘super-diversiteit’ . Ondanks deze super-diversiteit binnen groepen personen van buitenlandse herkomst, geven deze factoren indicaties dat er specifieke problemen zijn. Volgens de cijfers hebben personen van buitenlandse herkomst immers doorgaans een hoger armoederisico. Mogelijke oplossingen In de verschillende etnisch-culturele gemeenschappen liggen mogelijkheden om op een innovatieve manier de situatie te verbeteren. Onderzoekers van Oprit 14 illustreren hoe het aanvullende onderwijs dat in hun gemeenschap georganiseerd wordt, leerlingen met een migratieachtergrond sterk vooruit helpt in het regulier onderwijs. Dat artikel geeft ook duidelijk aan dat een ongezonde nadruk op het gebruik van het Nederlands eerder tot uitsluiting dan tot emancipatie van etnisch40 culturele minderheden leidt. Als het op specifieke oplossingen aankomt, neemt men vaak aan dat hoewel de armoedecijfers hoger liggen, veel etnisch-culturele gemeenschappen sterke solidariteitsmechanismen hebben via steunnetwerken. Met een toenemende individualisering en andere moderniseringsprocessen die zich ook binnen deze gemeenschappen voltrekken, zijn er signalen dat die netwerken stilaan fragmenteren. Voorbeelden hiervan zijn het toenemende aantal echtscheidingen en alleenstaande ouders, maar ook aan de veranderende ideeën en rolpatronen omtrent arbeid en zorg. Deze sociale netwerken kunnen steun, solidariteit en sociaal kapitaal bieden, maar berusten doorgaans op een idee van wederkerigheid. Dat impliceert een pervers effect: wanneer mensen zelf minder hebben om te delen, komen ze steeds minder in aanmerking om een beroep te doen op hun netwerk. Met de groeiende armoedeproblematiek hebben zij het immers zelf al behoorlijk moeilijk41 .
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
48|149
Recente cijfers geven aan dat de klassieke oplossingsstrategieën van werk, opleiding, huwelijk of 42 eigenaarschap van een woning niet werken bij personen van buitenlandse herkomst . Dat blijkt uit het feit dat 32 procent van de hooggeschoolde, 57 procent van de gehuwde, 43 procent van de huiseigenaars en 46 procent van de werkende personen van niet-Europese origine cumulatief gedepriveerd zijn . Met die term geeft aan dat iemand gedepriveerd is op minstens twee van de volgende armoededomeinen: huisvesting, financiële stress en beperkte financiële middelen. De structuur van het onderwijs en de arbeidsmarkt is mede verantwoordelijk voor de reproductie van deze sociale ongelijkheden. Er zijn echter nog andere factoren die de problematiek bij deze doelgroep mee bepalen, zoals migrantenstatus, familiestructuur, tewerkstelling, inkomen, opleidingsniveau, cultureel kapitaal, gender, discriminatie en de migratiegeschiedenis. Politieke maatregelen De onderzoekers van OASeS maar ook de andere auteurs en geïnterviewde personen in het TerZake cahier pleiten gezien bovenstaande vaststellingen dan ook voor sterke politieke maatregelen. Maar daar hapert het. Het interview met Maggie De Block43 in het TerZake cahier van maart 2013 geeft heel duidelijk aan dat politici zeer weigerachtig staan om politieke beslissingen te nemen, die etnisch-culturele minderheden ondersteunen. Gevraagd naar maatregelen voor deze groepen zegt De Block uitdrukkelijk dat ze ervoor huivert om mensen in groepjes op te delen en maatregelen te nemen die specifiek op hun lijf geschreven zijn en niet aangepast zijn aan anderen. Nochtans bevat haar Federaal Actieplan Armoedebestrijding wel categoriale maatregelen voor bijvoorbeeld kinderen en zelfstandigen. Maar blijkbaar is daarvoor te weinig maatschappelijk draagvlak in Vlaanderen. Niet toevallig is Staatssecretaris De Block de populairste politicus van Vlaanderen.44 Als de Vlaamse Migratie- en Integratiemonitor aan Vlamingen tussen 18 en 85 jaar naar de samenstelling van hun ideale buurt vraagt, antwoordt niet minder dan 45 procent in een buurt te willen wonen met alleen personen van Belgische herkomst. 40 procent van de bevraagden vindt moslims 'een bedreiging voor onze cultuur en gebruiken'.45 Dit bevestigt eerder onderzoek en maakt duidelijk dat het draagvlak in Vlaanderen om te investeren in een specifieke aanpak van armoede bij etnischculturele minderheden zeer laag is. Filosoof Bleri Lleshi stelt niet ten onrechte dat als het over armoede bij mensen met een migratieachtergrond gaat, je het haast niet meer over de echte oorzaken van het probleem kan 46 hebben. Er heerst een taboe op de socio-economische factoren die aan armoede, en meer specifiek aan armoede bij etnisch-culturele minderheden, ten grondslag liggen. Wie beweert of zelfs maar suggereert dat socio-economische problemen misschien wel socio-economische oorzaken kunnen hebben, krijg het verwijt dat hij een politiek-correct pamperbeleid voorstaat dat zijn tijd gehad heeft. Lleshi stelt zich de vraag: ‘als de migranten en de armen in dit land gepamperd worden, waarom is hun situatie dan zo dramatisch slecht?’ Kortom, bovengenoemde vaststellingen nopen tot specifieke beleidsmaatregelen, maar politici zijn zeer terughoudend op dit vlak. 1.7.4. Opdrachten voor welzijnssector In de lijn van bovenstaande conclusies uit het TerZake Cahier stelt ook Dirk Geldof47 vast dat de ‘gekleurde armoede’ amper de politieke agenda bereikt, eerder spreekt men van kinderarmoede om niet te hoeven zeggen dat het vooral om arme gezinnen gaat met een migratieachtergrond. Achter de stijgende bevolkingscijfers in de vele steden blijft een witte stadsvlucht voortgaan. De publieke instellingen, de zorg- en opvangsector, het onderwijs en de media denken en handelen
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
49|149
alsof er nauwelijks iets is veranderd sinds de jaren 1990. Er bestaat met andere woorden een groot kennisdeficit over hoger vernoemde ontwikkelingen. Politiek gezien impliceert dit dat bestaande migratie- en migrantenbeleid irrelevant is. De integratie en inburgering slaat enkel nog op een steeds smaller wordende kern van ‘legale’ migranten. Voor het gros van de migranten is het niet van toepassing. De grote nadruk op de kennis van het Nederlands wordt steeds vaker een instrument van uitsluiting dan een hefboom tot emancipatie, uitgaand van de realiteit van meertaligheid, die men ook als kracht en niet enkel als een bedreiging voor de ‘Vlaamse eigenheid’ zou kunnen zien. In de sectoren van opvang en welzijn heeft men al langer de indruk dat bestaande systemen niet langer afdoende zijn voor het gediversifieerd cliënteel dat zich aandient. Hetzelfde geldt voor politie en justitie. Men heeft een almaar groter apparaat van ondersteuning nodig, gaande van tolken, vertalers, interculturele bemiddelaars en deskundigen. Het onderwijs staat voor permanente veranderingen en er manifesteren zich heel wat pijnpunten in de opvang van de zeer diverse groep nieuwkomers. De leerkracht staat voor een klas met kinderen uit Oekraïne, Mongolië, Sierra Leone, Bulgarije, Latijns-Amerika. Wat ze gemeen hebben is het feit dat Nederlands niet hun moedertaal is. Naast de taalkloof zijn er nog de uitdagingen van pedagogische aard, zoals het integreren van informele leeromgeving, het integreren van nieuwe kenniswereld en het omgaan met complexer wordende identiteit. Superdiversiteit valt als fenomeen moeilijk te ontkennen. Het komt er nu op aan onze levens en samenleving op een andere manier te organiseren. Geldof wijst op de oververtegenwoordiging van mensen van een andere etnisch afkomst in sociaal kwetsbare posities. Waar het armoederisico bij mensen van Belgische origine 12 % bedraagt, is dit bij mensen van niet-Europese afkomst meer dan drie keer hoger (37 %), bij bewoners van Marokkaanse origine zelfs meer dan vier keer hoger. Meer dan de helft van de Marokkaanse gezinnen in België leeft onder de armoedegrens. De overgrote meerderheid van mensen die aankloppen bij de OCMW’s in Brussel of Antwerpen zijn van een andere etnische achtergrond. Maar ook in de centrumsteden als Leuven, Mechelen, Oostende, Lokeren, Sint-Niklaas of Genk steeg de etnisch-culturele diversiteit van mensen met financiële problemen sterk. Volgens voormalig OCMW-voorzitster Monica Deconinck worden stedelijke OCMW’s steeds meer integratiediensten. Zo wordt de toekenning van OCMW-steun afhankelijk gemaakt van de integratie-inspanningen In Vlaanderen steeg het aantal mensen met een etnisch-culturele achtergrond aan het onthaal van de Centra voor Algemeen Welzijnswerk (CAW’s) van 21 procent in 2005 tot 29 procent in 2011. Die super-diversiteit weerspiegelt zich vooral bij de CAW’s van grotere steden, maar ook in de centrumsteden. Het aantal hulpvragers van mensen met een etnisch-culturele achtergrond aan het onthaal van CAW-Middenkust liep in 2011 op tot 46 procent en bedroeg in Vilvoorde 45 procent.
1.7.5. Spanningsvelden In de zoektocht tussen een veelheid van benaderingen schetst Dirk Geldof48 de volgende spanningsvelden, die ook relevant zijn voor de positionering van de sector Samenlevingsopbouw.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
50|149
1) Is diversiteitsbeleid gericht op herverdeling of op erkenning? Bij een politiek van herverdeling staat de aanpak van structurele ongelijkheid centraal. Beleid en hulpverlening proberen structurele achterstand te bestrijden. Vanuit dit perspectief streeft men naar gelijke basisrechten voor iedereen. Cruciaal is dat men mensen als gelijke wil behandelen. Daarnaast is er de insteek van de politiek van erkenning waarbij de focus ligt op de culturele achterstelling en het gebrek aan respect voor groepen of culturen. Zo vragen armenverenigingen en migrantenorganisaties erkenning van de eigenheid of het anders-zijn. Uitgaand van het recht op anders-zijn en verschil, vraagt men soms een (ten dele) ongelijke behandeling als antwoord op de machtsongelijkheid van minderheden ten aanzien van de dominante cultuur. Zie in dit verband het recht om een hoofddoek te dragen, ook aan het loket. In een super diverse samenleving is er zowel nood aan een politiek van herverdeling als een politiek van erkenning. Maarde focus op erkenning kan de aandacht voor herverdeling wegdrukken. Het accent in het denken over rechtvaardigheid verschuift geleidelijk naar thema’s als waardigheid, respect of identiteit.
2) Werken aan structuur of cultuur Traditioneel streeft sociaal werk naar structurele veranderingen, aldus Geldof. Ongelijkheid, armoede, sociale uitsluiting of discriminatie zijn geen louter individuele problemen. Een taalcursus of een traject naar werk zullen maar effect hebben als ze passen in structurele maatregelen om armoede, ongelijkheid of discriminatie terug te dringen. Met andere woorden een structureel beleid veronderstelt een sociaal beleid dat de inkomenspositie van mensen verbetert, arbeidskansen creëert voor kortgeschoolde werkzoekenden of welvaartsvaste uitkeringen garandeert, een beleid dat racisme en discriminatie aanpakt. De focus verschoof geleidelijk aan naar de sociaal-culturele integratie en dat leidt al snel tot een ‘cultureel schuldmodel’ waarbij de oorzaak van werkloosheid of armoede eenzijdig bij de doelgroepen wordt gelegd – omdat het migranten zijn, moslims of Roma’s. Een extreme vorm van culturalisme leidt tot racisme waarbij ‘ras’ wordt vervangen door ‘cultuur’. In veel gevallen is de culturalisering een dekmantel om het niet te moeten hebben over sociale en politieke problemen. Vanuit een krachtgerichte visie op sociaal werk moeten we volgens Geldof sleutelen aan maatschappelijke structuren en tegelijk ook mensen versterken om hun positie in de samenleving te verbeteren. Naast individuele hulpverlening en structurele veranderingen betekent dit tegelijk werken aan culturele veranderingen op een manier die leidt tot empowerment. Culturele kenmerken kunnen evenwel ook een drempel of hindernis vormen in de hulpverlening, zo bij voorbeeld als het de vrouw in een ondergeschikte positie plaatst (en ze niet alleen buiten mag of niet buitenshuis mag werken) of dat het in hun ‘cultuur’ normaal is dat jongeren op 14 jaar huwen of uitgehuwelijkt worden. Een respectvolle dialoog over culturele elementen betekent dat je die erkent als kracht waar mogelijk, ze bespreekt als drempel waar nodig en in dialoog die drempels probeert weg te werken. De vraag is hoe sociaal werkers in een super-diverse wereld hun kennis van andere culturen en leefwerelden kunnen uitbreiden en hun grondhoudingen en methodieken actualiseren zodat ze maatwerk kunnen bieden aan mensen van heel diverse achtergrond.
3) Actief pluralisme Eigen aan super-diversiteit is dan ook dat religies en levensbeschouwingen opnieuw een grotere rol spelen, gaande van de islam met zijn vele stromingen en strekkingen, de Poolse katholieke missen in bestaande kerken, de Jain (hindoe) tempel in Wilrijk tot de kerken in winkelpanden onder de
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
51|149
Afrikaanse gemeenschappen. Geldof wijst erop dat die super-diversiteit aan levensbeschouwingen doorkruist de oude zuilstructuren, de opdeling in katholieke en pluralistische welzijnsvoorzieningen, of de tweedelingen tussen overheid en privé-initiatief. Actief pluralisme is een houding die niet enkel de verschillen erkent, maar ook pleit voor een voortdurend open gesprek tussen de verschillende levensbeschouwingen. Ze kunnen de rol van de levensbeschouwing als kracht zien, maar waar nodig als ook als drempel bespreekbaar maken, in een dialoog die vertrekt van een grondhouding van erkenning.
1.8. VERGRIJZING VAN DE SAMENLEVING Voor de stoffering van het stuk over de vergrijzing van de samenleving baseren we ons op cijfers van het federaal planbureau en op een interview met Dominique Verté, hoofd van de Belgian Ageing Studies (website: www.bas.be).
1.8.1. Diepgaande impact Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WGO) is de vergrijzing één van de belangrijkste ontwikkelingen die de 21ste eeuw kenmerken49. In deze eeuw zullen we worden geconfronteerd met een nooit eerder gekende, voortdurende veroudering van de bevolking die een impact heeft op verschillende facetten van het samenleven. Wat de leeftijd betreft, stelt België op wereldniveau geboekstaafd als het 10de oudste land. In 2010 maakten de 60-plussers 22,99 procent uit van de totale Belgische bevolking. Vlaanderen heeft de hoogste vergrijzingsgraad en is daarmee de oudste regio van het land. In contrast daarmee staat de jongere populatie in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest. De vergrijzingsgraad zal zich de komende jaren in Vlaanderen nog doorzetten en stelt ernstige uitdagingen voor het beleid. Ouderenbeleid is veel ruimer dan het scheppen van zorgvoorzieningen, zoals de bouw van een woonzorgcentrum en serviceflats. Het heeft immers ook te maken met huisvesting, groenvoorziening, inrichting van de openbare ruimte, (verkeers)veiligheid en vele andere beleidsdomeinen, aldus Dominique Verté. Hij ligt ( vanuit de VUB) aan de basis van de vele bejaardenbehoeftenonderzoeken in Vlaanderen. Sedert 2007 al meer dan 70.000 bejaarden bevraagd in Vlaanderen. Nu worden die behoeftenonderzoeken ook opgezet in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en in Wallonië waar ook mensen worden opgeleid om die onderzoeken uit te voeren.
1.8.2. Gemeente centraal in het ouderenbeleid Bij een vergelijking van de tendensen en gevolgen van vergrijzing in Vlaanderen zijn de resultaten volgens Verté vrij gelijklopend in de verschillende provincies. Dit blijkt uit de cijfers op het vlak van vergrijzing, huisvesting, gezondheid en mobiliteit van ouderen. Maar hij ziet gigantische verschillen tussen de gemeenten onderling en soms zelfs tussen de wijken binnen eenzelfde gemeente. Een toekomstgericht ouderenbeleid moet daarom afgestemd zijn op die lokale context.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
52|149
Huisvesting eerst Een toekomstgericht ouderenbeleid beoogt een zo groot mogelijke onafhankelijkheid van zorg. Die onafhankelijkheid begint bij een aangepaste huisvesting. Vergelijk het met de aanpak van brandwonden: eerst water, de rest komt later! Als ouderen thuis zelfstandig willen blijven wonen en de regie over het eigen leven wensen te behouden, is de aanpassing van de woning een eerste vereiste. Uit de ouderenbehoeftenonderzoeken blijkt dat ongeveer 40 procent van de woningen ernstig onaangepast is op het moment dat ouderen zorgbehoeftig zijn. Ouderen die nog zelfstandig in hun eengezinswoningen verblijven, wonen vaker in een oude woning dan jonge mensen. De 80-plussers hebben het minst in de woning verbouwd en daardoor ontbreekt basiscomfort, zoals centrale verwarming en badkamer met WC. Mensen moeten goed op tijd nadenken waar ze willen oud worden, de eigen woning tijdig aanpassen of plannen maken om te verhuizen al dan niet binnen de eigen gemeente. Een belangrijk gegeven is dat in Vlaanderen 80 procent eigenaar is van de woning. Maar niet alleen de privéwoningen, maar ook de sociale huisvesting is niet afgestemd op de behoeften van ouder wordende bewoners. Ze betrokken de woning in de jaren ’90 en wonen nu in een sociaal pand dat onaangepast is. Woonomgeving Naarmate men ouder wordt, wordt de woonomgeving almaar belangrijker. Men heeft er zijn ‘roots’, zijn vrienden en sociale netwerken. De overheid moet mensen ertoe aanzetten om na te denken over de toekomst: in welke woning, welke omgeving wil ik later wonen. Zo nodig moet de overheid mensen ondersteunen die niet in staat zijn om zelfstandig die beslissing te nemen, noch om keuzes te maken over de inrichting of aanpassing van de woning. Men kan echter in een prachtige, aangepaste woning verblijven, maar dit wordt een ‘gouden kooi’ als men niet of zeer moeilijk naar buiten kan omdat de stoepen niet toegankelijk zijn of het openbaar vervoer ontoereikend is. Een toekomstgerichte ouderenbeleid moet prioriteit geven aan de herinrichting en de toegankelijkheid van de publieke ruimte, zodat mensen gebruik kunnen maken van de voetpaden, kruispunten veilig kunnen oversteken en zich zonder hindernissen naar de buurtwinkel, het postkantoor, de bank of naar de markt kunnen begeven. Naast de aantrekkelijke woonomgeving zijn de sociale contacten en de sociale verbinding tussen mensen van kapitaal belang. Het gaat daarbij onder meer om de aanwezigheid van verenigingen, een pleintje met zitbanken, een plaatselijk café, een lokaal dienstencentrum. Voor de buurtverbondenheid is de inzet van vrijwilligers essentieel. Zo kunnen ze ouderen een handje toesteken bij het buitenzetten van de vuilnisbakken. Het versterkt de positieve sociale controle. Ouderenbeleid heeft uiteraard ook met de organisatie van de zorg in de gemeente te maken en de samenwerking tussen verschillende actoren. Wat de organisatie van de zorg betreft, moet het beleid veel meer vertrekken vanuit de wijk of de lokaliteit. De vele specialisten en professionals in de woonzorgcentra zouden een grotere bijdrage kunnen leveren in de ondersteuning van en opleiding van mantelzorgers, om de psychosociale netwerken voor de mantelzorgers te ondersteunen want mantelzorgers lijden onder het isolement. Op die manier kunnen ouderen zolang mogelijk in de eigen, vertrouwde omgeving blijven wonen. Dialoog met ouderen Op basis van een ouderenbehoeftenonderzoek dient men lokaal prioriteiten te bepalen, en samen met de ouderen en de plaatselijke stakeholders oplossingen uit te stippelen. Als een lokaal bestuur een lokaal ouderenbeleidsplan ontwerpt, moet het allereerst in dialoog gaan met de ouderen zelf. Hen een actieve stem geven in de lokale beleidsvoering. Verté betoogt dat de politieke participatie
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
53|149
van ouderen op een keerpunt staat. Eerder overheerste een zeer negatieve beeldvorming over senioren (hulpbehoevend, maatschappelijke en financiële last voor de huidige en toekomstige generatie) en op politiek vlak werden ze uitgesloten. Nu worden - onder impuls van de WGO, de Europese Commissie (active ageing – Europees jaar van de Ouderen) en Age friendly cities veel sterker de capaciteiten van ouderen benadrukt. In die zin spreekt men van het ‘grijze goud’: niet enkel inzake economische participatie (en het langer blijven werken) maar vooral omwille van de kansen om te participeren aan de lokale samenleving. In veel gemeenten staat men voor een dilemma: de betrokkenheid van ouderen kan via de seniorenraad, maar die is vaak eerder passief ingesteld op het vlak van participatie. Tot voor enkele jaren werd ouderen een eerder passieve rol toegedicht, hiervan was de klassieke seniorenadviesraad een typisch voorbeeld. De adviesraad luisterde naar de voorstellen van het beleid en vervulde een eerder passieve rol in het beleidswerk. Vaak beperkten de leden van een adviesraad zich tot het organiseren van activiteiten in plaats van het participeren aan het beleid. Klassieke seniorenraden krijgen het steeds moeilijker omdat ze zelden erin slagen om jonggepensioneerden en hoger opgeleiden te betrekken. Die groepen maken ook maar in zeer beperkte manier deel uit van het klassieke verenigingsleven. In de aanpak van de bejaardenbehoeftenonderzoeken daarentegen wordt een zo ruim mogelijke groep van senioren en stakeholders betrokken. De adviesraad moet men omvormen tot een actief participatie instrument. Ofwel dient het lokale bestuur te zoeken naar andere instrumenten en vormen van participatie, zoals thematische of projectmatige aansturing en het opzetten van experimenten. (zie verder rol van adviesraden en ook actief burgerschap). Competenties Men moet niet enkel de problemen of knelpunten in beeld brengen, maar ook de aanwezige kansen en sterkten. De participatieve beleidsontwikkeling spreekt de competenties van mensen aan, niet alleen van hoogopgeleiden, maar ook van mensen die kortgeschoold zijn. Het past in een concept van co-creatie van beleid waarbij ouderen betrokken worden bij de analyse van de lokale situatie, het zoeken naar oplossingen alsook het mee verwezenlijken van de oplossingen. Op het eind van een ouderenbehoeftenonderzoek peilt het team van Verté steeds naar de competenties. Wat heeft men al in huis om te werken aan de oplossingen: welke vrijwilligers, professionals, organisaties en instanties kunnen daarbij een rol spelen? In het geval van de onaangepaste woningen bij voorbeeld wonen in de gemeente misschien een gepensioneerde bouwkundig ingenieur of architect. Hun competenties zou men perfect kunnen benutten om mee te zoeken naar oplossingen voor onaangepaste woningen en hen betrekken bij de uitstippeling van een programma.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
54|149
Detectie kwetsbare ouderen In het ouderenbeleid dient men rekening te houden met de grote sociaaleconomische verschillen tussen bevolkingsgroepen, de grote diversiteit en de transitie van de wijken, zo onder meer door de inwijking van grote groepen nieuwkomers. Diversiteit slaat ook op de taal- en culturele diversiteit. Wat betekent buurtbetrokkenheid in een wijk met meerderheid van de Turkse of Marokkaanse bevolking met een grote instroom van Albanese bevolking? (zie hoger verkleuring en diversiteit van de samenleving). Door de instroom van nieuwkomers (h)erkennen ouderen soms niet langer de eigen buurt, naarmate de actieradius van mensen kleiner wordt, krijgen ze het moeilijker om zich geborgen te voelen, zeker als het gaat om mensen met een beperkte mobiliteit, die zich nog enkel begeven in de (drie) straten in hun onmiddellijke omgeving. 50
Nico De Witte heeft in het kader van zijn doctoraatsthesis een instrument ontwikkeld om de maatschappelijke kwetsbaarheid bij thuiswonende ouderen te meten. Daarbij wordt vooral rekening gehouden met omgevingsfactoren als indicator van maatschappelijke kwetsbaarheid, precies omdat in de literatuur wordt gewezen op het belang van de woon- en leefomgeving van ouderen. Met dit instrument dat de respondent zelf kan invullen, kan de kwetsbaarheid worden gescreend. Nadien kan in samenspraak met de respondent de nodige interventies worden gepland en uitgevoerd. Bij de vroeg-detectie van kwetsbare ouderen kunnen naast de eigen fysieke en psychische beperkingen, de beperkingen in de formele en informele zorg, eveneens beperkingen in de omgeving worden in kaart gebracht. Samenlevingsopbouw In functie van een toekomstgericht ouderenbeleid ziet Verté een actieve rol weggelegd voor Samenlevingsopbouw, temeer omdat maatschappelijk kwetsbare ouderen vaak onzichtbaar zijn en zelf minder een beroep doen op voorzieningen. Zie verder ook de meerwaarde van een wijkgerichte aanpak.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
55|149
2. POLITIEKE TRENDS EN BESTUURLIJKE CONTEXT 51
Het gaat niet goed met onze democratie stelt Kris Deschouwer in een artikel ‘Medicijnen voor een vermoeide democratie’. Ze lijdt aan een vermoeidheidssyndroom en de antipolitiek triomfeert. Politieke partijen worstelen met een tanende legitimiteit. De link tussen de samenleving en de partijen loopt mank: de deelname aan de verkiezingen neemt langzaam af en als de kiezers toch opdagen is hun kiesgedrag almaar minder voorspelbaar. Niet het lidmaatschap van verenigingen, maar individuele overwegingen sturen nu veel sterker het stemgedrag. Dit is tevens een gevolg van de hierboven beschreven maatschappelijke tendens van toenemende individualisering. Individuen worden geconfronteerd met een te brede waaier aan kleine en grote zorgen of problemen om die allemaal in één enkele partijideologie te kunnen vatten. Partijen vinden elkaar niet, of toch niet in een langdurige relatie. Zie verder in dit hoofdstuk de paragraaf over de volatiliteit van de kiezers in Nederland en de implosie van het politieke centrum. De wijze waarop de politieke partijen de burgers vertegenwoordigen staat onder druk, aldus Deschouwer. Verschillende groepen in de samenleving geven aan dat hun belangen niet voldoende behartigd worden. Wellicht is het wel omdat de vertegenwoordigers die door de politiek worden geselecteerd een onvoldoende afspiegeling vormen van de samenleving. Als je kijkt naar het opleidingsniveau zijn vooral de hoger geschoolden en dus hun belangen vertegenwoordigd onder de verkozenen. Partijen slagen er minder in om kiezers op een overtuigende manier te mobiliseren en te binden. De partijen hebben volgens Deschouwer nog wel degelijk een plaats in de vertegenwoordigende democratie, maar ze zijn gemigreerd van de samenleving naar de staat. Dit laatste ging gepaard met een versterking van de partij in het beleid en in het overheidsbestuur. Als partijen moeite hebben om hun kiezers ervan te overtuigen van hun verwezenlijkingen, betekent dat ze niet in staat zijn om ‘responsief’ te zijn en om in hun beleid rekening te houden met de wensen van de bevolking. Deschouwer schetst uiteenlopende elementen die de beleidskeuzes beperken. Zo moet het huidige beleid in grote mate de in het verleden gemaakte beleidskeuzes (onderwijs, infrastructuur,…) verder uitvoeren en kan die hoogstens wat bijsturen. Bovendien wordt de impact van de Europese Unie almaar groter. De nationale staten en deelstaten hebben veel van economische en financiële instrumenten naar het Europese niveau gebracht. Met andere woorden het beleid dat de partijen moeten voeren wordt bepaald door de Europese Commissie, de Europese Centrale Bank en het Internationaal Monetair Fonds. Denk maar aan de toenemende centralisering op Europees niveau van de controle op de begrotingen en het financiële beleid van de lidstaten. De lidstaten en hun partijen moet de verantwoordelijkheid nemen voor wat door andere Europese actoren wordt gevraagd. Tegenover die centralisering op Europees niveau staat de tendens tot decentralisering naar de lokale besturen. De Vlaamse overheid maakt de kaders voor de organisatie en de werking van de lokale besturen en laat de verantwoordelijkheid voor de uitvoering over aan de lokale besturen, zoals onder meer blijkt in het onderwijs (zie deel 3, kansen en bedreigingen in het onderwijs). De Rynck stelt in zijn essay ‘Tussen staat & straat’52 evenwel dat het toezicht op de lokale besturen wel administratief verlicht is, maar dat de Vlaamse overheid een oplossing op maat van het lokale bestuur in de weg staat. Hij pleit ervoor dat de Vlaamse overheid zich zou beperken tot het opmaken van beleidskaders en daarbinnen de lokale initiatieven hun ding laat doen. Lokaal slaat dan niet enkel op lokale besturen, maar is veel breder. Het is het verzamelbegrip voor het werken aan duurzaamheid, innovatie in het onderwijs, culturele vernieuwing, bouwen aan een solidaire samenleving.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
56|149
Een reële decentralisatie zou kunnen inhouden dat alle wegen op het grondgebied van een stad door de stad worden beheerd of dat het budget voor kinderopvang wordt gedecentraliseerd zodat lokale besturen zelf op maat hun prioriteiten kunnen kiezen en partners ondersteunen. De Rynck constateert dat na 40 jaar staats-hervormen de lokale besturen gemodelleerd zijn/worden naar Vlaamse normen: het betreft Vlaamse overheden die vanuit Vlaamse logica lokale dienstverlening aanbieden vanuit hiërarchisch aangestuurde Vlaamse modellen. De Vlaamse overheid treedt zelf op als lokale dienstverlener, denk maar aan de VDAB, Wegen en Verkeer, Waterwegen, De Lijn, de Vlaamse Landmaatschappij en Natuur & Bos. Allen beheren lokale infrastructuur of bieden burgers lokale diensten aan, zoals de aanleg van een haag door de Vlaamse Landmaatschappij in een overeenkomst met de betrokken landbouwers of de inplanting van een bushalte in gemeente x of y door de Vlaamse Vervoermaatschappij De Lijn. Die Vlaamse diensten treden op als lokaal bestuur, maar vallen buiten de verantwoordelijkheid van dat lokale bestuur. Bovendien wordt in heel Vlaanderen een uniforme dienstverlening opgelegd. Zo zijn de werkwijze en het aanbod van Lokale Werkwinkels van de VDAB overal identiek. De vele vormen van lokaal overleg dienen op een uniforme manier te worden ingevuld. Zo bepaalt de Vlaamse overheid wie deel mag uitmaken van dat lokaal overleg, wat de opdrachten zijn en hoe dit moet worden ondersteund. Illustraties hiervan zijn onder meer het lokaal overleg kinderopvang, de lokale overlegplatforms voor het onderwijs, de lokale werkwinkel, de regionaal-economische overlegcomités, de samenwerkingsverbanden eerstelijnszorg en de stuurgroepen voor projecten voor landinrichting. Een dergelijke dwingende vormgeving en aansturing fnuikt de lokale dynamiek, aldus De Rynck. Hij vreest dat de staatshervorming de politieke ruimte heeft ingeperkt tot de verkleinde geografische ruimte die Vlaanderen nu is en dat Vlaanderen nu te klein is (geworden) voor een radicale decentralisatie. Ook bij de interne staatshervorming plaatst hij grote kanttekeningen. Het management-denken dat in decreten is vervat, is een product van het denken over nieuw publiek management uit de jaren 1980. Het Planlastendecreet zou wellicht nog meer het gedrag van lokale besturen kunnen aansturen dan de vroegere plannen voor jeugdwerkbeleid of cultuurbeleid (die niemand las). Het management denken is echter een onderdeel van een veel bredere politieke en maatschappelijke stroming onder de noemer van het neoliberalisme dat aan bod komt in de volgende paragraaf.
2.1. NIEUW PUBLIEK MANAGEMENT IN NEOLIBERALE STROMING 53
Filip De Rynck schetst een fundamentele verschuiving in de verhoudingen tussen de overheid, het non-profit middenveld, de private persoonlijke sfeer en de profitsector. Daarbij is het beleid op het sociale domein grondig aan het veranderen. Vanaf de jaren ’90 staat de overheid onder druk van wat met een verzamelterm het Nieuw Publiek Management (NPM) kan worden genoemd. Alles staat in het teken van efficiëntie en van structureel ingrijpende besparingen. Aan de basis ligt de opvatting dat de omvang, de invloed en regelgeving van de publieke sector in het maatschappelijke leven sterk moet verminderen ten voordele van de marktsturing en van een grotere individuele autonomie voor burgers, die hun eigen keuzes moeten kunnen maken binnen hun eigen levenstraject.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
57|149
OVERHEID
MIDDENVELD
PRIVATE SFEER PROFIT
MARKT
(overgenomen uit OCMW-visies, 2013, nummer 3, p.10 ) In dit schema wijst Filip De Rynck op de volgende verschuivingen: van de overheid richting middenveld (grotere responsabilisering van en meer verwachtingen van maatschappelijke organisaties ) in richting markt (meer commercialisering) en richting private persoonlijke sfeer. Dit laatste betekent: meer eigen verantwoordelijkheid en bijdragen van de burgers zelf, van gezinnen en van eigen persoonlijke netwerken. Dit geldt voor allerlei aspecten van individuele of gezinszorg, eventueel versterkt door toegewezen budget waarmee burgers eigen keuzes (moeten) maken. Die evolutie leunt aan bij het discours over de rechten en plichten dat nu in het politieke debat veel meer aandacht krijgt. Een ander aspect is dat de zorg wordt gedecentraliseerd naar de burgers zelf of naar diensten die rechtstreeks met de cliënten te maken hebben waardoor efficiëntie en coördinatie kunnen verbeteren. Het is lastig, aldus De Rynck, om doorheen de neoliberale stromingen te kijken naar de veranderende praktijken op het sociale veld en daarvan een objectieve inschatting te maken. In ons land met een sterke christen- en sociaaldemocratische traditie en cultuur, lijkt die impact alvast geringer en milder dan in Angelsaksische landen waar de inspiratie van het NPM en het neoliberale stroming vandaan komt. In die landen bestaat er een veel groter wantrouwen ten aanzien van de overheid, wordt meer waarde gehecht aan de individuele verantwoordelijkheid en zijn overheid en non-profit organisaties er veel minder met elkaar verweven. In eigen land zijn er zeker trends naar het versterken van de eigen verantwoordelijkheid van (netwerken rond) cliënten, maar daar zijn vaak publieke diensten bij betrokken. Er is ook een duidelijke stijging van het aantal commerciële initiatieven in de ouderenzorg. In het gegeven ideologische klimaat zullen die bewegingen ongetwijfeld worden voortgezet. We moeten dus rekening houden met grotere privatisering in de vorm van meer eigen verantwoordelijkheid voor de vraagsturing bij cliënten en voor een sterkere commercialisering van grote delen van de zorg. Voorts komen zowel gebruikers van sociale voorzieningen steeds meer op voor hun rechten en eisen hun plaats op als coproducent van diensten, individueel of in groepsverband (zie verder het hoofdstuk over de herontdekking van het collectief).
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
58|149
De Rynck stelt dat de slinger van het NPM en het neoliberale denken nu te ver is doorgeslagen, maar de slinger zal nu weer niet meer zo ver terugkeren dat alle oplossingen van de overheid worden verwacht. Onvermijdelijk verschuift de rol van de overheid naar verzelfstandiging van de eigen diensten, naar vormen van publieke-private samenwerking, naar de regie en regulering van de markten van zorgaanbod en zorgvragen, naar een nieuwe balans tussen rechten en verantwoordelijkheden, naar een regie van netwerken van zorg rond cliënten. Dat alles vergt juist een grotere capaciteit van de overheid. Het profiel van ambtenaren is de afgelopen 20 jaar grondig veranderd, aldus De Rynck. Ook bij de OCMW’s, zeker in een stedelijke context, is de professionalisering sterk toegenomen op het niveau van het beleid, het middenmanagement, bij verzelfstandigde instellingen en op de werkvloer. Dit resulteert in een gewijzigde verhouding tussen ambtenaren en politici: de hiërarchische verhouding moet plaats maken voor een open communicatie, debat en samenwerking. Politici zullen meer belang moeten hechten aan de professionele inbreng en expertise van ambtenaren. En dit is inzake samenwerking op lokaal niveau wellicht belangrijker dan de technische samenwerkingsvormen tussen gemeente en OCMW. Dit bredere perspectief geeft aan dat de rol van het publiek initiatief ter discussie staat en het doet dan niet zoveel ter zake of dat initiatief van de gemeente of van het OCMW komt. Samenwerking op een ruimere schaal dan de huidige gemeenten en over de grenzen van gemeenten heen zou sneller dan gedacht een noodzaak kunnen worden. Filip De Rynck gaat hier uitgebreid op in zijn pleidooi voor het werken in netwerken in wat hij de netwerkgemeente noemt (zie hierna).
