van God worden de namenvan de ProfeetMuhammadbij voorkeur uit de Qur'an gehaald.Het aantalvarieertechter.Het is rnogelijkdat al-Gazuhde eersteis geweestdie de hjst rnetde l0l namenvan de ProfeetMuhammadheeftsamengesteld. Er bestaatop het interneteenlijst van de 201 namenvan de ProfeetMuhammad,die is vervaardigddoor Siddiq Osmàn \oormuhammad, eenmoslims geleerdeuit Toronto,in Ramadan1420I December1999.Voor de meestevan de 201 namengeefthij de Koranischebewijsplaats.r Dezemoderne lijstenzijn vrijwel altijd gebaseerd op de lijst in de Dala'il alKhayrat, ook al wordt dat er zeldenbij vermeld. 'Gezegende De Tuin' In het inleidendegedeeltevan de Dala'il al-Khayrarbeschrijft al-Óazulïde plaatswaar de ProfeetMuhammadin Medina is begraven.Het is eenpassagedie zekerauthentiekis, maar waarr an de factuelestijl duidelijk verschiltvan de strjl van tasliya die men in de restvan het boek aantreft.De beschrijvingvan het graf van de ProfeetMuhammadvalt in twee delenuiteen;de pílssage luidt alsvolgt: -Dit is debeschrijving vande"Gezegende Tuin" waarinde Gezant vanGodis begraven, tesamen metzijn rweemetgezellen, Ab[ Bakr en'Umar. Alduswordtverhaald door'UrwaIbnal-Zubayr: De Gezant Godsis begraven in dealkoof(al-sahv,a). Ab[ Bakris achterde Gezant 'Umar Godsbegraven en Ibn al-Khattàb is begraven aandevoeten r anAbu Bakr.De oostelijkealkoofis leeggebleven en er wordt maarGodweethethetbest,dat'Isá dezoonvanMaryam eczegd, daarwordtbegraven. 'À'isha: OverdeGezant Godswordtverhaaid door In mijndroom I Zie de website:http://iqra.net/articles/20 I names.html,ahvaarook L'rbliografische verwijzingennaarwerken over het genreAsmá' al\lbr. en ook links naarwebsitesmet de 201 namente vinden zijn. o-i
zagik driemancnvallcnin mijn kamer.Ik verteldemijn droornaan Ab0Bakrendczczci:"'À'isha,driemensen zulleninjouw huis wordenbcgraven, diedebestemensen op aardezijn."Toende GezantGodsstierfen in mrjnhuiswcrdbegraven zei Abu Bakr tegenmij: "Dit is eenvanjouw manen, cn hij is debestevanhen."' Dezckortepassagevereistcnigc nadereanalyse. 'lsa Het graf van h. Maryam in Medina De aanwezigheid van het graf van Jezuswordt in de Dala'il alKha.vratnict verderuitgewerkt.Het is eenbcrichtdat aansluit bij allerleicschatologische voorstellingen over de terugkeervan Jezusop aarde.lMoslimsgelovenniet dat Jczusaanhet krujs is gestorven. In dc islamis Jczusnict meerdan eenprofcctin dc rij van profetendie aan de ProfeetMuhammadvooraf is gegaan.Hij is voor moslimsniet de zoon van God.Jezuswerd op het 'cruciale'momentdoor de engelGabriclvan de kruisdood gered.En zclfs zijn substituut(want er is wel iemanddic op miraculeuzewijze Jezus'gedaantehad aangenornen aan het kruis gestorven)wordt niet hangend-aan het kruis maarmeestal opgehangen aaneengalg afgebeeld.'God heeftJezusmet lichaamen al eenveiligeplaatsin de hemclgcgeven,waar hij is blijvcn leven.Zijn aanwezighcid daaris ook gesignaleerd door de ProfeetMuhammadtijdensdienseigenhemelreis.Het graf van Jczusin Medina, in de grafkamervan de Profeet Muhammad,is het graf waarhij zal liggenals hij, na zijn terugkomstop aardc,gestorvenzal zijn. Bij de opstandingvan de dodenop de JongsteDag zalhij tesamenmet de Profeet 1 Zie Michcl Hayek,Le Christde I'lslam, pp. 215 e.v. 2 Dit kan ook duidenop eenweerzinvan islamitischcminiaturisten om ecnkruis af te beeldenin cen islamitischboek.Zie de miniaturen aÍgebeeldin Rachel Milstein, Karin Riihrdanz&Barbara Schmitz, Storiesof the Prophets.Illustratedmanuscriptso/Qisas al-anbiyà'. C o s t aM c s a 1 9 9 9 p , p . 1 5 9 - 1 6 0e n p l a t e n 8 c n 6 2 .
