Alcoholverstrekking aan jongeren onder de 16 jaar Nalevingsonderzoek gemeente Utrecht – hotspotonderzoek bij supermarkten
Fieke Franken Ellen Selten
Nalevingsonderzoek gemeente Utrecht
Titel: Alcoholverstrekking aan jongeren onder de 16 jaar Ondertitel: Nalevingsonderzoek gemeente Utrecht – hotspotonderzoek bij supermarkten
Auteurs: Fieke Franken en Ellen Selten
In opdracht van: Gemeentelijke Geneeskundige en Gezondheidsdienst (GG&GD) Utrecht
Utrecht: STAP (Nederlands Instituut voor Alcoholbeleid) Januari 2013
2
Nalevingsonderzoek gemeente Utrecht
Samenvatting In opdracht van de Gemeentelijke Geneeskundige en Gezondheidsdienst (GG&GD) Utrecht is in december 2012 een mysteryshoponderzoek bij supermarkten uitgevoerd. Het doel van dit onderzoek is om vast te stellen in welke mate de supermarkten in Utrecht de wettelijke leeftijdsgrens voor de verkoop van alcohol naleven. In dit factsheet worden de resultaten beschreven van twee metingen van een nalevingsonderzoek naar leeftijdsgrenzen in supermarkten in de gemeente Utrecht. Het onderzoek heeft zich met name gericht op de zogenaamde hotspotwijken. Hotspotwijken zijn wijken waar blijkt dat jongeren relatief veel alcohol drinken. In december 2012 zijn in totaal 30 supermarkten in de gemeente Utrecht elk twee maal bezocht. Op basis van 60 mysteryshopping bezoeken met 15-jarige jongeren is vastgesteld dat het gemiddelde nalevingspercentage in de gemeente Utrecht uitkomt op 35%. Bij 21 van de 60 bezoeken werd er correct nageleefd en konden de 15-jarige jongeren geen alcohol kopen. Bij 32 van de 60 aankooppogingen (53%) vraagt de verkoper naar de leeftijd, de ID van de jongeren, of naar beide. Na deze interventie van de verkoper wordt echter in 34% van de gevallen alsnog alcohol verkocht aan 15-jarige jongeren. Op basis van wetenschappelijke studies wordt door het Nederlands Instituut voor Alcoholbeleid verschillende aanbevelingen gegeven. Om de naleving van de leeftijdsgrenzen te verhogen kan de gemeente inzetten op onder andere handhaving, handhavingscommunicatie en het aanbieden van hulpmiddelen voor supermarkten en caissières.
3
Nalevingsonderzoek gemeente Utrecht
Mystery-shoppingonderzoek: verkoop van alcohol aan jongeren onder de 16 De GG&GD Utrecht heeft een onderzoek laten uitvoeren naar de naleving van de leeftijdsgrens van 16 jaar voor de verkoop van alcohol bij supermarkten in de gemeente Utrecht. Deze twee metingen hebben beide plaatsgevonden in december 2012. Hoofdvraag Welk percentage supermarkten in gemeente Utrecht houdt zich aan de wettelijke leeftijdsgrens van 16 jaar voor de verkoop van zwak-alcoholhoudende drank? Subvragen 1) Wat is het gemiddelde nalevingspercentage voor gemeente Utrecht? 2) Wat is het nalevingspercentage per wijk? 3) Welke interventies (vragen naar leeftijd en/of ID) plegen verkopers van alcohol in supermarkten? 4) Wat is de effectiviteit van de gepleegde interventies van verkopers van alcohol in supermarkten? 5) Hoe verhoudt het nalevingspercentage van supermarkten in gemeente Utrecht zich in vergelijking met het landelijk gemiddelde? Toetsing heeft plaatsgevonden met behulp van de methode ‘mystery-shopping’ waarbij 15-jarige jongeren aan de hand van een protocol, onder toezicht van onderzoekers van STAP, geprobeerd hebben alcohol te kopen. In twee opeenvolgende weekenden in december 2012 zijn er 60 aankooppogingen gedaan bij 30 verschillende supermarkten. Deze 60 bezoeken resulteren in een representatief nalevingspercentage voor de gemeente Utrecht. Elke supermarkt is twee keer bezocht. De supermarkten die zijn bezocht, bevinden zich in alle wijken in de gemeente Utrecht. Het onderzoek is met name gericht op vijf wijken in Utrecht die door de gemeente worden aangeduid als ‘hotspotwijk’. Een hotspotwijk is een wijk waar blijkt dat jongeren relatief veel alcohol drinken. Deze hotspotwijken zijn Binnenstad, Noordoost, Oost, Vleuten–De Meern en Zuid. In deze hotspotwijken zijn elk 4 verschillende supermarkten twee maal bezocht en in de overige wijken (Leidsche Rijn, Noordwest, Overvecht, West en Zuidwest) zijn elk 2 verschillende supermarkten bezocht. De onderzoeksmethode ‘mystery-shopping’ is een wetenschappelijk aanvaarde onderzoeksmethode die zeer betrouwbare gegevens oplevert over de naleving van de leeftijdsgrenzen en veelvuldig gebruikt wordt in binnen- en buitenland. Deze methode is ontwikkeld door Universiteit Twente en STAP1.