2.2. DE NETWERKGEMEENTE EN HET BELANG VAN SAMENWERKING Gemeenten en OCMW’s die echt letterlijk autonoom willen zijn, zijn vrij machteloos, schrijft De Rynck54 in een essay over de netwerkgemeente. De succesvolste gemeenten daarentegen zijn diegene waarvan politici en ambtenaren heel erg bezig zijn met het opbouwen van samenwerking met andere private en publieke partners. Netwerken behelzen vele variaties van samenwerking, gaande van lichte vormen van samenwerking die zich beperken tot vrijblijvende informatie-uitwisseling tot verregaande vormen van samenwerking met eigen doelstellingen, die leiden tot nieuwe vormen van dienstverlening. In sommige netwerkorganisaties, zoals streekintercommunales en regionale landschappen, kunnen verschillende types netwerken tegelijkertijd actief zijn. De Rynck maakt een onderscheid tussen dienstverlenende en beleidsvormende netwerken. De dienstverlenende netwerken hebben betrekking op concrete diensten aan burgers en bedrijven. Via de netwerking leveren ze efficiëntere diensten op maat, zoals op het domein van kinderopvang, thuiszorg, sociale economie en werkwinkels. De beleidsvormende netwerken slaan eerder op strategische doelstellingen, zoals het ontwikkelen van een recreatief en ecologisch project, een stadsproject of de ontwikkeling van een fietsroutenetwerk. Vanuit een netwerkperspectief zien we een gemeente die voor alles wat ze doet of wil doen, netwerken nodig heeft. Met andere woorden de gemeente bepaalt niet eenzijdig wat er moet gebeuren, maar doet dit op basis van onderhandeling met andere actoren, waarbij gemeentelijke vertegenwoordigers zelf een actieve en sturende rol kunnen spelen. Voor belangrijke vormen van dienstverlening en beleidsvoering kan zo een vernieuwing tot stand komen. In plaats van het eerder
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
59|149
gepropageerde primaat van de politiek, wordt wellicht het primaat van de samenwerking een relevanter begrip.
2.3. VOLATILITEIT VAN DE KIEZERS Bij de recente verkiezingen in Vlaanderen wordt in peilingen telkens gewezen op het groot aantal onbesliste kiezers. Velen voelen zich aangetrokken tot twee of meer partijen. Bij de verkiezingen lijken ze makkelijk te switchen tussen die partijen. Het verdwijnen van de vaste achterban van de partijen samen met de verzwakking van het politieke centrum is een trend die zich manifesteert in verschillende Europese landen. Nederland is hiervan het prototype. Dit proces is door politicoloog Krouwel geanalyseerd. Hij lijkt ons een spiegelbeeld voor te houden van herkenbare politieke trends in Vlaanderen.
2.3.1. Implosie van het politieke centrum in Nederland In het tijdschrift Ons Erfdeel55 heeft Krol het over de trek uit het midden en de implosie van het politieke centrum. Daarin stelt hij dat de kiezersloyaliteit in Nederland op een absoluut dieptepunt zit. De uitslag van de parlementsverkiezingen van 12 september 2012 toont de extreem hoge volatiliteit van het kiezerscorps aan, veroorzaakt door een geringe partijtrouw bij de overgrote meerderheid van de Nederlandse kiezers. Van een terugkeer naar het politieke centrum is geenszins sprake. Met uitzondering van Italië, heeft Nederland van alle Europese landen een van de meest instabiele electoraten, aldus André Krouwel van de Vrije Universiteit Amsterdam waar hij in 1999 promoveerde op een onderzoek naar de veranderende rol van politieke partijen in Europese democratieën in de periode 1945-1990. Zijn nieuwste boek Party Transformations richt zich op datzelfde thema. Hij onderzoekt de partijvoorkeur van kiezers en bestudeert de opkomst van nieuwe politieke partijen. Polarisering In Nederland werd de centrale positie in het politieke landschap traditioneel ingenomen door het christendemocratische CDA. De christendemocraten vertegenwoordigden het zogenaamde poldermodel. Ze slaagden erin om gedurende 58 van de 66 naoorlogse jaren aan de regering deel te nemen. De partij zocht altijd het compromis en was de belichaming van de consensuspartij. Volgens Krouwel is evenwel al jaren sprake van een toenemende polarisering binnen het Nederlandse politieke bestel. Er is een eind gekomen aan het poldermodel, waarbij verschillende sociale partners door intensief sociaal overleg probeerden de sociale en economische conflicten te minimaliseren. Decennialang werd de politiek gedomineerd door sociaaleconomische thema’s. Met de toestroom van migranten veranderde de sociale en economische structuur van grote delen van Nederlandse steden. In de arbeiderswijken zagen mensen in snel tempo hun omgeving onherkenbaar veranderen. Hun vertrouwde winkeltjes verdwenen, ze verstonden hun buren niet meer, ... Vanaf dat moment werden de traditionele partijen gedwongen ook stelling te nemen over niet-economische thema’s zoals immigratie, integratie, veiligheid en vervreemding van de leefomgeving. Traditionele partijen worstelden intern met een duidelijk standpunt over dergelijke kwesties. Aan de ene kant wilden ze de traditionele achterban behouden en aan de andere kant waren ze bang om een nieuwe electoraat van migranten weg te jagen. Het rommelde zowel binnen PvdA als binnen het CDA. Balkenende probeerde de trend te keren met een discours van gedeelde waarden in een
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
60|149
pluriforme en multiculturele samenleving. Eerst Fortuyn en later Wilders verbonden hun kritiek op het immigratiebeleid aan de door hen waargenomen ‘islamisering’ van Nederland. Hand in hand met de polarisering van standpunten is er sprake van een groeiend populisme. Voor complexe maatschappelijke en economische problemen worden simplistische oplossingen voorgesteld die voor de media vertaald worden in klinkende one-liners.
2.3.2. Verrechtsing van/rond sociaaleconomische thema’s Naast de desoriëntatie van de grote partijen rond boven genoemde kwesties, ziet Krouwel een algehele verrechtsing op het sociaaleconomische terrein, dit in de periode van 2006-2012. In die zin is de metamorfose van PvdA het grootst. In navolging van Tony Blair met zijn New Labour, koos Wim Kok van PvdA voor een “derde weg” en regeerde samen met de rechts-liberale VVD en vrijzinnig progressieve D66. Met de economische middenkoers en de vrij progressieve standpunten over de Europese eenmaking en immigratie, vervreemde PvdA een flink deel van zijn kiezers. PvdA verloor haar band met de vakbonden en wie zich als ‘arbeider’ identificeerde kon zich niet meer terugvinden in de partij en baande hiermee de weg voor de opmars van de socialistische SP. De nieuwe onderklasse is bovendien veel moeilijker aanspreekbaar met één verhaal omdat ze niet langer alleen bestaat uit mensen met een zwakke positie op de arbeidsmarkt, maar ook nieuwe immigranten, ouderen, alleenstaanden, etc. … en niet de PvdA maar de SP wordt door almaar meer lage inkomensgroepen beschouwd als hun vertegenwoordiger. Ook de twee meest progressieve Nederlandse partijen het ecologische Groen Links en D66 maakten een verrechtsing door. Zo pleit Groen Links voor een verkorting van de werkloosheidsuitkeringen, een snellere verhoging van de pensioenleeftijd en het omzetten van een studiefinanciering naar een lening. D66 is op het vlak van sociaaleconomische thema’s inmiddels net zo rechts als de VVD. Opmerkelijk is dat Wilders’ PVV naar de linkerzijde is geschoven. Wilders die in de leer ging bij de Deense zusterpartij Danske Folkeparti combineert liberale standpunten over te hoge belastingdruk, de kritiek op de doorgeschoten regelgeving met sociale standpunten ten aanzien van pensioenen en zorg. Het CDA is nu net zo rechts in zijn sociaaleconomische standpunten als de VVD in 2006. Het CDA bepleit voortaan harde ingrepen in de sociale verzorgingsstaat die zij zelf heeft opgebouwd. Krouwel besluit dat het ooit zo stabiele politieke centrum in Nederland volledig is geïmplodeerd. De ontmanteling van de veelgeroemde Nederlandse consensusdemocratie is begonnen. De explosieve mix van grillige kiezers en gedesoriënteerde politieke leiders zal leiden tot steeds meer politieke instabiliteit.
2.3.3. Van politiek vluchtgedrag naar verontwaardiging Gedurende vele jaren speelden de politieke partijen een dominante en centrale rol in het Belgisch politiek bestel. Het ging om een paar partijen en in het landelijke Vlaanderen zelfs slechts één partij die de politieke agenda domineerde. De Rynck56 constateert dat dit patroon grondig is veranderd: de grote partijen zijn klein geworden, de coalitievorming is complex en drukt op de doelmatigheid van beleid, het ledenaantal van de meeste partijen daalt snel, de zuilen zijn verbrokkeld en de vaste achterban is weg en de representativiteit van de partijen staat onder druk. Politici weten niet meer zo goed namens wie ze spreken.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
61|149
Huyse57 brengt het massaal afhaken van de kiezers in verband met de economische crisis en in het bijzonder de gevolgen van de bankencrisis. Hij heeft het over de ‘stille machtsovername’ van de politiek door markten en banken en die al lang voor 2008 aan de gang is. Het evenwicht tussen politiek en economie, staten en markt is sinds de jaren 70 alleen maar verder zoek geraakt. De financiële crisis, veroorzaakt door de banken, werd afgewenteld op de belastingbetaler. De fel verzwakte Staten moeten onderhandelen met anonieme investeringsbanken en ratingbureaus, maar hebben nauwelijks grip op de ontwikkelingen. De burger heeft geen vertrouwen meer dat de overheid die crisis het hoofd kan bieden en heeft daarbij het geloof in de politiek verloren. Ze beseffen dat de verkiezingen er nauwelijks nog toe doen. De kiezers staan daar, aldus Huyse, zo weerloos tegenover dat ze vluchtgedrag vertonen en zich vastklampen aan het bekende, ook al werkt het niet meer. Ze zoeken het comfort in een volksidentiteit, een charismatisch leider, … . Geert Mak58 botst in zijn boek Op zoek naar Amerika op een magisch positieve mythe dat iedereen het ‘kan maken’. Hij constateert echter dat in de Verenigde Staten de kinderen in tegenstelling tot hun ouders en grootouders nu slechts een minimale kans hebben om zich te verheffen boven de omstandigheden waarin ze werden geboren. De armen blijven arm. De droom (‘I’m going to be one of those rich people too’) en de werkelijkheid (van het ontstaan van standenmaatschappij) groeien steeds verder uiteen. De positieve mythe schept een gevoel van macht, maar tegelijkertijd creëert het bij degene die het nog niet heeft gemaakt een machteloos gevoel. De vele werklozen die het sterkst geloofden in de Amerikaanse droom voelen zich nu het meest gekwetst en in de put want ‘ze zijn immers zelf verantwoordelijk voor hun lot’. De Amerikaanse filosoof en politiek activist Noam Chomsky, die in mei 2012 Occupy publiceerde, wijst op een gevoel van hopeloosheid, zelfs van wanhoop bij veel mensen in de Verenigde Staten. Dit is een nieuwe gegeven, in tegenstelling met de grote depressie in de jaren 30. De uitzichtloosheid bij veel arbeiders wijt hij aan de economische crisis, het grote financiële debacle van de banken, de politiek en de concentratie van het geld bij een kleine bovenlaag van de bevolking. Hij spreekt in dat verband over ‘plutonomie’ – een begrip dat verwijst naar een systeem waarin het grootste deel van de rijkdom geconcentreerd is bij een steeds kleiner wordende minderheid. Dichter bij huis publiceerde de Franse diplomaat en vroegere verzetsstrijder Stephane Hessel het essay Indignez-vous! Het werd vertaald in tientallen talen waaronder het Nederlands Neem het niet! (april 2011) en waarvan 1,5 miljoen exemplaren werden verspreid. Hessel spreekt daarin zijn verontwaardiging uit tegen de toenemende ongelijkheid tussen rijk en arm, de slechte behandeling van illegale migranten, de afbouw van de welvaartsstaat. In het daarop volgende essay Engagez-vous!, (in het Nederlands vertaald Doe er iets aan! ) roept hij op tot het nemen van concrete maatregelen. Ook in eigen land ervaren burgers dat er grenzen bereikt zijn in de economie en de politiek, aldus Huyse. Initiatieven zoals New B-bank wijzen volgens hem op de drang naar alternatieven. Maar men moet beseffen dat die nieuwe initiatieven slechts een eerste schakel zijn in een proces dat complex en langdurig is en dat een minimum aan politieke organisatie is vereist. Het einddoel moet volgens Huyse het herstel van het evenwicht zijn tussen politiek en economie. De beoogde vernieuwing kan niet worden verwezenlijkt zonder de civiele samenleving – zonder intermediaire spelers tussen massa en de markt.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
62|149
3. RUIMTE VOOR PARTICIPATIE 3.1. BREEDBEELD OP PARTICIPATIE Bij het duiden van de ruimte voor participatie verwijzen naar de studiedag Kritieke Ruimte van de sector Samenlevingsopbouw. Daarbij aansluitend vertrekken we van een door De Rynck geschetst breedbeeld op participatie. Inzake participatie maakt De Rynck de volgende vijf voorafgaande vaststellingen: 1) Lokale democratie is veel breder dan het lokale bestuur want burgerparticipatie gaat om het scheppen van voorwaarden waarbij burgers op allerlei aspecten van hun leven impact kunnen uitoefenen: betrokken zijn, zelf verantwoordelijkheid nemen en keuzes kunnen maken. M.a.w. participatie in relatie tot de bevoegdheden van stadsbesturen is maar een deel van de lokale participatie en lokale democratie; 2) De ruimte voor lokale democratie is in Vlaanderen/België na de staatshervorming nog ingeperkt: centrale overheden sturen hun diensten sterk aan, bovendien zijn ze zelf vaak actief in de stad, zoals bij station-projecten, gewestwegen en infrastructuurwerken. 3) De bestuurlijke context (en complexiteit) voor de lokale democratische ruimte is in Vlaanderen niet gunstig voor het scheppen van een klimaat voor en van burgerinitiatief noch voor participatieve praktijken; 4) Steeds meer burgers hebben geen deel aan basisvoorzieningen voor een menswaardig leven, wat ruim de actiemogelijkheden van de stadsbesturen overstijgt. Een actief lokaal sociaal beleid komt armen te kort! 5) Als gevolg van liberalisering en privatisering krijgt een grote groep mensen geen toegang meer tot basisvoorzieningen, een grote groep illegale mensen is bovendien onzichtbaar en voor de overheid onbestaande, laat staan dat ze kunnen participeren aan die lokale samenleving. In zijn analyse van de participatiepraktijk onderkent De Rynck duidelijke verschillen, die bepaald worden door de context. Zo is er in de stad Antwerpen een verschil in de participatiegraad tussen de herwaardering van de Scheldekaaien (dominante positie van Vlaamse administratie voor infrastructuur) en het Park Spoor Noord (stad heeft zelf meer sleutels in handen). Bij de verdere duiding van de context wijst De Rynck op de volgende elementen: • Poreuze besluitvorming: de besluitvorming in een stad ondergaat op vele manieren invloeden,
die niet noodzakelijk samenvallen met formele momenten van participatie; • Geen ‘wij’ (burgers) en ‘zij’(politici) , maar netwerken tussen mensen in verschillende posities.
Burgers kunnen nauwe contacten hebben met ambtenaren of politici, ambtenaren kunnen nauw verbonden zijn met bepaalde middenveldorganisaties. Een schepen die in de buurt woont van een fysiek stadsproject is daarover makkelijk aanspreekbaar. • In de formele modellen van participatie is er voor raadsleden maar een beperkte of zelfs
marginale plaats, maar raadsleden hebben ook eigen netwerken in de politiek en met burgers. • In het klassieke beeld vervullen ambtenaren een ondersteunende rol, maar in werkelijkheid
organiseren zij de participatie (liggen aan de basis van participatie-arrangementen), ambtenaren spelen een eigen spel in het communicatienetwerk rond besluitvorming.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
63|149
Voorts kan er een onderscheid worden gemaakt tussen verschillende soorten praktijken: Gemeentebesturen reageren veel alerter voor spontane signalen vanuit de burgers: zo is de dienstverlening op buurtniveau veel klantgerichter en participatief tot stand gekomen In steden en gemeenten zijn vaak vernieuwende participatieve praktijken te vinden op een kleinschalig niveau en vooral in dienstverlening met publiekswerking. Dit geldt onder meer voor jeugddiensten, cultuurdiensten, wijkwerking, Noord-Zuid problematiek en sociaalartistieke werking. Het betreft projecten die consensusgericht zijn, die politiek niet zo gevoelig liggen. In dit soort projecten komen ook kansarmen en allochtonen aan bod. Dit ligt anders bij projecten binnen grote fysieke ingrepen met een grootschalig karakter en die betrekking hebben op meerdere domeinen: ruimtelijke ordening (structuurplan), milieubeleidsplan, mobiliteitsplan. Het gaat om de koppeling van plannen waarvan de keuzes op een ander moment en op een ander niveau zijn tot stand gekomen. Zodra het om ruimtelijke ordening en complexe dossiers met belangentegenstellingen gaat, worden politici over het algemeen zeer kritisch over het model van actief burgerschap en reageren afwijzend en zelfs allergisch op actiecomités. Beheersingsratio dreigt De toegenomen professionalisering - van politiek en ambtenarij – duwt het denken over participatie binnen de ratio van de stadsorganisatie, aldus De Rynck. In de praktijk betekent het dat stadsbesturen al een concept hebben dat ze willen aftoetsen aan de reacties. Er wordt gezocht naar betrokkenheid bij projecten binnen het kader van de doelstellingen en kader van stadsbesturen. Het aantal participatiearrangementen dat start vanuit het burgerinitiatief en waaraan het stadsbestuur participeert, is erg beperkt. In het kader van stedelijke convenanten lijkt er sprake van een toenemende afhankelijkheid van middenveldorganisaties van stadsbesturen. Omdat veel organisaties ook met professionelen werken, ontstaat er een gedeelde agenda waarin stadsbestuur en professionelen van het middenveld dezelfde taal spreken. Kritische componenten van het middenveld worden dan vaak geweerd. Door structurele samenwerking met het stadsbestuur krijgen middenveldorganisaties nieuwe ingangen om het beleid te beïnvloeden. Die verhoogde invloed kan echter hand in hand gaan met tanende autonomie om zelf bepaalde projecten te starten of om het fundamenteel oneens te zijn met het bestuur. Tot slot vindt De Rynck het opvallend dat in het debat over participatie nauwelijks nog over politieke partijen en politiek verkozenen wordt gepraat, als vertegenwoordigers van de representatieve democratie. Ondanks de vele mankementen zijn de voordelen van de representatieve democratie legio: een georganiseerd debat binnen procedures, de toewijzing van verantwoordelijkheid voor de besluitvorming en de publieke controle op de verkozenen. Aangewezen is een versterking van de (legitimiteit) van de verkozenen en de koppeling van de representatieve democratie aan de participatieve democratie. Maar er blijven nog veel onopgeloste vragen naar de praktische vertaling van de rollen en verhoudingen in die participatieve processen.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
64|149
3.2. INTERNE STAATSHERVORMING EN LOKALE PARTICIPATIE BBC en planlastendecreet Het planlastendecreet59 heeft een aantal sectorale plannen afgeschaft, waaronder het plan lokaal sociaal beleid. Samen met het BBC-besluit ijvert het planlastendecreet voor een planlastverlaging. Met het gewijzigde decreet Lokaal Sociaal Beleid (gewijzigd decreet Lokaal Sociaal Beleid (4 juli 2012) moeten gemeenten en OCMW’s geen apart lokaal sociaalbeleidsplan meer opmaken. Hiermee vervalt een stimulans om geïntegreerd te werken en de participatie te stimuleren. Toch blijven zij verplicht om samen een lokaal sociaal beleid te plannen en uit te voeren. Deze doelstellingen en acties beschrijven de gemeente en het OCMW in hun respectievelijke strategische meerjarenplannen. Burgers en lokale actoren blijven betrokken partners bij de opmaak, uitvoering en voortgang van het lokaal sociaal beleid. Het lokaal bestuur moet bijzonder oog hebben voor de meest kwetsbare groepen en niet-georganiseerde actoren. De inspraak door middel van een adviesraad is voorzien voor vijf sectoren: ontwikkelingssamenwerking, jeugd, sport, cultuur en flankerend onderwijsbeleid. Bij de opmaak van het gemeentelijk meerjarenplan is een advies van de respectieve adviesraad of commissie vereist over het beleid in deze sectoren, vertaald in doelstellingen, actieplan en acties60. Voor andere domeinen valt bij de lokale besturen de druk weg om de lokale adviesraden op te richten of te behouden. Zo is in het domein leefmilieu de decretale basis van de milieuraad geschrapt. De manier waarop de inspraak wordt georganiseerd wordt aan het lokale bestuur overgelaten. De decentralisatie is op zich een goede zaak: de gemeente heeft het beste zicht op de lokale praktijk, de essentie van goede beleidsvoering is dat zaken dicht bij de burger gebeuren. Met het wegvallen van de decretale verplichting, dreigt een grote ongelijkheid tussen gemeenten. Met een boutade, het zal nu meer dan vroeger van de politieke wil van de beleid afhangen of er van de inspraak en participatie van bewoners iets in huis komt. Veel adviesraden zijn in de praktijk vaak erg gesloten en te weinig beleidsgericht: ze beperken zich vaak tot het organiseren van een aantal activiteiten, maar participeren nauwelijks aan het beleid. Ook de Verenigde Verenigingen61 hebben vragen en bedenkingen bij het functioneren van de klassieke adviesraden. Ze stellen dat de raden een verplicht open karakter moeten hebben waarbij zowel mensen uit verenigingen, deskundigen als individuen kunnen aansluiten. Veel raden zijn voor burgers niet aantrekkelijk genoeg. Niet-georganiseerde bewoners die tijdens een korte periode en op korte termijn actief willen zijn rond een welbepaald milieuthema bij voorbeeld vinden hun gading niet in een gestructureerd lange-termijn adviesraad. Klassieke participatie en nieuwe vormen van participatie kunnen echter best naast mekaar bestaan. Ze zijn niet aan elkaar tegengesteld. Een jeugdraad is aan de ene kant een adviesorgaan van de doelgroep kinderen en jongeren onder de achttien jaar die op die manier een stem krijgen over het lokale beleid. Aan de andere kant is er de jeugdraad als participatiedraaischijf die samen met verenigingen en jongeren nadenkt over alle relevante thema’s in de gemeente. Het komt erop aan die adviesraden te dynamiseren en innoveren, eerder dan die af te schaffen. Het Gemeentedecreet Wat de inspraak en de participatie betreft, biedt het Gemeentedecreet biedt een aantal nieuwe hefbomen en laat heel veel toe, aldus Guido Decoster van Binnenlands Bestuur. Zo voorziet het Gemeentedecreet in het budgethouderschap, de mogelijkheid om een budget te krijgen om een project uit te werken. Het Gemeentedecreet geeft iedereen ook het recht bij de gemeenteraad een verzoekschrift in te dienen, dat door een of meer personen ondertekend is. Verenigingen en adviesraden kunnen van deze mogelijkheid gebruik maken. Het moet echter gaan om
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
65|149
verzoekschriften betreffende een bevoegdheid van de gemeente. De verzoeker kan worden gehoord door de gemeenteraad of een gemeenteraadscommissie en hij heeft recht op een reactie. De gemeenteraad moet een gemotiveerd antwoord bezorgen aan de verzoeker binnen drie maanden na de indiening van het verzoekschrift. Naast het verzoekschrift voert het Gemeentedecreet de ‘voorstellen van de burger’ in. Het biedt de mogelijkheid om als burger een punt toe te voegen aan de agenda van de gemeenteraad. Inwoners van de gemeente kunnen verzoeken om voorstellen en vragen over het gemeentelijke beleid en dienstverlening op de agenda plaatsen van de gemeenteraad. Er is wel een relatief beperkt aantal handtekeningen vereist. Dank zij die vrij ingrijpende innovatie in de representatieve democratie krijgen burgers meer invloed op de (lokale) politieke agenda. Ook adviesraden kunnen hiervan gebruik maken. Daarnaast is het niet onbelangrijk dat naar analogie met de gemeenteraadszittingen, vergaderingen van gemeenteraads-commissies eveneens openbaar moeten zijn.
3.3. MAATSCHAPPELIJKE MIDDENVELD IN TRANSITIE Hooghe en Elchardus hebben aangetoond dat leden van verenigingen meer burgerzin aan de dag leggen dan de doorsnee bevolking en actiever deelnemen aan het politieke leven. Het lidmaatschap van die organisaties zou gepaard gaan met een sterkere groepsidentiteit en het aanleren van politieke en maatschappelijke vaardigheden. En dit zal worden weerspiegeld in de mate waarin burgers bereid zijn om met anderen samen te werken of te participeren aan collectieve projecten. Bovendien zouden die organisaties in het middenveld, aldus Huyse, de overbelasting van regering, parlement en ambtenaren moeten verminderen door het articuleren en bundelen van de verwachtingen, belangen en beleidsvoorstellen. Maar de verzwakking van de zuilen liet een leemte achter, constateert Huyse62. Aanvankelijk leidde de ontzuiling nauwelijks of niet tot machtsverlies. De overgrote meerderheid van katholieke, socialistische en liberale organisaties wist te overleven. Ze positioneerden zich op de markt met een ruim aanbod aan producten en diensten, waarbij de kwaliteit vooropstond. Maar vanaf de late jaren 1980 rukte de ontzuiling in de geesten verder op. Kranten die aanleunden bij een bepaalde zuil zijn inmiddels verdwenen of ontvoogd. Daarnaast neemt het levensbeschouwelijke karakter van organisaties verder af, het vroegere Nationaal Christelijk Middenstandsverbond (NCMV) werd omgedoopt tot Unie van Zelfstandigen, Kristelijke Arbeidsvrouwenbeweging werd Femma, … . Ook de samenhang binnen elke zuil verbrokkelde. Traditionele organisaties verliezen terrein en stellen zich ook autonomer op ten opzichte van de politieke partijen en ze maken nieuwe agenda’s op. Er duiken nieuwe organisaties en nieuwe netwerken van organisaties op die stem geven aan gebruikers of slachtoffers van het beleid. Paul Schnabel, die van 1998 tot midden 2013 directeur was van het Sociaal en Cultureel Planbureau, heeft het in een dubbelinterview met Inge Vervotte in het tijdschrift ‘Ons Erfdeel’63 over een culturele omslag. Kenmerkend is dat jongeren zich niet willen binden, en dus veel minder gemakkelijk lid worden van traditionele organisaties, zoals vakbonden en andere middenveldorganisaties. Het gevolg is dat klassieke verenigingen eroderen en kampen met vergrijzing. Tegelijk duiken nieuwe spelers op in het middenveld tussen het individu en de staat, zoals indignados, Occupy Wall Street, internetactivisten en burgercomités. Volgens Schnabel vertonen dergelijke groepen ‘zwermgedrag’. Plotseling daalt men ergens neer als een zwerm bijen of spreeuwen, en dan is men weer weg. Intussen is het effect helemaal verstoven en is er nauwelijks
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
66|149
iets van overgebleven. Het is niet gegroeid, niet geïnstitutionaliseerd. Die ad hoc mobilisatie ziet hij als een bijproduct van de manier waarop de samenleving, zowel de Belgische als de Nederlandse is ingericht. Vervotte wijst erop dat dergelijke organisaties hun ongenoegen heel luid en krachtig formuleren. Op die manier willen ze een alternatieve boodschap verspreiden, zaken onder de aandacht brengen die in hun ogen afwezig zijn in het publieke debat. Ze vormen een tegenbeweging maar ze hebben niet de bedoeling om tot een compromis te komen. Klassieke middenveldorganisaties daarentegen brengen zaken onder de aandacht, doen aan opinievorming en wensen ook tot besluiten te komen. De Verenigde Verenigingen64 stellen evenwel vast dat bij de overheid een nuttigheidsdenken vooropstaat. Aan de ene kant wil men minder investeren in het middenveld, maar aan de andere kant zoals in Nederland en Engeland legt ze opdrachten bij de zogenaamde civiele samenleving en de liefdadigheid om noden op te vangen. Ook in Vlaanderen zijn in het debat over de decentralisatie de besparingen en de terugtredende overheid belangrijke factoren. Bovendien dreigt een louter instrumentele benadering van het middenveld, zoals in de integratiesector waar het minderhedencentrum wordt beschouwd als een agentschap van de overheid. Volgens de Verenigde Verenigingen moeten de middenveldorganisaties hun krachten bundelen op Vlaams niveau. Op dit niveau slaagt men er momenteel wel in om transversaal werken rond armoede, huisvesting, gezondheid en milieu. Zie in dit verband memoranda naar aanleiding van de verkiezingen. En binnen het kader van het plan Vlaanderen in Actie (ViA) krijgen middenveldorganisaties een plek. In dat plan mag ieder zijn zeg doen en vindt elk wat wils. De keerzijde is het zeer onsamenhangende denkkader, aldus Debruyne en De Bisschop65 van OIKOS. Het plan zet bij voorbeeld in op sociale economie en tegelijkertijd op hardere activering, men wil meer duurzame steden, maar doet niets aan de sociale verdringing, noch aan de nieuw geplande winkelcentra buiten de steden (http://www.vlandereninactie.be). Volgens Debruyne en De Bisschop is de hamvraag hierbij in welke mate het ‘middenveld’ zijn eigen positie in de samenleving ook onderwerp maakt van transitie, en dus niet enkel het groene verhaal (van duurzame ontwikkeling) omarmt als strategie om de eigen positie te versterken. Het traditionele middenveld staat niet langer in het midden tussen overheid en burger: de (lokale) gemeenschap is veel meer divers, ongelijker en tegelijk mobieler geworden. Een transitie-arena van het middenveld kan dus niet anders dan het middenveld zelf ook meer divers te maken en te herdefiniëren. Door zich te positioneren als gangmaker voor concrete invullingen van sociaal rechtvaardige duurzaamheid en daarbij allereerst te kiezen voor de maatschappelijk kwetsbare groepen en hen structureel te betrekken bij de transitie-inspanningen. Transitieprojecten kunnen functioneren als hefbomen voor een radicalere verandering, uitgaande van initiatieven van onderuit, van mensen die terug collectief dingen samen doen. Dit was ook een van de opvallende aanbevelingen van de studiedagen met als treffende titel ‘kritieke ruimte’ en ‘politieke ruimte’. Door de sprekers waaronder Pascal Debruyne werd er gepleit voor een her-politisering van de sector: een zoektocht naar alternatieve praktijken van onderuit en pogingen tot vernieuwende allianties. Die allianties zijn noodzakelijk want het (stedelijke) beleid wordt gekneed en gemaakt door een amalgaan van actoren. Er liggen nieuwe opportuniteiten in de te volgen strategie en werking in de aandachtsgebieden ten gunste van maatschappelijke kwetsbare groepen.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
67|149
4. WIJKGERICHTE AANPAK In de thematische werking in de sector Samenlevingsopbouw gaat bijzondere aandacht naar maatschappelijk achtergestelde wijken vooral dan in stedelijke context. Zie in dit verband de uitgewerkte visietekst over het werken in aandachtsgebieden van Samenlevingsopbouw Vlaanderen. In dit hoofdstuk staan we eerst stil bij de strategie van de wijkwerking, geïllustreerd aan de hand van het thema ouderen en de aanpak van de gezondheidskloof. Voort schetsen we aan de hand van zeer recent Nederlands onderzoek over burgerschap in de aandachtswijken nieuwe breuklijnen in de wijk en de groeiende kloof tussen sociaal en politiek burgerschap.
4.1. EEN VEEL BELOVENDE STRATEGIE Wat de aanpak van de gevolgen van de vergrijzing betreft, betoogt Verté (zie hoger) dat de handvatten van een toekomstgericht ouderenbeleid liggen op het lokale niveau. Zo kan de analyse van de behoeften van ouderen het best per wijk gebeuren om nauwkeurig in beeld te brengen waar nood is aan ondersteuning van mantelzorg, wat de leemten zijn in de thuiszorg, waar vraag is naar ontmoetingsplaatsen en sociaal contact, welke behoeften er zijn inzake aanpassing van de woning. Niet onbelangrijk is dat men de schotten tussen intramurale zorg en thuiszorg sloopt en zorgt dat er afstemming en samenwerking komt tussen het openbaar en het privé initiatief (van de profit en non-profit sector). Inzake gezondheid werd in het rapport van Samenlevingsopbouw Vlaanderen66 over de aanpak van de gezondheidskloof gewezen op de wijkgerichte aanpak als een veelbelovende strategie om de gezondheidsachterstand aan te pakken in sociaaleconomische zwakkere wijken. Volgens Mariët Paes, die een studie uitvoerde naar de resultaten van 25 jaar wijkgericht werken aan gezondheid in het Nederlandse Den Bosch, komt in de wijkgerichte werking rond gezondheid het dubbele ‘actorschap’ van wijkbewoner goed tot zijn recht. Enerzijds de ‘beschadigde kant’ (ziekte, klachten, problemen,..) en anderzijds de sterke kant van de bewoners. Met andere woorden wijkbewoners zijn geen passieve objecten, maar actieve personen die in staat zijn om te werken aan de verbetering van de eigen gezondheid en die van andere wijkbewoners. De wijkaanpak is bovendien de uitgelezen kans voor samenwerking en interactie tussen bewoners en beroepskrachten. In de loop der jaren wordt de kennis van de werkers over de wijk, de wijkbewoners en gezondheid groter, maar ook de werkers zelf veranderen door hun werk en hun contacten met de wijk. Vrijwilligers (geboren en getogen in de wijk) ontwikkelen eveneens ervaringskennis en ervaringsdeskundigheid. In de wijk kunnen beroepskrachten en vrijwilligers ervaringsdeskundigheid en professionele deskundigheid delen in gemeenschappelijke activiteiten. Vanuit diezelfde filosofie vertrekt het project ‘Gezonde wijk’ – een concept uitgewerkt door de Wereld Gezondheidsorganisatie (WGO). Het uitgangspunt is dat niet alleen factoren op het niveau van het individu, maar ook sociaaleconomische factoren, zoals opleiding, inkomen, werk en leefomgeving, en toegang tot zorg bepalend zijn. De verbetering van gezondheid van bewoners vraagt daarom een integrale aanpak van verschillende sectoren. Het tienjarig experiment loopt tot 2017 in 13 Nederlandse centrumsteden met aandachts-wijken. Het gemeenschappelijke kenmerk van die experimenten is de samenhangende, gebiedsgerichte aanpak.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
68|149
Ontstijg de aandachtswijk 67 Robert Blom pleit ervoor niet enkel wijkgericht, maar meer netwerkgericht te gaan werken. Onderzoekers geven aan dat de wijk niet altijd de plek is waar onderlinge hulp of betrokkenheid plaats vindt. Veel mantelzorg en informele hulp is niet buurtgebonden want het gebeurt vaak door familieleden die niet in dezelfde wijk wonen. Blom constateert dat het percentage Nederlanders dat vrijwilligerswerk doet hoog blijft, maar dat vrijwilligerswerk vindt vaak plaats binnen de school, sportverenigingen en kerken. Mensen zetten zich dus zeker wel voor elkaar in, maar vaak niet in de wijk. Het welzijnswerk dat vaak wijkgericht is, moet in zijn ogen gerichter kijken naar omgevingen en netwerken waarin mensen zich bewegen, hoe mensen elkaar nu kennen. Het moet de bestaande betrokkenheid bij elkaar versterken. De fysieke vind-plek en ontmoetingsplaats blijven nodig. De gebouwen en andere plaatsen in een wijk blijven dus relevant. De uitdaging bestaat er volgens Blom in om voor de wijk een ander referentiekader of een ander uitgangsput te kiezen dat aansluit bij de huidige netwerksamenleving. De wijk is dan niet de vindplaats, wel de supermarkt, voetbalclub, school, buurt, café, kerk. Daarnaast worden andere vindplaatsen steeds belangrijker, zoals internet en sociale media, maar ook databases waarin verandering in levensfase worden geregistreerd (werkloosheid, gepensioneerd, gescheiden, weduwe, …). Er is met andere woorden behoefte aan nieuwe vormen van welzijnswerk die geografische grenzen overstijgen en rekening houden met verschillende leefwerelden van mensen.