fr;;
#Ï
di: ;t1
'1:
.
f il+r-,;*:--
Gegraveerdetitel van de Nederlandseverlaling van het uit 1503van Ludovico di Varthema.Utrecht 1654 reisverhaal
(3st c 25\.
Muhammadopstaan.Hct bcrichtvan al-GazÍll moetzo verstaanwordcn dat Jczuspasna zijn terugkomstop aarde,in de cindtijd, bij dc Profcct Muhammadbegravenzal worden,maar in de grafkamer er is wel al eenplaatsjevoor hcm gereserveerd van dc ProfcctMuhammad.Al-GazulTheefthier kennelijkeen elementvan volksgeloofin dc Dala'il al-Khayralopgenomen. Hct is nict onmogclijkdat al-Gaz[lf de alkoof voor het graf van Jczustijdcnszijn eigcn vcrblijf in Medinaook zelf heeftgezien, of er minstensover heeft horen spreken.Het is hierbij interessantom te zicn hoe het christelijketopoi alshet legegrafen de tenhemelopneming van Jezusin eenislamitischecontextis vergaan. Dat aanbezoekersvan de 'GezegendcTuin' indcrdaadwerd verteld dat daarook cen graf voor Jezuswas gereserveerd wordt uit eenonverwachtebron bevestigd.In 1503bezochtde Bolognesc reizigerLudovico di Varthema(of Barthema)vermomdals mammeluk Medina en brachtdaarook eenbezoekaanhet graf van de ProfeetMuhammad.De hoofdmanvan zijn groepraaktein gesprekmet de bchccrdcrvan het graf of de imam vande moskee, en belooÍdehem drieduizenddukatenals dezehernhet lichaam van de Profèetzou laten zien.t Dezefunctior-raris weigcrdcechter het geld en legdevervolgenshet gezelschapomstandiguit wat zij daarte zien kregen.Varthemaverlclt als volgt:' '... Doenhy nu veeldier-ghelijcke voortgebracht had,soo saecken vraeghdc onst:Hooft-man,die,gelijckgeseytis, eenMammeluckof verloochent Christen was, hem aldus: "Eysc hebcnc Mariam phion'i" "Waer is dan dc Soon Mariae", namentlijck Iesus Christus?
I In Europawerd destijdsgedachtdat Muharnmadsdoodskistin de moskeevrij bovenclegrondzwccÍde,vandaarwaarschijnlijkde enonne som gcldsdie dezemarnmelukeryoorover had om dit te mogcnzicn. 2 Varthemaschreefoorspronkelijkin het Latijn. lk citeerhier uit een oude Nederlandsevertaling,Ludowich di Barthema,De uvtnemendeen seer wonderlijckeZee-en-landt-Reysc. Utrccht 1654,p. 16.