Resultaten Hieronder worden de resultaten van het nalevingsonderzoek beschreven. Allereerst wordt ingegaan op het aantal aankooppogingen per wijk. Daarna komt het aantal succesvolle aankooppogingen aan de orde. Vervolgens wordt ingegaan op het al dan niet voorkomen van interventies (naar leeftijd vragen, naar identificatiebewijs vragen) en op variabelen die van invloed kunnen zijn op het succes van de aankooppogingen. Aantal verkooppunten per wijk In totaal zijn 60 aankooppogingen bij supermarkten verricht, verdeeld over 2 meetmomenten. Op meetmoment 1 (t1) zijn 30 supermarkten bezocht. Op meetmoment 2 (t2) zijn deze supermarkten nogmaals bezocht. In Tabel 1 is het aantal aankooppogingen per wijk aangegeven. In de zogenaamde hotspotwijken zijn 4 supermarkten per meting bezocht, in de andere wijken zijn 2 supermarkten per meting bezocht. In de hotspotwijk ‘Noordoost’ konden echter maar 3 in plaats van 4 verschillende supermarkten bezocht worden doordat niet meer dan 3 supermarkten in de wijk aanwezig waren die alcohol verkochten. Om in totaal 30 verschillende supermarkten te bezoeken is in hotspotwijk ‘Oost’ een extra supermarkt bezocht.
4
Nalevingsonderzoek gemeente Utrecht
Tabel 1: Aantal aankooppogingen per wijk Wijk
t1
t2
Totaal
Binnenstad*
4
4
8
Leidsche Rijn
2
2
4
Noordoost*
3
3
6
Noordwest
2
2
4
Oost*
5
5
10
Overvecht
2
2
4
Vleuten – De Meern*
4
4
8
West
2
2
4
Zuid*
4
4
8
Zuidwest
2
2
4
Totaal
30
30
60
* = hotspotwijk
Geslaagde aankooppogingen In Tabel 2 worden de nalevingscijfers weergegeven per wijk. De bezoeken zijn opgesplitst naar de meetmomenten t1 en t2. Bij het eerste bezoek (t1) is bij 10 van de 30 (33%) aankooppogingen correct nageleefd door de verkoper. Bij het tweede bezoek (t2) is bij 11 van de 30 aankooppogingen correct nageleefd, waardoor de naleving hier 37% is. Over alle aankooppogingen is de naleving 35%. Het verschil in naleving tussen meetmoment één en twee is niet significant. In Tabel 2 valt op dat wijk ‘Binnenstad’ het laagste nalevingspercentage heeft van de verschillende wijken in Utrecht. Bij 1 van de 8 bezoeken is correct nageleefd, waardoor het nalevingspercentage (13%) onder het gemiddelde ligt. Tabel 2: Naleving per wijk op t1, t2 en totaal. Soort verkooppunt
Pogingen t1/t2
Naleving t1 (%)
Naleving t2 (%)
t1+t2 (%)
Binnenstad*
4/4
0 (0%)
1 (25%)
1 (13%)
Leidsche Rijn
2/2
1 (50%)
0 (0%)
1 (25%)
Noordoost*
3/3
2 (67%)
1 (33%)
3 (50%)
Noordwest