4.2. NIEUWE BREUKLIJNEN IN DE WIJK(AANPAK) In het stedelijke beleid (in Nederland) worden achtergestelde wijken voortaan ‘aandachtswijken’ genoemd. De overheid, woningcorporaties, welzijnsinstellingen en zorginstellingen wilden daarmee benadrukken dat ze nu echt naar de burgers zouden luisteren en hen enthousiast wilden maken om actief te worden, aldus Tonkens en De Wilde68 in hun onderzoek naar het burgerschap in de wijk. Ze schetsen dat de overheid soms daadwerkelijk samenhang en nieuwe verbanden creëert, evenals gevoelens van hoop en erkenning. Dit is echter in eerste instantie onder de nieuwe Nederlanders met het perspectief op vooruitgang, en in het bijzonder bij de moeders onder hen. Het beleid heeft als doel om mensen een gevoel van eenheid te geven, maar schept paradoxaal genoeg soms ook gevoelens van miskenning en wantrouwen. Zoals bij de voornamelijk autochtone, oudere bewoners die al lang in de aandachtswijken wonen en zich door of juist ondanks het intensievere beleid verlaten en verdrongen voelen. Ze hebben het beeld dat de politiek bij de renovatie of herwaardering de kant kiest van de nieuwe Nederlanders. Feminisering van burgerschap Met de verschuiving van de op inspraak en interactie gericht beleid naar een beleid van informele burgerinitiatieven, verschuift impliciet ook de focus van (autochtone) mannen naar vrouwen (van diverse etnische achtergronden). Tonkens en De Wilde schetsen dat het beleid zich wel uitdrukkelijk richt op de hele wijk, maar de sfeer waar de overheid op aanstuurt, sluit meer aan bij de traditioneel vrouwelijke rollen en taken, zoals gezellig samen dingen doen, met creatieve versiering, zelfgemaakt eten en spontane dans. Dat is nogal verschillend van de harde discussies rond de grauwe vergadertafels. De nieuwe (participatie)praktijken in de wijk wekken derhalve bij de voornamelijk autochtone mannen een gevoel van frustratie en verontwaardiging omdat ze het gevoel hebben dat ze er niet meer welkom zijn. En soms is dit letterlijk geval bij de bijeenkomsten in een vrouwencentrum in de wijk. Het
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
69|149
betreft een geborgen, informele omgeving waar verschillende generaties vrouwen elkaar kunnen ontmoeten en er hun talenten ontwikkelen. Ook bij de vermaatschappelijking van de zorg en de vragen over de integratie in de wijk, wordt vooral veel van vrouwen verwacht, zoals je om de buren te bekommeren en de vaardigheden om sociale netwerken te onderhouden. Traditioneel vrouwelijke waarden zijn de pijlers van het burgerschapsbeleid in de wijk geworden. Vooral vrouwen van allochtone afkomst wier leven zich vooral tot de huiselijke sfeer beperkte is deze feminisering van burgerschap een stap omhoog op de emancipatoire burgerschapsladder. Tussen sociaal en politiek burgerschap In de nieuwe beleidscontext is er volgens Tonkens en De Wilde een eind gekomen aan inspraak en interactief beleid in de wijk. Het afscheid van de participatie van oudere, autochtone mannen en de erkenning die vrouwen van allochtone afkomst nu krijgen, hebben één ding gemeen: van zeggenschap is nog weinig sprake. Burgers mogen op een nieuwe manier meedoen, maar er zijn nauwelijks nieuwe instrumenten of methoden ontwikkeld waarbij zij invloed kunnen uitoefenen op hun omgeving. Er is een nieuwe kloof ontstaan, met name tussen het sociaal en politiek burgerschap, tussen (‘vrouwelijk’) meedoen en (‘mannelijk’) meepraten. Een van de grote kwesties voor het wijkenbeleid in de komende jaren is, aldus Tonkens en De Wilde, hoe er een sterkere link valt te leggen tussen sociaal en politiek burgerschap, tussen meedoen en meepraten. Veel mensen die een klein sociaal initiatief in de wijk beginnen, maken zich zorgen over grote maatschappelijke problemen, maar voelen zich machteloos om daarin verandering te brengen. Ze beginnen een moestuin omdat ze begaan zijn met de mondiale klimaatverandering. Of ze geven hun buurkinderen huiswerkbegeleiding omdat ze zich zorgen maken over de maatschappelijke tweedeling. Niettemin is het belangrijk dat ze via deze ervaringen de kans krijgen de kloof tussen sociale en politieke betrokkenheid te overbruggen, vooral omdat ze via hun concreet engagement wellicht ook voorstellen hebben voor het natuurbehoud en de herinrichting van het onderwijs in hun buurt of ook daarbuiten. Tonkens en De Wilde stellen dat de kloof nu moet worden gedicht. Het gaat van meedoen naar meepraten, en van de agenda kunnen meebepalen naar meebeslissen, van de wandelclub naar de het plan voor reductie van CO2-uitstoot, van de zorgen voor je grootmoeder tot de discussie over het ouderenzorgplan. In dit verband verdient ook de professional aparte aandacht want het gebrek aan zeggenschap en invloed van burgers is niet los te zien van het gebrek aan ondersteuning door en het gebrek aan zeggenschap van veel professionals in de wijk. Die laatsten krijgen vaak weinig inbreng over de koerswijziging van het beleid. Ze moeten beantwoorden aan de nieuwe prestatie-eisen en aanbestedingen. De eigen onzekerheid en ervaringen van machteloosheid van de (wijk)professionals in de wijkinstellingen werkt door op de wijkbewoners en professionals lijken in de ogen van de buurtbewoners daardoor weinig betrouwbare partners.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
70|149
5. ECONOMISCHE RUIMTE Voor het stofferen van dit hoofdstuk nodigde Samenlevingsopbouw Vlaanderen Wim Van Opstal, docent economie aan de Hogeschool in Leuven, voor lezing op 2 oktober 2014. Aanvullend baseren 69 we ons op enkele publicaties, met name: ‘De kracht van het paradijs’ van Jonathan Holslag,’De 70 71 democratie voorbij’ van Luc Huyse, ‘De Ontluistering van Amerika’ van George Packer en ‘De 72 wereld redden’ van Michel Bauwens. Allereerst duiden we een aantal economische trends in een Europese context en perspectief.
5.1. ECONOMISCHE TRENDS De welvaartsstaat in de Europese Unie leverde de voorbije decennia een opmerkelijke prestatie, betoogt Jonathan Holslag. In de afgelopen vijftig jaar zijn de armoedecijfers in West-Europa teruggebracht van een gemiddelde van 50 procent naar 6 procent. Het inkomen per hoofd van de bevolking ging omhoog van 760 euro naar 23.400 euro, terwijl de inkomensverschillen laag bleven in vergelijking met die in de Verenigde Staten. Veel nieuwe lidstaten in Oost-Europa doen hun best om een stevige economische basis te ontwikkelen. De burgers in tien voormalige Sovjetlanden zijn nu twee keer zo rijk als in 2004. Ze zijn evenwel nog altijd drie keer zo arm als de burgers in de oorspronkelijke vijftien lidstaten van de EU. Een Zweed bij voorbeeld verdient gemiddeld acht keer zo veel als een Bulgaar. De uitbreiding van de Europese Unie als een politiek project hangt ook sterk af van de uitbreiding van zijn sociale model naar de nieuwe lidstaten. Die grote convergentie staat evenwel nog aan het begin aangezien er in minder dan vier jaar tien nieuwe lidstaten zijn bijgekomen. Wim Van Opstal stelt dat naarmate Zuidelijke en de Noordelijke landen in Europa meer naar elkaar toegroeien, de Noordelijke landen hun sociale verworvenheden niet in hetzelfde tempo zullen kunnen uitbouwen.
5.1.1. Toenemende dualisering en polarisering De tevredenheid van de burger over de levenskwaliteit binnen de EU neemt nu echter af. Holslag schetst vijf oorzaken. Ten eerste, zowel in de rijke als arme EU-lidstaten is er sinds de jaren zeventig een gestage groei van de levensstandaard, maar die trend is nu gestopt en in sommige landen zelfs gekeerd. Ten tweede is de daling van de armoedecijfers gestuit en in de meeste kernlanden gaan die armoedecijfers zelfs weer omhoog. Ten derde is de trend van de afnemende ongelijkheid in het rijke deel van Europa gekeerd, vooral in Denemarken, Ierland, Duitsland, Frankrijk en Italië. Ten vierde is de werkloosheid het afgelopen decennium toegenomen. Toch bleven de crisisniveaus in zowel de oude als de nieuwe lidstaten onder de gemiddelde werkloosheidscijfers van de jaren negentig. De jeugdwerkloosheid piekte, maar door jongeren langer te laten studeren bleven deze niveaus lager dan in de vorige decennia. Ten vijfde bereikte het consumentenvertrouwen een dieptepunt. Huishoudens hadden meer geld te besteden en veel consumptiegoederen werden goedkoper, maar dat hield doorgaans geen gelijke tred met de grote stijging van de huizenprijzen, de prijzen van energie en verzekeringen. Vooral de onderste 40 procent van de bevolking, wat Holslag de kommer-veertig noemt, had daar onder te lijden. De toename van hun inkomen was niet groot genoeg om de hoge inflatie te compenseren. Met andere woorden in het afgelopen decennium haalde de welvaartsstaat niet zijn doelen want de armen in Europa kregen het moeilijker, de middenklasse stagneerde en de rijken werden rijker.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
71|149
Naarmate de inkomenskloof vergroot, worden de armste groepen veel harder getroffen door de stijgende energieprijzen dan de rijkere segmenten van de samenleving. De armen zijn ook minder goed in staat om oplossingen te vinden. In Europa bij voorbeeld zien we dat armere gezinnen geen geld hebben voor energie-efficiënte huizen. Ook Wim Van Opstal haalt verschillende dimensies aan van de polarisering en dualisering. Zo is er de toename van het aantal NEET’s , Not in Education, Employment or Training. In Europa gaat het om 7,5 miljoen jongeren die niet opgeleid zijn en zonder werk zitten, en die evenmin een training volgen. Inzake technologische ontwikkelingen stevenen we af op een toenemende polarisering van de arbeidsmarkt. Van Opstal verwijst hierbij naar de bevindingen van de faculteit economie van de KU Leuven waaruit blijkt dat vooral jobs uit de middenklasse verdwijnen, met name in de bouw en de industrie waar werknemers in toenemende mate worden vervangen door machines en robots. Wat overblijft zijn aan de ene kant de jobs voor hoger geschoolden (zoals bio-ingenieurs en maatschappelijk werkers) en aan de andere kant de laagst betaalde jobs, zoals poetshulp, kinderopvang en horeca. In die sectoren is er geen mogelijkheid om te automatiseren of te robotiseren. Verder is er de arbeidsmigratie van onder meer Roemenen en Bulgaren in de sectoren van transport en de bouw, waar werknemers werken tegen goedkopere arbeidsvoorwaarden en wat vaak leidt tot sociale dumping. Van Opstal schetst nog andere dimensies in relatie tot de dualisering en polarisering, zoals daar zijn: • Dualisering van de samenleving
Digitale kloof (duiding zie hoger, pag. 31)
De inkomensongelijkheid uit arbeid neemt toe, alsook de inkomensongelijkheid uit andere bronnen, zoals vermogens. Frank Renout73 in De Standaard stelt op basis van een OESOrapport dat op het vlak van welzijn en gezondheid de kloof echter minder groot is. Ook andere welzijnsindicatoren, zoals deelname aan verkiezingen, veiligheid en kwaliteit van het leefmilieu staan los van de rijkdom (BNP) van een land.
• Dualisering en dilemma’s op de arbeidsmarkt
Werkzaamheidsgraad De werkzaamheidsgraad onder de 55-plussers ligt laag in België en bijzonder in Brussel. Vooral wat de tewerkstelling van etnisch-culturele minderheden betreft, hoort België binnen Europa tot de slechtste leerlingen van de klas. Voor de niet-EU burgers bedraagt de werkzaamheidgraad vijftig procent. Binnen Europa is de nationaliteitskloof op het vlak van werkgelegenheid het grootst in België. De creatie van werkbare jobs kost echter ook geld.
Langer werken versus jongerenwerkloosheid: Op microniveau klopt het dat er minder plaats is op de arbeidsmarkt voor jongeren als de oudere werknemers langer werken. Daarentegen constateren we dat landen met een hogere werkzaamheidsgraad een lagere jongerenwerkloosheid hebben.
Werkbaarheid en werkzaamheid gaan hand in hand: amper 54 procent van de jobs zijn werkbaar (gelet op de combinatie van arbeid en gezin), terwijl 46 procent van de jobs niet werkbaar zijn. Dit houdt een zeer grote ongelijkheid in omdat vooral de laaggeschoolden, de 50-plussers en vrouwen met niet-werkbare jobs worden geconfronteerd.
Healthy workers effects en deeltijdsvallen: wegens de niet-werkbaarheid van de job werkt er onder de categorie oudere werknemers bijna niemand nog voltijds. M.a.w. omwille van hun gezondheid voelen ze zich gedwongen om deeltijds te werken.
• Draagvlak voor de verzorgingsstaat
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
72|149
De verplichte ziekteverzekering staat onder druk van private verzekeringen.
Ook het draagvlak voor solidariteit staat onder druk. Hoe heterogener de samenleving, hoe moeilijker om die solidariteit te bewerkstelligen.
• Kostprijs van onze sociale bescherming
Demografie en productiviteitsgroei: Hoeveel mensen zijn aan het werk en hoe groot is die productiviteit? In dit geval dient opgemerkt dat de prognoses van het Planbureau veel te hoog zijn in vergelijking met de vooruitzichten van de OESO. Ook een expert als Gilbert De Swert (tot voor kort op de studiedienst van het ACW) heeft met betrekking van de productiviteitsgroei de impact op de werkbaarheid van de jobs verkeerd ingeschat, aldus Van Opstal. Er zijn volgens hem wel degelijk beperkingen op de inzet van mensen en het soort jobs/werk dat ze aankunnen. Baumoleffect: genoemd naar de econoom Baumol die constateert dat Wagner in de 19de eeuw muziek schreef voor een orkest met 100 muzikanten en merkt dat diezelfde uitvoering met 100 muzikanten vandaag in verhouding veel duurder uitvalt. De lonen liggen immers een heel stuk hoger, terwijl de huidige muzikanten niet productiever zijn dan toen. Het Baumoleffect geldt onder meer voor de zorgsector, het onderwijs en de sociaal-culturele sector. Zo blijft het aantal mensen dat een zorgkundige binnen een bepaalde tijd kan wassen nagenoeg gelijk, tenzij je het vlugger doet en gaat inboeten op de kwaliteit. Je kunt wel jobs gaan herdefiniëren of meer vrijwilligers inschakelen. Maar ook dit heeft zijn beperkingen. In het hoger onderwijs zou je aan nog meer studenten in een nog grotere aula kunnen lesgeven of de individuele begeleiding afschaffen. Maar ook dit heeft een keerzijde.
5.1.2. Privatisering en deregulering In hoofdstuk 2.1. van deze Algemene Omgevingsanalyse stonden we reeds stil bij het ‘Nieuw Publiek Management’, gekenmerkt door privatisering en deregulering. We komen in het kader van de economische ruimte hierop terug. Wat de privatisering betreft, wijst Luc Huyse erop dat verschillende maatschappelijke opdrachten die in de jaren ’80 door de overheid werden georganiseerd zoals het openbaar vervoer en de openbare veiligheid nu gedeeltelijk in privé handen terecht zijn gekomen. Niet alleen op nationaal maar ook op gemeentelijk vlak is die tendens zichtbaar, zoals de uitbesteding voor het ophalen van het huisvuil en het onderhoud van rioleringen. De privatisering en de vermarkting van goederen en diensten blijkt eveneens op tal van andere sectoren, zoals de pensioenopbouw, de opvang van kinderen, bejaarden, zieken en gehandicapten. Bedrijfsleiders en banken zijn, aldus Huyse, al vele jaren vragende partij voor verdere deregulering vanuit de overtuiging dat de vele overheidsregels de prijsvorming, de arbeidsvoorwaarden en de kredietverlening aan particulieren verstoren. Daaruit vloeide ook de versoepeling voort van de overheidsregels voor het bankwezen. Het maakte dat mensen probleemloos konden lenen. In 2008 begaf de kredietpiramide het en had een globale economische recessie tot gevolg.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
73|149
Bankencrisis Het verhaal over de bankencrisis is heel ontluisterend om George Packer te parafraseren. In zijn boek ‘De ontluistering van Amerika’ baseert hij zich op de analyse van hoogleraar faillissementsrecht, Elizabeth Warren – een studiegenoot van Obama aan Harvard Universiteit. Ze stelt dat toen de banken beseften dat de middenklasse de grootste winstmotor was, ze begonnen te trekken aan de stutten die de hypotheken, de creditcards en het consumentenkrediet ondersteunden tot die het begaven. Het toezicht op de banken was immers versnipperd over zeven instellingen met zeven verschillende opvattingen. Met als gevolg dat de banken die toezichthouders makkelijk om de tuin konden leiden zodat ze almaar makkelijker risicovollere hypotheken, creditcards en zelfs persoonlijke leningen voor auto’s konden verkopen. De banken zetten die beloften die Amerikaanse gezinnen hadden gedaan om hun leningen terug te betalen om in schuldentranches, die ze verpakten als obligaties en verkochten aan beleggers. Als gevolg van die regeling in de bankensector, schetst Warren drie funeste gevolgen: • De winsten van de banken werden torenhoog • De bonussen werden nog hoger • De risico’s groeiden tot in de hemel. Toen alles in elkaar stortte, richtten de bankiers zich tot het Amerikaanse volk om de banken overeind te houden. Georges Packer illustreert aan de hand van interviews met John Connaughton (adviseur van de Amerikaanse vicepresident Biden) dat topfiguren van Wall Street die verantwoordelijk waren voor de financiële aardbeving die miljoenen mensen leed hadden berokkend en het hele financiële systeem bijna deden kapseizen vrijuit gaan. En dit ondanks het overweldigende bewijs dat de permanente onderzoekscommissie van de Senaat en het onderzoek naar het faillissement van Lehman hadden opgeleverd. Bovendien kwam er onder president Obama van een grondige hervorming van het bankenwezen niets in huis. Zijn voorganger en partijgenoot president Bill Clinton had de deregulering van de banken (in zijn tweede ambtstermijn) gesteund door onder meer de Gloss-Steagall-wet te herroepen. Dit was nochtans een van de drie uitgevaardigde overheidsbesluiten na de Grote Depressie die maakten dat je banktegoeden veilig waren en dat er streng toezicht was op de aandelenmarkten.
Huyse stelt dat de wereld van de ‘haute finance’ nu onoverzichtelijker en complexer is dan ooit tevoren. Verwijzend naar de Duitse filosoof en socioloog Jürgen Habermas spreekt hij over een onwezenlijk parallel universum dat door investeringsbanken en hefboomfondsen naast de reële economie van goederen en diensten is verwekt. Het is maatschappelijk aanvaard dat aandeelhouders streven naar een maximalisering van de winsten. Alleen is die zoektocht in de zakenbanken ontspoord. Graaizucht overheerst er. Morele en politiek-ethische overwegingen zijn hiervan het eerste slachtoffer. Europa moet volgens Holslag ophouden met het voeren van een monetair beleid waarbij grote kredietstromen worden aangetrokken om bijvoorbeeld de banken en de vastgoedsector overeind te houden. Bovendien moeten de enorme spaarreserves en pensioenreserves in Europa worden aangewend om de interne markt te versterken. Er dient een koppeling te worden gemaakt tussen de echte en de financiële economie. Naar begrotingen in evenwicht Jonathan Holslag merkt op dat de Europese schuldencrisis niet is begonnen als een crisis van de welvaartsstaat, maar daar dreigde het wel op uit te lopen omdat politici op een erg inefficiënte wijze omgingen met de financiële turbulenties. Het was niet de welvaartsstaat die de regeringen opzadelde met grote schulden en het is evenmin de welvaartsstaat die de productiviteit heeft ondermijnd. Het aandeel van de publieke sector in de totale werkgelegenheid in West-Europa bleef
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
74|149
stabiel rond de 25 procent. Wat slechts een fractie hoger is dan in de Verenigde Staten. Bovendien is het aandeel van de werkloosheidsuitkeringen in het BBP van Europa zelfs afgenomen van 1,9 procent in de jaren tachtig en 2,5 procent in de jaren negentig tot 1,7 procent in het afgelopen decennium. Alleen de uitgaven voor de pensioenen en de gezondheidszorg namen toe. Holslag meent dat het dus verkeerd is te concluderen dat de welvaartsstaat door solidariteit in de schuldenval is terecht gekomen. Hij stelt dat de welvaartsstaat tamelijk efficiënt voorziet in diensten waar elke rijke samenleving steeds meer om vraagt. Van Opstal stelt dat een grote staatsschuld negatief is voor de economie. Een grote overheidsschuld is houdbaar bij een lage rentevoet, maar dient niettemin te worden terugbetaald door de toekomstige generaties en laat minder beleidsruimte over. Drastische besparingen leggen evenwel een hypotheek op de economische ontwikkeling. Zuid-Europese landen zoals Portugal, Spanje en Griekenland, die het hardst hebben bespaard, zijn er bekaaid vanaf gekomen. De besparingen brachten een terugval van bestedingen en consumptie met zich wat leidde tot een geringere investeringen en een hogere werkloosheid en een algemene terugval van de economie. In 2009 was de staatsschuld in die landen aan het dalen, maar is vooral na de ingrijpende besparingen in de hoogte geschoten. Vandaag is het schuldenprobleem uitgegroeid tot het economische probleem bij uitstek, aldus Michel Bauwens. De arbeider wordt vandaag veel meer uitgebuit door het financiële systeem dan door zijn werk. Vandaag dienen we onze aandacht daarom sterker te richten op financiële uitbuiting dan op de uitbuiting op de werkplaats. Een opsteker is dat het ethisch ondernemen en ethisch bankieren almaar meer aanhang vinden en op termijn voor de nodige correcties moeten zorgen, meent Huyse.
5.1.3. Valkuilen van overheidsoptreden De overheid heeft een belangrijke rol in de strijd tegen ongeoorloofde marktmanipulatie. Dit blijft echter een moeilijke opdracht, zoals bleek bij de dominante marktpositie van Electrabel op het vlak van energievoorzieningen en energieprijzen. Daarbij komt dat het toezicht op bedrijven in een multinationale context een lastige kwestie is omdat Europa daar weinig zeggenschap over heeft. Temeer omdat regeringen grotendeels in hun nationale cocon blijven. Van Opstal wijst verder op een aantal niet beoogde effecten van het overheidsoptreden: • Mattheuseffect, zie effect van woonbonus op de betaalbaarheid van koop- en huurwoningen; • ‘Moral hazard’: mensen nemen onnodige risico’s (skiën op zwarte piste bij voorbeeld) omdat ze
weten dat ze kunnen terugvallen op de terugbetaling van de gezondheidszorgen; • Afhankelijkheidsvallen
Inactiviteitsvallen: uitkering in verhouding tot loon voor laaggeschoolde mensen die opnieuw aan de slag willen
Subsidievallen: als je als non-profitorganisatie een activiteit wil ontplooien die geld in het laatje brengt, dreig je je subsidie te verliezen
• Organisatorische doelverschuiving:
Inkorting van tijdshorizon en isomorfisme: organisaties handelen volgens doelstellingen van de subsidiërende overheid en geven voorrang aan tijdelijke projecten in functie van subsidies in plaats van doelstellingen op lange termijn voorop te stellen. Isomorfisme: zo bij voorbeeld in de sociale economie waar de overheid een subsidiekader uittekent en
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
75|149
iedereen die daarvan gebruik maakt, uitvoerder wordt van het beleid (alle projecten op elkaar lijken) en zodat dit ten koste gaat van de innovatie en de eigen identiteit
Cobra-effect als gevolg van overheidsoptreden. In de tijd van Brits India, gaf de overheid premies aan diegenen die dode cobra aanbrachten . Met als resultaat dat er zelfs clandestien, massaal cobra’s werden gekweekt om de premie op te strijken. Toen de premies werden stopgezet, werden de cobra’s losgelaten en was het probleem nog erger dan voordien.
• Ontwijking
Zie liquidatiebonus
De fiscale aftrek van bedrijfswagens: de belastingen op bedrijfswagens werden geheven op de cataloguswaarde en niet op de reële waarde. De autoconstructeurs hebben daarop de catalogusprijs in overeenstemming gebracht met de werkelijke waarde
• Verdringingseffecten
Insider-outsider dilemma: hoe groter de groep des te moeilijker om tot de groep te behoren, zo bij voorbeeld in het geval van oudere werknemers die beschermd worden tegen ontslag
Een beperktere rol van de overheid past binnen het huidige neoliberale discours van terugtredende overheid, gekaderd in de filosofie van het Nieuw Publiek Management. Huyse wijst in het verband op het financiële debacle en de teloorgang van de nationale staat. In diezelfde zin spreekt Holslag van de verkruimeling van de nationale staat en breekt een lans voor een sterk Europees project.
5.1.4. Economisch conservatisme en kaasschaafpolitici In maart 2011 ondertekenden alle lidstaten op vier na het Euro Pact Plus waarin ze hun intenties verklaarden om de loonkosten aan te passen, de arbeidsparticipatie te verhogen, vervroegde pensionering in te perken en fiscaal beleid te coördineren. In december 2011 kreeg dat een vervolg met het sixpack, dat een bevestiging was van het oorspronkelijke stabiliteits- en groeipact, maar was uitgebreid met strenge procedures en sancties. Het bevestigde niet alleen de limieten van de begrotingstekorten, maar bepaalde ook hoe de tekorten moesten worden terug gedrongen en welke sancties er werden opgelegd. Volgens Jonathan Holslag is Europa verenigd in economisch conservatisme, alhoewel dit Europa op de lange termijn zou kunnen verdelen en verzwakken. Bij gebrek aan een strategie om de Europese samenlevingen naar een hoger niveau te tillen en vanuit de welvaartsstaat een ontwikkeling naar iets beters en duurzamer te bewerkstelligen, verlagen de kleine bezuinigingen de levensstandaard. Dit heeft echter niet als resultaat dat de samenlevingen minder afhankelijk worden van financiële schulden noch dat zij zich meer concurrentieel kunnen positioneren in de wereldeconomie. Holslag betoont dat de kaasschaafpolitici op een dubbele manier falen: • aan de ene kant kunnen ze geen constructief sociaal plan presenteren en • aan de andere kant dreigen ze het electorale slachtoffer te worden van hun bezuinigingslogica.
Temeer omdat de Europese leiders steeds minder manoeuvreerruimte hebben. De Franse politicoloog Dominique Moisi spreekt in dit verband over een toenemende versplintering, veroorzaakt door populisme en nationalisme. In heel Europa lijken nationalisten aan invloed te winnen – Marine Le Pen in Frankrijk, Geert Wilders in Nederland, de Gouden Dageraad in Griekenland. Ook Scandinavische landen worden geconfronteerd met xenofobe en euro-sceptische partijen: de
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
76|149
Ware Finnen, de Zweedse democraten, de Volkspartij in Denemarken. De Finse socioloog Erik Alardt ziet een verklaring in de toenemende ongelijkheid en werkloosheidscijfers, vooral in Denemarken en Zweden. Grote groepen hoogopgeleide jongeren komen moeilijker aan een baan. Vooral nu de bekende economische gangmakers als Nokia het moeilijk krijgen en de havens van steden als Malmö overspoeld worden met uit Azië geïmporteerde auto’s in plaats van Zweedse auto’s voor de export. Holslag constateert dat in tijden van crisis de breuklijnen tussen regio’s in diverse landen scherper worden zoals in Spanje. Vlak onder de Pyreneeën is er economische voorspoed in de regio’s Baskenland en Navarra. Aan de oostkust, rondom het magische centrum Barcelona, is Catalonië de thuisbasis van grote Spaanse fabrikanten. De rest van Spanje is grotendeels een grote economische woestenij. Het huidige Andalusië is als het verre Oosten, maar dan met sinaasappelplantages. Gemiddeld liggen de inkomens hier 50 procent lager dan in het noorden, en de werkloosheid ligt permanent rond 30 procent. De slagzin van de Catalaanse en Baskische separatisten “Espana nos roba! “ verschilt weinig van het “Roma ladrona” (Rome besteelt ons) van de Lega Nord in Italië.
5.1.5. Grenzen aan economische groei Meer economische groei heeft positieve effecten op de tewerkstelling, de koopkracht, de begroting, het aanbod van publieke goederen en diensten en is dus ook goed voor sociale bescherming. Als de schuldgraad in België onder de vorige regering is gedaald, is het niet omdat de schuld effectief kleiner is geworden maar wel omdat er meer economische groei was en dat de schuld ten aanzien van het BBP in verhouding kleiner is geworden. Hierbij rijst echter de vraag over welke economische groei we vooropstellen. Als klassieke maatstaf van economische groei zijn er de nationale bestedingen, met name de optelsom van de consumptie van gezinnen; de investeringen door gezinnen, bedrijven en overheid; de overheidsconsumptie en de netto export (dit is gelijk aan export min de import). Wim Van Opstal geeft hierna een korte duiding bij diverse componenten van de nationale bestedingen. De toename van de consumptie van goederen en diensten is een indicator van economische groei, maar die zegt evenwel niets over het duurzame noch over het ethische aspect van de aangekochte en geproduceerde goederen. Als je kijkt naar de ecologische voetafdruk staat België op de vijfde plaats. Bovendien profiteren de consumenten mee van de sociale dumping op het vlak van textielproductie in landen als Bangladesh. Voorts is er de problematiek van inkomensongelijkheid en armoede. De nationale bestedingen stijgen als de nationale consumptie toeneemt. Het betreft gemiddelde stijging van consumptie van gezinnen, maar daarmee heb je geen zicht op de verdeling. Een arm gezin dat een euro erbij krijgt, zal die onmiddellijk consumeren, terwijl een rijk gezin die kan sparen of beleggen. Naarmate de inkomensongelijkheid toeneemt, wordt het moeilijker om de consumptie te laten stijgen. De bereidheid van de banken om te investeren hangt af van de verwachte ‘return on investment’. Voor 2008 verweet men de banken hun roekeloos gedrag in kredietverstrekking. Tegenwoordig krijgen de kredietinstellingen kritiek omdat ze te weinig krediet verstrekken. Wim Van Opstal meent dat de terughoudendheid van de banken vaak te wijten is aan de gebrekkige onderbouw en weinig rooskleurige vooruitzichten van de voorgestelde business plannen. Daar tegenover staat ook dat
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
77|149
financiële instellingen veel grotere winsten halen uit speculatieve investeringen (bubbels) in plaats van de investeringen in de reële economie. Momenteel is er het gevaar van deflatie. Bij deflatie dalen de prijzen en krijg je economisch gezien het fenomeen van waardevermeerdering van het geld. Als je ervan uitgaat dat de lonen gelijk blijven en de prijzen dalen, dan verhoogt immers de koopkracht van de consument. Op het eerste gezicht zou deflatie een gunstig effect moeten hebben op de economie, maar in de praktijk kan het (zeer) schadelijk zijn. Deflatie leidt tot uitstel van consumptie omdat huishoudens verwachten dat de prijzen mogelijks nog gaan dalen. Het leidt tot desinvestering: uitstel van consumptie, terugvallende vraag, minder werkgelegenheid, geringer inkomen. Als land kan je moeilijk eenzijdig die trend doorbreken. Hier is sprake van een ‘mondiaal gevangenendilemma’ want veel Europese landen wachten af en kijken naar Duitsland. Gelet op de onzekerheid stellen bedrijven hun investeringen uit. Ook veel particuliere huishoudens stellen hun consumptie uit. Een illustratie daarvan zijn het grote spaarvolume op de bankrekeningen. De stijging van de nationale bestedingen hangt tevens af van de verhoging van de netto export. Wim Van Opstal wijst in dit verband op de kwestie van de hoge loonkosten in België die een weerslag hebben op onze productiekosten en dus ook op de concurrentiepositie voor de uitvoer. Wat de export naar landen buiten Europa betreft, moet je rekening houden met de toenemende concurrentie (handelsoorlog) en de onzekerheid over politieke en sociaaleconomische ontwikkelingen in de BRICS-landen (Brazilië, Rusland, India, China en South-Africa). Verder wijst Wim Van Opstal op de gevolgen van de klimaatverandering. Wereldwijd bedraagt de kostprijs van de klimaatverandering 1,5 procent van ons BNP per jaar, aldus de OESO. Voor de landen in Zuid- en Zuidoost- Azië loopt dit op tot 4,5 tot 5 procent want vooral zullen af te rekenen krijgen met de gevolgen van de klimaatverandering, zoals daar zijn: misoogsten, stormen, tornado’s en overstromingen. Wat evenwel niet in de percentages zit, is de verspreiding van ziektes, de conflicten in de strijd om bronnen van water of grondstoffen, evenmin als klimaatvluchtelingen als gevolg van die conflicten. Wat de ecologische fiscaliteit betreft, moet men volgens Wim Van Opstal alert zijn voor de sociale consequenties. Mensen met een voldoende hoog inkomen kunnen zich makkelijk aanpassen aan de nieuwe ecologische eisen betreffende hun wagen en woning in tegenstelling tot de meer kwetsbare groepen. Meer gegoede inkomensgroepen blijven buiten schot, terwijl de maatschappelijk zwakkere groepen het grootste risico lopen gelet op hun meestal precaire huisvesting en gezondheid. Een ander belangrijke factor van economische groei zijn de natuurlijke rijkdommen. Met uitzondering van steenkool zijn er in België amper natuurlijke rijkdommen, aldus Van Opstal. We dienen de grondstoffen te importeren, die we vervolgens als halffabricaten exporteren. De vraag is tegen welke sociale en ecologische voorwaarden we die grondstoffen (uit conflictgebieden) importeren. Wat de ontginning van aardolie, diamant en dergelijke meer betreft, botsen we op de enorme machtsconcentratie van multinationale ondernemingen, die er de grondstoffen ontginnen en op de markt brengen. Landbouw en voeding Gelet op de groeiende belangstelling vanuit de sector Samenlevingsopbouw voor voeding gaan we hier dieper in op de hulpbron landbouw-voedsel (zie ook het thema voeding in het derde deel van de omgevingsanalyse). Jonathan Holslag betoogt dat de wedloop om hulpbronnen niet beperkt blijft tot ertsen en energie. Ook de vraag naar landbouwproducten neemt een hoge vlucht door de groei van de wereldbevolking. Anders dan in de mijnbouw schept dit voor Europa veel minder rechtstreekse uitdagingen. Het komt er voor de Europese landen vooral op aan om de toenemende
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
78|149
vraag te beantwoorden en tegelijk te zoeken naar een nieuw landbouwmodel dat een beter evenwicht vindt tussen winst, duurzaamheid en sociale stabiliteit. In vergelijking met Azië is Europa een hoorn des overvloeds. In de gretigheid om te exporteren vergeten Europese landen soms hun streven om de landbouw duurzamer te maken, er meer toegevoegde waarde uit te halen en te zorgen dat de sector meer investeert in kwaliteit dan in kwantiteit. Vandaag is een belangrijk probleem dat veel voedsel wordt verspild als gevolg van een gebrekkig transport, beperkte opslagmogelijkheden en verkwisting. Ongeveer de helft van de wereldwijde voedselproductie gaat op die manier verloren, terwijl er wereldwijd 870 miljoen mensen ondervoed zijn. De klimaatverandering verergert die problemen nog in veel plattelandsgebieden. De schaalvergroting in de landbouwmethodes gaat volgens Holslag vaak ten koste van de sociale stabiliteit. Het dreigt subsistentielandbouwers vaak verder in de onzekerheid en naar steden waar in de ontwikkelingslanden nauwelijks kansen te vinden zijn. Die plattelandsvlucht dreigt de nieuwe urbanisatiegolf in de ontwikkelingslanden onbeheersbaar te maken. Nobelprijswinnaar Amartya Sen pleit daarom voor een evenwicht tussen leefbare dorpen en leefbare grote steden. Er zijn volgens hem drie belangrijke redenen om meer mensen op het platteland te houden • Het is verkeerd te veronderstellen dat kleine boeren niet efficiënter kunnen worden en
overschotten produceren. Dat kunnen ze wel als ze een betere opleiding krijgen, gesteund worden door biotechnologisch onderzoek, hun machinepark kunnen delen en de juiste infrastructuur tot hun beschikking hebben; • Grootschalige landbouw gaat vaak gepaard met zware ecologische gevolgen, het maakt
ontwikkelingslanden afhankelijk van kwetsbare monocultuur en doorgaans omvangrijke subsidies; • Naar mate er nieuwe technologie beschikbaar is, kunnen boeren hun eigen energie opwekken,
zelf water zuiveren, draadloos communiceren.
