Coöperatie = Samenwerking In Amsterdam-Zuid bestaat een coöperatieve woningvereniging met de naam ‘Samenwerking’. Die beheert vanaf het begin van de twintigste eeuw een blok huurwoningen in de omgeving van de Harmoniehof. Dat is niet toevalligerwijs een mooie naam voor een plein. Het ís ook een mooi plein, een oase in de stad. Samenwerking leidt tot iets bijzonders. Daar en op veel andere plekken. Aan een coöperatie is behoefte als er iets moet gebeuren dat anders is dan anders. Er kan veel in een moderne economie, maar het passend op tuigen van een gedeeld belang blijft een hele opgave. Deelnemers aan de coöperatie vinden elkaar op basis van een gezamenlijk belang dat zij in hun eentje niet kunnen bedienen. Daarachter steekt een harde ambi tie, geen zacht geklets. De eerste agrarische coöperatie heette niet voor niets ‘Welbegrepen eigenbelang’.
De hardste ambities worden geboren uit een gezamenlijke opvatting over hoe het beter kan dan het gaat. Beter met de kleine boeren, beter met de kleine fabrikanten, beter met de kleine burgers. Ze moeten een plek veroveren, maar kunnen niet concurreren met de schaalvoordelen van hun rivalen – dus worden ze zelf maar een nieuwe rivaal. En met een beetje geluk weerhoudt de collectieve wijsheid
van de oprichters de coöperatie van de pech waaraan zo’n daadkrachtige rivaal soms ten onder gaat.
Alexander Rinnooy Kan is hoogleraar Economie en Bedrijfsk unde aan de Univers iteit van Amsterdam. Eerder was hij voorzitter van de SociaalEconomische Raad (SER) en van de werkgeversorganisatie VNO-NCW. Van 1996 tot 2006 maakte hij deel uit van de raad van bestuur van ING Groep.
De coöperatie bedient pioniers, vernieuwers. Omdat het beter moet dan het gaat, ligt er geen blauwdruk van de toekomst, hoogstens een zwartboek over het verleden. Een coöperatie moet improviseren en innoveren, gaandeweg ontdekken hoe te overleven. Er is geen alternatief voor het gezamenlijke avontuur: een scherpe confrontatie met een gezamenlijke tegenstander, gesteund door stevigheid naar buiten en solidariteit naar binnen. Op een reis die alleen maar in voorwaartse richting kan verlopen - of definitief mislukt. We leven in een tijd die uitdaagt tot experimenteren, tot nieuwe vormen voor vertrouwde werkwijzen. Alles wijst erop dat de coöperatie bezig is aan een indrukwekkende heropleving. Als gedachtegoed, als historisch succesverhaal, maar vooral als bron van inspiratie voor een geheel van mensen dat zoveel meer kan zijn dan de som van alle delen. Van deelnemers vraagt de coöperatie grote betrokkenheid en wederzijds vertrouwen, twee betekenisvolle houdingen. Wie de combinatie aankan, heeft een rijke traditie om op verder te bouwen. Dit boek illustreert daarvan het zoekende heden, het mooie ver leden en vooral de intrigerende toekomst.
Een coöperatie moet improviseren en innoveren, gaandeweg ontdekken hoe te overleven