2/2
0 (0%)
1 (50%)
1 (25%)
Oost*
5/5
0 (0%)
3 (60%)
3 (30%)
Overvecht
2/2
0 (0%)
2 (100%)
2 (50%)
Vleuten – De Meern*
4/4
1 (25%)
1 (25%)
2 (25%)
West
2/2
1 (50%)
1 (50%)
2 (50%)
Zuid*
4/4
4 (100%)
0 (0%)
4 (50%)
Zuidwest
2/2
1 (50%)
1 (50%)
2 (50%)
Totaal
30/30
10 (33%)
11 (37%)
21 (35%)
* = hotspotwijk
5
Nalevingsonderzoek gemeente Utrecht
Interventies Interventies die verkopers in supermarkten kunnen plegen om de leeftijd van een klant te achterhalen, zijn het vragen naar leeftijd en/of identiteitsbewijs. Bij 32 van de 60 aankooppogingen is door de verkoper naar leeftijd, identiteitsbewijs of beide gevraagd (Tabel 3). Tijdens meetmoment t1 is bij 43% van de aankooppogingen een interventie gepleegd door de verkoper en op meetmoment t2 bij 63% van de aankooppogingen. Tabel 3: Aantal pogingen waarbij een interventie is gepleegd per type verkooppunt. Soort verkooppunt
Pogingen t1/t2
Interventie t1 (%)
Interventie t2 (%)
t1+t2 (%)
Binnenstad*
4/4
0 (0%)
2 (50%)
2 (25%)
Leidsche Rijn
2/2
2 (100%)
1 (50%)
3 (75%)
Noordoost*
3/3
2 (67%)
3 (100%)
5 (83%)
Noordwest
2/2
0 (0%)
2 (100%)
2 (50%)
Oost*
5/5
0 (0%)
3 (60%)
3 (30%)
Overvecht
2/2
0 (0%)
2 (100%)
2 (50%)
Vleuten – De Meern*
4/4
3 (75%)
2 (50%)
5 (63%)
West
2/2
1 (50%)
1 (50%)
2 (50%)
Zuid*
4/4
4 (100%)
1 (25%)
5 (63%)
Zuidwest
2/2
1 (50%)
2 (100%)
3 (75%)
Totaal
30/30
13 (43%)
19 (63%)
32 (53%)
i* = hotspotwijk ngen t1/t2 Interventie t1(%) Interventie t2 (%) t1+t2 (%) In bovenstaande tabel wordt weergegeven hoe vaak interventies worden gepleegd bij aankooppogingen van 15-jarige jongeren van alcohol in supermarkten. Tabel 4 (t1) en Tabel 5 (t2) geven per meetmoment weer hoe vaak de gepleegde interventies hebben geleid tot het weigeren van alcoholverstrekking aan de jongeren, ook wel correcte naleving genoemd. Bij geen enkele aankooppoging is alleen gevraagd naar de leeftijd van de jongere. Wanneer alleen naar identificatie (ID) (in totaal 29 keer) werd gevraagd, dan leidde dit 18 keer tot correcte naleving. Op het moment dat de verkoper zowel naar leeftijd als identificatie vroeg (3 keer), dan werd er in alle 3 de gevallen correct nageleefd. In 3 gevallen vroeg de caissière aan een collega of de jongere 16 was of niet, aan de hand van het benoemen van de geboortedatum van de jongere. Bij deze aankooppogingen, waar de hulp van een collega werd ingeschakeld, kon de jongere 2 keer geen alcohol kopen en één keer wel alcohol kopen.