De verstedelijking van Europa in voorgaande eeuwen was een peulenschil vergeleken bij wat Azië en Afrika te wachten staat, aldus Holslag. Als we hier niet goed mee omgaan lopen we het risico dat we straks nog meer door ziekte en geweld verteerde steden bouwen en missen we een enorme kans om een duurzamer manier van leven te bevorderen. Europa moet dus mee op zoek gaan naar dat nieuwe evenwicht tussen het platteland en de stad, een evenwicht zowel met het oog op voedselzekerheid als op sociale zekerheid. Trouwens in Spanje en Griekenland keren steeds meer jongeren terug naar het platteland als gevolg van de crisis, en in landen zoals Polen, Kroatië en Roemenië werkt nog steeds meer dan 10 procent van de bevolking in de landbouw.
5.2. HERONTDEKKING VAN HET COLLECTIEVE Dit hoofdstuk en ook het volgende is gebaseerd op een themanummer over het coöperatief ondernemen van het tijdschrift Samenleving en politiek, op het boek COÖPERATIES van Dirk Barrez74 alsook op de uiteenzetting van Wim Van Opstal op 2 december 2014 tijdens een blikopener voor Samenlevingsopbouw. Stefaan De Ruyck75, directeur van het Kunstencentrum Vooruit, wijst op een merkwaardige maatschappelijke evolutie. Waar het brede maatschappelijke middenveld zich lange tijd heeft
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
79|149
verenigd in actie- en drukkingsgroepen om invloed uit te oefenen op de overheid, zien we nu overal nieuwe samenwerkingsverbanden ontstaan tussen mensen en groepen die veel meer zelf hun lot in handen proberen te nemen. Het vertaalt zich in een groeiende mondigheid van de consumenten die zich afzetten tegen hun leveranciers, maar evengoed in buurtinitiatieven waar men op kleine schaal nieuwe wegen bewandelt. De vraag is in welke mate de overheid oog heeft voor en tegelijk rekening houdt met het potentieel van burgers en samenwerkingsverbanden. Na ongeveer twee eeuwen van individualistisch gedachtengoed lijkt het denken in samenwerkingsverbanden weer aan terrein te winnen, stelt Tine De Moor76. Burgers lijken zich meer bewust te worden van de oplossingen die zij voor zichzelf en voor elkaar kunnen creëren. Het collectiviteitsdenken kwam vanaf het einde van de 18de eeuw onder druk te staan onder andere door de verdere ontwikkeling van de markt, de natiestaten, de Verlichting, centralisering en liberalisering. De idee dat het produceren en beheren op individuele wijze effectiever en efficiënter werkte, maakte dat collectieven onder druk kwamen te staan en de nieuwe, nationale wetgeving zorgde ervoor dat collectieve bedrijfsvoering grotendeels uit het organisatierepertoire verdween. de Vanaf het einde van de 18 eeuw heeft de Staat de voorziening van collectieve goederen naar zich toegetrokken. De ontwikkeling van de verzorgingsstaat zette zich nadien verder door. Vanaf de jaren 1980 werden publieke diensten in het kader van de liberalisering afgeschoven op de markt en er ontstonden nieuwe coalities tussen de markt en de staat in de vorm van Publiek-Private Partnerships. Met het verdwijnen van het collectiviteitsdenken is gedurende de afgelopen twee eeuwen de overtuiging gegroeid dat het produceren van goederen en diensten gebeurt ofwel door de overheid of door de private markt, de bedrijfswereld. Het burgercollectief als derde partij werd opzij geschoven, aldus Tine De Moor. Maar recent zijn er onder invloed van de economische crisis een aantal ontwikkelingen in een stroomversnelling gekomen: burgers nemen het heft in eigen handen en gaan als groeperingen eigen zorg, zorgverzekering, energievoorziening, en dergelijke meer organiseren. Het gebrek aan goede en betaalbare publieke goederen en diensten en het feit dat de privatisering van de diensten de beloften niet heeft ingelost, is wellicht de belangrijkste verklaring voor de herontdekking van het collectieve: mensen verbinden zich in het collectieve om zelf in bepaalde ‘publieke’ goederen te voorzien. Centraal staat het principe van de wederkerigheid (do ut des): ik geef iets met de verwachting dat een ander voor mij iets terug geeft. In het principe van wederkerigheid ligt de kern van de samenwerking(sverbanden). Reciprociteit vertrekt dus niet van een altruïstisch ideaal (van een bijdrage zonder daarvoor iets terug te krijgen). De homo reciprocans onderscheidt zich wel van de individualistische homo economicus. Er is bij de huidige vormen van collectieven veel interactie met de markt en de overheid en dit op de volgende twee manieren: enerzijds door middel van een collectieve consumptie, zoals bij voorbeeld het delen van een auto in de buurt (gezamenlijk gelijkwaardig beheer tussen gelijken). Ook kunnen collectieven als één consument de markt betreden, het bundelen van hun koopkracht om een gezamenlijke dienst te produceren of die voordeliger af te nemen. Anderzijds gaan collectieven ook commerciële engagementen aan, zoals Linux, het open source software en in toenemende mate de coöperatieven. Democratie en medezeggenschap zijn belangrijke elementen geweest in die omslag, aldus Karl Reremoser77 in het interview met Jan De Zutter. Bij coöperaties gaat het om jouw middelen, jij beslist wat ermee gebeurt en jij neemt het risico. Dat verklaart ook het succes van crowd funding: je gaat af op het business plan, je kiest voor welk bedrag je inschrijft en op het moment dat het initiatief start, kun je een return hebben. Reremoser, die mede-initiatiefnemer is van het
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
80|149
progressieve ondernemersplatform Initiate, stelt dat de goesting om te ondernemen niet meer enkel is gericht op maximale winst. Een andere meerwaarde is het engagement ten aanzien van de samenleving. Bij Initiate (ontstaan in 2012) gaat het vaak om jonge ondernemers die ook een maatschappelijke winst willen genereren. In de creatieve sector zie je veel kleine ondernemingen, soms eenmanszaken, die zich in het kader van bepaalde projecten gaan verenigen. De huidige economische context werkt niet stimulerend. We moeten volgens Reremoser terug dat optimisme voeden en met een open geest naar bepaalde structuren kijken. Vandaar ook de grote belangstelling voor coöperatief en sociaal ondernemen. Coöperaties zorgen voor meer jobs dan multinationals. Bovendien presteren ze beter als het 78 aankomt op het scheppen van een duurzame economie, stelt Barrez . Wereldwijd tellen de coöperaties meer dan een miljard leden en creëren op zijn minst 100 miljoen jobs. In de provincie Québec zijn ze de grootste werkgever. Ze bieden meer werkzekerheid omdat ze minder dan naamloze vennootschappen jobs de-lokaliseren naar goedkope loonlanden. Hun activiteiten zijn vaker veel sterker geworteld in de lokale samenlevingen. Ze concentreren zich op de reële economie door het produceren en aanbieden van maatschappelijk nuttige goederen en diensten. Bovendien ze ook meer begaan met de ecologische pijnpunten van hun economische activiteit. Een stabiele coöperatieve onderneming steunt op de volgende drie pijlers: de economische, de ecologische en sociale pijler. Het is volgens Barrez tijd om te (her)ontdekken hoe voordelig het is voor samenlevingen en sociale bewegingen als ze zelf beschikken over een economische poot en kracht putten uit een wijdvertakt netwerk van vooral coöperatieve bedrijven. Het is noodzakelijk oog te krijgen voor de kracht van het coöperatief ondernemen dat niet alleen financiële winst centraal stelt, maar die winst benut om doelstellingen zoals zinvol werk, de creatie van welvaart, ecologische duurzaamheid, welzijn en solidariteit te verwezenlijken. Het zijn net de sociale bewegingen met een eigen economisch project die het meest succesvol zijn in het forceren van de noodzakelijke maatschappelijke veranderingen. De interactieve relatie tussen de markt, de staat, de burgercollectieven en bij uitbreiding middenveldorganisaties biedt veel nieuwe mogelijkheden.
5.3. SOCIAAL EN COÖPERATIEF ONDERNEMEN ALS NIEUWE HEFBOMEN Het middenveld waaronder ook de sector Samenlevingsopbouw kan, aldus Wim Van Opstal, zelf een actieve rol opnemen in de economische ruimte. Dit vanuit de volgende drie overwegingen: 1) Vacuümhypothese: uitgaand van een leemte in de markt zelf een initiatief om bij voorbeeld een Repair café te openen of met Community Land Trust (CLT) te starten. 2) Invloedhypothese: zelf initiatief nemen om te wegen op het beleid. 3) Lokaal-globaal hypothese: vanuit bepaalde verankering zelf weer vat en controle krijgen op de productie en werkgelegenheid, als bij voorbeeld een Carrefourwinkel dichtgaat, zelf starten met een (coöperatieve ) winkel. Het middenveld kan met andere woorden zelf het voortouw nemen of nieuwe initiatieven ondersteunen door te lobbyen en te waken over de voorwaarden. Bovendien kan het als lid van een coöperatie of partner mee een rol spelen in nieuwe ontwikkelingen. Hierna gaan we in op het sociaal ondernemen en op het coöperatief ondernemen.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
81|149
5.3.1. Sociaal ondernemen Bij het sociaal ondernemen gaat het om de creatie van een maatschappelijke meerwaarde door de productie en verkoop van goederen en diensten. Hierbij is niet het economisch profijt het doel, maar het is wel een middel. In de praktijk is het middenveld of de non-profit sector vaak een uitvoerder van beleidsbeslissingen. Daarbij verschilt die werking amper van de publieke of de openbare initiatieven. Bij het beheer en de werking van een Beschutte Werkplaats bij voorbeeld zie je niet of die in handen is van een vzw of van een intercommunale. Ook bij de lokale diensteneconomie merk je niet of dit initiatief in regie is van de gemeente of van de arbeidersbeweging (vakbond). We zien daarentegen wel een verschil tussen de profitsector en de non-profit sector. Het brengt Van Opstal bij de vraag naar identiteit: gaat het om een welzijnsvoorziening of om een project van sociale economie? Tien jaar geleden zat de Beschutte Werkplaats bij welzijn, terwijl het nu een plaats heeft in de sociale economie. Veel buurt- en nabijheidsdiensten werden in het verleden beschouwd als burgerinitiatieven, niet als sociale onderneming. Hij ziet een groeiende tendens om een rol op te nemen als sociale ondernemer en dit ook uit te dragen in de missie. Koudwatervrees: wat houdt een organisatie tegen om sociaal te ondernemen? Als we ons opstellen als een sociale ondernemer zal dit dan: • een negatief effect en impact hebben op de kwaliteit, toegankelijkheid en betaalbaarheid van
de dienstverlening? • leiden tot verdringing van de missie en visie? • leiden tot verdringing van budget door de zwaksten uit te sluiten, zie selectie van de beste
kandidaten bij werkervaringstrajecten? • weerstand oproepen binnen de organisatie (raad van bestuur, directie, kader, doelgroep, basis,
…), die het business model niet ziet zitten? • botsen op externe drempels? Als je bij voorbeeld erkend bent als werkervaringsproject dan mag
je dit project niet opzetten in samenwerking met andere doelgroepen (anders kan het beleid de resultaten niet meer monitoren). Je kunt die synergie dus niet benutten? Kansen voor sociaal ondernemen: • Vraag gestuurd werken; • Marktgericht denken; • Professionalisering van bestuur/management; • Maatschappelijke legitimering van de overheidsmiddelen; • Financiële ademruimte scheppen om missie/visie uit te voeren, maar dit laatste moet echter
centraal blijven. Voorbeelden van sociaal ondernemen zijn: • Touwenparcours in de jeugdzorg. Dit wordt maar een deel van de tijd benut in de jeugdzorg,
terwijl bedrijfsleiders veel geld uitgeven in het kader van teambuilding. Dit touwenparcours wordt nu ter beschikking gesteld van bedrijfsleiders waarbij jongeren zelf optreden als begeleider (niet onbelangrijk voor het empowerment van de jongere in kwestie). Het is dus een middel om het touwenparcours te commercialiseren. • Spin-off kringwinkel: veel goederen en materiaal worden weggegooid, terwijl met bepaalde
materialen leuke design producten kunnen worden gemaakt en verkocht op de markt buiten de kringwinkel.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
82|149
• Nieuwe marktniches binnen het sociocultureel volwassenwerk , de kennis en ervaring in SKW
benutten voor het geven van cursussen aan expats. • Vermarkten van expertise met betrekking tot kansengroepen binnen sociale economie. Zo heeft
de sociale economie veel ervaringen in de werking met kansengroepen inzake coaching en begeleiding, het werken in teamverband alsook het omgaan met etnisch culturele minderheden. Dit kan men valoriseren in het bedrijfsleven, zo bij voorbeeld als consultant in werkervaringsprojecten met kansengroepen. Op die manier verbeter je de positie van kwetsbare groepen op de arbeidsmarkt en versterk je de eigen missie.
5.3.2. Coöperatief ondernemen Bij sociaal ondernemen ligt de focus op het maatschappelijk doel, die de maatschappelijke meerwaarde vooropstelt, terwijl bij het coöperatief ondernemen de klemtoon ligt op het onderlinge doel: ‘werk samen voor malkander’, dus niet noodzakelijk met een maatschappelijk doel.
5.3.2.1. Definitie van het coöperatief ondernemen Lieve Jacobs en Wim Van Opstal79 beschrijven de kenmerken van de coöperatie en staan daarbij ook stil bij de 7 basisprincipes van coöperatief ondernemen. Uitgaand van de definitie van de Internationale Coöpertieve Alliantie (ICA) distilleren ze de volgende kenmerken van een coöperatieve onderneming: • coöperaties zijn ondernemingen die zich richten op gemeenschappelijke behoeften van hun
leden; • de leden zijn eigenaar van hun coöperatie; • de leden controleren hun coöperatie op een democratische manier.
Bij de definiëring volgens ICA gaat het om “Jointly owned and democratically controlled organizations, designed to meet the socio-economic needs of their members (ICA, 1995)”. Voorbeelden in eigen land zijn Febelco, de gemeenschappelijke aankoopcoöperatie voor 2000 apothekers met 1 miljard omzet. Selexion is een aankoopcoöperatie van familiale bedrijven, allemaal zelfstandige pvba’s. Ze hebben een gemeenschappelijke aankoopcoöperatie voor de ruim 100 winkels van gsm’s, computers, e.d. en ze staan op die manier sterker tegenover HP en andere producenten. ECOPOWER haalt geld op bij de bevolking voor de investering en levering van groene stroom. De leden zijn tevens afnemers van groene stroom. De coöperaties vind je dus lang niet alleen in de sociale of non-profit sector.
5.3.2.2. Juridische structuur Kenmerkend voor de coöperatie, aldus Wim Van Opstal, is het veranderlijk aantal vennoten met veranderlijk kapitaal. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen CVBA (coöperatieve vennootschap met beperkte aansprakelijkheid) en CVOA (coöperatieve vennootschap met onbeperkte aansprakelijkheid), zoals bij voorbeeld een coöperatie van architecten of artsen. Men kan een keuze maken tussen een handelsvennootschap of een burgerlijke vennootschap Een vennootschap naar privaat recht of naar publiek recht
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
83|149
Optioneel is de erkenning door de Nationale Raad voor Coöperatie. Het voordeel van die erkenning is dat er een vrijstelling is van roerende voorheffing op de eerste 190 euro van het dividend, zoals bij FIDELIO en ECOPOWER. Ook optioneel is de het statuut van Vereniging met Sociaal Oogmerk (VSO). Van Opstal schetst de volgende verschilpunten met klassieke handelsvennootschap: • In een coöperatie is het kapitaal samengesteld uit een vast gedeelte en een variabel gedeelte.
Op die manier kun je burgers heel vlot laten toetreden tot de coöperatie. Bij een klassieke handelsvennootschap daarentegen moet je telkens naar de notaris bij de uitbreiding van de aandeelhouders. • Bij de coöperatieve vennootschap bestaat de mogelijkheid om de kapitaalinbreng los te
koppelen van het stemrecht. Het kan gaan van 1 stem voor 1 aandeel tot 1 stem voor 1 vennoot, onafgezien van het aantal aandelen dat die vennoot bezit. Of de coöperatie kan kiezen voor tussenvormen, zoals niemand mag meer dan 10 procent van de stemmen verwerven omdat de coöperatie te beschermen tegen een overname. • De creatie is mogelijk van verschillende soorten aandelen.
Zo bij voorbeeld de A-aandelen voor oprichters/bezielers, de B-aandelen voor burgers; Caandelen voor werknemers en D-aandelen voor externe investeerders. Afhankelijk van de categorie waarvan men aandelen heeft, gelden er andere rechten en plichten. Zo zouden bij voorbeeld de burgers minder te zeggen hebben dan de oprichters of bezielers; of hebben de externe investeerders geen stemrecht over de (wijziging van de) missie van de coöperatie. De A-aandeelhouders kunnen bij voorbeeld meer bestuurders aanduiden in de Raad van Bestuur dan de andere categorieën van aandeelhouders. Bij Inclusie-Invest maakt men gebruik van vier categorieën van aandeelhouders. Verschilpunten met een vzw • Een coöperatie biedt de mogelijkheid om aandelen uit te schrijven, dus middelen en mensen te
mobiliseren want die zijn een stukje eigenaar (zie new B). • De coöperatie maakt het makkelijker om commerciële activiteiten op te zetten en biedt
bovendien rechtszekerheid bij het ontwikkelen van commerciële activiteiten.
5.3.2.3. Een nieuwe dynamiek De nieuwe dynamiek in het coöperatief ondernemen leidde op vrij korte termijn tot de oprichting van tientallen nieuwe coöperaties, gaande van biologische frituur, nieuwe burgerinitiatieven rond hernieuwbare energie, co-housing of samen-aankoop, het efficiënter ver-markten van streekproducten. Het betreft onder meer: consumentencoöperatieven, aankoop- of verkoopcoöperaties, werknemerscoöperatieven. Die dynamiek wordt ondersteund met advies door verenigingen, zoals COOPBURO, Febecoop en door COOPKRACHT, het netwerk van de Vlaamse mens- en milieuvriendelijke coöperaties. Dirk Barrez illustreert in zijn boek COÖPERATIES dat het coöperatief ondernemen in eigen land nog een nog te kleine niche-speler is. Van de 26.000 coöperaties in België zijn er evenwel slechts 500 erkend door de Nationale Raad voor Coöperaties. Toch beweegt er in België heel wat. Van de melkcoöperatie MILCOBEL zijn er 3.000 boeren lid. De coöperatieve heeft een jaaromzet van 885 miljoen euro en stelt 195 personeelsleden tewerk. Milcobel e.a. kopen grondstoffen aan tegen een faire prijs en investeren in de toekomst.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
84|149
Het coöperatief ondernemen met sociaal oogmerk kan, aldus Caroline Gijselinckx80, een interessant antwoord bieden op de grote uitdagingen in de zorg. Ze ziet de volgende troeven: de participatieve aanpak, die bewust en kritisch engagement en controle door cliënten en werknemers nastreeft en de zorgcoöperaties verankert en laat groeien in de lokale gemeenschap. Die aanpak ligt in volledig in de lijn van het empowerment. De overheid behoudt daarbij een belangrijke rol om het privaat zorgaanbod sociaal verantwoord te houden. Een kwalitatief, betaalbaar en toegankelijk aanbod zal altijd op de financiële steun van de overheid moeten kunnen rekenen. De markt kan het niet alleen dragen, zeker niet voor mensen in minder gunstige financiële omstandigheden. Een goede en duidelijke regelgeving met betrekking tot sociaal ondernemerschap is noodzakelijk. De overheid kan de institutionele diversiteit stimuleren en ondersteunen. Zo kan kinderopvang bij voorbeeld worden georganiseerd door een samenwerkingsverband van burgers, gesteund door de lokale overheid. Burgercollectieven zijn bij uitstek lokaal verankerd, aangezien de burgers de problemen die zij ervaren zelf oplossen en die oplossingen specifiek zijn voor die context. De nieuwe Vlaamse regering wijst in haar Beleidsnota Sociale Economie 2014-2019 alvast op het belang van het coöperatief ondernemen.
5.3.3. Rol van de Samenlevingsopbouw Een belangrijke kwestie voor de Samenlevingsopbouw is de betekenis en rol van coöperatief en sociaal ondernemen voor maatschappelijk kwetsbare groepen. Bij de start van sociale economieprojecten ongeveer 15 jaar geleden is in de definitie expliciet gewezen naar coöperatieve waarden: belang van arbeid boven kapitaal, democratische besluitvorming en transparantie. Sociale economie moest een economisch alternatief vormen. Het maatwerkdecreet voor sociale economie opent nieuwe mogelijkheden voor coöperatief ondernemen. Het laat toe dat je als vennootschap sociaal oogmerk met sociaal oogmerk ook erkenning kunt krijgen als lokale diensteneconomie of als maatwerkbedrijf. Als motieven om met een coöperatieve onderneming te starten, wees Wim Van Opstal hierboven al op een aantal argumenten: • Een bestaande leemte invullen • Schaalvoordelen en macht op de markt
Efficiëntie en kostenbesparingen
Verbetering van bedrijfspositionering (naambekendheid, markttoepassing, …)
Benutten van complementaire competenties
• Lokale verankering Wensen we als middenveld en meer bepaald als sector Samenlevingsopbouw gebruik te maken van het coöperatief model? Van Opstal maakt vooraf een aantal kritische afwegingen: • Is de coöperatie ethischer? Niet noodzakelijk, hangt af van de activiteiten die worden opgezet; • Monitoring: in de praktijk is het management de baas als de leden-aandeelhouders niet meer
betrokken zijn, zie aandeelhouders van de academische coöperatie ACCO. Bij ECOPOWER zoekt men verschillende formules om de aandeelhouders sterker te betrekken, maar het blijft moeilijk.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
85|149
• Mattheus-effect
Ouders van gehandicapte of autistische kinderen beslissen om kapitaal bijeen te brengen en zelf te bouwen voor de opvang van hun gehandicapt kind als het meerderjarig is. Denk ook aan de coöperatieve ouderenzorg. Wie kan betalen krijgt voorrang!
Risicokapitaal: het geld dat je hebt ingebracht in een coöperatie is risicokapitaal: je kunt alles kwijtraken, zie BACOP.
Voor de sector Samenlevingsopbouw is er bovendien de vraag naar de kapitaalinbreng door de doelgroep. In Leuven heeft Leren Ondernemen een coöperatieve sociale kruidenier opgericht. Er werden blauwdrukken uitgewerkt over de haalbaarheid om te werken met een coöperatieve formule, zo onder meer voor sociale kruidenier en dorpsrestaurants. Bij betrekken van mensen uit de doelgroep (klanten van sociale kruidenier, e.a. ) dient men rekening te houden met de juridische en financiële kwesties: zo wordt de vergoeding van een coöperatief aandeel afgetrokken van het leefloon. Het opnemen van een bestuursmandaat houdt ook bestuursverantwoordelijkheid in . De meest geschikte formule voor Samenlevingsopbouw, aldus Van Opstal, is de coöperatieve vennootschap met beperkte aansprakelijkheid (CVBA) en met het statuut van sociaal oogmerk (VSO) Daarbij kun je vervolgens in de statuten bepalen op welke manier de werknemers een inbreng en zeggenschap kunnen hebben. Aangewezen is de loskoppeling van inbreng van kapitaal en zeggenschap. Om een coöperatieve op te starten heb je behoorlijk veel kennis, lef en kapitaal nodig. Daarover beschikken de hoger opgeleiden, aldus Tine De Moor81. Maar volgens haar zouden juist de lagere inkomensgroepen veel baat kunnen hebben bij samenwerkingsverbanden die de zelfbeschikking voorop stellen. Besluit Er is ongetwijfeld een nieuwe dynamiek zowel voor het sociaal als het coöperatief ondernemen, die beslist nieuwe kansen scheppen voor het empowerment van maatschappelijk kwetsbare groepen. De sector Samenlevingsopbouw heeft echter behoefte aan een duidelijker beeld over bestaande praktijken met betrekking tot economische ruimte en een mogelijk actievere rol in het sociaal en coöperatief ondernemen. Met dit doel maakt Samenlevingsopbouw een inventaris en beschrijving van praktijken binnen de eigen sector en goede, inspirerende praktijken in aanverwante sectoren. Tevens worden experts bevraagd. De resultaten zullen worden voorgelegd op een studiedag ‘economische ruimte’ in het najaar 2015. Met het resultaat uit die verkenning worden e-dossiers gestoffeerd alsook een nieuwe publicatie ‘Economische ruimte voor maatschappelijk kwetsbare groepen’ (2016).
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
86|149
DEEL 3: GRONDRECHTEN EN MAATSCHAPPELIJKE KWESTIES WONEN
TRENDS EN EVOLUTIES IN VLAANDEREN We geven een overzicht van de belangrijkste trends en evoluties op de Vlaamse woningmarkt aan de hand van de 6 V’s van Pascal De Decker (zoals voorgesteld op de vorming ‘Wonen in Vlaanderen in 2050’, op 28/01/2014). Aanvullende informatie werd gevonden in volgende bronnen: • ‘Afbouw woonbonus: nu of nooit’, Pascal De Decker, in Samenleving en Politiek, ed. 01/14 • ‘Een woonmodel in transitie. Toekomstverkenning van het Vlaamse wonen’, Michael
Ryckewaert, Pascal De Decker, Sien Winters, e. a., Garant, 2012 • De lezing van Pol Van Damme en Mieke Vogels op de sectordag Wonen (14/11/2013), uit draft
van verslag • De visietekst (“derde aanzet”) van het Samenwerkingsverband Wonen, opgemaakt n.a.v. het
memorandum IST 2014 • ‘De algemene omgevingsanalyse voor het meerjarenplan 2016-2021’, Gerard Hautekeur
Verruiming Als gevolg van de bevolkingsgroei en gezinsverdunning is er een blijvende behoefte aan bijkomende woningen. In vergelijking met 2008 zal het aantal huishoudens in het Vlaamse Gewest tegen 2030 met 13% stijgen. Dit betekent een noodzakelijke uitbreiding van de woningstock met minstens 330.000 extra woningen (conservatieve schatting, zie ‘verkleuring’). Op Vlaams niveau kan verwacht worden dat de nieuwbouwmarkt de woonbehoeften zal kunnen volgen. Er is bovendien nog genoeg ruimte om de verwachte groei van huishoudens op te vangen. Toch stellen er zich een aantal problemen: • Heel wat bouwgronden zijn slecht gelegen vanuit het oogpunt van duurzame ontwikkeling
(waterziek of slecht bereikbaar met openbaar vervoer) • De geschetste demografische ontwikkelingen zullen zorgen voor een algemene mismatch
tussen de huidige woningvoorraad en de voorraad die we in de toekomst nodig zullen hebben. Er is in het recente verleden erg ruim gebouwd, terwijl de gezinsverdunning zich verder zet. Vooral het aantal één- en tweepersoonshuishoudens vermeerderde en zal blijven vermeerderen. • Er is bovendien sprake van een ruimtelijke mismatch: in de steden is er meer nood aan
woningen voor gezinnen (zie ‘vergroening’), terwijl daar vooral het aanbod aan kleinere woningen toeneemt. Er blijft in de steden nog maar weinig ruimte over om ruime gezinswoningen te bouwen, terwijl daar buiten de steden wel nog mogelijkheden voor zijn. Maar daar zal de toekomstige vraag naar grotere woningen net minder groot zijn (zie ‘vergrijzing’)
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
87|149
Vergrijzing Binnen de bevolkingsevolutie verwacht men in het Vlaamse Gewest een sterke toename van de groep ouder dan 60 jaar, met in het bijzonder een verhoging van het aantal oudste ouderen (bevolking van 80 jaar en ouder). Ongeveer een vierde van de 330.000 geraamde bijkomende huishoudens die tegen 2030 woongelegenheid nodig hebben, zal niet alleen op maat van 1- of 2persoonshuishoudens bedacht moeten zijn, maar ook op de noden van deze oudste groep, die bijkomende eisen zal stellen aan de woningen en haar woonmilieu. Het betreft hier vooral een buitenstedelijk probleem. De ouderen zijn immers sterk vertegenwoordigd op het platteland en in de verkavelingen buiten de stedelijke centra en dorpskernen. Dit stelt uiteraard problemen wat betreft de bereikbaarheid van zorg en voorzieningen. De meeste Vlaamse ouderen geven aan zolang mogelijk te willen blijven wonen in de huidige woning. Bovendien zijn de woningen van ouderen gemiddeld van een lagere kwaliteit, en onvoldoende aangepast wanneer de bewoner te maken krijgt met lichamelijke beperkingen. Er ligt dus een enorme opgave voor de volgende decennia om voor de toekomstige generatie ouderen aangepast wonen aan te bieden, met de zorg binnen handbereik, wanneer dat nodig zou zijn. Daarmee willen we evenwel niet gezegd hebben dat die problematiek ook buitenstedelijk moet worden aangepakt. Het aanbod van aangepaste woningen en voorzieningen voor ouderen kan wellicht veel duurzamer en efficiënter worden verzekerd in een meer stedelijke context. De vaak slechte woonkwaliteit op het platteland treft overigens niet alleen de ouderen, en is in het algemeen symptomatisch voor het specifieke armoedebeeld in de tussen- en plattelandsgebieden. We citeren even uit de algemene omgevingsanalyse (p. 15): De tussengebieden en plattelandsgebieden met dure huisvesting zijn gebieden waar de woningmarkt vooral gericht is op duurdere eengezinswoningen. Armen zijn hier minder aanwezig. Enkel voor de categorie eenpersoonshuishoudens onder 65 jaar is het aandeel armen hoger dan gemiddeld, en dit enkel in rurale gebieden met dure huisvesting. Wie toch arm is in deze gebiedstypes heeft het relatief moeilijk. Arme huishoudens bewonen er vaker een slechte maar dure woning. Ze hebben 23% meer kans dan het gemiddelde arme huishouden om in een woning te wonen zonder centrale verwarming, ze hebben vaker moeilijkheden om hun woning te verwarmen, ze hebben 6% meer kans om een lekkend dak te hebben en 7% meer kans om een te slecht verlichte woning te hebben. Deze huishoudens klagen het vaakst dat hun huis een zware financiële last betekent en hebben het vaakst schulden. Vergroening Naast vergrijzing is er echter ook sprake van vergroening, die zich vooral manifesteert in de grootsteden, provinciesteden en het stedelijk gebied rond Brussel, maar daar niet op te vangen is. De afgelopen tien jaar zijn er in Antwerpen en Gent minder woningen vergund dan er huishoudens zijn bijgekomen. Dit plaatst bijkomende druk op de stedelijke woningmarkt, in het bijzonder in bepaalde deelmarkten zoals de private huurmarkt. Ook de bevolking van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest groeit in een snel tempo aan. De kans is reëel dat dit tot een grote migratie van Brussel naar Vlaanderen zal leiden (met voelbare effecten op de woningmarkt in Vlaanderen). Zo trekken allochtone middenklassers steeds meer naar de suburbane gebieden (Vilvoorde, Zaventem, Machelen). De combinatie met vergrijzing zal zorgen voor een specifieke bevolkingssamenstelling in de steden: in Antwerpen bijv. zal binnenkort 1/3e van de bewoners jonger zijn dan 20 jaar en 1/3e ouder dan 60-65 jaar. Dat wil zeggen dat twee op drie inwoners voor de kwaliteit van leven sterk afhankelijk zijn van hun eigen buurt.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
88|149
Verkleuring De externe migratie is verantwoordelijk voor een groot aandeel van de bevolkingsgroei. Ook al kent België sinds 1974 een migratiestop, toch zijn mensen uit niet-EU landen naar ons land blijven komen. De nieuwe migratiestromen worden vooral gestuurd door politieke, economische en klimatologische omstandigheden in de thuislanden. Zolang deze problematische omstandigheden blijven bestaan, zullen mensen naar het welvarende Westen blijven trekken. De schatting van 330.000 extra huishoudens tegen 2030 gaat uit van een afname van de externe migratie (wegens strenger migratiebeleid). De migratiebewegingen zijn echter aan heel wat onzekerheid onderhevig, zodat deze schatting waarschijnlijk te behoudsgezind is. Belangrijk is echter ook de sociaal-ruimtelijke impact van de migratie. Er zijn onder de inwijkelingen uitgesproken zwakke groepen, wat de reeds bestaande ruimtelijke concentratie (segregatie) lijkt te bestendigen. Vooral de steden oefenen een sterke aantrekkingskracht uit: zeker voor de zwakste groepen vormen de stedelijke migrantengemeenschappen het belangrijkste milieu om de wooncarrière aan te vatten. Grotere steden zoals Brussel en Antwerpen evolueren naar een meerderheid van de bevolking met een migratieachtergrond. Het gaat hier niet enkel om een kwantitatieve evolutie; er is ook sprake van ‘superdiversiteit’ (zie algemene omgevingsanalyse p. 26) Migrantengezinnen zijn overigens doorgaans groter dan autochtone gezinnen, wat een groot deel van de vergroening in de steden verklaart. De blijvende instroom van jonge migranten, die vervolgens een gezin vormen, zorgt voor een blijvende aangroei, die de binnenlandse uitstroom van gezinnen en kinderen uit de stad meer dan compenseert. De migratie zal een sterke impact hebben op de stedelijke woningmarkt. De problematiek wordt vaak nog versterkt door de sociale uitsluiting en armoede, die belangrijke uitdagingen stellen op het vlak van het aanbod aan kwaliteitsvolle, betaalbare woningen. Ook hier kunnen we verwijzen naar de algemene omgevingsanalyse (p. 42): Van de 95% asielaanvragen die worden afgewezen blijven er grote aantallen clandestien in West-Europa. Hun aantal wordt nog vergroot door mensensmokkel en hun aanwezigheid schept een grote ‘zwarte markt’ met extreem lage lonen en een totale afwezigheid van sociale en veiligheidsbescherming. Er ontstaan nieuwe vormen van bewoning in etnische buurten, gekenmerkt door huisjesmelkerij en matrassenverhuur.