()()
"By de "Wabelal nabi."In Nederlandts Waerop hy antwoorde: "Bessbes hicfi", voctcnMahomcts".DoensprackonseHooft-man: En tot te weten." "'t niet meer genoegh, ik begeer sooveelals: Is "Siet had ick drie duysent lichtehjck nu, hoe hy: sey onskomende, weghgcworpen."'' Seraffiof Ducatenonnuttelijck Uit dezeanekdote,dic ongevecreenhalve eeuwna al-óazutl's lcvenspeelt,is duidelijkdat destijdshet bestaanvan eengraf ietsdat ook door alvan Jezusin Medinawerd aangenomen, gczegd, zijhet dat hij er niet ÓazulTin zijn gebedenboekwordt 'maarGod cchtzekervan is, hij maaktimmershet voorbehoud weethet het best'. De betrekkelijklate auteural-SamhldTr brengtin zijn omvangrijkecompilatieover de plaatsenwaar de ProfeetMuhammadheeft verblevende verschillendeberichten over Jezus'graf in Medina nog eensbij elkaar.Zij vullen elkaar aanen overlappenelkaargedeeltelijk:' - 'Isá b. Maryamwordtbegraven en zijn brj de ProfeetMuhammad twee metgezellen. - In de Thora is ecn beschrijvingvan de ProfeetMuhamrnad,bij wie 'Isá b. Maryam wordt begraven. - 'Isá b. Maryam ligt in het vierde graf. - De ProfeetMuhammadzegt: "lsá b. Maryam zal neerdalenop aarde,hij zal trouwen en kinderenkrijgen, en hij verblijft hier vijfenveertigjaar, dan sterfthij en hij wordt bij mij in mijn graf 'Isá b. Maryam staanop uit ééngraf, tusscnAbu begraven,en ik cn 'Umar.'* Bakr en - In het huis is plaatsvoor eengraf in de Oostelijkealkoof [.. .], ' 1 De Arabischecitaten: Isu ibn Maryam Jayn? Muqclhílal-Nabí. Bas has,l,akJï. 2 G e s t o r v e inn 9 1 1 / 1 5 0 6v, g l . G A L G l l , 1 1 4 . 3 lltaJà'al-lt/at'à'bi-AkhbarDar al-Mustafa,II, p. 318.Zic het 'lsá b. registerin deel 5 voor eenverwijzingnaaralle plaatscnwaar genoemd. Maryam wordt 4 Zie ook Hayek, Le Chríst, pp.224 e.v., waar nog vele dergcltjke berichtenworden gegeven. 61
\\ riuur Isrrb. Maryamwordtbegraven. l)it llltstc bcrichtis ook dooral-Gazuliin zrjnbcschrijving van 'Isá tlc '( iczc_rlcnde Tuin' opgcnomen. b. Maryamspeeltin de l)ulu'il ul-Khuyrutverdergeenrol, maardit eschatologische detail over het vierde,lege,graf in de grafkamervan dc Profeet Muhammadgeeftde lokaticwcl cxtragewicht. De graven van de Profeet Muhammad en zijn opvolger.s Het eerstedecl van de korte bcschrijvingdie al-Gaz[h van de 'Gczegende Tuin' geeftbevatnict meerdan eenopsomming van de drie gravcnen eenaanduidingvan hun onderlingepositie. Wic dezebeschrijvingleestbegrijptook onmiddellijkdat de Dqla'ilal-Khayrat nooit in de wereldvan de Shi'a populairkon worden. Immers,hoewel de Dala'il al-Khaltral tot hct genre van de Muhammad-devotie behoort,waartegenin de Shi'a op zich geenbezwaaris, de zo prominenteverrneldingvan de eerste tweekhaliefen,die volgcnsde Shi'a de rechtrnatige opvolging door Muhammadsschoonzoon'AlT hebbengefrustreerd, maakthet boekdirecttot cenuitgesprokensunnitischboek. De Dala'il al-Khayral is niet de bron van onzekennisover de indelingvan de grafkamerin Medina.Aangenomenmag worden dat al-óazulTbij een bezockaan Medina de gravenin de grafkamergezienhccft,dat hij er zekerook over gelezen heeft en dat hij dezeinÍbrmatie in zijn boek heeft samengevat. De onderlingcpositievan elk van de drie gravenis nog onderwerp van uitgebreidccxegetische gcweest.Aldiscussies SamhDdT laatdc verschillende mogelijkhedenvoor de posities van de gravenuitgebreiddc revuepasseren.'