6
Nalevingsonderzoek gemeente Utrecht
Tabel 4: Aantal keer gevraagd naar leeftijd (L), identificatie (ID), allebei (L+ID), of niets op t1. Tussen haakjes staat de correcte naleving (CN) als gevolg van de interventie. ( Wijk
Pogingen
L (CN)
ID (CN)
L+ID (CN)
Niets (CN)
Totaal (CN)
Binnenstad*
4
0 (0)
0 (0)
0 (0)
4 (0)
4 (0)
Leidsche Rijn
2
0 (0)
2 (1)
0 (0)
0 (0)
2 (1)
Noordoost*
3
0 (0)
2 (2)
0 (0)
1 (0)
3 (2)
Noordwest
2
0 (0)
0 (0)
0 (0)
2 (0)
2 (0)
Oost*
5
0 (0)
0 (0)
0 (0)
5 (0)
5 (0)
Overvecht
2
0 (0)
0 (0)
0 (0)
2 (0)
2 (0)
Vleuten – De Meern*
4
0 (0)
3 (1)
0 (0)
1 (0)
4 (1)
West
2
0 (0)
1 (1)
0 (0)
1 (0)
2 (1)
Zuid*
4
0 (0)
4 (4)
0 (0)
0 (0)
4 (4)
Zuidwest
2
0 (0)
1 (1)
0 (0)
1 (0)
2 (1)
Totaal
30
0 (0)
13 (10)
0 (0)
17 (0)
30 (10)
i* = hotspotwijk ( (4) 43 (34) Tabel 5: Aantal keer gevraagd naar leeftijd (L), identificatie (ID), allebei (L+ID), of niets op t2. Tussen haakjes staat de correcte naleving (CN) als gevolg van de interventie. Wijk
Pogingen
L (CN)
ID (CN)
L+ID (CN)
Niets (CN)
Totaal (CN)
Binnenstad*
4
0 (0)
2 (1)
0 (0)
2 (0)
4 (1)
Leidsche Rijn
2
0 (0)
1 (0)
0 (0)
1 (0)
2 (0)
Noordoost*
3
0 (0)
3 (1)
0 (0)
0 (0)
3 (1)
Noordwest
2
0 (0)
2 (1)
0 (0)
0 (0)
2 (1)
Oost*
5
0 (0)
3 (3)
0 (0)
2 (0)
5 (3)
Overvecht
2
0 (0)
0 (0)
2 (2)
0 (0)
2 (2)
Vleuten – De Meern*
4
0 (0)
2 (1)
0 (0)
2 (0)
4 (1)
West
2
0 (0)
1 (1)
0 (0)
1 (0)
2 (1)
Zuid*
4
0 (0)
1 (0)
0 (0)
3 (0)
4 (0)
Zuidwest
2
0 (0)
1 (0)
1 (1)
0 (0)
2 (1)
Totaal
30
0 (0)
16 (8)
3 (3)
11 (0)
30 (11)
i* = hotspotwijk Variabelen die mogelijk van invloed zijn op het nalevingspercentage Tijdens het onderzoek is door de jongeren en de onderzoekers gelet op factoren die mogelijk invloed hebben op het wel of niet kunnen kopen van alcohol door de jongeren. Er is aandacht besteed aan zaken als drukte in de supermarkt, achtergrondkenmerken van de verkoper, geslacht van de jongere en de aanwezigheid van borden en stickers met daarop de mededeling dat er geen alcohol wordt verkocht aan personen onder de wettelijke leeftijdsgrens. Deze variabelen zijn statistisch geanalyseerd en onderzocht is of ze invloed hebben op het wel of niet kunnen kopen van alcohol door een jongere van 15 jaar. Uit de analyse is gebleken dat geslacht invloed heeft op het wel of niet kunnen kopen van alcohol. Uit deze studie blijkt dat meisjes (25 keer) de alcohol vaker kunnen kopen
7
Nalevingsonderzoek gemeente Utrecht
dan jongens (14 keer). Een voorbeeld hiervan zijn de aankooppogingen in de wijk Zuid (zie tabel 2). In de wijk Zuid zijn in totaal acht aankooppogingen gedaan waarvan vier door jongens (t1) en vier door meisjes (t2). Bij de vier aankooppogingen door de meisjes werd vier keer alcohol verkocht, bij de vier aankooppogingen door de jongens werd vier keer geen alcohol verkocht. Alle andere variabelen bleken niet van invloed te zijn op het wel of niet kunnen kopen van alcohol door een jongere van 15 jaar.