Verarming Deze trend hangt nauw samen met de vorige, aangezien er sprake is van een verkleuring van de armoede. Dit neemt natuurlijk niet weg dat er ook heel wat autochtone gezinnen geconfronteerd worden met armoede en uitsluiting. Op de woningmarkt concentreren de betaalbaarheids- en kwaliteitsproblemen zich vooral op de private huurmarkt. Door een schrijnend tekort aan kwaliteitsvolle, betaalbare woningen voor de laagste inkomenscategorieën (o.a. groot tekort aan sociale woningen) is er een ernstig onevenwicht ontstaan tussen vraag en aanbod. Dit geeft (op de private huurmarkt) aanleiding tot praktijken van discriminatie, gebrekkige woonkwaliteit, een grote spanning tussen de private huurprijzen en uitkeringen, minimumlonen,… Voor elke woning aan de onderkant van de woonmarkt staan er meerdere potentiële huurders te wachten, die niet de luxe hebben om de ‘markt te verkennen’. Op vlak van inkomen is er sinds enkele decennia een polarisering aan de gang. De gezinnen die het zich kunnen veroorloven stappen massaal over naar de eigendomsmarkt; de minder kapitaalkrachtigen blijven achter op de huurmarkt (residualisering). De verwachting is dat – samen met de verwachte economische groei – het algemeen inkomenspeil in Vlaanderen verder toeneemt. Het valt af te wachten of dat gepaard gaat met een verdere polarisering tussen eigendoms- en
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
89|149
huursector. De kans is echter aanzienlijk omdat de huishoudensgroei een groot aandeel eeninkomenshuishoudens bevat. Aangezien de private verhuurders door het verzwakkende inkomensprofiel van de huurders sowieso een beperkter rendement kunnen halen en met steeds meer problemen geconfronteerd worden en omdat deze verhuurders ook verouderd zijn, is het mogelijk dat het aanbod afneemt omdat ze hun woningen verkopen. Dit kan tot een verdere inkrimping van de markt leiden en ervoor zorgen dat de betaalbaarheid en kwaliteit van woningen op de private huurmarkt verder in het gedrang komt. Het is ook maar zeer de vraag of de sociale huurmarkt binnen dit en enkele decennia de nodige inhaalbeweging zal kunnen maken. Vernieuwing De eerste vier trends hebben vooral betrekking op demografische ontwikkelingen. Er valt echter ook iets te zeggen over het woonpatrimonium. Heel wat Vlaamse woningen zijn versleten en voldoen niet langer aan hedendaagse kwaliteitsstandaarden.1 Bovendien zullen duurzaamheid en energiezuinigheid steeds meer aan belang winnen. In zeven op de tien woningen in Vlaanderen is er nog steeds ruimte voor energiebesparingen. Woningen met een gebrekkige basiskwaliteit vergen een grondige renovatie of zelfs sloop met wederopbouw. Dit globaal aanpakken vergt een nauwgezette planning die rekening houdt met de demografische ontwikkelingen. Hoewel de alleenstaande gezinswoning nog steeds het dominante woonideaal is (en dit vermoedelijk ook nog enige tijd zal blijven), wordt een stijgende belangstelling verwacht voor nieuwe woonvormen, zoals diverse vormen van compacter en/of gemeenschappelijk wonen. Ook op ruimtelijk vlak stelt duurzaamheid grote uitdagingen: denken we maar aan het tegengaan van de versnippering, en de uitdagingen op het vlak van mobiliteit en voorzieningen.
TRENDS EN EVOLUTIES IN BRUSSEL Voor de analyse van de trends en evoluties in Brussel verwijzen we naar volgende bronnen: • Brusselse Bond voor het Recht op Wonen (2014). Memorandum voor het Recht op Wonen. • Observatorium voor Gezondheid en Welzijn van Brussel-Hoofdstad (2013). Welzijnsbarometer
2013. Brussel: Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie.
• Marie-Laurence De Keersmaecker & Mathilde De Keukeleire (2013). Observatiecentrum van de
huurprijzen. Enquête 2012. Brussel: Observatiecentrum voor de Huisvesting van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.
• La Strada (2013), Centrale registratie voor de onthaaltehuizen en centra voor dringend onthaal
in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest : Gegevens over de opvang van thuislozen in 2011. Brussel: Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie.
1
De cijfers over de woonkwaliteit in Vlaanderen zijn sterk uiteenlopend, afhankelijk van de gebruikte criteria en methodiek. Om toch één cijfer te vermelden: op basis van de Woonsurvey 2005 wordt gesteld dat ca. 67.500 woningen in Vlaanderen van ontoereikende kwaliteit zijn (in termen van comfortindicatoren, zoals de aanwezigheid van sanitair, centrale verwarming, het aantal vertrekken,…).
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
90|149
DE BRUSSELSE HUISVESTINGSMARKT We hebben in het voorgaande al verwezen naar de specifieke (groot)stedelijke problematiek, in het bijzonder wat betreft vergroening, verkleuring en verarming. In wat volgt staan we even stil bij het beeld dat dit in Brussel oplevert. De Brusselse huisvestingsmarkt is namelijk op een aantal vlakken verschillend van de Vlaamse (bijna 60% van de Brusselaars zijn huurders) en staat bovendien voor enorme uitdagingen. Vandaag kunnen minstens 200.000 Brusselse gezinnen zich niet op een degelijke of betaalbare manier huisvesten. Dat is te wijten aan een toenemende kloof tussen de inkomens van de meeste Brusselaars, de sterk gestegen huur- en verkoopprijzen op de privémarkt en een veel te klein aanbod van sociale woningen. Die gezinnen zijn verplicht om in te kleine, ongezonde woningen te wonen of meer dan een derde van hun inkomen te besteden aan de huur of aan de terugbetaling van hun hypothecaire lening. Daarenboven is wonen (hoofdzakelijk) een gewestmaterie en heeft het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, sinds haar ontstaan in 1989, dus een eigen woonbeleid ontwikkeld. En met de regionalisering van de woonfiscaliteit en de private huurwetgeving in het vizier worden alle beleidsaspecten rond wonen voortaan op gewestelijk niveau bepaald.
Enkele cijfergegevens • Tussen 2000 en 2011 zijn de huurprijzen ongeveer twee keer sterker gestegen dan de
gezondheidsindex in het Brussels Gewest. Het aandeel van het huishoudbudget dat gaat naar de huur steeg sterk en bijgevolg daalde in het bijzonder voor gezinnen met lage inkomens de toegang tot de huurwoningen aanzienlijk. • In Brussel bedraagt het aandeel sociale huurwoningen ongeveer 9% (min of meer 52.000
woningen). Op de wachtlijsten voor deze woningen staan plusminus 50.000 personen ingeschreven. Er wordt dus slechts aan ongeveer de helft van de vraag naar sociale woningen tegemoet gekomen in het Brussels Gewest. • De helft (50 %) van de private huurders geeft aan niet tevreden te zijn over de staat waarin hun
woning zich bevindt. De huurders vinden dat vooral de warmte- en geluidsisolatie te wensen overlaat. Volgens 25 % van de huurders heeft de woning nieuwe ramen nodig. • Er zouden tussen 15.000 en 30.000 woningen leeg staan in het Brusselse Gewest, waarvan 80%
private huisvesting. • Er wordt een stijging van het aantal dak- en thuislozen vastgesteld in het Brusselse Gewest.
Gedurende de winterperiode van 2012-2013 werden in het totaal 5 522 personen opgevangen in het kader van het winteropvangplan. Bij deze cijfergegevens moet worden opgemerkt dat een deel van de Brusselaars die in de meest precaire omstandigheden leven niet worden meegerekend. Het gaat om mensen zonder wettig verblijf. Hun aantal wordt ruw tussen de 20.000 en 100.000 geschat.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
91|149
DE V’S IN BRUSSEL Verruiming Volgens de huidige prognoses zou Brussel tegen 2020 ongeveer 120.000 bijkomende inwoners moeten kunnen huisvesten. Vergroening 22% van de inwoners van Brussel is jonger dan 18 jaar. Slechts 13% is er ouder dan 65. Op 1 januari 2012 bedroeg de gemiddelde leeftijd 37,5 jaar in het Brussels Gewest tegenover 41,9 jaar in Vlaanderen en 40,5 jaar in Wallonië. Verkleuring 33% van de inwoners van Brussel was op 1 januari 2013 geen Belg. Niet minder dan 74,3 % van de kinderen geboren in Brussel in 2009 hadden een moeder van buitenlandse herkomst (niet geboren in België). Verarming Ongeveer een derde van de Brusselaars (33,7 %) moet zien rond te komen met een inkomen onder de armoederisicogrens. Een inwoner van Brussel verdient gemiddeld 20% minder dan de doorsnee Belg. Met Vlaanderen ligt het verschil op 25%. Binnen Brussel zijn er wel grote sociaal-ruimtelijke verschillen tussen de gemeenten van het centrum (eerste gordel) en de periferie (tweede gordel). Het inkomen van de inwoners verschilt sterk van gemeente tot gemeente en bedraagt 13 289 € in Sint-Joost-ten-Noode en bijna het dubbele in Sint-Pieters-Woluwe (22 773 €). De werkloosheidsgraad vertoont dezelfde dualiteit: ze is het kleinst in Sint-Pieters-Woluwe (9,8 %) en het hoogst in Sint-Joost-ten-Noode (29,5 %).
KANSEN EN BEDREIGINGEN VOOR DE DOELGROEP KANSEN • De regionalisering van de woonfiscaliteit en de private huurwetgeving bieden kansen om een
fiscaal rechtvaardiger beleid te voeren, en de private huurmarkt meer zuurstof te geven, zowel aan de aanbod- als aan de vraagzijde. Dit neemt niet weg dat ook eigenaarschap een optie kan/moet blijven. Het verwerven van een eigen woning kan door sociale leningen en/of alternatieve woonvormen zoals CLT bereikbaarder worden gemaakt voor huishoudens die net dat duwtje in de rug nodig hebben. Herverdeling en een efficiënt woonbeleid dat zich richt op de grootste woonproblemen en – uitdagingen staan hierbij centraal. Een woonbeleid is sterk padafhankelijk. Dit betekent dat vroegere beslissingen en beleidsopties (eenzijdige ondersteuning van eigendomsverwerving) zich later moeilijk laten ombuigen. Het gebeurt slechts heel af en toe dat zich een window of opportunity aandient. De komende staatshervorming is er zo één. • De laatste jaren is men meer aandacht beginnen besteden aan collectieve en coöperatieve
woonvormen, en zoals eerder gesteld kunnen we hiervoor ook in de nabije toekomst een stijgende belangstelling verwachten. Een aantal maatschappelijk kwetsbare groepen wonen
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
92|149
heden ten dage al in dergelijke woonvormen (community land trust, woonwagenbewoners, sociaal buitenwonen, precaire bezettingsovereenkomsten van leegstaande woningen, …). In Brussel zijn met de aanpassing van de huisvestingscode (juli 2013) een aantal van deze woonvormen al expliciet erkend geworden. Mogelijk liggen er kansen om dit ook in Vlaanderen te doen.
• De Intergemeentelijke samenwerkingsverbanden wonen hebben (wettelijk gezien) de
mogelijkheid om specifiek in te zetten op kansengroepen, via gerichte begeleiding, informatieverstrekking, de ondersteuning van verhuurders aan kansengroepen,… Mits een grotere stimulering door de Vlaamse overheid en de sensibilisering van lokale besturen kunnen deze samenwerkingsverbanden een belangrijke rol spelen in het verbeteren van de woonsituatie van maatschappelijk kwetsbare groepen.
BEDREIGINGEN • Zoals eerder gesteld valt er een verdere uitdieping van de kloof tussen eigenaars en huurders
te verwachten, en dan vooral als het woonbeleid de kansen van de regionalisering niet of onvoldoende aangrijpt. [meer in ‘afwachtende zin’ formuleren] Wat Brussel betreft brengt de gentrificatie van de arme wijken van de eerste gordel prijsstijgingen met zich mee op de private huur- en koopmarkt. Zonder een doeltreffend overheidsoptreden (creatie bijkomend aanbod of prijsregulering) dreigen de meest kwetsbare Brusselaars hier het slachtoffer van te worden en doet zich een verhuisbeweging voor richting minder dure woongebieden in Vlaanderen en Wallonië. • De sociale huursector zal de komende decennia zowel in Vlaanderen als in Brussel
waarschijnlijk niet de gewenste inhaalbeweging kunnen maken. Het blijkt al moeilijk genoeg om de doelstellingen van het Grond- en Pandendecreet (43.000 extra sociale huurwoningen tegen 2023) te behalen die, afgezet tegen de verwachte huishoudenstoename, geen procentuele vermeerdering van het sociaal woonaanbod betekenen. Ook in Brussel is slechts de helft van de vooropgestelde nieuwe sociale woningen in het kader van het Plan van de Huisvesting behaald. Het komt er in Vlaanderen en Brussel ondermeer (en misschien zelfs vooral) op aan om ook de private markt een rol te laten spelen. Men spreekt in dit verband vaak over de ‘socialisering’ van de private huurmarkt. • Onderzoek naar grijze woonvormen of de residuele huurmarkt brengt steevast aan het licht dat
er op bepaalde plekken in Vlaanderen nog zeer slecht gewoond wordt. Er is op dat vlak sprake van persistentie. Buurten die in de jaren ’80 en ’90 als achtergesteld bekend stonden – met als icoon de 19e-eeuwse gordels van de steden – zijn nog steeds de plekken waar slechte woningen te vinden zijn. Dit neemt niet weg dat bepaalde van deze buurten wel aan gentrificatie onderhevig zijn. Maar ook buiten de steden blijven slechte woonsituaties bestaan. Hier zijn het vooral de vele oudere woningen, dikwijls bewoond door kwetsbare huurders en door minder kapitaalkrachtige oudere eigenaars-bewoners, soms zonevreemd, die van slechte kwaliteit zijn en niet aangepast aan de hedendaags comfort- en energienormen. Voorts zijn er vooral in landelijk gebied de grijze woonvormen als campingwonen, woonwagenwonen en dies meer
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
93|149
waar zich een combinatie van sociale achterstelling en gebrekkige woonkwaliteit en comfort voordoen.
• Vlaanderen kent vandaag een uitgebouwd kwaliteitsinstrumentarium. Een weerkerend euvel
dat echter een rem zet op het kwaliteitsbeleid, is dat er vandaag voor de sociaal economisch zwakste groepen onvoldoende alternatief is, zowel in de vorm van herhuisvesting bij ongeschiktverklaring op korte termijn, als op lange termijn onder de vorm van sociale woningen. We hebben met andere woorden de residuele woonmarkt vandaag nodig om aan de woonbehoeften van een specifieke en sterk gemarginaliseerde groep te voldoen.
WAT BETEKENT DIT VOOR ONZE PRAKTIJK? In wat volgt nemen we de huidige praktijk rond wonen binnen Samenlevingsopbouw onder de loep. Op basis van de omgevingsanalyse formuleren we enkele open vragen. We doen hiermee geen definitieve uitspraken over de gewenste toekomst van onze praktijk: dit moet nog verder worden besproken binnen de sector en in het bijzonder het Samenwerkingsverband Wonen. Het betreft dus slechts een eerste aanzet. In november 2013 werd een sectordag Wonen georganiseerd en op die dag werd een ‘foto’ genomen van de praktijk wonen in Samenlevingsopbouw. Een thematische indeling van het betreffende projectenbestand levert het volgende beeld op: • Bewonersparticipatie in de Sociale Huisvesting (15-tal projecten) • Energie en Woonkwaliteit (2 projecten) • Wonen op Maat (8-tal projecten)
CLT
Sociaal buitenwonen
Woonwagenbewoners
• Private Huurmarkt/Dak- en thuisloosheid (9-tal projecten)
Woonclub/bewonersgroepen
Recht op wonen voor thuislozen
• Platteland twee projecten)
WAT LEREN WE UIT DE OMGEVINGSANALYSE EN DE HUIDIGE PRAKTIJK? • Op de woningmarkt concentreren de betaalbaarheids- en kwaliteitsproblemen zich vooral op de
private huurmarkt. Er valt bovendien een verdere uitdieping van de kloof tussen eigenaars en huurders te verwachten, en dus ook een verdere ‘residualisering’ (en verkleuring/verarming) van de private huurmarkt. Onze huidige praktijk rond de private huur situeert zich op twee sporen:
Vraagzijde: op basis van rapporten en/of het werken met groepen bewoners/thuislozen kaarten we de problematiek op de private huurmarkt aan bij (lokale) beleidsmakers en
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
94|149
oplossingsactoren. Vaak begeleiden we ook mensen in hun zoektocht naar een (betaalbare en kwaliteitsvolle) private huurwoning. Tenslotte zetten we ook met onze projecten rond energie en woonkwaliteit sterk in op de private huurmarkt.
Aanbodzijde: projecten zoals CLT, de tijdelijke bezetting van leegstaande sociale woningen, e.a. proberen in een aangepaste woonoplossing te voorzien voor mensen die anders op de onderkant van de private huurmarkt, in de noodkoop of gewoonweg op straat terecht zouden komen.
• We zetten redelijk sterk in op bewonersparticipatie in de sociale huisvesting. Dit is een thema
dat in het meer algemene discours over trends/evoluties en beleid op de woningmarkt niet of nauwelijks aan bod komt. Dit neemt niet weg dat er ook kwaliteits- en betaalbaarheidsproblemen (bijv. huurlasten) zijn binnen de sociale huisvesting, wat we overigens ook merken in de praktijk. Daarnaast blijft er nog werk aan de winkel betreffende de communicatie, klantvriendelijkheid, participatiebeleid,… van de sociale huisvestingsmaatschappijen. • Het valt op dat we maar weinig praktijk hebben rond de huisvestingsproblematiek op het
platteland of van kwetsbare ouderen. Nochtans ligt er een enorme opgave om voor de toekomstige generatie ouderen aangepast wonen aan te bieden, met de zorg binnen handbereik, wanneer dat nodig zou zijn. De vergrijzing zal overigens ook in de steden sterk voelbaar zijn.
ENKELE OPEN VRAGEN Moeten we meer inzetten op de private huurmarkt? Aan de vraagzijde zou dit kunnen betekenen dat we meer ‘beweging’ maken, samen met kwetsbare private huurders, zowel op lokaal als op Vlaams niveau. Aan de aanbodzijde kunnen we sterker inzetten op het ‘Wonen op Maat’, met specifieke aandacht voor innovatieve formules op de private huurmarkt (binnen CLT, coöperatieve,…).
En wat minder op de sociale huurmarkt? We zouden hier meer in het kader van het Erkenningsbesluit kunnen werken: het tijdelijk aanbieden van onze expertise om het participatiebeleid van SHM’s op de rails te krijgen.
Moeten we niet (beginnen te ) anticiperen op de vergrijzing? Een verdere verkenning van de problematiek, en van de rol die we eventueel als Samenlevingsopbouw kunnen opnemen, lijkt aangewezen.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
95|149
ENERGIE
DEFINITIE VAN ENERGIEARMOEDE Energiearmoede verwijst naar een toestand waarbij een persoon of huishouden bijzondere moeilijkheden ondervindt in zijn/haar woonst om zich te voorzien van de energie die nodig is om zijn/haar elementaire noden te bevredigen. (Huybrechts e.a. 2011). Het is belangrijk om het begrip energiearmoede niet zwart-wit te zien. Men wordt niet van de ene op de andere dag energiearm. Er zijn veel grensgevallen van huishoudens die bijvoorbeeld door zeer hard op de uitgaven te letten nog net schuldenvrij kunnen blijven maar bij prijsschokken in de problemen komen. In dat geval spreekt men van energiekwetsbaarheid.
TRENDS EN EVOLUTIES IN VLAANDEREN Volgens het onderzoek naar het gezinsbudget door FOD Economie bedraagt het deel van het budget voor energie-uitgaven gemiddeld 5,6%. Om financiële redenen kan vandaag de dag 7,09% van de Belgen zich onvoldoende verwarmen. Het betekent dat zowat een op de zeven huishoudens hebben af te rekenen met energiearmoede. In 2010 bedroeg dit cijfer nog 5,56 %. Volgens FOD Economie is de sterke stijging van de energiefactuur de belangrijkste reden voor de toename van energiearmoede. Van 2005 tot 2013 zijn de consumptieprijzen voor energie immers met 44,2 procent gestegen. Daarnaast speelt ook de kwaliteit van de woningen en de toestellen een rol. Arme gezinnen kopen vaak noodgedwongen goedkope toestellen, die veel energie vergen en ze wonen meestal in slecht geïsoleerde woningen die moeilijk te verwarmen zijn (zie verder thema wonen). De laagste inkomenscategorieën hebben in verhouding hogere energie-uitgaven dan het gemiddelde. Niet echt verrassend: wie in energiearmoede leeft, behoort tot dezelfde groep als de mensen die het risico lopen om in armoede tout court te leven: vooral eenoudergezinnen en grote gezinnen zijn kwetsbaarder. (uit het Memorandum van de Koning Boudewijnstichting naar aanleiding van de regionale, federale en Europese verkiezingen van 25 mei 2014.) Op basis van cijfers uit het jaarrapport van de VREG met betrekking tot de sociale openbare dienstverplichtingen blijkt dat: • in 2012 er 78.848 contracten van elektriciteit door de leveranciers werden opgezegd. En 50.937
contracten van aardgas. • eind 2012 44.039 gezinnen een actieve budgetmeter voor elektriciteit hadden, waarvan bij 28 %
hun 10 ampère functie was weggenomen. • voor aardgas er 27.232 budgetmeters actief waren. In de loop van 2012 werden 1.288 nieuwe
stroombegrenzers voor elektriciteit geplaatst.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
96|149
Budgetmeters zonder minimumlevering (de zgn. ‘naakte’ budgetmeters) zijn een reëel gevaar voor de toename van de (verdoken) energiearmoede. De klant sluit eigenlijk zichzelf af: geen geld betekent geen energie. Eén van de vaakst voorkomende soorten schulden in 2011 is nog steeds de schuld betreffende energie/nutsvoorzieningen, met name 49,32 % ten opzichte van 57,08 % in 2009. Dit blijkt uit de registratie van het Vlaams Centrum Schuldenlast – 2011.
KANSEN EN BEDREIGINGEN
BEDREIGINGEN
Botsende logica’s in geliberaliseerde energiemarkt In de problematiek van energiearmoede botsen verschillende logica’s met elkaar. Enerzijds botst in een geliberaliseerde energiemarkt de economische winstlogica van de markt met de sociale logica van de menselijke behoefte aan energie. Anderzijds botst de ecologische logica van zuinig energiegebruik met de sociale nood aan voldoende energie. Ondanks de toegenomen aandacht voor energiearmoede in het beleid, is momenteel het recht op energie niet gegarandeerd. De bestaande wetgeving maakt geen melding van een afdwingbaar recht. Nochtans is energie duidelijk een basisbehoefte om menswaardig te kunnen leven en te kunnen participeren aan de samenleving. Daar staat tegenover dat leveranciers van energie hun diensten niet gratis aanbieden en daarom de levering zullen stopzetten indien een klant zijn facturen niet meer betaalt. De botsing tussen deze twee logica’s wordt soms pijnlijk duidelijk. Wie als klant gedropt wordt door de energieleverancier, komt bij de netbeheerder terecht. De prijs die men dan betaalt, wordt bepaald door de federale Commissie voor de Regulering van de Elektriciteit en het Gas (CREF) en lag tot augustus 2013 een stuk hoger dan wat men op de markt kon krijgen. Dit ontradend tarief diende om mensen terug richting vrije markt te doen bewegen. In de praktijk bleven vele gedropte klanten echter bij de netbeheerder omdat zij, mede door het hogere tarief niet schuldenvrij konden worden. Vanuit een sociale logica kan men verdedigen dat niemand mag afgesloten worden van energie, maar toch zien we dat er nog steeds heel wat gevallen zijn. In 2012 ging het om 981 huishoudelijke toegangspunten voor elektriciteit en 1.809 voor gas. (VREG, 2013) Simplistisch gesteld zal een ecologische logica ernaar streven om gezinnen minder energie te laten verbruiken terwijl men vanuit een sociale bezorgdheid gezinnen in energiearmoede net meer energie wil aanleveren. Nemen we als voorbeeld het btw-tarief op energie dat nu 21% bedraagt. Regelmatig gaan er stemmen op om dit te verlagen tot het tarief van vergelijkbare basisproducten zoals voeding of water (6%). Zodoende zou men voor hetzelfde bedrag meer energie kunnen
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
97|149
verbruiken. Vanuit ecologisch standpunt betekent een btw-verlaging echter dat de algemene energieconsumptie zal stijgen, wat een negatieve impact heeft op milieu. Een ander voorbeeld is het premiebeleid van de Vlaamse overheid en de netbeheerders, dat voornamelijk gericht is op eigenaars van woningen. Voor huurders, waartoe veel huishoudens met een zwak sociaaleconomisch profiel behoren, zijn er minder maatregelen uitgewerkt, waardoor zij er minder gebruik van kunnen maken. Terwijl zij er wel aan bijdragen. (uit De sociale staat van Vlaanderen 2013. Van de studiedienst van de Vlaamse Regering)
Slimme meters Slimme meters proberen hun ingang te vinden in het Europese energieveld. Hebben zij een meerwaarde voor mensen met een verbruik van –bijvoorbeeld – rond de 3.000 kWh per jaar? Dit is een essentiële vraag waarmee de sector Samenlevingsopbouw het (politiek) beleid blijft confronteren. Momenteel bespeuren we geen enkele meerwaarde. De kostprijs voor de slimme meter op zich is minstens 30 euro. De winst, wat betreft energiebesparing, betreft maximum 10%, ongeveer 20 euro. Hier horen de kosten voor het uitlezen nog niet bij. We blijven ook permanent het beleid van de netbeheerders opvolgen en de bescherming van de sociale openbare dienstverplichtingen bij de eventuele invoering van slimme meters.
KANSEN Regionalisering De regio’s krijgen vanaf 2014 bevoegdheid over de distributietarieven. Dus ook Vlaanderen zal deze verantwoordelijkheid dragen vanaf 2014. Het distributietarief is één van de componenten van onze totale energieprijs. Andere componenten zijn: transport, heffingen, taksen, btw, hernieuwbare energie en de leveranciersprijs. Momenteel betalen wij onze energie volgens het systeem van de degressieve tarifering. Dit wil zeggen: hoe meer we verbruiken, hoe minder we betalen per verbruikte kWh elektriciteit. Uit onderzoek van het Nationaal Instituut voor de Statistiek leren we dat de hogere inkomens meer verbruiken dan lagere inkomens. Hogere inkomens betalen dus minder voor hun energie dan lagere inkomens. Dit is één van de redenen om het debat voor het invoeren van progressieve tarifering aan te wakkeren na de regionalisering. Progressieve tarifering betekent dat de energieverbruiker minder betaalt naarmate hij minder verbruikt. Een discussie om op te starten (uit de projectvergadering van project Energie en Armoede van 22 november 2013).
WAT BETEKENT DIT VOOR ONZE PRAKTIJK ? Het speerpunt in de werking van het project Energie en Armoede blijft de opvolging van de sociale openbare dienstverplichting. De maatregelen die de Vlaamse overheid in het leven riep om energiearmoede te voorkomen en aan te pakken moeten voortdurend getoetst worden op hun
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
98|149
effectiviteit. Onze ervaring leert immers dat de uitwerking ervan in de praktijk soms perverse effecten geeft; zo genereren systemen van schuld-afbouw, stroombegrenzers en aardgasbudgetmeters soms een tegenovergesteld effect: mensen komen in de kou te zitten. Een ander actiepunt zijn de minimale criteria voor een sociaal onderzoek in het kader van de procedure wanbetaling. Dat sociaal onderzoek wordt momenteel erg divers ingevuld en geeft weinig houvast voor een correcte inschatting van de (energie-)armoedeproblematiek. Een meer uniforme aanpak dringt zich op. Bij het proces van implementatie van slimme meters in Vlaanderen zal het project de functionaliteiten van de slimme meter als budgetmeter bewaken. Ook in de discussie over progressieve tarifering willen we de stem van de allerzwaksten laten klinken.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
99|149
MAATSCHAPPELIJKE DIENSTVERLENING TRENDS EN EVOLUTIES • Armoede is een onafhankelijk leven gaan leiden, los van conjunctuur en economie. En daardoor
is er een toenemende dualisering.
Fenomeen van working poor: werk biedt geen garantie meer op een waardig inkomen.
Trend tot invoeren van mini-jobs, en eis van grote flexibiliteit.
Gezien het gebrek aan werk gaat, wordt vooral de opleiding in functie van werk naar voor geschoven: employability. Zonder dat er een oplossing komt betreffende het job-aanbod.
Terugtrekkende overheid en daardoor onvoldoende ondersteuningsmechanismen.
• Visie op armoede is grondig veranderd.
Vroeger: armoede werd gesitueerd en geduid binnen macro sociaaleconomische ontwikkelingen; Nu: armoede wordt in verband gebracht met specifieke kenmerken die horen bij individuen. En vanuit die kenmerken gaan we aansluiting zoeken bij micro sociaaleconomische opvattingen. Daardoor wordt armoede geïndividualiseerd en tevens gelokaliseerd (de arme wordt beschouwd als een slachtoffer van een wijk die arm is). In plaats van een algemeen sociaal beleid gaat men almaar meer een armoede specifiek beleid voeren. • Sociale zekerheid evolueert van onvoorwaardelijk solidariteitsstelsel naar een voorwaardelijk individueel verhaal. • Er is een evolutie van een bovenlokale sociale zekerheid naar een lokale sociale cohesie als
denkpatroon. • Armen zijn geen eenduidige categorie meer (in tegenstelling tot vroeger): armoede is
gediversifieerd. Daardoor neemt de onderlinge concurrentie tussen groepen van mensen die kampen met armoede ook toe. • De overheid beschermt mensen niet tegen de liberale economie. Het marktdenken overheerst. • Vermaatschappelijking van de zorg tegenover toenemende arbeidsdruk: dit is een dubbel
verhaal, met positieve maar ook negatieve gevolgen, niet in het minst voor groepen in maatschappelijk kwetsbare posities (zie ook algemene omgevingsanalyse). • Tendens naar automatisering / technologisering: wordt vaak doorgevoerd onder het mom van
autonomieverhoging. Maar is het niet eerder een verdekte vorm van besparing? En is die autonomieverhoging per definitie een goede zaak? • Toenemende digitalisering: e-loketten, … waardoor ook fysieke ontmoetingsplaatsen
verdwijnen. • Het contact tussen potentiële cliënten en dienstverlener verdwijnt. • Toenemende individuele verantwoordelijkheid / zelfverantwoordelijkheid: je krijgt als individu
een budget / rugzak voor een specifiek probleem en je kiest zelf welke dienstverlening je daarvoor inhuurt. • De dienst- en hulpverleners gaan te sterk mee in het individuele verhaal (oplossingen voor het
individu) en zijn niet langer bezig met maatschappelijke structuren / herverdeling en solidariteit. • Voorwaardelijkheid van de dienst- en hulpverlening. Het contract-denken maakt opgang.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
100|149
• Kwaliteit van de hulp- en dienstverlening: cliënten worden geholpen als ze bereid zijn mee te
stappen in de opgelegde (beleids)keuzes / protocol. Als je niet mee stapt, stopt de hulp- en dienstverlening, zoals bij mensen zonder papieren. Wil je aanspraak maken op je rechten, dan moet je voldoen aan de volgende voorwaarden (contract-denken). • Toenemende juridisering, ook van de zorg- en dienstverlening. • Zorg wordt vertaald naar economische realiteiten en termen, zie het fenomeen van
zorgbedrijven. Dit gaat ten koste van het aanbod en de kwaliteit van de hulp- en dienstverlening. • Toenemende verantwoordingsplicht / toenemende druk van publieke opinie (via pers en
politiek), beperkt de ruimte van eerstelijnswerkers om een alternatief verhaal te vertellen. • Toenemende verantwoordelijkheden / bevoegdheden voor steden en gemeentes: beperkt de
mogelijkheden voor een globaal solidair sociaal beleid. Middelen worden van sociale uitgaveposten gedraineerd naar posten om de begroting in evenwicht te houden. Waar je woont wordt steeds belangrijker. • Verplichting van het werken met openbare aanbestedingsprocedures: deze procedures creëren
concurrentie tussen instellingen en brengen daardoor onduidelijkheid. Toenemende economisering van de hulp- en dienstverlening. • Trend om alles te vertalen in projecten en fondsen: tijdelijke betalingen en engagementen. • Verzekeringsprincipes als werkloosheidsuitkering en ziekteverzekering evolueert naar systeem
van sociale bijstand (precariaat). • Bestraffende ruimte: de plaats van afkomst bepaalt je kansen (vb. werk zoeken als ket uit
Molenbeek) • Mobiliteitsbeperking maakt toegankelijkheid van dienstverlening moeilijk. • Psychologisering en medicalisering (zie algemene omgevingsanalyse) • Er is een dalend aantal huisartsen en daardoor verdwijnt een belangrijke doorverwijzer. • Een steeds grotere groep stagneert: uitgeleerden (cursus Nederlandse taal), te beperkte
toegang tot sociale economie. • Eenzijdige kijk op activering: louter economische activering, taal als fetisj. • Bij de zoektocht naar werk nemen hoogopgeleiden nemen almaar meer de plaats van
laagopgeleiden in, waardoor de kansen op de arbeidsmarkt van de kortgeschoolden nog meer afnemen. • Er is potentieel in de samenleving om te komen tot engagementen van burgers om bij te dragen
aan de ontwikkeling van een solidaire samenleving. • Het had nog veel erger kunnen zijn: dankzij het sterke middenveld en het sociaal
zekerheidssysteem staat België nog relatief sterk na de crisis. • Er is een tendens om solidariteit te laten vallen en deze tendens wordt enkel versterkt door de
politiek. Hegemonie: een minderheid legt zijn denkbeelden op aan de meerderheid … • Gevoel van onveiligheid dat de voorbije decennia werd gecreëerd, wordt nu gecultiveerd.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
101|149
KANSEN EN BEDREIGINGEN KANSEN • Onze samenleving is nog nooit zo ver gestaan qua onderzoek en technologie, en is nog nooit zo
rijk geweest. • In principe zijn de middelen en mogelijkheden in de samenleving aanwezig om mensen zo goed
als mogelijk te ondersteunen. • Aandacht voor het gedachtengoed van proactief werken neemt toe.
BEDREIGINGEN • De basisrechten staan onder druk. • Het wordt almaar moeilijker voor mensen in kwetsbare posities. • Materiële basis verdwijnt / kalft af. • Door toenemende digitalisering verdwijnt het fysiek contact / verdwijnen MKG-en uit beeld. • MKG-en worden almaar meer zelf verantwoordelijk gesteld voor hun situatie (individueel
schuldmodel).
OPLOSSINGSSPOREN: PRAKTIJKSUGGESTIES 1.
Huidige werking in beeld: zie praktijkonderzoek MDV
2.
Suggesties voor meerjarenplan
Inzetten op verschillende sporen: de werking van het welzijnsapparaat politiek en maatschappelijk werk: alle ruimte die het samenlevingsmodel biedt om een gedegen sociaal beleid te voeren aanwenden, aankaarten en in de praktijk brengen
We moeten overwegen om de term ‘Recht op maatschappelijke dienstverlening’ te vervangen door ‘recht op juridische, sociale en geneeskundige bijstand’. Zou ons duidelijker op het grondrecht zetten.
Kunnen we MKG-en juridisch ondersteunen: waarborgen van rechten door juridische bescherming als strategie. Het juridische is sterk op het individu gericht, we moeten proberen te bundelen. Het juridische is een middel dat je strategisch moet inzetten (altijd eerste werken via politieke kanalen).
Inzetten op forfaitaire gezondheidszorg. Zie werkgroep gezondheid
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
102|149
Vindplaatsgericht werken in functie van het realiseren van een ondersteunende omgeving en kwalitatieve dienst- en hulpverlening Vindplaats gericht netwerken met het oog op het actief opsporen en benaderen van moeilijk bereikbare mensen Toeleiding van mensen naar de basisvoorziening Toeleiding naar de dienst- en hulpverlening Dialoog over de drempels en hiaten van de hulp- en dienstverlening
Toekomst georiënteerd werken met mensen zonder wettig verblijf
Werken aan onder-bescherming Voorwaardelijkheid van activering Sociale activering Taalactivering Werk
Proactieve dienstverlening Lokaal proactief kader verder uitwerken Juridische bijstand: afdwingen van rechten Onvoorwaardelijke dienstverlening
Inkomen Optrekken van de minimumuitkeringen boven de armoedegrens Praktijk ontwikkelen (gelinkt aan arbeid, schuldhulpverlening, activering, …)
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
103|149
GEZONDHEID TRENDS EN EVOLUTIES Onze gezondheidszorg heeft haar werk de voorbije vijftig jaar vrij goed gedaan, maar is verstrikt geraakt in eigen wetmatigheden. Er wordt veel verspild en veel fout bespaard. Een deel van de bevolking ondergaat te veel onderzoeken en operaties omdat ziekenhuizen en dokters er rijk van worden. Een ander deel stelt doktersbezoeken uit omdat het hen teveel kost. Bovendien wordt te weinig ingezet op ziektepreventie en gezondheidspromotie. Gezondheidseconoom Lieven Annemans legt in het boek ‘De prijs van uw gezondheid’ de vinger op de wonde van onze zorg. Hervormingen waarvoor al jaren gepleit wordt, komen maar niet op gang. Een groep van twintigtal experts, die meeschreven aan het boek ‘Dokter, ik heb ook iets te zeggen’ van Yvo Nuyens formuleerden eveneens een aantal hefbomen om hierin beweging te krijgen. We geven een kort overzicht van de belangrijkste pijnpunten die een impact hebben op onze doelgroepen.