- r.i- 1-'i.-*Lr-+'" ^1":- i': *;,1"..-.1;-....À;,"t.',r'n.,; -' -, :;'r::.-.J';
I 1,.1;i,- I ; :*:,:'"{*.r o.g-. :, . ijl. j1;.*.; : ;,, jr t-* ^:1-d!.ï ;r';*...-:riii";:*tl ri.'_*:; ;-1;;," ;l":-.1',,,; í"f . -' li À',.,j. ij ii{.,É; i r.'rt ;i. }1 :; isi r.."1,,
-'!;.
;-:-r.ir g.-1;i-:-. : r:) 1-';^ :.*;)4ii ii"t3;,ii1:-';i* ; :iï, :.t-i 1; r,*':rr.::..1;:^--.:: ,1àJi}tr,. ii'i-lr: r.: ) ;'j_ ,í.-rar;--,-'Èli:-r :.,,..i"--". _:-Wq4jr*;:t:";.ri,t--:i: :.r,,r.r, ..,r. _r,.;. i j í_;J ij s,-t}j : ;;\._1 .,_!l*!.r. *!i"q. l.-: l"; . -
. . , 1 1 ;. . t . 1 r. * '
:',..-,
r ' '
.
-r
.":
,
at ,,...,
t-' r.l.:í.,:-;f :ii :: "' '"'' ;
: '
s '
i '
;:r;1:;-r''q1} ,:-!....:^,f,l1:"11,,r1rl" ;**,t,r.*.,t:;!.r; , .* ".;lr ;r':*j.L:.ir,;,1 l.{1-i : !:;Ji;Á.,1i$:iirà,j l r . ï . . . : " . . . ; : ' r . . i l .- , : . , 1 . ;. a,J".,,. '!.'i;ir ;,.s'1,,.;t, :iii{*'.,1/1:-, e.:-.d. ".. -},l.it:n-.rt _1 4 ' t'i,nl3 r.il1^(.ri:f.lii{-:1:r.:;ri.:r*,"J,.1'r }. 1:;:'-r 1.,o; ;r -.:i,.-i-. ;r*.l't1"*j;j,...:.! ttl.l,:,,t1 t(.!; i*,1*-. ".l!t .,: " , . "-'.;..i.. .jr*'. .* :.:". ï* * -_.; " ,.., ;i1.,*i;!:)r ..1;"*.lj:,i-t i-rr;,,t'r: 1;irij1..:,;j1i.;F:. i! j-)--,r':l_:",r;:' ; r1?.::' :riU*_.1;,; l_. l;ià,;, r.i::, r':.,:, .-,.{ 3 Í:*i ; r:r ;..1.,;"";,,il",'}..;, .,1r1 -i..i l *j; l -r;: :;1 -i.: li í 1i1*.;,,,.,, .;'; e\-+* t li1. -r,1..:;", ;--*
; i.l. r ' rï_
1;o+
.
-i"r*r,._..-;.,". l l-1 ..r.:'; *r.;; alft ..ir I r 11.;:.1 j-*JJ+*Jr-# '::1^,1;. "*t'jj::;
-*,,+--r,r,-* ,,t. i. ,.=!.\;,*1.
'::'.
', 1 Wa/à'al-Wofà II, pp. 309-314.EenzelÍdesoortdiscussiekomt voor in het wcrk Matali' al-Ma.sarrcltbí-Óuttt' Data'it al-Khuyrat, de 'AlÍ commentaar door Muhammadal-Mahdib: Ahmad b. b. Ylsuf alFásr(1063/1653)op de Dald'il al-Khayrclt.Zie handschriftLeidenOr. l 2 . l 2 l . f L 6 7 bc . v .
" . ; * . r . , .