Landelijk Nalevingsonderzoek Uit dit nalevingsonderzoek blijkt dat de naleving bij supermarkten in gemeente Utrecht net hoger ligt dan het gemiddelde nalevingspercentage voor supermarkten in Nederland (30%). Tabel 6: Vergelijking van de landelijke nalevingscijfers nalevingsonderzoek in gemeente Utrecht (2012). Soort Verkooppunt Supermarkten
(2011)
met
het
huidige
Landelijke cijfers 2011
Gemeente Utrecht 2012
30 %
35 %
Het verschil in methode tussen het landelijk nalevingsonderzoek en het nalevingsonderzoek in Utrecht is dat in Utrecht alle verkooppunten twee keer bezocht zijn. In Utrecht zijn alle verkooppunten twee maal bezocht om een representatief beeld van Utrecht weer te geven. Daarnaast zijn de resultaten per specifiek verkooppunt in het landelijke onderzoek niet weergegeven, voor de gemeente Utrecht zijn deze wel bekend. In totaal blijkt dat in Utrecht slechts twee supermarkten bij beide aankooppogingen correct naleven. Bij alle andere 28 verkooppunten is er minimaal 1 keer niet nageleefd. Bij 11 supermarkten was het bij beide aankooppogingen mogelijk om alcohol te kopen door de 15-jarigen.
Conclusie en aanbevelingen Het doel van dit nalevingsonderzoek is om objectief vast te stellen in hoeverre de Nederlandse Dranken Horecawet (specifiek artikel 20, lid 1) wordt nageleefd in supermarkten in gemeente Utrecht. Uit de resultaten komt naar voren dat de naleving in de gemeente op dit moment 35% is. Bij het eerste bezoek aan de supermarkten leefde 33% van de verkopers de wettelijke leeftijdsgrens van 16 jaar voor de verkoop van alcohol correct na, en bij het tweede bezoek aan dezelfde supermarkten was de naleving 37%. Beide bezoeken vonden in een week na elkaar plaats. Tijdens het onderzoek werd bij 32 van de in totaal 60 aankooppogingen door de verkoper gevraagd naar leeftijd, identiteitsbewijs of beide. Het vragen naar een identiteitsbewijs (29 keer) is de meest gebruikte vorm van interventie door de verkopers. Daarnaast is 3 keer naar zowel leeftijd als naar een identiteitsbewijs gevraagd. Opvallend is dat bij 11 aankooppogingen een interventie is gepleegd waarna alsnog alcohol verkocht is aan de 15-jarigen. Uit het nalevingsonderzoek blijkt dat de naleving in gemeente Utrecht (35%) iets hoger ligt dan het gemiddelde nalevingspercentage van Nederland (30%). In totaal konden bij 2 supermarkten in Utrecht de jongeren bij beide aankooppogingen geen alcohol kopen. Bij de andere 28 supermarkten was het ten minste bij één van de twee aankooppogingen mogelijk alcohol te kopen. In de gemeente Utrecht heeft voor het onderzoek een bijeenkomst voor supermarkten plaatsgevonden. Tijdens deze bijeenkomst is vermeld welke regels er voor de supermarkten gaan veranderen wanneer de aangepaste Drank- en Horecawet zal worden ingevoerd. Tijdens deze bijeenkomst is ook aangegeven dat een mysteryshoponderzoek gaat plaatsvinden. De resultaten van dit onderzoek kunnen door deze mededeling dus positiever zijn uitgevalle. Het is aannemelijk dat supermarkten zich, voor een korte duur, meer gaan focussen op de naleving van de leeftijdsgrenzen
8
Nalevingsonderzoek gemeente Utrecht
omdat ze weten dat een onderzoek in aantocht is. Het is aannemelijk dat het nalevingspercentage lager was uitgevallen zonder de verkondiging van het onderzoek. Wanneer de gemeente Utrecht geen pilotgemeente van de decentralisatie van het toezicht op de Drank- en Horecawet was geweest had het nalevingspercentage ook lager kunnen uitvallen. Aanbevelingen Onderstaande aanbevelingen geeft het Nederlands Instituut voor Alcoholbeleid op basis van wetenschappelijke studies uit binnen en buitenland: De meest effectieve manier om de naleving van de leeftijdsgrenzen te verbeteren is inzetten op handhaving. De gemeente Utrecht heeft als pilotgemeente voor toezicht op de Drank- en Horecawet zelf al enige jaren de mogelijkheid om toezicht te houden en op deze manier de naleving van de leeftijdsgrenzen te verbeteren. Uit onderzoekt blijkt dat de verkooppunten minimaal 4 keer per jaar gecontroleerd dienen te worden op de naleving van de 2 leeftijdsgrenzen om het effectief te laten zijn . Bij vier controles per jaar zal de naleving stijgen.