publiek geheim
publiek geheim
2
Alexander Rinnooy Kan
3
Inh 1/2 12
12
pensioenen / solidariteit
18
binnenscheepvaart / leiderschap
38
48
52
24
binnenscheepvaart / meepraten
32
onderwijs / gebouwenbeheer
82 thuiszorg / toegankelijkheid
88 thuiszorg / cliënt
90 thuiszorg / aanbieder
98 uitvaartverzekeringen / lange termijn
notariaat / spelen met vormen
adviseurs / doorstart
sierteelt / concullega’s
sierteelt / ledenbelangen
54 sierteelt / democratie
64 bankwezen / engagement
68 bankwezen / voedselvoorziening
74
104
uitvaartverzekeringen / participatie
108
prostitutie / zelfbeschikking
118
122
verzekeringen / nieuwe formats
126
verzekeringen / leden
134
detailhandel / klantparticipatie
138
energie / duurzaamheid
142
energie / aanbieder
148
erfgoed / samenwerking
152
creatieve industrie / kosten delen
162
zuivel / verbinding
168
zuivel / samen leren
172
overheid / samenwerken
180
zorg / kennis delen
184
zorg / persoonlijk
190
zorg / zzp’er
192
zorg / cliënt
198
platteland / sociale cohesie
202
marktwezen / kleinschaligheid
206
kunst / alternatieve concepten
216
ICT / sterker in de markt
220
detailhandel / draagvlak
224
eerste lijn / meerwaarde
228
landbouw / belangenbundeling
groothandel / gezamenlijke inkoop
inh 2/2
8 De revival van de coöperatie, door Menno Bosma
130 Goed doen, hoe doe je dat goed?
Tussen 2000 en 2012 groeide het aantal coöperaties in Nederland met 430 procent. Ondanks haar respectabele leeftijd is de coöperatie actueler dan ooit.
DELA lenigt noden in de samenleving. Het accent verschuift daarbij van ‘de helpende hand bieden’ naar ‘het leven meer betekenis geven’.
28 Naar een relationele ethiek, door Herman Wijffels
146 Dynamiek in het energielandschap door Menno Bosma & Else de Jonge
De coöperatie markeert de overgang naar de kennissamenleving. Daar hoort een andere manier van organiseren bij.
46 Wie affectief betrokken is, doet graag iets extra’s door Linda de Bie en Trienke Elshof
Ledenbetrokkenheid is cruciaal voor coöperaties. Die betrokkenheid moet niet alleen zakelijk zijn.
58 Kenmerken van coöperatief bankieren, door Hans Groeneveld Rabobank is een coöperatieve bank. Wat houdt dat in en hoe geeft de bank dit vorm?
Overal ontstaan coöperatieve burgerinitiatieven rond duurzame energie. Hoe verhouden die zich tot de gevestigde energiebedrijven?
158 Hoe overtuig ik een coöperatiescepticus? door Jorrit Hoekstra Wat doe je als iemand niet positief is over coöperaties? Drie tips.
176 De reputatie van de coöperatie, door Cees van Riel
Coöperatieve bedrijven staan bij het publiek gunstiger bekend dan nietcoöperatieve. Hoe komt dat? En hoeveel slagen verdraagt een coöperatie?
78 De succesvolste vorm van samenwerking, door Louise Fresco
194 Coöperaties zijn geen garantie voor duurzaamheid door Gunter Pauli
92 Een cultuur van zakelijke solidariteit, door Gert van Dijk
210 Van kasmoni tot NewB, door Walter Lotens
112 Waardeloos? Ethisch ondernemen en de markt, door Murat Kotan
234 Een huis voor coöoperaties, door Arjen van Nuland
Na de desillusie van het graaikapitalisme en de ‘ieder voor zich’-cultuur wordt ‘samen voor elkaar’ het nieuwe motto. De coöperatie past daar prima bij.
De civil society moet worden versterkt. Coöperaties spelen daarbij een cruciale rol. Maar hun interne democratie vraagt om aandacht. Coöperaties lijken het ultieme antwoord op economische uitwassen. Dan moeten ze wel de ruimte krijgen om ethisch te handelen.
Aan de ‘blauwe economie’ doen verrassend veel bv’s en nv’s mee. Veel coöperaties zijn afgedwaald van hun oorspronkelijke idealen.
Wereldwijd zijn er talloze ‘rustige revoluties’ gaande die het maatschappelijk middenveld versterken. De coöperatie speelt daarin een prominente rol. De Nationale Coöperatieve Raad was er van oudsher vooral voor grotere coöperaties in de land- en tuinbouw, maar richt zich nu op álle sectoren.