..,-.\.';n--:
r,
c-:
L: :.:
1 ) 1
rll'i .: 'i -1
-*a:_. f....".,.;
t
Commcntaarvan al-Fásrop de Dalo'íl al-Kltayrat van alGaz[ll. De passageover het graf van de ProfeetMuhammaden zijn tweekhaliefcn.Geïllumineerdhandschriftuit Egypte, I I I l/1700(Or. 12.121,f. 67b).
Het andereelementin dc beschrijvingvan dc 'Gczegende Tuin' in de Dala'il al-Khayralis de vervullingvan de voorspellende 'Á'isha, droom,dic de lievelingsvrouwvan de ProfeetMuhammad.vcrteltaanhaarvader.de latereeerstekhaliefAb[ Bakr. Of men hct berichtnu beschouwtals eenvoorspellende droom, of licvcr bcschouwenwil als ccn latereprojectieop de geschicdenisom dc positievan de ecrstctweekhaliefennog eensextra gcwichttc gcven,maaktweinig vcrschil.Het berichtkan gecliencl hebbenals lcgitimatievoor dc kcuzcvan de lokatievan het graf van de ProfcctMuhammad. Zoveelis duidelijkuit de contextvan dezepassagein de Dala'il al-Khavral dat de grafkamer van de ProfeetMuhammadin het vroegerehuis van 'À'isha ccn belangrijkeplaatsis. De stri.jd tegen de ongelovigen Dat de Dala'il al-Khayrat thuis hoorl in de uitgebreideliteratuur van dc Muhammad-devotie is duidelijk.Zoalsbekendis de levcnsgcschiedenis van de ProfectMuhamrnadhet bestevoorbeeldvoor dc gclovigenhoe zij hun levcnmoeteninrichten.Het leven van de ProfeetMuhammadwerd vooral door zijn profeetschapbepaald,maardaarinis hij onnavolgbaar. Een belangrijk dogmain de islam is dat dc ProfcctMuhammadhet zegeldcr profetenis. Hij sluit de langc rij van profetenaf. Wie na hem het profcctschap claimt is eenbedricgcr,cn diensvolgelingen zijn geenmoslim mccr. Dat merkende Ahmadiyya,de volgelingenvan Mirzá GhulamAhmad uit Qadyan(18351908),nog steeds.Zij beschouwenzichzelfals moslims,maar juist dc moslimsbeschouwen hen niet als geloofsgenoten, vanwegedczc kwestie. Dat hun leider, Mirza Ghulám Ahmad, zichzelf 'alleen maar' dc beloofdemessiasen de imam mahdí noernde,en zich niet met de titel 'profeet'tooide,deeddaar niets aanaf. Dat hij vele profetieëngegevenheeft,onder meer over de gewelddadigedood van ztjn hindoe-tegenstander Lekh
Ram,en dat hij zijn profeticënnet als de ProÍèetMuhammad gcbruikteom de waarhcidvan zijn missiete bewijzen,maakte hemin de ogen van zijn moslimsctijdgcnotenbuitengewoon verdacht. nict voor navolgingdoor de gelovige Als dan het profeetschap in aanmerkingkomt, wat dan wcl? Het lcvcn van de Profeet nog door een Muhammadwordt behalvedoor hct profcctschap anderaspectgekarakteriseerd, dc strijd tcgcnde ongelovigen. Gedurende vrijwcl zijn gehelelevenheeftMuhammadgevochtcn tegende ongelovigcbewonersvan Mekka,en de weerslag van het van zijn strijd tegcnhcn en ook tegende bedoeïenen Arabischschiereiland heeftzijn weerslaggekregenin de oudste biografieënvan de Profeet.ln zijn niet aÍlatendestrijd tcgcndc ongelovigengeeftdc ProÍèetde gelovigenhet goedevoorbeeld. Nu was eenbelangrijkaspectvan het levenvan al-ÓazÍh ook de strijd tcgcn de ongelovigen,in zijn geval tegende Portugezen, en ook tegenhet moreelvervalvan het wcrcldlijkc bestuurvan