We adviseren de gemeente Utrecht de resultaten van de handhaving van de leeftijdsgrenzen structureel te blijven communiceren via de media en/of persoonlijke communicatie met verkooppunten. Via de media worden ook verkooppunten die niet gecontroleerd zijn, herinnerd aan het risico van het niet naleven van de wettelijke leeftijdsgrens voor de verkoop.
Er kunnen hulpmiddelen aangereikt worden om het berekenen van de leeftijd gemakkelijker te maken. Uit de resultaten blijkt dat wanneer er naar ID van de jongeren wordt gevraagd, de caissières moeite hebben om de leeftijd te berekenen. In totaal is 11 keer alcohol verkocht aan de 15-jarige jongeren nadat het ID-bewijs werd bekeken. Volgens de mysteryshoppers duurde het vaak lang voordat de verkoper de leeftijd berekend had en enkele keren werd ook de hulp van collega’s ingeschakeld. Er zijn simpele oplossingen om de caissières te ondersteunen, zoals een omrekenmodel van de NVWA. Een andere oplossing voor supermarkten is elke dag de geboortedatum, vanaf welk moment de jongeren alcohol mogen kopen, uit te printen en uit te delen aan de verkopers. Hiermee wordt het berekenen niet alleen gemakkelijker gemaakt maar wordt ook indirect benadrukt dat het vragen om een ID belangrijk is. Een opvallend resultaat uit dit onderzoek is dat meisjes vaker alcohol kunnen kopen dan jongens. Waarschijnlijk is het voor caissières nog lastiger in te schatten hoe oud meisjes zijn dan bij jongens. Om de naleving te verhogen dient vanuit het management van de supermarkten nog meer benadrukt te worden dat er om een ID gevraagd dient te worden, bij jongens en meisjes. In Nederland zijn ook supermarkten die de leeftijden controleren met 3 behulp van een leeftijdscontrolesysteem zoals Ageviewers . Uit onderzoek blijkt dat met dit systeem de supermarkten in de gemeente Utrecht de nalevingspercentages enorm kunnen 4 verhogen .
9
Nalevingsonderzoek gemeente Utrecht
Referenties 1
Gosselt, J.F., Van Hoof, J.J., De Jong, M.D.T., & Prinsen, S. (2007). Mystery shopping and alcohol sales: do supermarkets and liquor stores sell alcohol to underage customers? Journal of Adolescent Health, 41(3), 302-308. 2
Wagenaar, A.C., Toomey, T.L. & Erickson, D.J. (2005). Complying With the Minimum Drinking Age: Effects of Enforcement and Training interventions. Alcoholism: Clinical and Experimental Research, 29 (2), 255-262 3
Hollandsche Exploitatie Maatschappij, Breda. http://www.hembreda.nl/nl/index.php
4
Gosselt, J.F., Van Hoof, J.J., De Jong, M.D.T., & Baas, N. (2009) Effectiviteit HEM-] controlesystematiek ter verbetering van de naleving van leeftijdsgrenzen: Deelonderzoek 1: HEMcontrolesystematiek versus traditionele leeftijdscontrole bij verkoop. Enschede: Universiteit Twente, Faculteit Gedragswetenschappen, TPC.
10