‘Omdat de markt vaak meer verkoopt dan ze kan waarmaken, wilden we als sociale diensten van elkaars best practices profiteren’
ICT-afdelingen sociale diensten grote steden werken samen
Arnoud van Bergen, directiesecretaris van Wigo4it, in het nieuwe kantoor boven station Den Haag Centraal
Wigo4it is een overh eids coöperatie waarbinnen de ICT-afdelingen van de sociale diensten van Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht samenwerken. De organisatie is gevestigd in Den Haag.
Niet bij markt alleen Gemeenten werken vooral samen via gemeenschappelijke regelingen. Maar hier en daar duikt ook de coöperatievorm op. Zo hebben de ICT-afdelingen van de sociale diensten van Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht Wigo4it opgericht. Bij sociale diensten zijn grote en complexe ICTsystemen nodig, wil men tenminste de uitkeringen op tijd bij de cliënten hebben en de trajecten om mensen naar werk toe te leiden vlekkeloos laten verlopen. Maar ja, ICT-systemen… Ze zijn verouderd of werken niet naar behoren en als ze moeten worden vernieuwd, worden budgetten niet zelden overschreden en deadlines niet gehaald. Ziedaar de basis van Wigo4it. ‘De directeuren van de sociale diensten van de vier grote gemeenten hadden elk genoeg meegemaakt om een gezamenlijke oplossing te willen zoeken,’ zegt Arnoud van Bergen, directiesecretaris van Wigo4it. Wat hen óók bond was de wens minder afhankelijk te zijn van de markt. ‘De markt verkoopt namelijk vaak meer dan ze waar kan maken,’ aldus Van Bergen. Zou het niet mooi zijn als de sociale diensten van elkaars best practices konden profiteren?
Geen dekmantel Maar gebruik maken van elkaars praktische inzichten gaat niet zomaar, zo werd al snel duidelijk. Systemen
‘De coöperatievorm maakt het mogelijk dat we oplossingen met elkaar delen zonder dat we de portemonnee hoeven te trekken’
publiek geheim
publiek geheim
172
van elkaar overnemen is aan regels gebonden. Zodra de ene partij de andere daarvoor betaalt, is er sprake van inkoop. Daarvoor is een openbare aanbesteding verplicht. En dan komt de markt toch weer in zicht. De coöperatievorm bleek een oplossing voor dit probleem. In een dienstverlenend orgaan zonder winstoogmerk zijn eigen oplossingen in te brengen ten behoeve van het geheel – en dat zonder dat de portemonnee hoeft te worden getrokken. Een coöperatie heeft, vergeleken met bijvoorbeeld een gemeenschapp elijke regeling, bovendien als voordeel dat in- en uittreden relatief gemakkelijk gaat en er snel besluiten kunnen worden genomen. Wigo4it noemt zichzelf consequent een ‘overheids coöperatie’. Van Bergen: ‘Dat is om elke schijn te vermijden dat we concurreren met marktpartijen. We benadrukken ook altijd dat Wigo4it op geen enkele manier een dekmantel is voor het ontduiken van aanbestedingsregels. Als overheidsorganisatie zijn we gewoon een dienst die aanbestedingen doet.’ Wigo4it is niet tegen de markt. ‘Ons uitgangspunt is juist dat we niks doen wat de markt beter kan.
173
‘Hoewel we geworteld zijn in de sociale diensten, hebben we niet meer krediet dan een marktpartij’
Bij nieuwe taken checken we dat altijd eerst. We stellen ons dan twee vragen. Gaan we dit zelf ontwikkelen? En: gaan we dit zelf beheren? Je kunt beide niet of wel doen, het eerste wel doen en het tweede niet en andersom. We maken iedere keer een businesscase, om te bepalen wat het beste is.’ Bestaande taken en activiteiten, zoals het draaiend houden van datacenters, hevelden de deelnemers over naar Wigo4it. Wel keken de gemeenten per taak en per systeem welke van de vier bestaande ze zouden kiezen. Zo koos de coöperatie voor het inkomenssysteem van Den Haag. Van de klantvolg systemen kwam dat van Amsterdam als beste uit de bus.