Marokko.Het is niet onmogehjkdat dezeparallcl in de levensvan de ProfeetMuhammaden van al-Gazullook het gebedenboekde Dala'il al-Khayrat heeft geassocieerd met de strijdtegende ongelovigen.Het is opvallenddat er in het hiernavolgendecorpusvan handschriftenvan de Dala'íl ctlKhayrat verscheidenehandschriftenzijn die als oorlogsbuit verworvenzijn tijdens de Nederlandseonderwerpingvan Atjeh (1873-19r0). De illustratiesin de Dalá'il al-Khayrát Eenvan de meestin het oog lopendcaspecten van bijna allc handschriften,cn trouwensook de gedrukteversies,van de Dala'il al-Khayrat is de set van illustratiesdie de passagewaarin de beschrijvingvan 'de Gezegende Tuin' voorkomtversiert. Als de modemeuitgavenuit de Maghrib afkomstigzijn hebben zii meestaleen set van twee illustratiesdie de Rawda en de
7l
r1;*;" *+r- -ffi #,fu**@u.* '4-g*'.k's +;ï;u**;* #;,15, *É; ;****e;**i.
:ií,';i Ë.{A u; ;i- :a;r*'*,
'".yli ,sx '
.r*?
t
-,
/
ï-d;* '-o',*'rsr,** f '
ÍL{ r'.r
e .
'".: -bld"3-J#.
jF.
;J' Lj1!
#J P*:
passageovcr het graf in Medina, in de Dala'il Ongeïllustreerde al-Khayrat van al-Gazlh. Handschriftuit KampongPenayung in Atjch,vóór 1871(Or.4826,Í. l3b).
lllinbar van de moskeevan de ProfeetMuhammadin Medina vcrtonen.Komen de editiesuit Turks gebiedof uit de Mashriq, dan geeft het boek vaak een illustratievan Mekka en van Medina.Hier wil ik ecn antwoordgevenop de vraag waar deze setsvan illustratiesuit voortkomen.en wil ik een verschillende die zich naarmijn overtuigingheeft ontwikkelingschetsen voorgedaanin de wijzc van illustrcrenvan handschriftenen cditiesvan de Dala'íl al-Khayrat. Daarbij wil ik laten zien hoe dezeontwikkeling samenhangtn-retorlhodoxereactiesop de in de islam. Muhammad-devotic Er zijn aanwijzingendat oorspronkelijkde handschriftenvan de Dala'il al-Khayrat niet geïllustreerdwaren.De traditie van het exemplarenvan de tekst vervaardigenvan niet-geïllustreerde van de Dala'il al-Khayrat heeft voorlbestaantot aan het eind halverwegede negentiendeeeuw. van het handschriftentijdperk, Hierbij moet wel duidelijk onderscheidgemaaktworden tussen is geweest,maar eenhandschriftdat wellicht ooit geillustreerd of slijtagezijn illustratiesmoet dat nu door beschadiging missen,en handschriftendie geenillustratiehebbenen evenmin eenlacunein de tekst veftonen.Die laatstegroep is dus met opzetnooit geïllustreerdgeweest.Dat er ongeïllustreerde hebbenbestaanvolgt, behalveuit de ongeïlluhandschriften streerdehandschriftenvan de tekst,ook uit Matali' al-Masarrat bi-Gala' Dala'il al-Khayral, de commentaardoor Muhammad 'Ah b. YLisufal-Fási(1063/1653)op de al-Mahdib. Ahmad b. Dula'it al-Khayratvan al-Óazllr.Op f. 6Jb vanhet Leidse handschrift'staathet commentaarop de passageover de graven in de moskeevan de Profeetin Medina, met enkeletekeningen die relevantzijn voor dc discussieover de positievan de drie graventen opzichtevan elkaar.Maar al-Fásïbecommentarieert geenillustraties,en ik denkdat dat is omdatzij in de tekstdic hii authentiekachtteniet voorkwamen. schrifl. I Leiden Or.12.121, waarschi-inlijkuit Egypte, 171 ff., na.sÀft