Verdere toename van de gezondheidskloof Gezondheid is in België nog steeds ongelijk verdeeld. De gezondheidskloof tussen arm en rijk en vooral tussen hoog- en laaggeschoolden neemt toe. Wie hoger op de maatschappelijke ladder staat leeft langer, gezonder en langer in goede gezondheid. Bovendien wordt de kloof almaar breder en dieper. Iedereen, met uitzondering van de laagst geschoolden, gaat erop vooruit, maar de hoogst geschoolden het meest. Prof Herman Deleeck benoemde de sociaal ongelijke levensduur en gezondheid de flagrantste uiting van het Matteuseffect. Enkele illustraties van de gezondheidskloof gebaseerd op TAHIB-onderzoek 2010, Nuyens 2012, CMinformatie 2008 • De groep laaggeschoolden sterft gemiddeld 7,5 jaar vroeger dan de hoogst geschoolden. • Wie enkel lager onder onderwijs gevolgd heeft, leeft 11 jaar minder in goede gezondheid • Lager opgeleiden hebben meer langdurige ziekten, langdurige aandoeningen of handicaps (47%)
in vergelijking met hoger opgeleiden (27%°) • Overgewicht komt dubbel zoveel voor bij lager geschoolde vrouwen dan bij hoogopgeleide • Zelfmoordneigingen komen 4X meer voor bij laaggeschoolde mannen dan bij hooggeschoolden • Personen uit lagere inkomensgroepen lopen bijna 60% een hoger risico om opgenomen te
worden in een psychiatrische instelling. Ze ondervinden meer geestelijke gezondheidsproblemen als gevolg van het jarenlang overleven in zeer precaire omstandigheden. Er bestaan ook verschillen in de mate waarin hoger – en lager geschoolden gebruik maken van de gezondheidszorg. Recent onderzoek van de Landsbond van Christelijke Mutualiteiten wijst uit dat er een zeer ongelijk zorggebruik is tussen leefloners en andere personen met dezelfde leeftijd, geslacht en woonplaats, en dit zowel voor wat het gebruik van eerstelijnszorg betreft als voor deelname aan preventieve
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
104|149
activiteiten. Arbeidsongeschikten (31%), werklozen (28%) en alleenstaanden met kinderen (23%) stellen vaker hun zorg uit in vergelijking met het gemiddelde (11%).
Het budget voor preventie is te laag. Hervorming van de financiering van het zorgsysteem als uitkomst Het budget voor preventie bedraagt in ons land maar 2% van de totale uitgaven voor gezondheidszorg. Het gemiddelde percentage binnen de Europese Unie ligt hoger, namelijk bij de 2,9%. Het extra geld kan komen van het teveel aan onderzoeken en behandelingen. De fout van het Belgische systeem is dat het de logica volgt van de aanbieders en niet van de hulpvragers. Ziekenhuizen hebben vandaag twee grote bronnen van inkomsten: de basisfinanciering die ze van de overheid krijgen, en een deel van de inkomsten van de specialisten die per prestatie betaald worden. Vandaag voldoet de basisfinanciering niet meer, en proberen ziekenhuizen hun artsen zover te krijgen dat ze meer presteren en meer onderzoeken laten uitvoeren en dus ook meer geld afstaan. Er is ook onderbehandeling in de ziekenhuizen ten gevolge van een te lage basisfinanciering. Voor ziekenhuizen is het lucratiever om patiënten vroeger naar huis te sturen en hen dan achteraf weer op te nemen. Een ziekenhuis krijgt nu eenmaal geld voor elke nieuwe opname. Pas wanneer ziekenhuizen een vast bedrag krijgen voor de behandeling met een bepaalde aandoening, gaan misbruiken eruit. Met de vrijgekomen middelen kunnen doelgerichte preventieactiviteiten georganiseerd worden vooral voor kwetsbare groepen. Een deel van de bevolking is immers niet vertrouwd met elementaire gezondheidsinformatie en zou die wel laagdrempelig aangereikt moeten krijgen. We denken hierbij vooral aan het promoten van gezonde levensgewoonten en het behandelen van depressies ten gevolge van slechte leefomstandigheden.
De rol van huisartsen onderbenut De huisarts zou een centrale figuur moeten worden in de gezondheidszorg. Een huisarts die alle informatie over een patiënt bijhoudt, kan de onderzoeken van een patiënt opvolgen en een patiënt overtuigen om geen nutteloze onderzoeken te laten ondergaan en kan vooral zorgen dat de juiste medische zorgen worden aangeboden, dit in samenwerking met andere zorgverleners. Een vaste huisarts kan uitgroeien tot een medische coach van zijn patiënten. Via een elektronisch medisch dossier is hij dan op de hoogte van de specialisten bij wie men langsgaat en de onderzoeken die men ondergaat. Nu reeds bestaat de mogelijkheid voor het aanmaken van een globaal medisch dossier. Niet iedereen is echter voldoende geïnformeerd over het bestaan ervan.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
105|149
Financiële drempels Een groeiend aantal mensen kan de gezondheidszorg niet meer betalen. De derdebetalingsregeling kan een antwoord bieden voor de steeds groter wordende groep mensen die gezondheidszorg uitstelt omwille van financiële redenen. Deze regeling houdt in dat de patiënt enkel het remgeld voor de consultatie betaalt, terwijl de arts de voorziene tegemoetkoming van de sociale zekerheid rechtstreeks int bij het ziekenfonds. Het invoeren voor een automatische en algemene derdebetalersregeling bij de huisarts zou definitief komaf kunnen maken met de discussie wie er allemaal recht heeft op deze regeling. Vandaag de dag dient de patiënt zelf de toepassing hiervan te vragen en dient hiervan bijgevolg op de hoogte te zijn. Bovendien kan het enkel gebruikt worden bij een geconventioneerde huisarts. Dit geldt niet tijdens een huisbezoek. Privé uitgaven in de gezondheidszorg bedragen volgens een studie van Itinera 24,9% die niet gedekt worden door de algemene ziekteverzekering. Almaar meer Belgen beschikken over een aanvullende ziektenkostenverzekering, maar die bedraagt slechts 5% van de totale uitgaven. Patiënten die geconfronteerd worden met de hoogste zorgkosten zijn vaak mensen met een laag inkomen, werklozen, alleenstaanden en chronisch zieken (Calcoen 2012)
Superdiversiteit: etnisch-culturele minderheden extra kwetsbaar Zoals in de algemene omgevingsanalyse wordt beschreven vindt er een verkleuring van de samenleving plaats. De afgelopen 20 jaar is niet alleen in elke stad het aantal mensen van vreemde origine toegenomen, maar ook de samenstelling van die bevolkingsgroep van vreemde afkomst veranderde. Grotere steden zoals Brussel, Antwerpen en Gent evolueren naar een meerderheid van de bevolking met een migratieachtergrond. Bovendien gaat het niet enkel om een kwantitatieve evolutie, maar ook om een groeiende diversiteit binnen de diversiteit; de zogenaamde ‘superdiversiteit’. Van de maatschappelijk kwetsbare groepen bevinden migranten en etnisch culturele minderheden zich over het algemeen in een slechtere gezondheidssituatie. Dit heeft enerzijds te maken met verschillende factoren, die ook gelden voor andere maatschappelijk kwetsbare groepen, zoals slechte sociaaleconomische status, beperkt sociaal netwerk en anderzijds specifieke oorzaken zoals: • scheiding van familie • racisme en discriminatie • minder gebruik van vaccinaties en screening, • minder kennis van ons gezondheidssysteem • minder beroep op een vaste huisarts • taal als een specifiek knelpunt
Naar aanleiding van 50 jaar Belgische ziekteverzekering signaleert Riziv-topman Jo De Cock dat zeker in de steden een sterk ‘ondergebruik’ van de gezondheidszorg groeit onder meer bij immigranten, alleenstaande vrouwen met kinderen en eenzame bejaarden. Binnen de allochtone gemeenschap bestaat er een groot taboe om te spreken over psychische aandoeningen. Bijgevolg worden deze problemen ook niet altijd onderkend door de huisartsen. Hetzelfde geldt voor psychische problemen bij vluchtelingen, die vaak te kampen hebben met opgelopen trauma’s die als dusdanig niet onderkend worden.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
106|149
Extra drempels voor mensen zonder papieren en asielzoekers om directe medische hulp te verkrijgen omwille van hun precair juridisch statuut. Zij moeten eerst een complexe procedure doorlopen via het OCMW vooraleer zij hulp kunnen krijgen.
Hogere risicogebieden De achterstelling inzake gezondheid manifesteert zich sterker in bepaalde wijken, gemeenten of regio’s. Zowel stad als platteland komen hierbij in het vizier, zij het met andere accenten; • Ouderen op het platteland. Hun kwetsbaarheid wordt verhoogd door het gebrek aan een
sociaal netwerk, aangepaste voorzieningen en mobiliteit. • Sommige gebieden hebben een tekort aan huisartsen (huisartsarme gebieden) wat het ste
verkrijgen van 1
lijn gezondheidszorg bemoeilijkt.
• Concentratie van gezondheidsachterstand in bepaalde stedelijke wijken neemt toe doordat er
een sterk ‘ondergebruik’ van de gezondheidszorg groeit, onder meer bij geïmmigreerden, alleenstaande vrouwen met kinderen en eenzame bejaarden.
Het individueel schuldmodel als valkuil De oorzaak van ziekte wordt vaak nog bij het individu gelegd. Vanuit het individuele schuldmodel wijt men fenomenen zoals obesitas aan het slappe karakter of de beroerde opvoeding van een persoon. Zogenaamde ‘individuele gedragingen’ worden echter mede bepaald door de nabije en de ruimere omgeving. (Wolffers 2011) Sociale ongelijkheid in de gezondheid kan echter verklaard worden door een aantal determinanten die zeer bepalend zijn voor het ontstaan en in stand houden van deze ongelijkheid. (Willems en Verlinde 2011). Niet iedereen heeft altijd oog voor deze verklaringen.
Vermaatschappelijking van de zorg Vanuit verschillende hoeken wordt er gepleit voor ‘de vermaatschappelijking van de zorg’. De minister van Volksgezondheid Vandeurzen pleitte hiervoor op een conferentie over eerstelijnsgezondheidszorg (2010). Dit impliceert dat de zorg zoveel mogelijk in het vertrouwde sociale netwerk van zorgvrager wordt aangeboden en houdt een grote betrokkenheid in van de lokale samenleving op de zorg. De vermaatschappelijking van de zorg wil, aldus Vanden Heuvel, een antwoord bieden op de negatieve gevolgen van een te vér doorgeschoten verzorgingsstaat waarbij heel wat zorgtaken van de burgers zijn overgenomen zodat zij er zich uiteindelijk niet meer verantwoordelijk voor voelen. Ten gronde gaat het bij vermaatschappelijking van de zorg over een herverdeling van rollen, zorgtaken en verantwoordelijkheden op het vlak van zorg voor mensen. De burger wordt verondersteld meer zorgverantwoordelijkheid op te nemen voor zichzelf en voor anderen. Bij deze tendens kunnen een aantal fundamentele bedenkingen geformuleerd worden. Willen enerzijds de zorgafhankelijke burgers wel afhankelijk zijn van de zorg van hun familie, vrienden of
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
107|149
buurt? Ten tweede rijst de vraag naar de bereidheid en/of mogelijkheid van de burgers om zorg te verlenen aan familieleden, vrienden of buren. Onder de noemer vermaatschappelijking van de geestelijke gezondheidszorg zullen honderden patiënten met ernstige en langdurige psychische problemen de psychiatrie verlaten. Het gaat om een verschuiving van residentiële naar ambulante hulpverlening. In het kader hiervan vindt er een grote instroom van mensen met ernstige psychiatrische problemen in de sociale huisvesting. Door een gebrek aan een adequate opvang of hulpverlening zorgt dit voor verschillende vormen van overlast met grote leefbaarheidsproblemen tot gevolg. In contrast met de hyperindividualisering van de zorg hebben we volgens Paul Verhaeghe vandaag meer dan ooit een vermaatschappelijking van de zorg nodig. Maar Vanden Heuvel vraagt zich af of het concept van de vermaatschappelijking van de zorg niet te veel uitgaat van het perspectief van de overheid en te weinig vanuit het gezichtspunt van de burgers.
KANSEN EN BEDREIGINGEN KANSEN Het beleid schenkt meer aandacht aan eerstelijnsgezondheid en gezondheidspreventie De vergrijzing van de bevolking, de opkomst van chronische aandoeningen (stijging multimorbiditeit), de multiculturalisering, de sociale gezondheidskloof,… stellen nieuwe uitdagingen aan de organisatie van de gezondheidszorg. (De Maeseneer en Nuyens, Sampol 01/14, jrg 21, jan 2014) Europees niveau Als antwoord op deze ontwikkelingen publiceerde Het Europees Bureau van de Wereldgezondheidsorganisatie recent het rapport Europees rapport ‘Health 2020: European Policy Framework and Strategy for the 21st Century, waarin de eerstelijnszorg als hoeksteen van een modern gezondheidssysteem naar voor wordt geschoven. Vlaams niveau Minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin Jo Vandeurzen heeft tijdens zijn legislatuur twee conferenties over eerstelijnsgezondheidszorg georganiseerd. De notie ‘verbinden’ vormde de rode draad; verbinden van patiënt en zorgverstrekkers en zorgverstrekkers onderling, samenwerkingsverbanden in multidisciplinariteit, financiële toegankelijkheid van eerstelijnszorg voor sociaal economisch zwakkeren garanderen, verbinden van geestelijke gezondheidszorg met de eerstelijn, verbinden van preventie en curatie in de eerstelijn, vermaatschappelijking van de zorg door een grotere betrokkenheid van de samenleving op zorg voor gezondheid en welzijn. (vertaling in een 10 punten actieprogramma) Erkenning van de rol van wijkgezondheidscentra in het regeerakkoord 2009-2014 ‘De rol van de wijkgezondheidscentra in kansarme buurten wordt versterkt en uitgebreid, met het oog op het dichten van de gezondheidskloof voor mensen met een laag inkomen. Ze worden erkend als centra met speciale expertise in de buurgerichte gezondheidspromotie en eerstelijnszorg voormaatschappelijk kwetsbare groepen.’
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
108|149
Nieuwe (beperkte)kansen door de zesde staatshervorming Dit veronderstelt de overdracht van een aantal gezondheidsbevoegdheden van de federale staat naar de deelstaten. Dit maakt het mogelijk om bijvoorbeeld de sociaaleconomische ongelijkheid in de gezondheids(zorg) terug te dringen en nieuwe accenten met betrekking tot de eerstelijnsgezondheidszorg en preventie te leggen. Vlaanderen krijgt bijv. door de overdracht van Impulseo een instrument in handen om de schaarste aan huisartsen in bepaalde regio’s (150 gemeenten zonder huisarts in 2013) bij te sturen. Het merendeel van de curatieve interventies blijft echter in een federale context van de negotiatie via bilaterale overeenkomstencommissies. Onderhandeling binnen verschillende beleidscontexten is uiteraard niet geschikt om geïntegreerde zorg en samenwerking te realiseren. Ook de topman van het Riziv verklaarde onlangs dat door de uitvoering van de staatshervorming er versterkt ingezet kan worden op gezondheidspreventie. ‘Nu betaalt de ziekteverzekering de kosten als mensen ziek zijn, maar het is beter om mensen gezond te houden’. Lokale niveau Ook op het lokale niveau is er een toenemende aandacht voor gezondheid. Veel gemeenten ontplooien een werking binnen het concept ‘gezonde gemeente’ en beschikken over gezondheidsambtenaren. Zij spelen een belangrijk rol bij welzijn en gezondheidsoverleg.
Diverse actoren met belangstelling en/of inzet rond het verhogen van eerstelijnsgezondheidszorg Vereniging van Wijkgezondheidscentra De Vereniging van Wijkgezondheidscentra bundelt 23 wijkgezondheidscentra die laagdrempelige en kwaliteitsvolle eerstelijnszorg aanbieden. Belangrijke uitganspunten van deze centra zijn toegankelijkheid (financieel, cultureel, fysiek…) interdisciplinaire samenwerking, een integrale benadering, de aandacht voor gezondheidspromotie, de inbedding in de wijk en de samenwerking met lokale overheden en partners uit zorg en welzijn. Zij streven naar de verdere ontwikkeling van het concept wijkgezondheidscentrum. Bijgevolg is het een belangrijke partner om de huidige ongelijkheid in gezondheid verder te bestrijden. Betrokkenheid van meerdere stakeholders Op het terrein hebben heel wat personen en instanties er alle belang bij om de gezondheidskloof te dichten en een goed functionerende eerstelijnsgezondheidszorg uit te bouwen. Grosso modo kunnen er 4 grote groepen van stakeholders onderscheiden worden: • Patiënten: kwetsbare groepen een stem geven in de ontwikkeling van oplossingen.
Toenemende rol voor patiëntenverenigingen. • Zorgverstrekkers: huisartsen en verpleegkundigen, thuisdiensten, mantelzorgers • Welzijnsorganisaties: Centra voor Algemeen Welzijnswerk, OCMW’s, Geestelijke
Gezondheidscentra, mutualiteiten • Overheden: bevoegdheden zitten zowel op het lokale, provinciale, Vlaamse als federale niveau
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
109|149
THEMA GEZONDHEID EN DE SECTOR SAMENLEVINGSOPBOUW In de sector stellen we een groeiende belangstelling vast voor het thema gezondheid met de klemtoon op kwaliteitsvolle en toegankelijke eerstelijnsgezondheidszorg. Kennis en ervaringen met een participatieve collectieve aanpak, wijkgerichte benadering en netwerkvorming met andere partners op lokaal en Vlaams niveau zijn een troef voor de sector Samenlevingsopbouw om op het vlak van gezondheid een succesvolle bijdrage te kunnen leveren. Tot nu toe is het nog niet opgenomen in alle meerjarenplannen van de regionale instituten. De bestaande praktijk kan hierbij inspirerend zijn. Nieuwe invalshoeken kunnen uitgetest worden.
HUIDIGE OPBOUWWERK PRAKTIJK De sector Samenlevingsopbouw werkt mee aan het realiseren van het recht op gezondheid voor maatschappelijk kwetsbare groepen met specifieke aandacht voor het dichten van de gezondheidskloof in ons land. De huidige praktijk werd in het eigen rapport ‘Recht op gezondheidaanpak van gezondheidskloof’ in beeld gebracht. De huidige praktijken vallen onder de volgende noemers: 1.
Stem geven aan maatschappelijk kwetsbare groepen bij het uitstippelen van een beter gezondheidsbeleid door middel van participatie en dialoog met de doelgroep. Maatschappelijk kwetsbaren versterken om deel te kunnen nemen aan diverse fora van gezondheidsoverleg of hen hierin te vertegenwoordigen.
2.
Categoriale benadering. Vanuit een specifieke doelgroep (bijv. mensen zonder papieren) gezondheidsdrempels in kaart brengen en knelpuntfiches opmaken met het oog op het beïnvloeden van diverse beleidstafels.
3.
Financiële drempels verlagen door onder meer een gerichtere en ruimere bekendmaking van de derde betalingsregeling en het proactief toekennen van het OMNIO-statuut.
4.
Wijkgerichte aanpak, waarin gezondheid een belangrijke aanpak is om te werken aan het wegwerken van achterstelling.
5.
Oprichting van Wijkgezondheidscentra binnen het kader van een wijkgerichte aanpak, als waarborg voor een toegankelijke en bereikbare eerstelijnsgezondheidszorg, en de invoering van het systeem van fortaitaire geneeskunde.
6.
Ondersteunen van en/of samenwerken met diverse kleine en grote groepspraktijken of wijkgezondheidscentra die interdisciplinair en wijkgericht werken met het oog op de versterking van de eerstelijnsgezondheidszorg.
7.
Opzetten van experimenten en innovatieve praktijken om kwaliteitsvolle en toegankelijke eerstelijnsgezondheidszorg uit te bouwen in landelijke regio’s, zoals een landelijk gezondheidscentrum met het model van wijkgezondheidscentra als inspiratiebron.
8.
Gezondheidspromotie en ziektepreventie via een ‘community based’ benadering, ingebed in geïntegreerde basisvoorziening; een duurzame gedragsverandering met het accent op samen doen in plaats van overtuigen en dit in samenwerking tussen diverse sectoren zoals welzijn, gezondheid, sport en vrije tijd. Een goede illustratie hiervan is het project Bewegen op Voorschrift.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
110|149
NIEUWE PRAKTIJK Indien gezondheid een speerpunt zou worden binnen de sector, welke sporen zouden er versterkt kunnen worden of welke nieuwe sporen zouden er bewandeld kunnen worden? Die vraag werd voorgelegd aan de werkgroep gezondheid van de sector Samenlevingsopbouw. Naast de nu reeds bestaande praktijk (zie de bovenvermelde 8 punten) kwamen volgende items aan bod:
Link Welzijn-gezondheid Momenteel bestaat er een groot schot tussen de sectoren welzijn en gezondheid. Welzijn is vooral aanbodgericht, gezondheid is vraag gestuurd. Deze twee sectoren zouden meer met elkaar verbonden moeten worden. Samenlevingsopbouw zou hier op het projectniveau verbindingen kunnen leggen zoals bijv. bij de formule van dorps- en wijkrestaurants in de stad of op het platteland, waar gemeenschapsinitiatieven worden opgezet om de vereenzaming en sociaal isolement van (oudere) mensen te doorbreken.
Instrumentarium voor huisartsen Vanuit Samenlevingsopbouw zouden er vanuit de praktijk instrumenten kunnen aangereikt worden om betere en aangepaste hulp te bieden aan kwetsbare groepen (bijv. meer bewegen in plaats van medicaliseren).
Huis van het kind Het ‘Huis van het kind’ is een geprivilegieerde partner voor het opbouwwerk om mee samen te werken. Zij bereiken alle kinderen onder de drie jaar in het kader van hun preventieve en opvoedkundige taak. Het is bijgevolg een ideale partner om acties rond preventieve gezondheidszorg mee op te zetten.
Categoriale benadering Specifieke doelgroepen zoals bijv. mensen zonder papieren ondervinden heel wat drempels om gezondheidszorg te bekomen. Een complexe procedure moet hiervoor doorlopen worden. Vanuit projecten zouden hiervoor de nodige aanbevelingen kunnen gebeuren door o.a. het in kaart brengen van de bestaande gezondheidsdrempels. Deze oefeningen zou voor diverse ander groepen ook kunnen gemaakt worden.
Bronnen: • Lieven Annemans, De prijs van uw gezondheid, Lannoo Campus, 2014 • Yvo Nuyens en Hugo De Ridder, Dokter, ik heb ook iets te zeggen, Lannoo, 2013 • Jan De Maeseneer en Yvo Nuyens, Eerstelijnsgezondheidszorg: klaar voor de uitdaging?, Sampol
2014, p95-102 • Gerard Hautekeur, Recht op gezondheid, aanpak van de gezondheidskloof. Resultaten van een
verkenning, Samenlevingsopbouw Vlaanderen, September 2012.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
111|149
VOEDING
TRENDS EN EVOLUTIES Voedselhulp Ondanks de grote welvaart in Vlaanderen, leeft nog 1 op de 10 Vlamingen onder de armoedegrens. Zo hebben mensen die met een leefloon moeten rondkomen het erg moeilijk. Het leefloon bedraagt 70% van wat beschouwd wordt als nationale drempel voor risico op armoede. Heel wat mensen doen dan ook een beroep op aanvullende steun en bijkomende materiële hulp. Voedselhulp vormt voor veel mensen in armoede een essentieel onderdeel van die materiële steun. In 2012 bereikten de Voedselbanken 122.000 minderbedeelden.
Voedseloverschotten Aan de ene kant is er dus armoede en voedseltekort, maar aan de andere kant zijn er grote hoeveelheden voedseloverschotten en –afval. Elk jaar wordt er wereldwijd 1,3 miljard ton voedsel weggegooid, wat een derde van het geproduceerde voedsel vertegenwoordigt. Tegen 2020 zullen alle Europeanen samen jaarlijks 126 miljoen ton voedsel weggooien, aldus de Europese Commissie, tenzij actie ondernomen wordt om dit een halt toe te roepen. In Vlaanderen gaat het jaarlijks om ongeveer 2 miljoen ton. De grootste verliezen doen zich voor in de landbouwsector en de voedingsindustrie. Maar opvallend daarbij is ook de grote omvang van voedselverlies bij de huishoudens. Alleen al in de huishoudelijke zak voor restafval verdwijnt elk jaar 35.000 ton consumeerbaar voedsel.
Paradox We worden geconfronteerd met een schrijnende paradox. Enerzijds enorme voedseloverschotten, anderzijds de vaststelling dat steeds meer mensen in armoede een beroep moeten doen op verschillende vormen van voedselhulp. De vraag is natuurlijk of voedseloverschotten gebruikt moeten worden om armoede te bestrijden. Dienen mensen in armoede zich tevreden stellen met de voedseloverschotten die onze maatschappij produceert? Of kan voedselhulp als springplank voor structurele armoedebestrijding ingezet worden? Atelier de Stad Gent lanceerde begin 2014 een publieke oproep met als thema: 'Niets is verloren'. Iedereen kon inschrijven met voorstellen, bijdragen, kennis en informatie. Meer dan 100 stedelingen reageerden hierop.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
112|149
Groeiende bewustwording Wereldwijd groeit het besef dat voedselverspilling niet langer kan. Ook in eigen land worden initiatieven genomen tegen deze voedselverspilling. Denk hierbij maar aan het Atelier de Stad in Gent dat begin 2014 een publieke oproep lanceerde met als thema ‘Niets is verloren’. Meer dan 100 stedelingen reageerden met voorstellen. Binnen die campagne werd op 20 september het ‘Niets is verloren-Festival’ georganiseerd, dat gebaseerd is op het Feeding The 5000-principe. Voor 5000 Gentenaars werd die dag gekookt met voedseloverschotten. Bewustwording groeit, maar het koopgedrag volgt (nog) niet. Tot de helft van de consumenten zegt dat ze thema’s als gezondheid, milieu en eerlijke handelsrelaties belangrijk vinden. Toch zet blijkbaar maar een klein percentage die bezorgdheid ook om in een aangepast koopgedrag. Alles in de schoenen schuiven van de consument is natuurlijk zeer eenzijdig. Het wordt tijd dat we als samenleving de spelregels herbekijken. Overheden hebben de macht om de lijnen van het speelveld te trekken. Supermarkten zijn door hun schaal bondgenoten om duurzame producten tegen scherpe prijzen in de markt te zetten. Er is daarnaast door slimmere samenwerking tussen supermarkten, voedingsbedrijven en boeren om aan efficiëntie te winnen. Een betere samenwerking in de keten kan een belangrijke bijdrage leveren tegen voedselverspilling.
Van Caritas naar structurele armoedebestrijding In Vlaanderen zijn er al tal van noodhulpinitiatieven, gaande van voedselpakketten, maaltijden, en kledij. Het is een directe, individualiserende methode van armoedebestrijding. Vormen van noodhulp zullen altijd noodzakelijk blijven, denk maar aan acute hulp bij rampen. Toch is het gevaar niet denkbeeldig dat er een vorm van afhankelijkheid ontstaat bij diegene die de hulp ontvangt en op die manier de sociale uitsluiting van mensen in armoede bestendigt. Vanuit verschillende sociale organisaties, waaronder diverse instituten van Samenlevingsopbouw, wordt er gewerkt met het model van Sociale Kruideniers. Die bieden kwaliteitsvolle voeding en basisproducten aan tegen sterk verminderde prijzen. Mensen hebben hier wel een keuzevrijheid en ze betalen ook voor hun producten. Hierdoor worden ze als klant benaderd en gerespecteerd.
ONZE PRAKTIJK IN BEELD In het huidige meerjarenplan heeft geen enkel regionaal instituut een apart programmaspoor rond voeding. Dit neemt niet weg dat er diverse instituten een uitgebreide en toonaangevende werking rond voeding hebben. Meestal kadert dit dan binnen een breder programmaspoor zoals bijvoorbeeld armoedebestrijding, gezondheid en werken in aandachtsgebieden. We zetten hieronder enkele voorbeelden of modellen in de kijker:
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
113|149
BASISACTIVITEITEN ROND VOEDING In heel wat basiswerkingen/wijkwerkingen worden er binnen de sector Samenlevingsopbouw activiteiten rond gezonde voeding ontplooid. Denk hierbij aan het samen bereiden van gezonde maaltijden in buurthuizen en sociale woonwijken, het samen telen van groenten en kruiden in volkstuintjes. Het bespreekbaar maken van gezonde voeding voor een kwetsbare doelgroep in een wijkgezondheidscentrum.
DORPSRESTAURANTS Samenlevingsopbouw RIMO Limburg en Samenlevingsopbouw West-Vlaanderen staan aan de wieg van de ontwikkeling van dorpsrestaurants in hun respectievelijke provincie. Men kan er terecht voor een volwaardige en gezonde maaltijd tegen een voordelige prijs die voor mensen in armoede haalbaar is. Voeding is een middel om mensen samen te brengen op een heel laagdrempelige manier. Het zijn ontmoetingsplaatsen die mensen uit hun sociaal isolement halen. Beide instituten bundelden hun kennis en schreven een draaiboek voor de opstart en organisatie van een dorpsrestaurant. Elementen als draagvlak, participatie van vrijwilligers, modaliteiten en het kostenplaatje komen hierbij aan bod. De werking rond dorpsrestaurants brengt doorgaans een hele dynamiek op gang die het restaurant overstijgt. In West-Vlaanderen bijvoorbeeld ontstonden ze als een spin-off van de zorgnetwerken; zijnde een lokale voorziening die een aanvullend dienstenaanbod brengt bij kwetsbare mensen. In Limburg groeide dit uit tot het ondersteunen van de koepelwerking van dorpsrestaurants en werd het een stimulator voor tal van andere projecten, zoals o.a. de Week van Verbondenheid tegen Eenzaamheid met als blikvanger de Langste Eettafel, waar de deelnemers aan maaltijden worden samengeteld en virtueel met elkaar verbonden.
SOCIALE KRUIDENIERS We gaan dieper in op het model van Sociale Kruideniers omwille van het feit dat binnen verschillende regionale instituten de visie en werkwijze ervan in grote mate de leidraad van de werking rond voeding vormt.
Visie Sociale kruideniers werken onder het motto ‘Noodhulp onder protest’. Noodhulp kan niet bestaan zonder perspectief op structurele verandering in het kader van armoedebestrijding. Samen met mensen in armoede wordt er geijverd voor een menswaardig inkomen voor iedereen, zodat voedselhulpinitiatieven in de toekomst geen bestaansreden meer hebben. Bovendien verzetten de sociale kruideniers zich tegen overproductie en voedselverlies. Aan de overheden wordt gevraagd om een actieve rol op te nemen in het terugdringen van overproductie en voedselverlies. Dit via het sensibiliseren van diverse schakels in de voedselketen en het ondersteunen van initiatieven die voedselverlies tegengaan.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
114|149
Ondanks acties op verschillende niveaus in de voedselketen is voedselverlies onvermijdelijk. Daarom is het van belang dat dit voedsel een nieuwe bestemming krijgt of verwerkt wordt in/tot kwalitatieve voeding. De sociale kruideniers willen een mentaliteitswijziging teweegbrengen in de manier waarop in Vlaanderen aan noodhulp wordt gedaan. Mensen hebben keuzevrijheid en betalen voor hun producten. Hierdoor worden ze als klant benaderd en gerespecteerd. Dit in tegenstelling met voedselbedeling waar mensen tevreden moeten zijn met wat hen aangeboden wordt. Als mensen betalen voor hun zelfgekozen producten heeft dit een positief effect op hun eigenwaarde. Op die manier werken sociale kruideniers vanuit een emancipatorische visie. Hoe wordt er gewerkt? De sociale kruidenier is een winkel, de klanten zijn mensen in armoede. Een objectieve toetsing op basis van duidelijke criteria bepaalt of iemand klant kan worden. Deze toetsing gebeurt door een toe-leider of sociale dienst zoals een OCMW en CAW. Klanten kiezen uit kwaliteitsvolle basisproducten en betalen ervoor. Onder basisaanbod wordt verstaan de producten die elke persoon nodig heeft om menswaardig te kunnen leven. Dit omvat voeding, hygiënische- en verzorgingsproducten. De producten worden verkocht onder de marktprijs. Er wordt vraaggericht gewerkt: het aanbod wordt aangepast aan de noden van de klant.
Ontmoetingsplaats De sociale kruidenier is een ontmoetingsplaats voor mensen in armoede. Leven in armoede is vaak eenzaam en stressvol. Een plek waar mensen elkaar kunnen ontmoeten en een luisterend oor vinden, is een even belangrijk onderdeel van de werking. De ontmoetingsruimte is ook nuttig om mensen te informeren, te sensibiliseren en door te verwijzen naar andere hulpverleners. Sociale kruideniers zijn door hun laagdrempelig karakter ook goed geplaatst om participatief aan de slag te gaan met de doelgroep. De klanten bepalen mee welk assortiment van producten er aangeboden wordt en hoe de werking vorm krijgt.
Link met arbeid Mensen in armoede worden ook aangesproken op hun capaciteiten. Ze worden uitgenodigd om mee te werken aan alle aspecten van de werking. Zo bieden sociale kruideniers ook arbeidstrajecten aan in de vorm van vrijwilligerswerk, sociale tewerkstelling of werkervaring. Op die manier wordt een bijdrage geleverd voor een volwaardige sociale integratie van mensen in armoede.
Link met gezondheid In de winkel worden kwalitatieve basisproducten aangeboden (voeding, verzorgings- en huishoudproducten) met specifieke aandacht voor gezonde en verse voeding tegen een lage prijs. Gezonde voeding is vaak niet betaalbaar voor mensen met een beperkt inkomen. Kant-en-klare voeding met weinig voedingswaarde is vaak goedkoper dan verse en gezonde voeding. Sociale kruideniers willen de drempel tot gezonde voeding verlagen, want iedereen heeft recht op toegang tot een gezond leven.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
115|149
VAN SOCIALE KRUIDENIER NAAR DISTRIBUTIEPLATFORM VOOR VOEDSELOVERSCHOTTEN Verschillende regionale instituten zijn erg gewonnen voor het model van sociale kruidenier, maar vinden na verloop van tijd de schaal van werken te klein om veel mensen te kunnen bereiken. Samenlevingsopbouw Gent zet sinds januari 2010 middelen in op de uitbouw van een sociale kruidenier Pannestraat. Sinds de opstart van de winkel konden al meer dan 300 gezinnen gebruik maken van het aanbod. Op lokaal niveau wordt nauw samengewerkt met SIVI, een Vereniging Waar Armen het Woord Nemen. In een stuurgroep met SIVI, de CAW’s, OCMW, Stad Gent-Dienst Werk, Straathoekwerk wordt nagedacht over een coöperatief winkelmodel van Sociale Kruideniers op Gents niveau. In Leuven zit RISO Vlaams Brabant sinds 2011 in een stuurgroep samen met CAW Leuven, ’t Lampeke en Leren Ondernemen om het model van Sociale Kruidenier uit te bouwen op provinciaal niveau. In Limburg gaf de vorige Vlaamse regering Samenlevingsopbouw RIMO Limburg de opdracht en de middelen om een nieuw distributiemodel voor Limburg uit te werken, dat moet instaan voor het inzamelen, centraliseren en opnieuw verdelen van gezonde voeding. Het opzetten van een distributieplatform vergt een grote logistieke inzet. Denk hierbij maar aan het vervoer, opslag en koeling van het voedsel. Hiervoor wil men gebruik maken van de expertise die aanwezig is bij sociaal economiebedrijven zoals bijvoorbeeld De Wroeter. Verder wordt er voor de ontwikkeling van het model maximaal samengewerkt met partners zoals Trefpunt Armoede, de Sint-Vincentius-beweging Limburg, de Kringwinkel, en vele andere sociaal-culturele en sociale diensten. Zodra het model is uitgewerkt, kan dit over heel Vlaanderen uitgerold worden. RIMO Limburg is bereid hierin een trekkersrol op te nemen.
KANSEN EN BEDREIGINGEN KANSEN Mobiliserend Voeding is een laagdrempelig werkingsthema. Het raakt veel mensen en het is een verbindende factor. Het brengt mensen samen. Verspilling van voedsel beroert bovendien hoe langer hoe meer de publieke opinie.