Vreemde eend Overheidscoöperaties Er zijn weinig overheids coöperaties in Nederland. Naast Wigo4it zijn Dimpact en ParkeerService voor beelden. De eerste is een coöperatie van dertig gemeenten in vooral OostNederland. Die hebben de handen ineengeslagen om vraags tukken rondom dienst verlening en bedrijfsvoering digitalisering, ketens amen werking e.a. samen op te lossen. ParkeerService is een coöperatie van en voor gemeenten, ontstaan vanuit de gemeente Amersfoort, die is gespecialiseerd in alle aspecten van parkeren.
orde,’ erkent Van Bergen. Nu de basisproblemen overwonnen zijn en Wigo4it aan het ontwikkelen van nieuwe systemen toekomt, groeit de waardering voorzichtig. Hoewel overheden veel samenwerken, is de coöperatieve vorm een vreemde eend in de bijt. Gemeenschappelijke regelingen, stichtingen en vennootschappen overheersen. ‘Er is best veel onbekendheid met coöperaties. Dat is soms lastig, omdat je snel op één hoop wordt gegooid met andere samenwerkingsvormen,’ aldus Van Bergen. Maar in het bestuur en de algemene deelnemersvergadering – waarin de verantwoordelijke wethouders van de vier gemeenten zitten – is de tevredenheid altijd groot geweest. En de medewerkers zijn zich er volgens Van Bergen nauwelijks nog van bewust dat ze voor een coöperatie werken. Eind 2013 betrok Wigo4it een nieuw, speciaal voor haar ingericht kantoor boven station Den Haag Centraal. De fraaie, open ruimte bevordert de interne samenwerking. Tijd voor vernieuwing en uitbreiding? ‘Het laatste voorlopig niet, het eerste wel,’ zegt Van Bergen. ‘Recent is de gemeente Amsterdam er als eerste in geslaagd om een uitkeringsaanvraag volledig geautomatiseerd te verwerken. Dat hebben we met elkaar voor elkaar gekregen. We zijn een sterke gesprekspartner voor andere overheidsoverheids organisaties op het gebied van werk en inkomen. Daarvan kunnen alle gemeenten profiteren. Of het toetreden van nieuwe leden tot de coöperatie interessant is, is maar de vraag. Waarschijnlijk zullen we in de toekomst weer naar nieuwe vormen moeten zoeken, die dan het best passen.’
Een open kantoorruimte bij Wigo4it moet de samenwerking bevorderen
publiek geheim
publiek geheim
174
Van Bergen omschrijft Wigo4it als een ‘regieorganisatie’. Die wordt geacht sturend en proactief te zijn. Dat vergde en vergt een cultuuromslag. Medewerkers moeten niet wachten tot zich problemen voordoen, maar die al vroeg zien aankomen en voorkomen. ‘Klanten vinden ons echt niet aardiger omdat we een coöperatie zijn,’ zegt Van Bergen. ‘Als je niet levert wat je hebt beloofd, zijn ze duidelijk in wat ze ervan vinden – en terecht. Hoewel we geworteld zijn in de sociale diensten, hebben we niet meer krediet dan een marktpartij.’ De eerste jaren – Wigo4it bestaat sinds 2007 – waren het lastigst. In klanttevredenheidsonderzoeken scoorde de coöperatie tot twee keer toe een onvoldoende. Dat kwam omdat het inrichten van de organisatie tegelijk met het implementeren van de systemen bij de vier gemeenten meer tijd en moeite kostte dan voorzien. ‘We hadden de basis niet op
‘Klanten vinden ons echt niet aardiger omdat we een coöperatie zijn’
175