/)
Illustratievan de grafkamerin de moskeevan Medina, in een enkelvoudiggeïllustreerdhandschriftvan de Dala'il al-Khayral van al-ÓaztlT.Maghrib, l133l112l (Acad.33, p. 45). 14
l)r' bcschrijvingvan de 'Gezegende Tuin' wordt in de handrt lrrilicn die behorentot dc ongeïllustreerde traditievan de tekst ,lrrcktgcvolgddoor het volgendeonderdeelvan het gebedenlrtrck.rlc eersleHizb, rituelesectie.Het woord Sifa,'be'r'lrri.jving',dat in de tekstwordt gebruikt,betekentdusniet ;rllrcclding, dan was waarschijnlijkhet woord Sura,Shctklof Irtnthdlgebruikt.Het gebruikvan het woord Si/ais eenextra rrr.{rrrncnt om aante nemendat de vroegehandschriften van de | )ttli' i I al-Khayrat niet geïllustreerdwaren. Nlrrardan veranderter iets.Het is waarschijnlijkde tekstvan de 'lrcschrijving van de Gezegende Tuin', Sifatal-Rawdaal,llttharaka,aanhet eindevan het inleidendegedeeltevan de l)uld'il al-Khayrat, die copiïstenof miniaturistencr toe heeft qcbrachtom aan de kale tekstvan het boek eenof meer illustraties toe te voegen.Dit is waarschijnlijkvrij vroeg in de ontwikkclingsgeschiedenis van de Dula'il al-Khayrat gebeurdenzal lanvankelijkniet meergeweestzijn dan eengrafischeexplicitering van de beschrijvingvan de grafkameren dan uitgevoerdin dc stijl van illuminatieswaarmeehet handschriftwellicht toch al wasversierd. I)e korte passagein de Dala'il al-Khayral over de beschrijving van hct graf van dc Profcct Muhammadcn dc ccrstctwee khaliefenin Medina heeft dus copiïstenen boekversierders er toc gebrachtom een aÍbeeldingvan dat clustervan gravenaan de tekst van de Dala'il al-Khayrat toe te voegen.Er zijn handschriftenbekenddie alleenhet clustervan de drie graven,of somsverïneerderdmet eenvierde graf, dat van de dochtervan de ProfeetMuhammad,Fatima,vertonen.Deze illustratieszijn zeldenmeer dan een schematische weergavevan de drie doodskisten,gezetonder een nis die gekenmerktwordt door enige architectonische elementenen die soms ook eenlamp heeft, alleskennelijk een eenvoudigemanier om de grafkamerin de moskeevan Medina af te beelden.Het is duideliikniet een
15
pogingom eennaturalistische aÍbccldingvan de grafkamcrte maken. zin opnieuwiets:aande enDan vcranderter in iconografischc kele illustratievan de Rav,da,de grafkamer,wordt een tweedc namelijkvan de Minbar, de preekstoel illustratictoegevoegd, van de ProfeetMuhammadin de grotemoskeevan Medina.Dit toevocccn aantrekkelijke is in termcnvan illustratietechniek ontstaat. dubbelpagina ging omdatdaardoorcen geïllustrecrde Het toevoegenvan dezetweedcillustratiekan echternict vanuit de tckstvan de Dala'il al-Khayratverklaardworden.De van Minbar komt daarinzo niet voor. De dubbelillustratie Rawdaen Minbar moet eerderworden gezienals ccn grafische expliciteringvan de bekcndeuitspraakvan de ProfeetMuham'Wat tussenmijn graf is en mijn preekstoelbehoorttot de mad: tuinenvan het Paradijs,en mijn preekstoelis bij mijn bassin.' Dezeuitspraakwordt door