Innoverende praktijken Het thema voeding biedt kansen tot het uitwerken van experimentele praktijken (dorpsrestaurants, sociale kruidenier, distributieplatforms) die een voorafbeelding zijn van nieuwe, gewenste spelregels die we willen verankeren in de samenleving. Het model ‘sociale kruidenier is een toekomstgerichte invalshoek die verder gaat dan Caritas.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
116|149
Beleidsimpact Het thema biedt mogelijkheden tot beleidswerk in functie van het realiseren van structurele en duurzame verandering. Samen met de doelgroep wordt gepleit voor een toereikend minimuminkomen zodat mensen niet langer een beroep moeten doen op voedselbedeling, maar zelfstandig kunnen beslissen wat ze als voeding en onderhoudsproducten aankopen.
Interesse van de overheid Voeding is een thema dat vanuit de overheid een toenemende interesse wegdraagt, onder meer in het kader van armoedebestrijding. Ook vanuit Europa. 2014 is het jaar ter bevordering van de duurzaamheid van de voedselketen om verspilling tegen te gaan.
Linken met andere thema’s Voeding heeft een link met andere thema’s zoals gezondheid, opleiding en tewerkstelling, armoedebestrijding.
Netwerking Samenwerking met andere partners die gedeelde maatschappelijke ambities beogen is aanwezig en geeft kansen om verder te werken aan een zo breed mogelijk draagvlak. We denken hierbij aan organisaties zoals OCMW’s, gemeentebesturen, CAW’s en verenigingen waar armen het woord nemen.
Specificiteit van het opbouwwerk Binnen het model van de sociale kruidenier wordt er gemikt op de realisatie van de twee kernopdrachten van Samenlevingsopbouw. Namelijk de agogische en de politieke. Bij de agogische opdracht ligt de klemtoon op het ondersteunen en versterken van de doelgroep via ontmoeting, participatief werken met de doelgroep, kansen creëren via vrijwilligerswerk, doorstroming naar sociale economie. Binnen de politieke opdracht worden mensen gestimuleerd om te participeren aan het beleid. Samen met de klanten wordt er gepleit voor het recht op een volwaardig inkomen. Het uitgangspunt is dat iedereen in staat moet zijn om betaalbare, kwaliteitsvolle en gezonde voeding te kopen zodat voedsel ondersteunende initiatieven overbodig worden.
Koppeling van projecten Werken met het model Sociale Kruidenier biedt kansen om deze werking te koppelen aan andere projecten waar men samenwerkt aan voeding: volkstuintjes, sociale werkplaatsen en dorpsrestaurants.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
117|149
BEDREIGINGEN Gevaar van Institutionalisering De geplande bezuinigingen van de nieuwe Vlaamse regering zullen in de toekomst de nood aan individuele hulpverlening vergroten. Opletten dat het model van ‘sociale kruidenier’, naast voedselhulp, niet teveel geïnstitutionaliseerd wordt. Zo geef je de overheid een excuus in handen om het armoedeprobleem niet structureel aan te pakken.
Bestendiging in armoedevoorzieningen Ondanks het feit dat het model van Sociale kruidenier een alternatief biedt voor de klassieke voedselbedeling en een emancipatorisch effect heeft, blijft het hoe dan ook toch nog een model waar mensen met een laag inkomen zich blijven bewegen in het voorzieningencircuit van armoede(bestrijding). Een inkomensverhoging zou hen daarentegen wel een beter uitzicht bieden om zich te integreren in de samenleving.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
118|149
ONDERWIJS
TRENDS EN EVOLUTIES + KANSEN EN BEDREIGINGEN Bij de uitwerking van het thema onderwijs wordt bij ieder van de trends ook onmiddellijk geschetst welke kansen of bedreigingen dit inhoudt voor de doelgroep.
1. Stijgend aantal geboortes in kansarm gezin In het Vlaams Gewest is er een stijging van het aantal geboortes in kansarme gezinnen. Die zijn niet gelijkmatig verdeeld over heel Vlaanderen. Een aantal steden en gebieden vertonen eerder grote concentraties. Zie info (p. 113 tot en met 122) rapport K&G 2012 http://www.kindengezin.be/img/Het_kind_in_Vlaanderen_2012.pdf
Bedreiging Die evolutie zal in eerste instantie een weerslag hebben op de leerlingeninstroom in het kleuter- en lager onderwijs voor de komende 10 jaar: verhoogd armoederisico’s in bij voorbeeld eenoudergezinnen. En bijgevolg is er nood aan betere, sterkere omkadering voor de basisschool.
Kans Inspelend op de stijgende aandacht inzake kinderarmoede kunnen we scholen en beleidsmakers appelleren om meer op die basisscholen in te zetten. En kunnen we onze ruime expertise in de diverse domeinen (o.a. participatie, grondrechten) ter beschikking stellen.
2. Focus op het lokale niveau 2.1. Autonomie van schoolbesturen/inrichtende machten Scholen zijn zeer autonoom in de uitbouw en de werking van hun voorziening. Dit weerspiegelt zich in 1. Aanwending SES-middelen Dat de aanwending van middelen gebaseerd is op de Sociaal Economische Status (SES) van de gezinnen van de leerlingen en dat de betoelaging van scholen sinds 1 september 2012 gewijzigd is, is nog onvoldoende bekend bij niet-onderwijspartners (noch bij leerkrachten zelf). De omkadering van het kleuteronderwijs wordt gelijkgeschakeld met die van het lager onderwijs (= opwaardering kleuteronderwijs). Het systeem van GOK-lestijden, GOK+ lestijden, Rand- en Taallestijden vervalt. Scholen krijgen ook niet langer bijkomende lestijden voor bewegingsopvoeding. In het kleuteronderwijs mag men pas ‘hertellen’ na de krokusvakantie (= is toename instroom verrekenen).
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
119|149
Voortaan krijgt de school een basispakket dat bestaat uit
Lestijden volgens de schalen (aantal leerlingen)
Lestijden die gegenereerd worden op basis van achtergrondkenmerken van de leerlingen. Die kenmerken zijn vastgelegd in de SES-indicatoren. Scholen die veel leerlingen in hun populatie tellen die scoren op SES-indicatoren, hebben een beduidend hogere omkadering dan scholen die minder van deze leerlingen tellen.
Dit basispakket is voortaan een ‘ongekleurd’ pakket (school beslist daar autonoom over). Voorheen dienden sommige middelen voor welbepaalde doeleinden in de school ingezet te worden. Met dat basispakket dat aangevuld wordt met andere ‘aanvullende’ lestijden godsdienst of lestijden om met anderstalige nieuwkomers te werken, met punten (ICTpunten, punten beleidsondersteuning, zorgpunten, uren kinderverzorging) moet men de school runnen. Werkingsmiddelen Daarnaast krijgen scholen ook werkingsmiddelen. Ook die middelen worden deels berekend op basis van de SES-indicatoren. Scholen met veel SES-leerlingen krijgen beduidend meer werkingsmiddelen dan scholen die weinig van deze leerlingen in hun populatie tellen. Met het basispakket en de werkingsmiddelen moet de school haar beleid waar maken. GOK is niet weg Er wordt niet meer gewerkt met GOK-lestijden en GOK+ lestijden. Scholen moeten dus niet langer een vastgelegde cyclus volgen, ze moeten niet meer verplicht aan een aantal thema’s of clusters werken en ze krijgen ook niet langer aparte GOK-controle door de inspectie. Scholen moeten nu wel in hun schoolwerkplan aangeven hoe ze via onder meer hun gelijke onderwijskansenbeleid, werken aan de optimale leer- en ontwikkelingskansen van al hun leerlingen. GOK vormt dus een onderdeel van het SWP. (Bron: VVKBaO uiteenzetting van 28 oktober 2012, Aroma BXL)
Kansen Dit biedt kansen omdat de school nu heel gericht kan inzetten op de problematieken die ze, gekoppeld aan haar schoolpopulatie, ondervindt. SES-uren kunnen bijvoorbeeld ingezet worden voor extra-ondersteuning (Zie bv. positief verhaal van Denderleeuw op de Signaaldag ZVI van 13 december 2013).
Bedreiging De controle over de besteding van die SES-middelen gebeurt via de doorlichting (minimaal een keer om de tien jaar). Enkel via de ‘inspraakronde’ in de schoolraad krijgt men als ouder zicht op de keuzes die gemaakt zijn in die welbepaalde school. Niet eenvoudig om zicht te krijgen op de inhoud van het schoolwerkplan.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
120|149
2.
Schoolreglement Pedagogisch project (PP) en engagementsverklaring ouders zijn erin vervat en inschrijving is pas rechtsgeldig indien de ouder ondertekent voor akkoord met PP en schoolreglement. Het document bevat rechten en plichten van de ouders/leerling en verduidelijking van het engagement van de school.
3.
Inschrijvingsdecreet In meer en meer steden en gemeenten wordt met een aanmeldingsprocedure gewerkt om een school te kiezen. De procedure is verschillend van gemeente tot gemeente. Zelfs in eenzelfde stad kan je verschillende inschrijfmomenten hebben (zie Brussel sec-onderwijs) Of zelfs per net is er een andere aanpak, bij voorbeeld Roeselare: Stedelijk onderwijs werkt met aanmeldingsprocedure via computer (google-format) met ingangsdatum, het GO! en de scholen van het vrij onderwijs werken niet mee en hanteren dan ook andere startdata. http://www.focus-wtv.be/nieuws/algemeen/inschrijvingen-stedelijk-basisonderwijs-inroeselare-op-basis-van-google-maps/article-4000498916134.htm Er is geen algemene lijn te trekken want er zijn ook gemeenten waar geen aanmeldingsprocedure bestaat. Dit is verwarrend, onoverzichtelijk.
Kans De kans wordt effectief groter dat een kind uit de kwetsbare groep wel een plaats op de school krijgt, maar dit komt pas na de rondes broers en zussen en eigen personeel. Er blijven dus relatief gezien niet zoveel plaatsen over voor bijsturing.
Bedreiging Betwistingen dienen door de ouders zelf in gang gezet in eerste instantie naar het LOP en indien geen overeenstemming bij de commissie leerlingenrechten. Het komt er op aan om voor mensen uit de doelgroep de lokale relevante informatie en stappen aangaande de aanmeldingsprocedures kenbaar te maken en hen te begeleiden bij deze procedure indien gewenst/nodig. Wat bij klachten? Eerst via de cel bemiddeling van het LOP en indien geen akkoord via de commissie leerlingenrechten. Het gezin staat er alleen voor. Klacht enkel ontvankelijk indien je wenst op dezelfde school te blijven waarvoor je koos. Als je uit vrees voor represailles toch naar een andere school wenst te gaan is de zaak onontvankelijk. Veel klachten komen daardoor niet boven water. Perverse neveneffecten van het inschrijvingsdecreet. De koepel van het gemeentelijke en stedelijk onderwijs (OVSG) stelt enkele neveneffecten aan de kaak. En pleit tevens voor multifunctionele scholen. http://www.tijd.be/dossier/mobiliteit/Aantrekkelijke_scholen_liggen_in_aantrekkelijke_bu urten.9466072-2336.art
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
121|149
4.
Kosten op school Voor het basisonderwijs geldt de maximumfactuur en dienen alle materiaal en benodigdheden om de eindtermen te behalen door de school gratis aan de leerling aangeboden te worden. Voor het secundair geldt de maximumfactuur niet en dient onderhandeld te worden met de school om eventueel uit een sociaal fonds op school te putten of voorziet de school in een stelsel van huurboeken. Voor technische en beroepsopleidingen kan het materiaal of sommige stages financieel een drempel vormen. Of algemeen de aanschaf van een tablet of laptop voor schoolgebruik. http://www.ond.vlaanderen.be/zorgvuldigbestuur/faq.htm
Bedreiging/kans Om deze technische middelen in te voeren dient de school een participatie-traject te volgen in de schoolraad. We stellen vast dat veel ouders niet op de hoogte zijn van dit traject of dat de schoolraad soms onvoldoende duidelijk de zaak laat voorkomen. Bij de inschrijving worden kinderen en hun ouders voor deze meer-uitgave geplaatst. Bijsturen/wijzigen dient via de schoolraad en via een inspraakweg door de ouders zelf in de school ‘bevochten’ te worden. Iedere ouder heeft het recht om klachten inzake deze problematiek voor te leggen aan de commissie behoorlijk bestuur van de Vlaamse Gemeenschap. http://www.ond.vlaanderen.be/zorgvuldigbestuur/
Kans Vanaf het schooljaar 2014-2015 treedt de automatische toekenning van de schooltoelage in werking.
5.
Lestijden-Pakket LTP Sinds 1985 kan elke school autonoom beslissen over de aanwending van haar lestijdenpakket. Dit zijn de uren waaruit men kan putten om lesambten te organiseren. Elk schooljaar wordt het lestijdenpakket bepaald op basis van de instroom van het vorig schooljaar en leerlingenkenmerken (hangt samen met vorig luikje SES). Dit biedt de mogelijkheid aan de school om flexibele groepen te vormen, te schuiven met extra-uren (cfr. praktijkvoorbeelden scholen op Signaaldag ZVI: Denderleeuw / Sint-Joostaan-zee e.a. )
6.
Ouderparticipatie De overheid benadrukt steevast dat de school via haar schoolraad de ouders optimaal dient te betrekken. In de communicatie van de overheid wordt dit ook vaak aangegeven:
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
122|149
vb. het bewaken van het sociaal beleid op de school dient door de ouders te gebeuren door agendering, bespreking op de schoolraad. Enz.
Kans Via bewustwording bij middengroep-ouders en krachtige kansenouders kan meer aandacht voor sociaal beleid van die specifieke school in de praktijk omgezet worden.
Bedreiging Gezien de specifieke (gezags-)relatie school-leerkracht-kind is het voor ouders niet zo evident om in te gaan tegen bepaalde praktijken van de school/leerkracht. Tevens zijn vele directies en scholen nog onvoldoende overtuigd en vertrouwd met de positieve gevolgen voor de leerkrachten, kinderen en ouders van een goed en performant participatieklimaat op de school heerst.
2.2. CLB Een Centrum voor Leerlingbegeleiding (CLB) is een dienst waarop leerlingen, ouders, leraren en directies gratis een beroep doen voor informatie, hulp en begeleiding. In een CLB werken onder andere artsen, maatschappelijk werkers, pedagogen, psychologen, psychologisch assistenten en verpleegkundigen. Zij vormen een multidisciplinair team. Een CLB is actief op vier domeinen: Leren en studeren Onderwijsloopbaan en studiekeuze Preventieve gezondheidszorg Psychisch en sociaal welbevinden Een leerling begeleiden gebeurt in een sfeer van vertrouwen en dialoog. Het initiatief gaat in principe altijd uit van de vraagsteller. Het CLB start dus pas een begeleiding op nadat een leerling of ouder dat vraagt. Soms komt het CLB in actie omdat verschillende deskundigen (leraar, zorgcoördinator, directie) zich zorgen maken om de leerling. Het CLB zal dan altijd eerst uitdrukkelijk toestemming vragen aan de ouders (voor een leerling jonger dan 12 jaar) of aan de leerling zelf (vanaf 12 jaar, als hij/zij de situatie goed kan inschatten). Begeleiding is een recht. Een ouder of leerling (12 +) kan dus begeleiding weigeren. Het is echter in het belang van de leerling dat er zo snel mogelijk iets gebeurt. CLB-begeleiding is verplicht bij spijbelen en medische onderzoeken. Kans CLB kan partner zijn voor kwetsbare ouders om verandering bij team, leerkrachten teweeg te brengen (vertrekkende vanuit de CLB-kernopdrachten) en de rechten van de leerling te vrijwaren. De CLB’s hebben een gezamenlijke net-overschrijdende website ‘Onderwijskiezer’ ontwikkeld.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
123|149
Onderwijskiezer is bedoeld voor leerlingen, ouders, leerkrachten, CLB-ers, … kortom voor iedereen die op zoek is naar objectieve, onafhankelijke en kwaliteitsvolle informatie over het gehele onderwijslandschap. http://www.onderwijskiezer.be/v2/index.php Bedreiging Kwetsbare leerlingen en ouders kennen onvoldoende de weg naar het CLB en zijn ook onvoldoende op de hoogte van hun ‘rechten’ als ouder. Weinigen weten dat de begeleiding een recht is en op vraag dient opgestart! Bij de studiekeuze blijkt in de praktijk dat ouders nog te weinig weet hebben van de online keuze (onderwijskiezer) of door de CLB-medewerker enkel naar een eigen net-gebonden specifieke school/net of campus wordt verwezen als enige mogelijkheid…
3.
Onderwijs en de Vlaamse overheid 3.1. Beleidskader
Capaciteitsproblemen blijven. Er is een gigantische achterstand in de scholenbouw. Voorbeeld uit interview in vakbondsblad COV: school uit Torhout (WVL) kreeg in 2008 te horen dat de nieuwe middelen aan het huidige ritme voorzien zijn voor het jaar 2028.
Er zijn 70 LOP’s actief ter versterking van Gelijke Onderwijskansen in diverse regio’s. Er dient nog meer overeenstemming gezocht tussen de lokale onderwijsraden en de lokale overlegplatformen. De afgelopen jaren hebben de LOP’s sterk ingezet in de omzetting van het aangepaste inschrijvingsdecreet.
Elk LOP kent zijn eigen dynamiek (van stilstand tot verrijkende aanpak). Vooral niet-onderwijspartners zijn nog steeds vragende partij om meer in te zetten op het versterken van gelijke onderwijskansen in de schoolpraktijk naast de inschrijvingsregelgeving.
De Vlaamse overheid rest (juridisch) geen andere keuze dan de autonomie-regel consequent toepassen: zowel in het aanwenden van de middelen, hoofddoeken, sociaal beleid, schoolkosten (laptops), wordt 1 boodschap gegeven: het is het schoolbestuur dat hierover beslist en verantwoordelijk is.
De Vlaamse overheid bouwt geen scholen. Ze biedt de verschillende netten en inrichtende machten financiële middelen aan om scholen te bouwen. De inrichtende macht en scholengroepen, lokale besturen kunnen wel op eigen initiatief scholen bouwen.
Ook de onderwijskoepels zijn vrijwillige verbanden van autonome inrichtende machten en schoolbesturen. Het GO! neemt daarbij een wat aparte plaats in.
Kansen: Flankerend onderwijsbeleid biedt mogelijkheden om lokaal projecten voor alle scholen op het grondgebied te ondersteunen (projectmiddelen).
3.2. Brede School In Vlaanderen wordt door de Vlaamse overheid niet sturend ingezet op Brede Scholen. Het wordt aan de scholen en scholengemeenschappen overgelaten of ze al dan niet een Brede School willen uitbouwen. Het Steunpunt Diversiteit en Leren ontwikkelde wel onderzoeks-matig een visie op Brede School en heeft publicaties over de impact van een Brede School en het
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
124|149
opzetten van een Brede School. Het ondersteunt de ontwikkeling van Brede School in Vlaanderen en Brussel in opdracht van de minister van Onderwijs, Jeugd, Gelijke Kansen en Brussel (2011-2012-2013-2014). Dit op verschillende vlakken: het onderzoeken van lokale noden, informeren en sensibiliseren over Brede School (door o.a. nieuwsbrief en publicaties) en geven van vormingen/consultancy. http://www.steunpuntdiversiteitenleren.be/nl/themas/brede-school
Kans Zij delen ook onze analyse en aanpak inzake GOK. Hun intro zegt letterlijk: “In een samenleving waar sociale ongelijkheid speelt, kunnen Brede Scholen een belangrijke hefboom vormen in het realiseren van gelijke ontwikkelingskansen. Het verkleinen (van mechanismen) van achterstand en achterstelling kan niet aan één enkele maatschappelijke actor worden toegeschreven. De complexiteit van sociale ongelijkheid vraagt een integrale aanpak. De samenwerkingsverbanden die een Brede School stimuleert, hebben daar een cruciale rol in te spelen.” 4.
Brussel
De Vlaamse Gemeenschapscommissie (VGC) in Brussel zet wel in op Brede Scholen. Sinds 1 september 2013 zijn er 22 Brede Schoolprojecten in Brussel opgezet aangevuld met zes projecten op 1 januari 2014 wat het totaal op 28 brengt. Elk Brede Schoolproject beschikt daarbij over een professionele coördinator die inzake visie, coaching, uitbouw ook onder het Onderwijscentrum Brussel valt. http://www.onderwijscentrumbrussel.be/inhouden/brede-school
Kans Hier zet een centraal overheidsniveau (VGC) met extra-middelen (o.a. om professionele coördinatoren voor de Brede School te voorzien, coaching …) in op een Brede School-aanpak. Daardoor beschikken ze over veel knowhow in deze materie.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
125|149
BETEKENIS VOOR DE PRAKTIJK VAN SAMENLEVINGSOPBOUW Benaderingswijze Voortbouwend op de inhoud van de discussietekst ZVI, benaderen de problematiek vanuit de driehoek school-gezin-samenleving. Tegelijkertijd ingebed in ons referentie- en handelingskader. Precies omwille van onze knowhow op de diverse domeinen (wonen, werk, leefbaarheid, gezondheid,…) kunnen we als samenlevingsopbouw versterkend werken naar kwetsbare ouders en naar de scholen (leerkrachten en directie) en (lokale) samenleving. Gelijke onderwijskansen zijn een zaak van iedereen.
Beleidsmatig en structureel Aandacht voor het promoten van beleidsnetwerken binnen de gemeente, intergemeentelijk en op Vlaams niveau. En tegelijkertijd voor expertisenetwerken rondom een of meerdere scholen (zie onze discussietekst ZVI)
Hoe kan een school het verschil kan maken? Sterke scholen zijn een voorwaarde voor een goed GOK-beleid.
a. Succesfactoren voor schoolsystemen Succesfactoren voor schoolsystemen die internationaal goed scoren (UNICEF België: What do you think? (2012) p.21) http://www.unicef.be/_webdata/project-blog/2013-02-13/HR_Kinderen_en_onderwijs_NL.pdf “Het PISA-onderzoek van de OESO vergelijkt internationaal de prestaties en de ongelijkheid in verschillende schoolsystemen. Daaruit blijkt dat goede scores vooral te maken hebben met het onderwijssysteem, de leerlingenbevolking, eigenschappen van het leerkrachtenteam en de leerprocessen. Wat vooral opvalt, is de mix van de succeselementen. De best presterende schoolsystemen zetten in op vier essentiële factoren: 1.
De hoge kwaliteit van de mensen die leerkracht kunnen worden. Selectieve toetreding tot het beroep, goed loon, kiezen voor kwaliteit in plaats van kwantiteit, goed imago van de job in de samenleving.
2.
Onderwijspraktijken verbeteren op het terrein: praktische vaardigheden in de basisvorming, tutoring voor nieuwe leerkrachten, coaching op school om alle leerkrachten te helpen, directeurs als pedagogische leaders, ervaringsuitwisseling tussen leerkrachten en scholengroepen (ook qua mobiliteit), financieringsfondsen voor onderwijsvernieuwing.
3.
Inzetten op kwaliteitsvolle directieteams: pedagogische vaardigheden voor de coaching van volwassenen; ontwikkeling van leiderschap (pedagogische en veranderingsmanagement); voorrang aan de pedagogische in plaats van de administratieve rol (kwaliteitsvolle dienstverlening), proactief beheer van een reservepool met kandidaten.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
126|149
4.
Inzetten op het slagen van elke leerling om de globale prestatie te verbeteren. Kwaliteitsvol technisch onderwijs ontwikkelen zodat het geen doorverwijsrichtingen worden *”
* Mc Kinsey, How the world’s best-performing school systems come out on top. September 2007.
b. Sterke scholen (Excellent onderwijs, 06/2011, Vernooy-Vollenbroek-Mijs-Gelderblom):
1. 2. 3. 4. 5. 6.
Volgens Neuman e.a. (2006) is een belangrijk kenmerk van excellente scholen dat ze nooit hun schoolpopulatie als excuus voor slechte resultaten gebruiken. Haycock (2007) somt volgende kenmerken van excellente scholen op:
Ze richten zich op wat ze kunnen doen, met name het verbeteren van het onderwijs en niet op het veranderen van het milieu van de kinderen. Ze laten niets aan het toeval over. Ze stellen hoge doelen die gehaald kunnen worden. Ze gaan zeer zorgvuldig met instructietijd om en proberen juist de tijd voor instructie te maximaliseren. Ze houden rekening met de behoeften van de leerlingen. Leerlingen die meer instructie nodig hebben, krijgen die ook. Ze weten dat leerkrachten er veel toe doen en maken van die kennis gebruik. Om die redenen krijgen juist risicoleerlingen hulp van de meest ervaren leerkrachten.
c.
Nicole Vettenburg (Blikopener Samenlevingsopbouw 10 december 2013) stelt dat:
1. 2. 3.
Emanciperende gezags-relatie probleemgedrag bij leerlingen voorkomt. Schoolfactoren belangrijker blijken te zijn dan gezinsfactoren. Schoolkwetsbaarheid ent zich op de culturele kenmerken van het gezin. (Schoolervaringen spelen sleutelrol in proces van maatschappelijke kwetsbaarheid … uit te breiden naar alle maatschappelijke instellingen).
Kan Samenlevingsopbouw een impact hebben op de scholen en leerkrachtenteams? Een van de praktijkantwoorden : bv. ondersteuning van de schoolteams in Sint-Niklaas (S.O. OVL) en de nieuwe convenant (o.a. consultancyopdracht) http://www.samenlevingsopbouw-oostvlaanderen.be/uploads/documenten/Publicaties/Nieuwsbrief%20onderwijsopbouwwerk%20SintNiklaas.pdf
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
127|149
ARBEID TRENDS EN EVOLUTIES Missing link tussen maatschappelijk kwetsbare werkzoekenden en de arbeidsmarkt.
1. Cijfers Vlaanderen telt eind januari 2014 239.973 werkzoekenden. Dit zijn er 24.782 of 11,5 % meer dan vorig jaar. 25,3 % van de werkzoekenden in Vlaanderen is van allochtone origine, 46,6 % is laaggeschoold (VDAB cijfers januari 2014) Antwerpen telt eind januari ’14 37.106 werkzoekenden. Dat zijn er 2.519 meer dan in januari 2013 ofwel een stijging met 7,3 %. Werkzaamheidsgraad (mensen tussen 18 en 64 jaar die effectief werken): 59% van de Antwerpenaren ten aanzien van Vlaanderen 66%. Werkloosheidpercentage Antwerpen bedraagt 13,3% ten opzichte van 6,5% in Vlaanderen. 8 op 10 werkzoekenden behoort tot een kansengroep. • jonge werkzoekenden (jonger dan 25 jaar), de oudere werkzoekenden (50 jaar of ouder), de
langdurig werkzoekenden (een jaar of meer), de laaggeschoolde werkzoekenden, de allochtone werkzoekenden en de arbeidsgehandicapte werkzoekenden. • +/- 50%van alle werkzoekenden in Antwerpen is van allochtone origine.
2. Oorzaken Bij de analyse van de missing link wordt de schuld vaak gelegd bij de maatschappelijk kwetsbare werkzoekenden. Men verwijt hen dat ze ofwel onvoldoende inspanningen leveren om aan een job te geraken, ofwel dat ze werk-onbekwaam zijn. De verantwoordelijkheid van de beleidsmakers, werkgevers, begeleiders, opleiders, bemiddelaars en bedrijven bij de analyse van deze missing link komt niet (of weinig) in beeld. Opvallend is ook dat de stem van de maatschappelijk kwetsbare werkzoekenden – dus diegene waarover het gaat- niet gehoord wordt.
Eisen op arbeidsmarkt De eisen op de arbeidsmarkt liggen te hoog waardoor maatschappelijk kwetsbare werkzoekenden uitgesloten worden. Het is niet gemakkelijk om een duurzame en volwaardige job te vinden en te behouden in de gewone economie. Zelfs voor arbeidersjobs zoals schoonmaker en magazijnier, zoeken werkgevers mensen met diploma’s, die perfect Nederlands spreken, digitaal kunnen solliciteren, enz.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
128|149
Eisen van sociale economie De lat bij de sociale economie ligt ook enorm hoog. Het oorspronkelijke doel waarvoor de sociale economie gecreëerd werd is men uit het oog verloren. Werkgevers werken vaak met outputfinanciering waardoor men voor de sterkste sollicitanten moet kiezen. Dit is de belangrijkste reden waarom men ook hier hoge eisen stelt inzake kennis Nederlands, attitudes, … Een ander probleem is dat mensen die effectief de kans krijgen om mee te draaien binnen de sociale economie en dus aan de ‘hogere eisen’ voldoen, zeer zelden aan werk raken binnen het normale economische circuit. Er schort dus iets aan die doorstroming. Werkzoekenden die de kans kregen om te werken via interim komen daardoor niet in aanmerking voor sociale tewerkstelling (langdurige werkloosheid is een voorwaarde).
Discriminatie en racisme op de arbeidsmarkt Vlaanderen scoort slecht op vlak van arbeidsdeelname van etnisch culturele minderheden. Discriminatie op de arbeidsmarkt: veel laaggeschoolden hebben migratieverleden. Concurrentie is groot. Discriminatie en racisme zorgen ervoor dat laaggeschoolden met migratieachtergrond nog moeilijker aan werk geraken. Verschillende rapporten geven aan dat discriminatie één van de belangrijkste verklarende factoren is voor deze score. Mensen ervaren dagdagelijks discriminatie maar kunnen het moeilijk bewijzen. Praktijktesten bewijzen echter dat bepaalde werkgevers effectief discrimineren (zie praktijktest KIF KIF 2012). Veel mensen weten niet dat er initiatieven zijn die rond discriminatiebestrijding werken. Dit is een van de redenen waarom er weinig klachten zijn. ‘Weinig klachten’ wordt gebruikt door bepaalde beleidsmakers om geen maatregelen te nemen rond discriminatiebestrijding.
Belangrijkste signalen uit het VDAB dossier (samenwerkingsdocument Rechtop en Samenlevingsopbouw Antwerpen Stad van 9/12/2013)
• Werkwinkels: MKW (maatschappelijk kwetsbare werkzoekenden) zijn bezorgd over de sluiting
van een aantal werkwinkels: Schaalvergroting met grotere bezoekersaantallen, heeft gevolgen voor de dienstverlening + beschikbare tijd per cliënt. VDAB promoot de servicelijn om mensen een bezoek aan de werkwinkel te besparen. Dit kan werken voor sterkere mensen, maar niet voor mensen in een maatschappelijk kwetsbare positie. Ook voor mensen die het Nederlands niet goed machtig zijn is telefoneren een hoge drempel. Het emotionele aspect van hulp vragen wordt over het hoofd gezien wanneer men alles omschakelt naar digitale of telefonische vormen van ondersteuning. Matchbehoefte: het aanbod en de mogelijkheden van opleidings- en tewerkstellingstrajecten zijn breed en continu in verandering. Doorverwijzing naar de juiste trajecten loopt niet altijd vlot. • Nood aan ondersteuning bij het solliciteren: MKG-en begrijpen de taal en inhoud van een
vacature niet altijd. Ondersteuning omvat: het opstellen of aanpassen van een CV, het zoeken naar vacatures en opleidingen, schrijven van sollicitatiebrieven, het contacteren van werkgevers en de voorbereiding van een sollicitatiegesprek.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
129|149
• Trajectbegeleiding: een vertrouwensband opbouwen is noodzakelijk. Een lagere dossierlast is
van cruciaal belang in het verhogen van de begeleidingskwaliteit en in het behalen van betere resultaten met MKG. • Werk- en welzijnstrajecten worden positief geëvalueerd door de mensen. Echter zijn de
mogelijkheden tot een W2 traject onbekend bij het merendeel van de groep. Hieruit leiden we af dat een heel groot deel van de potentiële doelgroep niet terecht komt in een W2 begeleiding. • De voorwaarden om aan bepaalde trajecten te kunnen deelnemen zijn vaak niet voldoende
gekend door werkzoekenden, werkgevers en soms zelfs trajectbegeleiders. • Communicatie met Nederlands laag taalvaardigen; het feit dat de consulenten geen andere
talen mogen gebruiken buiten het Nederlands vertraagt de begeleiding en zorgt soms voor misverstanden. Het gebruik maken van een steuntaal of een tolk lost het probleem voor een belangrijk deel op. • Gespecialiseerde trajectbegeleiding (GTB): wanneer door VDAB wordt vastgesteld dat mensen
beter ondersteund worden door GTB staan zij voor een lange wachtlijst. RVA houdt daar geen rekening mee, waardoor mensen het risico lopen om hun uitkering te verliezen. We vragen VDAB om mee te bepleiten dat RVA de beoordeling van werkzoekenden afstemt op de lange wachtlijsten voor GTB. Ook voor deze trajecten wordt een goede kennis van het Nederlands verwacht. Aangezien GTB een voortraject is, lijkt het ons beter om hier aandacht te besteden aan Nederlands op de opleidingsvloer. • Tendering: VDAB doet beroep op commerciële en niet-commerciële partners voor de
uitbesteding van aspecten van begeleiding en opleiding (focus ligt vaak op moeilijk bemiddelbare werkzoekenden). Belangrijk om in de jurering partners te hebben die voldoende ervaring hebben in het werken met deze groepen. Tijdens de instap in een tender traject bouwen werkzoekenden geen rechten op om op termijn werkloosheidsuitkering te kunnen krijgen. Dit werkt demotiverend. • Lange wachtlijsten voor opleidingen. Er is een basiskennis Nederlands nodig om aan een
opleiding bij VDAB te kunnen deelnemen. Een deel heeft die basis niet en komt daardoor dus niet in aanmerking voor deze opleidingen. Gezien de precaire situatie van Nederlands laagtaalvaardige werkzoekenden is er nood aan een aantal specifieke initiatieven voor hen. • De digitale kloof is een grote belemmering voor Maatschappelijk Kwetsbare Werkzoekenden
om toegang te krijgen tot de arbeidsmarkt. Als alle informatie en administratieve procedures op een website worden geplaatst, is dit niet voor alle werkzoekenden een oplossing. Vaak verwijzen dienstverleners naar allerhande digitale kanalen o.a. websites om hun zoekgedrag alléén verder te zetten. Dit is zeker niet op maat van onze doelgroep die vaak bijzondere problemen heeft met administratie en kennis en ervaring omtrent digitale toepassingen.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
130|149
KANSEN EN BEDREIGINGEN
KANSEN Dossier VDAB van Samenlevingsopbouw Antwerpen Stad en Recht-Op is een opstap voor het beleidscontact. Het de sector op de kaart inzake inzicht in de problematiek van allochtone werkzoekenden. De deelname aan meerdere netwerken, stuurgroepen enz. zijn hier een bewijs van. Goede praktijken in de sector. Een project droomjob (Samenlevingsopbouw West-Vlaanderen) houdt rekening met een noodzakelijke realisatie van een evenwicht tussen diverse levensdomeinen alvorens te focussen op een werkvloer. Er wordt aandacht besteed aan vele andere aspecten (bijv. aanbieden van een cursus communicatie, uitstraling, assertiviteit of een fietscursus). De kracht van de groep. Dienstverleners en deelnemers horen succesverhalen van elkaar dank zij de regelmatige contacten. Ook al zijn die successen niet altijd zo frequent en spectaculair, toch zijn die telkens erg bemoedigend. Ieders Stem Telt is een kans voor het beleidsgericht werken. Opvolging belofte minister van werk: anoniem solliciteren Pilootprojecten VDAB om met Nederlands minder taalvaardige werkzoekenden aan de slag te gaan, bijvoorbeeld het Alfa-project. We hopen dat de noodzaak van de problematiek verder gezien wordt en dat pilootprojecten vertaald worden in structurele aanpassingen aan het opleidingsaanbod binnen VDAB.
BEDREIGINGEN Bedreigingen op het niveau van de werkzoekenden Diversiteit in de groep zorgt soms voor spanningen. Zo bij voorbeeld het verschil in scholingsgraad. In de groep zijn er deelnemers die vlot 4 talen spreken en ook een deelnemer die moeilijkheden heeft met lezen en schrijven. Bij sommigen is de digitale kloof erg groot en dit zorgt voor achterstand bij het ondernemen van vacature-acties. Drang naar een werkvloer en een beter inkomen is erg groot. Deze drang kan voor sommigen (een bijzondere kracht zijn maar) een hindernis zijn omdat ze enkel nog de rechte weg naar een job willen bewandelen. Vaak hebben deelnemers reeds één of meerdere activeringstrajecten achter de rug waarbij telkens energie werd in geïnvesteerd zonder echter tot een duurzame tewerkstelling te komen. Extra vormingen of acties lijken voor sommige deelnemers soms verlies van tijd en energie. Nood aan extra financiële middelen of extra ondersteunende diensten om snel (in de tijd)mensen, administratie, materialen, of instrumenten in te zetten om concrete oplossingen te realiseren binnen een stappenplan.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
131|149
• Probleem van gebrek aan financiële middelen (rugzakje): zeker bij deelnemers die in
budgetbeheer zijn; • Probleem van gebrek aan dienstverlening op maat: vaak door lange wachttijden, zoals in de
geestelijke gezondheidszorg.