inhoud 1 /240 De revival van de coöperatie Betrokken bij stille zorg / PGGM ‘Ik zit hier primair voor de leden’ / NPRC ‘Het is de moeite waard om mee te praten’ / NPRC Naar een relationele ethiek ‘De coöperatie is als Barbapapa’ / Van Doorne De coöperatie als reddingsboei / PentaCoöp Wie affectief betrokken is, doet graag iets extra’s 150.000 bossen bloemen in een kleine twee uur / Plantion ‘Mijn ouders werken nog steeds mee’ / Plantion ‘Elke kweker wil zijn teelt verkopen en alleen lukt dat niet’ / Plantion Kenmerken van coöperatief bankieren ‘De samenleving is onze aandeelhouder’ / Rabobank Amsterdam ‘We zijn verwijderd geraakt van het lokale’ / Boer Bos Kwaliteitsimpuls voor Bredaas onderwijs / Building Breda De succesvolste vorm van samenwerking ‘Onze loyaliteit ligt bij zorgvragers’ / Wijzelf Zorgcoöperaties ‘Ik wilde zeker weten...’ / Wijzelf Zorgcoöperatie ‘Heel leuk, om deel te zijn van iemands alledaagse leven’ / Wijzelf Zorgcoöperatie Een cultuur van zakelijke solidariteit ‘We zijn een coöperatie, geen verzekeraar’ / coöperatie DELA Broodjes afbakken in het crematorium / coöperatie DELA Utrechtse prostituees vormen Macha’s / Macha’s Waardeloos? Ethisch ondernemen en de markt ‘Single purpose is de basis van ons succes’ / Zevij-Necomij Broodfondsen hebben het tij mee / BroodfondsMakers Coöperatie Ontroerd door bankafschriften / Broodfonds Nood & Brood
8 12 18 24 28 32 38 46 48 52 54 58 64 68 74 78 82 88 90 92 98 104 108 112 118 122 126
Goed doen, hoe doe je dat goed? Gourmetten in de supermarkt / Coop Samen stroom uit wind halen / Windunie Verdienen aan de wind / Windunie Windenergie met een zachte g / Windunie Dynamiek in het energielandschap Het Gelderse voorbeeld / Erfgoed Gelderland Anarcho-kapitalisten in Amsterdam-Noord / Open Coop Hoe overtuig ik een coöperatiescepticus? Meervoudige waarden, meervoudige winsten / CONO Kaasmakers ‘Een koe alleen is niet gelukkig’ / CONO Kaasmakers Niet bij markt alleen / Wigo4it De reputatie van de coöperatie Zelfstandig en in het eigen tempo / Boer & Zorg ‘Met een coöperatie doen zorgkantoren wél zaken’ / Thuiszorg Dichtbij ‘Dankzij de coöperatie kan ik doen wat ik het liefst wil’ / Thuiszorg Dichtbij ‘Paul wilde graag in zijn eigen huis sterven’ / Thuiszorg Dichtbij Coöperaties zijn geen garantie voor duurzaamheid Esbeek heeft de regie terug / dorpscoöperatie Esbeek Achter een marktkraam in je eigen buurt / zuiderMRKT Het geldsysteem bevragen met kunst en betrokken leden / Kunst Reserve Bank Van kasmoni tot NewB United Individuals op de prairie / UnividualS Goed brood voor iedereen / Bakkerij Ons Belang Bereikbaar en dicht bij huis / Zorggroep Walcheren Rond de tafel met Albert Heijn / Colzaco Een huis voor coöperaties
130 134 138 142 145 146 148 152 158 162 168 172 176 180 184 190 192 194 198 202 206 210 216 220 224 228 234
publiek geheim
publiek geheim
236
237