Bedreigingen op het niveau van dienstverleners Makkelijk doorverwijzen maar geen warme overdracht bij overgang van hulpverlening A naar hulpverlening B – alles start opnieuw ( rigide houding ) Soms gebrek aan respectvolle houding ten aanzien van de werkzoekende zowel in omgang als in communicatiestijl • communicatiestijl: “ Jij bent niet geschikt voor de reguliere arbeidsmarkt”, • eisen ten aanzien van de werkzoekende inzake stiptheid en nakomen afspraken doch zelf erg
nalatig gedrag als dienstverlener.
Sterke secundaire arbeidsmarkt Het betreft onderbetaalde en niet-kwalitatieve jobs: verplichte flexibiliteit of deeltijdarbeid, oproepcontracten, weinig of geen sociale bescherming, geen mogelijkheid tot leren op de werkplek. In het kader van de verkiezingen merken we dat verschillende partijen dit nog willen versterken door invoer van mini-jobs zoals in Duitsland. Mini-jobs werden ingevoerd tijdens de Harz-IVhervormingen (2005). Deze mini-jobs doen levenskwaliteit serieus omlaag gaan. Het loon ligt niet hoger dan 450 euro per maand en tot dit bedrag zijn geen belastingen verschuldigd. Hierdoor stijgt in Duitsland de “working” poor. Zwaar, dikwijls ongezond en onaantrekkelijk werk; op onregelmatige uren, in ploegen en ’s nachts. Precaire statuten: tijdelijke contracten, interim arbeid, oproepcontracten. Laag loon is laag of onregelmatig.
Stedelijke arbeidsmarkt paradox Er is een groeiende tweedeling in de samenleving; vooral in de steden. Openstaande vacatures ten aanzien van hoge werkloosheidscijfers. Het aanbod dat er is, is vooral gericht op (technisch) hooggeschoolde werknemers. Er is weinig vraag naar ongeschoolde of kortgeschoolde arbeid. Terwijl er in Antwerpen wel veel laag geschoolden wonen.
Samengaan van RVA en VDAB Dit houdt risico’s in, de begeleidende rol en de sanctionerende rol komt dan samen in één organisatie.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
132|149
Andere bedreigingen zijn: • Hoge eisen op de arbeidsmarkt: ovv Nederlandse taal, hoogopgeleid zijn, digitaal solliciteren… • Moeilijke toegankelijkheid naar opleidingen: lange wachtlijsten, hoge eisen ivm de Nederlandse
kennis, opleidingen die niet altijd afgestemd zijn op de doelgroep… • Sluiting van de werkwinkels: waardoor begeleiding op maat nog minder het geval zal zijn. • De hoge lat bij sociale economie. Hoge eisen rond Nederlands, attitudes… Het doel voorbij. • Discriminatie en racisme op de arbeidsmarkt • Complexiteit binnen tewerkstellingsmaatregelen waardoor werkzoekenden, werkgevers en zelfs
trajectbegeleiders het bos niet meer door de bomen zien. • Minder jobs voor laaggeschoolden • Moeilijke doorstroming van sociale tewerkstellingsprojecten naar de reguliere arbeidsmarkt. • Moeilijke doorstroming van opleiding naar werk. • Digitale kloof • Interimwerk: mensen worden vaak misbruikt, ingezet door interims voor tijdelijke jobs en
missen op die manier structurele kansen of komen niet meer in aanmerking voor tewerkstellingsmaatregelen.
BETEKENIS EN IMPLICATIES VOOR DE PRAKTIJK • Maatschappelijke kwetsbare werkzoekenden betrekken bij alle fases van de besluitvorming. • Hulpmiddelen/methodieken ontwikkelen om bedrijven te stimuleren op een goede manier om
te gaan met een meer divers personeelsbeleid. Werken met good practices, Nederlands op de werkvloer als kapstok. Meer bekend maken bij bedrijven. • Hoe mensen meer zelfredzaam maken? Methodiek verdiepen in functie van restgroep die niet
te bemiddelen valt. De aandacht niet enkel op die restgroep leggen, maar zeker ook op het systeem. Duo-werking vrijwilligers en anderstalige werkzoekende in het project Werkspraak. Dit duo komt wekelijks minimum 1 uur samen om Nederlands met elkaar te praten en samen digitaal te solliciteren (in orde zijn met RVA). Ondertussen signaleren de opbouwwerkers dat het aantal verplichte digitale sollicitaties voor de restgroep niet leidt tot een job en vragen we naar alternatieven. • Vorming organiseren met doelgroep: digitale vorming, Nederlands, houding en sollicitatie
training, theoretisch rijbewijs, … • In belangengroep verder werken rond:
VDAB- dossier: opvolging concrete vragen en voorstellen
Verkenning nieuw thema sociale economie en het maatwerkdecreet
Discriminatie op de arbeidsmarkt (hand in hand)
• De sector Samenlevingsopbouw is vragende partij om medestander te worden in de
belangenverdediging van MKG. We willen dan ook graag enkele signalen meegeven inzake ervaringen bij specifieke werkgevers.
Werkgevers zouden meer dan nu, aangesproken moeten worden op een divers personeelsbeleid.
Vacatures moeten realistisch zijn. Bv enkel de nodige kennis Nederlands vragen relevant voor de uitvoering van de job.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
133|149
• De lat die te hoog ligt in het normaal economische circuit
Wat met sollicitatiebewijzen die werkgevers soms niet willen geven? Werkgevers zouden verplicht moeten worden om minstens een bewijs te ondertekenen als iemand zich komt aanmelden.
Beleidsbeïnvloeding is noodzakelijk op volgende terreinen: • Meer en gestructureerde middelen om MKG-en te begeleiden (bv. VDAB) en begeleiding op de
arbeidsmarkt (nog meer) gepaard laten gaan met begeleiding van welzijnsproblemen. • Wegwerken wachtlijsten binnen het opleidingssysteem (meer korte en intensieve
praktijkgerichte opleidingen en voor meer stages bij bedrijven. • Beleidsmakers dienen eerst en vooral het voorbeeld te geven door het verlagen van de eisen bij
aanwerving van het eigen personeel, en verder om druk uit te oefenen op de privé arbeidsmarkt om hun hoge eisen te verlagen • De outputfinanciering waarmee de sociale economie functioneert herbekijken. Beleidsmakers,
spelers op het veld van de sociale economie en MKW’s moeten samen naar alternatieven zoeken. • Activeren en sanctioneren gaan niet samen. Een vervangingsinkomen gaat altijd gepaard met
een onderzoek naar financiële middelen of andere inkomensbronnen. Het is dus voor de overheid duidelijk dat men enkel van de uitkering moet leven. Mensen zonder inkomen zetten werkt contraproductief. Het drijft hen naar zwartwerk of zelfs in de criminaliteit • Overheid moet meer investeren in initiatieven die werken aan het verbreden van het
maatschappelijk draagvlak voor de diversiteit in onze samenleving. Het versterken en beter bekend maken van het meldpunt discriminatie kan soelaas bieden. De werking ook proactief maken door oa actief opsporen van discriminatie, positieve en sensibiliserende acties, etnisch culturele minderheden wijzen op hun rechten, … • Samenlevingsopbouw (Antwerpen stad) zou mee moeten inzetten op het veranderen van de
perceptie van de publieke opinie over onze doelgroepen.
Actieve inclusiestrategie van Europa In deze strategie erkent Europa het belang van werk, maar het beperkt de aanpak niet tot tewerkstellingsbeleid. Europese aanbeveling over actieve inclusie: “… de actieve inclusie van de personen die van de arbeidsmarkt zijn uitgesloten (vereist) de ontwikkeling en de tenuitvoerlegging van een omvattende strategie, die op geïntegreerde wijze passende inkomenssteun, inclusieve arbeidsmarkten en toegang tot hoogwaardige diensten combineert. Bij de uitwerking van het beleid moet de juiste mix van de drie onderdelen van de actieve-inclusiestrategie worden vastgesteld; daarbij moet rekening worden gehouden met het gezamenlijke effect daarvan op de sociale en economische integratie van de personen in een achterstandspositie en de mogelijke interacties daarvan, inclusief synergiën en mogelijke wisselwerkingen.”
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
134|149
Drie sporen die op een geïntegreerde manier moeten worden toegepast: • Recht op voldoende middelen en sociale bijstand • Ondersteuning voor mensen die kunnen werken: werk dat past bij de arbeidsmogelijkheden • Gepaste sociale steun voor wie het nodig heeft, om zo hun sociale en economische insluiting te
bevorderen.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
135|149
MIGRANTEN IN PRECAIRE VERBLIJFSSITUATIE
TRENDS EN EVOLUTIES Het respect voor de grondrechten is ondergeschikt aan de doelstelling om mensen zonder wettig verblijf van het grondgebied te verwijderen Het migratiebeleid vandaag is volledig gericht op het beperken van de instroom van nieuwkomers enerzijds, en het optimaliseren van de uitstroom van migranten die niet werden gemachtigd tot een verblijf anderzijds. Die focus op verwijdering van het grondgebied maakt dat er allerlei experimenten plaatsvinden om bestaande rechten uit te hollen door ze ofwel af te schaffen, ofwel onder voorwaarde van een vrijwillige terugkeer. Voorbeelden hiervan zijn: • Pogingen van OCMW Brussel en OCMW Antwerpen om Dringende Medische Hulp voor families
te koppelen aan een terugkeertraject, terwijl de wetgeving daar met geen woord over rept. • Opvang van families, onvoorwaardelijk volgens het KB van 24 juni 2004, voltrekt zich
momenteel in een Open Terugkeercentrum gedurende 30 dagen ter voorbereiding op een vrijwillige terugkeer. Het algemeen welzijn van het kind wordt hierbij niet optimaal in beschouwing genomen. Er wordt ook niet getoetst of een terugkeer wel in het belang is van het kind en of de levensomstandigheden verbeterd zullen worden op duurzame wijze.
Grondrechten worden steeds verder beperkt Het wetsvoorstel over de hervorming van de tweedelijns rechtsbijstand verplicht mensen zonder wettig verblijf (MZWV) tot het betalen van een eigen bijdrage van 50 euro. Dit financieel obstakel is een ernstige inbreuk op de rechtspositie van MZWV omdat het hen mogelijk verhindert om hun rechten via juridische weg op te eisen indien ze niet automatisch worden toegekend. De inschrijving in het Nederlandstalig volwassenenonderwijs is middels het Onderwijsdecreet XXI uitsluitend nog mogelijk voor mensen die over een wettig verblijf beschikken. MZWV zijn dus volledig uitgesloten. De inschrijving in het Franstalig volwassenenonderwijs is alleen mogelijk voor mensen die over een wettig verblijf of hangende regularisatieaanvraag beschikken. Zeer beperkte toegang tot daklozenopvang buiten de initiatieven in het kader van het Federaal Winterplan. Onthaaltehuizen zijn in principe nooit toegankelijk. De subsidies van een Vlaams opvangproject voor MZWV dat sinds 2000 in drie steden voorzag in 24 plaatsen bij de Centra voor Algemeen Welzijnswerk werd in 2012 niet meer verlengd. Deze noodzakelijke voorziening bood opvang en begeleiding aan mensen in een kwetsbare positie, zoals ernstig zieken en alleenstaande moeders. Het recht op een gezinsleven wordt beperkt door de invoering van een inkomensvereiste voor gezinshereniging. Wanneer de aanvrager niet minstens 1307,78 euro per maand verdient, kan de partner van deze persoon geen verblijfstitel bekomen. Deze voorwaarde verhindert partners om een reële gezinssituatie te creëren.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
136|149
Het verdedigen van de grondrechten van deze groep gebeurt niet optimaal of verdoken Op die manier wil men vermijden dat rechten verder verdrukking komen. Tijdens contacten met oplossingsactoren wordt er regelmatig aangehaald dat het niet opportuun is om teveel publieke en politieke aandacht te besteden aan bepaalde thema´s om huidige wetgeving en toepassing ervan te behouden. Boodschap is om geen slapende honden wakker te maken.
Toegang tot grondgebied zit volledig op slot Door het verstrengen van allerhande verblijfsprocedures wordt het vrijwel onmogelijk gemaakt voor nieuwe migranten om zich op reguliere wijze in België te vestigen. Dit heeft tot gevolg dat het aantal mensen zonder wettig verblijf steeds verder zal stijgen. Concrete voorbeelden: • Humanitaire regularisatieaanvragen worden tegenwoordig bijna altijd onontvankelijk verklaard
omdat de verzoeker niet voldoende motiveert welke buitengewone omstandigheden er zijn om hem te machtigen tot verblijf. Het argument dat de persoon reeds langdurig in het land verblijft en goed geïntegreerd is, wordt door de Dienst Vreemdelingen Zaken ( DVZ) afgedaan als een individuele schuld op grond van het niet respecteren van bij voorbeeld een eerder bevel om het grondgebied te verlaten of simpelweg de verblijfswetgeving in het algemeen. • Medische regularisatieaanvragen worden nog slechts mondjesmaat toegestaan voor
zogenaamd ´ernstig zieken´ die geen toegang kunnen vinden tot een adequate behandeling in hun land van herkomst. Hiermee past de DVZ een enge interpretatie toe van de ruimere definitie in de wetgeving voor de aanvrager die; ´lijdt aan een ziekte die een reëel risico inhoudt voor zijn leven of fysieke integriteit of een reëel risico inhoudt op een onmenselijke of vernederende behandeling wanneer er geen adequate behandeling is in zijn land van herkomst´. Eerder werd er ook een strikte medische filter toegepast door de DVZ, maar deze praktijk werd reeds veroordeeld door de Raad van State in januari 2013. • Voor gezinshereniging werd een inkomensvereiste ingeroepen. • De beoordeling van asielaanvragen situeert zich heel sterk op het niveau van de
ongeloofwaardigheid van de verzoeker. Dit betekent dat er vooral wordt gezocht naar onregelmatigheden in het relaas van de asielzoekers om te kunnen bewijzen dat deze niet de waarheid spreekt. De ongeloofwaardigheid van de aanvrager wordt vaak ook afgeleid aan een zogenaamde beperkte authenticiteit van bewijsstukken omdat deze eenvoudig te vervalsen zouden zijn of een verdacht karakter hebben. Hiermee gaat men echter volledig voorbij aan de context in de herkomstlanden van die asielzoekers, waar administratieve documenten op andere wijze worden opgesteld.
Geen debat over modernisering van het migratiebeleid Het huidige migratiebeleid is gebaseerd op een oude wetgeving die niet werd aangepast aan de actuele ontwikkelingen in de wereld of bv. onze arbeidsmarkt en demografie. Deze starre houding heeft ertoe geleid dat migratie naar België vaak verloopt op basis van afgeleide factoren, zoals regularisatie, partnerschap met een andere persoon, bescherming, studie, enz. Het is voor een potentieel migrant echter vrijwel onmogelijk om zich hier op eigen kracht te vestigen en er een positief verhaal van te maken, zoals via een tewerkstelling of zelfstandige activiteit. De mogelijkheden beperken zich tot hooggekwalificeerde en bovenmodale jobs. Om de noodzaak voor
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
137|149
clandestiene migratie weg te nemen zijn nieuwe migratiekanalen nodig die beantwoorden aan de hedendaagse oorzaken van migratie en onze eigen maatschappelijke context.
Aanpak van sociale fraude versterkt criminaliserend effect t.a.v. clandestiene werkers (en reguliere arbeidsmigranten).
Eenduidige en negatieve beeldvorming in media Het politiek discours domineert en de (tegen)stem uit het middenveld is op de achtergrond is verdwenen. Enkele organisaties zoals Samenlevingsopbouw Brussel, Or.C.A. en Vluchtelingenwerk doen inspanningen om dit te keren, maar heeft maar beperkte impact.
Armoede van MZWV wordt nog steeds niet als dusdanig erkend, maar als aparte categorie waarvoor uiteindelijk niemand echt bevoegd is.
Geen recht op inkomen uit arbeid
Uitbuiting van clandestiene werknemers wordt niet aangepakt De mechanismen van uitbuiting worden niet aangepakt. Sociale inspecties vinden veelal plaats met medewerking van politiediensten, wat uiteindelijk leidt tot uitwijzing van de werknemers en niet tot hun bescherming. De strafbaarheid van een illegaal verblijf verplicht inspecteurs en politieagenten ook om een inbreuk op de vreemdelingenwetgeving te melden, wat een bondgenootschap met de werknemer bemoeilijkt. Indien werknemers zelf klacht indienen tegen een werkgever wordt er geen tijdelijk verblijf of uitstel van het Bevel om het Grondgebied te verlaten toegekend. Betrokkene moet dus zien te overleven tijdens behandeling van de klacht zonder enige bescherming of inkomen. Overgangsmaatregelen voor Kroaten betreffende de toegang tot de arbeidsmarkt via een arbeidskaart B in knelpuntberoepen. Geen lessen geleerd uit de beperkingen voor Bulgaren en Roemenen. Dit zal opnieuw leiden tot uitbuiting en misbruik op grote schaal.
Geestelijke gezondheid wordt bedreigd De belangrijkste reden is de beperkte capaciteit van Centra voor Geestelijke Gezondheid en het ontbreken van opvangstructuren tijdens en na behandeling. Pigment vzw voert i.s.m. Samenlevingsopbouw Brussel een onderzoek uit om alle verdere drempels te detecteren en een vernieuwende zorgaanpak te ontwikkelen.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
138|149
Lokale overheden, zowel gemeenten als OCMW, zoeken steeds meer de grenzen van de wetgeving op De invulling van hun taken situeert zich vooral op het vlak van Dringende Medische Hulp of dienstverlening van gemeentelijke dienst bevolking. Ook de toepassing van de procedure SEFOR, welke opvolging moet bieden na een bevel om het grondgebied te verlaten, wordt soms abusievelijk toegepast. Ander voorbeeld zijn gerichte politiecontroles waarbij MZWV geviseerd worden, zoals in Antwerpen waar 1000 personen op die wijze arbitrair gearresteerd werden in 2013.
KANSEN EN BEDREIGINGEN KANSEN VOOR MZWV • Mogelijk debat over economische migratie na verkiezingen.
BEDREIGINGEN VOOR MZWV • Steeds verdergaande uitsluiting. • Populatie van MZWV zal stijgen met risico op onderlinge concurrentiedrang (werk, opvang,
noodhulp, enz.) • Regularisatie van het verblijf is quasi onmogelijk. • MZWV worden steeds meer geviseerd en aangespoord om het land te verlaten. • Toegang tot grondrechten wordt in het teken gesteld van terugkeer. • Verdere verstrenging van migratiebeleid met rechtse regering. • Huisvestingsproblematiek wordt groter door hogere huurprijzen en tekort aan betaalbare
woningen. • Verdere algemene politieke verrechtsing met betrekking tot de grondrechten.
KANSEN VOOR SAMENLEVINGSOPBOUW • Opmaak van nieuwe meerjarenplanning biedt ruimte om accenten te verleggen en te kiezen
voor gemeenschappelijke praktijkontwikkeling voor MZWV. • Autonome positie betreffende activiteiten voor deze kwetsbare groep in relatie tot Vlaamse
Gemeenschap als subsidiërende overheid. • Samenwerking met Verenigingen Waar Armen Het Woord Nemen als entingsplaats en
versterken van activiteiten. • Combineren van groepsactiviteiten aan beleidsbeïnvloeding. • Beperkte bewegingsruimte voor algemeen welzijnswerk , geestelijke gezondheidszorg en
integratiesector om met doelgroep aan de slag te gaan biedt opbouwwerk een unieke positie om een trekkersrol te vervullen in samenwerkingsverbanden.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
139|149
• Bestaande ervaring in Brussel inzetten om nieuwe praktijken te kunnen ontwikkelen zonder
uitgebreide projectvoorbereidingen en kennisverwerving. • Toekomstoriëntering laten verankeren in decreet algemeen welzijnswerk en maatschappelijk
opbouwwerk. • Mogelijkheid om verschillende onconventionele samenwerkingsverband op te zetten. • Sterke signalen geven vanuit een intensieve terreinervaring.
BEDREIGINGEN VOOR SAMENLEVINGSOPBOUW • Meer directieve overheid die geen decretale middelen wil inzetten voor deze doelgroep. • Lokale convenanten die interventies t.a.v. lokale overheden bemoeilijken. • Onzichtbaarheid op het terrein van opbouwwerkers (die zich met doelgroep willen
bezighouden). • Kennis van vreemdelingenrecht en aanverwant sociaal recht is een must bij aanvang van
project. Weinig mensen hebben deze kennis paraat. • Terughoudendheid van andere actoren om samenwerkingen aan te gaan betreffende MZWV. • Problematiek van MZWV speelt zich af op verschillende levensdomeinen. Opbouwwerk heeft
geen specifiek profiel t.a.v. een bepaald thema. • Beleid t.a.v. doelgroep is vooral ideologisch bepaald en wordt weinig onderworpen aan
wetenschappelijke of sociale toets door beleidsmakers.
IMPLICATIES VOOR OPBOUWWERK EN BUURTWERK Attitude: • Erkennen dat MZWV de meest uitgesloten groep is omwille van het feit dat zij slechts in zeer
beperkte mate aanspraak kunnen maken op sociale rechten. • Specifieke aandacht voor doelgroep is vereist om bestaande grondrechten te kunnen
uitoefenen • Het werken met MZWV staat altijd onder druk. Mensen kunnen bv. onverwachts weggerukt
worden uit een werking omwille van detentie en/of uitwijzing. • Bewegingsruimte voor opbouwwerk om met doelgroep een zinvolle praktijk te ontwikkelen is
redelijk klein door restrictieve wetgeving en randvoorwaarden die grotendeels ontbreken. • Erkennen dat MZWV de armste groep is omdat zij geen recht hebben op een inkomen uit
arbeid, noch op een vervangingsinkomen. • Deelname aan activiteiten kan van korte duur zijn als relevantie voor deelnemers niet duidelijk
is. • Analyse maken op welke vlakken het opbouwwerk MZWV kan versterken en of dit zinvol is voor
de betrokkenen zelf. • Ermee rekening houden dat basisbehoeften van MZWV veelal niet vervuld zijn en agogische
activiteiten bemoeilijkt. MZWV kunnen snel afgeleid zijn, moe, onregelmatige deelname, enz.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
140|149
Concrete praktijkontwikkeling: • Beleidsparticipatie stimuleren op lokaal en bovenlokaal niveau om structurele knelpunten aan
te pakken. • Specifieke aandacht voor aanpak van structurele knelpunten m.b.t. de toegang tot
grondrechten via beleidsbeïnvloeding door opbouwwerkers (ook zonder participatieve component). 2
• Methodiek van toekomstoriëntering verder uitbouwen via groepscursussen i.s.m. Algemeen
Welzijnswerk en integratiecentra. • Organiseren van een nazorgtraject in collectief verband opdat MZWV vorm kunnen geven aan
een zinvol toekomstperspectief, bv. via een gemeenschappelijk project of occasionele groepsactiviteiten. • Participatieve werking uitbouwen om input leveren aan migratiecoalitie van
Samenlevingsopbouw (Brussel), Netwerk Tegen Armoede, Minderhedenforum, Vluchtelingenwerk, 11.11.11. , en …. • De inzet van MZWV als vrijwilliger is niet toegestaan. Opbouwwerkinstituten en
samenwerkingspartners dienen een visie hierop te ontwikkelen en zich positioneren in de dagelijkse praktijk. • Verbanden leggen tussen werkingen en ervaringen in verschillende steden en regio´s. Eventueel
ook tussen MZWV zelf via focusgroepen of gezamenlijke acties. • Nadenken over gemeenschappelijke praktijkontwikkeling op sectoraal niveau.
"Toekomstoriëntering is een methodiek voor de begeleiding van mensen zonder wettig verblijf (in groep of individueel). De begeleiding omvat een informerend en een reflecterend luik, en is gericht op het maken van een bewuste en goed geïnformeerde toekomstkeuze. De begeleider coacht de cliënt doorheen een proces van erkenning krijgen, inzicht verwerven, reflecteren en initiatief nemen.” 2
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
141|149
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
142|149
ALS BIJLAGE
TOELICHTING BIJ TABEL MAATSCHAPPELIJKE TRENDS Bijgevoegd schema is geen samenvatting van de hoger gemaakte omgevingsanalyse. Het schema zet een aantal maatschappelijke trends in een breder kader. Het probeert de samenhang en de onderlinge afhankelijkheid te vatten tussen een aantal maatschappelijke verschijnselen met behulp van karakteristieke steekwoorden. Leg tabel 1 en tabel 2 naast elkaar en in het voorliggende schema zie je op een tijdsband (horizontale as) de twee economische regulatiemodellen (Fordisme en Post Fordisme) van de tweede helft van de twintigste eeuw tot op heden en de veranderingen die dat op economisch, politiek en cultureel vlak inhield, ook voor steden. Naast de kenmerken van het economisch regime komen telkens aan bod (verticale as): de arbeidsmarkt, de arbeidsverhoudingen en de gevolgen ervan op de organisatie van de samenleving en het verschijnsel armoede, de typering van overheid en burger en hun onderlinge verhoudingen, tenslotte de ruimtelijke vormgeving. Linker- en rechter luik van het schema zijn eerder ideaal typisch opgebouwd. De cesuur ergens rond de jaren 80 van vorige eeuw zet de regimes niet strikt tegenover elkaar. Het gaat eerder om een periodisering waarbij sprake is van relatieve continuïteit en relatieve discontinuïteit. Sommige kenmerken van het Fordisme blijven doorwerken in het Post Fordisme terwijl kenmerken van deze laatste de coherentie van het Fordisme doorbreken.
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
143|149
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
144|149
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
145|149
VERWIJZINGEN BIJ DEEL 1 EN DEEL 2 1
Dierckx, D., Coene, J., Van Haarlem, A., en Raemaeckers, P. (2013), Armoede en Sociale Uitsluiting – Jaarboek 2013, Acco 2
Van ernstige materiële deprivatie is sprake wanneer iemand leeft in een huishouden dat zich minstens vier van een lijst van negen items niet kan veroorloven (zoals een wasmachine, auto, een week vakantie buitenshuis). 3
Kinderarmoede de vergelijkende cijfers in België, zie publicatie ZOOM, mei 2013
4
http://www.samenvlaanderen.be/media/uploads/pdf/armoedemonitor_2013.pdf
5
Kinderarmoede de vergelijkende cijfers in België, zie publicatie ZOOM, mei 2013
6
Vandenbroucke, F. & Vink, J., (2013) Bestaansonzekerheid bij kinderen: vaststellingen en uitdagingen, in Armoede en sociale uitsluiting, Jaarboek 2013, Acco 7
Van Dam S. & Dierickx D. (2013) De verkleuring van armoede in ‘TerZake cahier’, maart 2013, p. 510 8
Van den Bosch, K., & De Vil, G., (2013) De evolutie van de armoede bij ouderen nader bekeken, Federaal Planbureau. 9
Marissal,P., May, X. en Mesa Lombillo, D. (2013) Synthese rapport stedelijke en plattelandsarmoede, 10
'Armoede op het platteland en in de stad' : onderzoeksresultaten en de presentaties beschikbaar zijn op www.armoedebestrijding.be en www.belspo.be. 11
De Wachter, D., (2011) Borderline Times, Uitgeverij Lannoo.
12
Paul Verhaeghe in het Tijdschrift voor Welzijnswerk, jg. 37 – nr. 333 – juli 2013
13
https://decorrespondent.nl/511/waarom-arme-mensen-domme-dingen-doen/14406623-f2d61f0c.
14
Foley, M., (2010), The Age of Absurdity – why modern life makes it hard to be happy, Simon and Schuster 15
Wolffers, I. (2011), GEZOND – over de mens, zijn gezondheid en de gezondheidszorg, Nieuw Amsterdam. 16
Corijn, M. & Van Peer, C., red., (2013), Gezinstransities in Vlaanderen, Studiedienst van de Vlaamse Regering 17
De Wachter, D., idem
18
Vanden Heuvel, B.,( 2013), Goede zorg voor ouderen vanuit het perspectief van Vlaamse christendemocratische politici, masterthesis zorg, ethiek en beleid, Utrecht 19
Verhaeghe, P., in het Tijdschrift voor Welzijnswerk, jg. 37 – nr. 333 – juli 2013
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
146|149
20
Hautekeur, G., Recht op Gezondheid – aanpak van de gezondheidskloof, resultaten van een verkenning door Samenlevingsopbouw Vlaanderen, september 2012. 21
Hautekeur, G., idem.
22
Uitermark, J., in MO/Samenlevingsopbouw, jaargang 31, nummer 234/235
23
Van Dooren, G., Kuppens, J., Druetz, J., Struyven, L. & Franssen, A. (2012), Sociale activering, tussen actief burgerschap en betaalde arbeid, zie www.hiva.be 24
Van Dooren, G. & Struyven, L., Sociale activering verdient meer erkenning, in Lokaal, 1 april 2013.
25
Van Bouwel, M., Tien jaar RMI-wet: het OCMW is geen eindpunt, maar een nieuw begin, een interview met Johan Vande Lanotte en Maggie De Block, in Lokaal, 16 december 2012. 26
Vandenbroucke, F. & Vink, J. (2013), idem
27
Zamora Vargas, D., De welvaartsstaat, de arbeidskracht als waar en de activering van werklozen en armen, in Marxistische Studies, nr. 101 28
Termote, H., lezing over trends en evoluties sociale bescherming, tijdens sectordag Samenwerkingsverband Maatschappelijke Dienstverlening op 5 november 2013. 29 30
31
http://www.mi-is.be/be-nl/category/digitale-kloof Corijn, E.,( 2012) Kan de stad de wereld redden, Stadsschriften, VUBPRESS; Fonteyn, G. (2014) Vlaanderen, Brussel, Wallonië: een ménage à trois, Epo.
32
Dubbelinterview met Philippe Van Parijs en Eric Corijn overgenomen van www.informateurs.be en gepubliceerd in: Corijn, E.,( 2012) Kan de stad de wereld redden, Stadsschriften, VUBPRESS. 33
Van Bouwel,M., Interview met Benjamin Barber: “Enkel de steden kunnen de crisis oplossen” in Lokaal, 1 september 2013 34
Lodewijckx, E., in SVR-studie 2013/1.
35
Naegels, T., Ds Weekblad, 7 september 2013, Zeg niet: multicultureel – zeg: superdivers, p. 51-54
36
Blommaert, J., Superdiversiteit, in Sampol, 2011/9, p.24-35
37
Bhutani S. (2013) Culturalisering, discriminatie, een ondoordacht migratiebeleid … en de kracht van zelforganisaties in ‘TerZake cahier’, maart 2013, p. 41-45 38
Sebrechts B., Lahlali M. (2013) Praktijktests tegen huisvestingsdiscriminatie in ‘TerZake cahier’, maart 2013, p. 36-40 39
Sebrechts B., Lahlali M. (2013) Praktijktests tegen huisvestingsdiscriminatie in ‘TerZake cahier’, maart 2013, p. 36-40 40
Clycq N., Piqueray E., Nouwen W. (2013) Oprit 14 onderzoekt de schoolloopbanen van kinderen met een migratieachtergrond in ‘TerZake cahier’, maart 2013, p. 31-35
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
147|149
41
Van Dam S. & Dierickx D. (2013) De verkleuring van armoede in ‘TerZake cahier’, maart 2013, p. 510 42 Van Dam S. & Dierickx D. (2013) De verkleuring van armoede in ‘TerZake cahier’, maart 2013, p. 510 43 Schuermans, G. (2013) De verkleuring van armoede in ‘TerZake cahier’, maart 2013, p. 16-20 44
http://www.demorgen.be/dm/nl/5036/Wetstraat/article/detail/1744531/2013/11/21/MaggieDe-Block-Open-Vld-is-Vlaanderens-populairste-politica.dhtml 45
http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/vlaamse-migratie-en-integratiemonitor-2013
46
Lleshi B. (2013) De socio-economische oorzaken van armoede zijn taboe in ‘TerZake cahier’, maart 2013, p. 11-15 47
Geldof, D., Superdiversiteit als onverwerkte realiteit – een uitdaging voor het sociaal werk, in Alert, jaargang 39, nummer 3, juli 2013 Geldof, D., referentie van boek 48
Geldof, D., Superdiversiteit. Hoe migratie onze samenleving verandert, 2013, Acco
49
De Witte, N., Smetcoren, A-S., De Donder, L., Dury, S., Buffel, T., Kardol, T., & Verté, D., Een huis? Een thuis!, - over ouder worden en wonen, 2012, Vanden Broele 50
De Witte, N., Measurement of frailty in older adults: development and psychometric properties of the comprehensive frailty assessment instrument (CFAI), VUB. 51
Deschouwer, K., Medicijnen voor een vermoeide democratie, in Ons Erfdeel, nr. 2014/1.
52
De Rynck, F., Tussen Staat & Straat, in Lokaal, april 2014.
53
De Rynck, F., Lokaal, sociaal en beleid: een problematiek in drievoud, in OCMW-visies, nr. 3/2013
54
De Rynck, F., Werken in Netwerken - Gemeenten 3.0, in Lokaal, 1 september 2013
55
Krouwel, A., De trek uit het midden, de verzwakking van het politieke centrum in Nederland, in Ons Erfdeel 56
De Rynck, F., idem
57
Huyse, L., en Van Reybrouck, D., de danse macabre van crisis en democratie, DS Weekblad,
58
Mak, G., Reizen zonder John – Op zoek naar Amerika, 2012, Atlas Contact.
59
www.bestuurszaken.be/planlasten
60
VVSG - week nummer 43 (19 tot 25 november 2013)
61
Kansen en risico’s van decentralisering voor participatie van lokale verenigingen, een publicatie van ‘Verenigde verenigingen’ 62
Huyse, L., De ontzuiling is nog niet verteerd, in Sampol 2013/2
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
148|149
63
Natuurlijk bestaat de samenleving – Inge Vervotte en Paul Schnabel in gesprek over het maatschappelijk middenveld in Ons Erfdeel, augustus 2013, nummer 3 64
Verenigde Verenigingen, idem
65
Debruyne, P. & De Bisschop, A., in Oikos 65, 2/2013
66
Hautekeur, G., Recht op gezondheid – aanpak van de gezondheidskloof, een verkennende studie 2012, Samenlevingsopbouw Vlaanderen. 67
Blom, R., Welzijnswerk nieuwe stijl: ontstijg de wijk, in MO/Samenlevingsopbouw, jaargang 31, nummer 234/235 68
Tonkens. E. & De Wilde,M. (red.), Als meedoen pijn doet – actief burgerschap in de wijk, 2013, Van Gennep, Amsterdam 69
Holslag, J., (2014), De Kracht van het Paradijs – Hoe Europa kan overleven in de Aziatische eeuw, De Bezige Bij, Antwerpen. 70
Huyse, L., (2014), De democratie voorbij, Uitgeverij Van Halewyck, Leuven.
71
Packer, G., (2014), De Ontluistering van Amerika, Atlas
72
Bauwens, M., (2014), De wereld redden, uitgeverij Houtekiet – Oikos.
73
Renout, F., Rijk en arm groeien naar elkaar toe, in De Standaard, donderdag 2 oktober 2014.
74
Barrez, D., (2014), COÖPERATIES – hoe heroveren we de economie?, Global Society vzw, Leuven.
75
De Ruyck, S., 100 jaar Vooruit, in tijdschrift Sampol, jaargang 20/april 2013
76
De Moor, T., Herontdekken van het Collectief, in tijdschrift Sampol, jaargang 20/april 2013
77
Jan De Zutter met Karl Reremoser in Sampol 2013/4
78
Barrez, D., (2014), COÖPERATIES – hoe heroveren we de economie?, Global Society vzw, Leuven.
79
Jacobs, L., & Van Opstal, W., Wat is coöperatief ondernemen? , in Sampol
80
Gijselinckx, C., Zorgcoöperaties: zorg voor coöperaties, in Sampol, jaargang 20, april 20132.
81
De Moor, T., idem
Meerjarenplan 2016 – 2020: | 2014_12_15_N2
149|149