Wij bedanken Ron van den Aakster, Anastasia en Jonas, Yvonne van Asselt, Peter Bakker, Roelof Balk, Jeanet Barels, Jaap van der Beek, Arnoud van Bergen, Saskia van den Bergh, Ageeth Beuving, Jacob Bezema, Linda de Bie, Leontine Blijleveld, Marjolijn Blaauw, Carin Bobeldijk, Susanne de Boer, Merijn Bolink, Korneel Born, Paul Bos, Engbert Breuker, Broodfonds Nood & Brood, Yvonne van Bruggen, Arie de Bruin, Rense van Dijk, Bernt van Dijken, Theo Dijt, Vanessa Dobbe, Marc de Dobbelaere, Edzo Doeve, Alex Ebbinge, Mia van Eijl, Trienke Elshof, Corline van Es, Federica, Louise Fresco, Yvonne van Gennip, Alfred Griffioen, Cynthia Griffioen, Hans Groeneveld, Margot Hamer, Max Hoefeijzers, Jorrit Hoekstra, kinderen & jongeren van zorgboerderij Hof van Schokland, Grietsje Hoekstra, Michel Janssen, Jonas, Hanneke de Jonge, André Jonker, Kees Kraakman, Haiko Liefmann, Walter Lotens, Kunieke Luth, Joost Kapteijn, Martin Kersbergen, Marc Kikkert, Antoon Kleverkamp, Claudia van Klinken, Murat Kotan, Frido Kraanen, Peter Lammersma, Saskia Laseur-Edelman, Patricia Leenders, Diane Leidelmeijer, Guus van Logtestijn, Walter Lotens, Bertien Maas, Jan Meems, Stefan Meeusen, Marjan Minnesma, Pieter Mohr, Henny Mulder, Alexander van Nederpelt, Annemarie van Nederpelt, Corné, Joanne en Auke van Nederpelt, Arjen van Nuland, Gunter Pauli, Ron Peperkamp, Ton Polman, Hans Ponten, Axel Posthumus, Auktje Reijffers, Alexander Rinnooij Kan, Rolf Roelofs, Bart de Rijk, Petra Rijkelijkhuizen, Jeanne van Rooij, Aukje Rypma, Geerd Schlangen, Sible Schöne, Biba Schoenmaker, Jort Schuringa, Marjan de Smit, Maurice Smit, Martin Stam, Carla Stoffers, Peter Tieleman, Udo Tomassen, Liesbeth Tonckens, Saskia van der Valk, Piet Verhoeven, Ellis van Verseveld, Willem Vianen, Willemien Visser, Martin Voigt, Jos van Wegen, Theo Weultjes, Rob de Win, Marc Wingens, Martine de Wit, Marjan Wijers, Herman Wijffels, Jurjen Worp, Ad van de Wouw en iedereen die ons zo verschrikkelijk goed heeft geholpen!
Colofon ‘Publiek Geheim, de coöperatie in beweging’ is het vijfde deel uit de reeks Publiek Geheim van Frissewind (profs in communicatie en design). Het initiatief is van Menno Bosma (Tijdschriftenmakers De Kern) en Else de Jonge (publicaties/teksten/redactie). Het idee voor dit project is geïnspireerd op het Jaar van de Coöperatie van de Verenigde Naties.
Concept, ontwerp, art direction en productie Frissewind, profs in communicatie en design, Amsterdam
Het projectteam voor dit boek bestond uit schrijvers Menno Bosma en Else de Jonge, fotograaf Don Wijns en art director Anneke Maessen. De gemene deler tussen de teamleden: nieuwsgierigheid naar coöperaties in Nederland.
Druk Drukkerij Tesink BV, Zutphen
Menno Bosma schreef voor dit boek de verhalen over Building Breda, Coop, coöperatie Esbeek, coöperatie DELA, Van Doorne, Erfgoed Gelderland, Kunst Reserve Bank, Macha’s, Open Coop, PGGM, Van Doorne, Pentascope, Wigo4it, Zevij-Necomij en zuiderMRKT. Else de Jonge schreef voor dit boek de verhalen over Boer Bos, bakkerij Ons Belang, Boer & Zorg, Broodfondsmakers, Colzaco, CONO, NPRC, Plantion, Rabobank Amsterdam, Thuiszorg Dichtbij, UnividualS, Windunie, Zorggroep Walcheren en Zorg Wijzelf. Eindredactie Menno Bosma: www.tijdschriftenmakers.nl Else de Jonge: www.elsedejonge.nl
Fotografie Frissewind, Don Wijns, Amsterdam
Eerste druk: juni 2014, oplage: 3.000 © Frissewind, Menno Bosma & Else de Jonge ISBN: 978-90-807909-0-2 Dit boek is een uitgave van Frissewind BV, Amsterdam www.frissewind.nl Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Bestellen ‘Publiek Geheim, de coöperatie in beweging’ is direct te bestellen op www.publiekgeheim.nu
publiek geheim
publiek geheim
238
239