de islamitischetraditionariërs beschouwdals authentieken komt voor in de Musnad van variantcn,ook in de Ahmad b. Hanbal,en, met enigetextucle. Dat dit een anderecanonieketraditieverzamelingen.' belangrijketckst was voor allen die de Ziyara, het bezoekaan het graf van de ProfeetMuhammadin Medina voor of na de pelgrimagenaarMckka, bl4kt uit vccl bronnen. In eenpelgrimsgidsdie heefttoebehoordaande Egyptischesultan Chaqmaq(regeerde1438-1452)- dus een bron contemporain aan al-Óaz[lï - staatde volgendeinstructievoor de koninklijkebezoekeraande moskeevan de Profcetin Medina: 'Veruolgcns (vandemoskeevande Profeetin keertde bezoeker vanGodcn vande Boodschapper Medina)zichnaardepreekstoel enwel zo, hij verrichttwecrituelebuigingcndichtbijde prcekstoel, staat,terwijl dathij kijkt naarde zuil die naastde kist (al-Sanduq) Vl, p. 345 (s.v.minbar). 1 A.J. Wensinck(e.a.),Concordance, Musnad lI, p. 534, geefthujratí, mijn (graf)kamer,in plaatsvan qahrt, mijn graf, maar de betckenisis dezelfde.
--_:j rgr,* u_;;t:$;ri* r;* ;Ë, s,;y.-{i1n;il},:}r*í.$ r
;q;.**lL-:ï*}-;Ar**;v ri
De bcdcvaartsgids van de EgyptischcsultanChaqmaq,met de passagcover hoe men het graf van dc ProfeetMuharnmadin Medinamoet bezoekcn.Handschrift,Egypte,midden-l5e eeuw ( O r .4 5 8 ,p . 1 3 3 ) . 11
derondelijn die in de gebedsnis vande moskeeis, rechtvoorhcm is. Datmoetzo gebeuren datdc pilaarvande preekstoel zichtcgenoverzijn rechterschouder bevindt,wantdatwasdepositiewaarin ookdc Profeetheeftgestaan. Hij staatdantussenhetgrafende preekstoel, endatis conformde woordenvande Profeet:"Wat tussenmijn grafis en mijn preckstoel behoorttot detuinenvanhet Paradijs, en mijn preekstoel is bij mijn bassin."l Dezeenigszinsraadsclachtige toevoeging'en mijn preekstoelis bij mijn bassin'vcrwijst naareeneschatologisch conccpt.Hct bassinvan de ProfeetMuhammadis volgens sommigende ontmoetingsplaats op de JongsteDag, volgensanderenvcrwijzen dezewoordennaareenwaterbassin in het Paradijs.tAan de ideeënover het graf van Jezusin Medina haddenwe al geziendat rond de grafkamervan de ProfeetMuhammadallerlei eschatologische conceptenwaren geformuleerd,en de plek vraagter ook om. Immers,op de JongsteDag en ook al eerder in de eindtijd, zullen daarzekerzcer belangwekkendegebeurtenissenplaatsvinden. Ook de benamingvan dezeplek, alRawda al-Mubareka,de 'GezegendeTuin', kan men met het Paradijs,immers ook een tuin, associëren. Delezer van een handschriftvan al-ÓazÍlT'sData'il al-Khayrat met de dubbeleillustratie van Rawde en Minbar die met een stereoscopische blik naarde twee illustratieskijkt, bevindt zich zodoendepreciesop de plek waarnaarin de profetischetraditie wordt verwezenals 'wat tussenmijn graf is en mijn preekstoel behoofttot de tuinenvan het Paradiis.'Eensebedenboek dat 'ala I HandschrifïLeiden,Or. 458,pp. 132-133.Manasikal-Hagg Arha'at Madhahib, door cen anoniemeHanafi rechtsgeleerde. Sultán Chaqmaq'sversierdeex-libris staatop de titelpaginavan het Leidsc handschrift.Zie ook Voorhoeve,Handlíst,p. 184. 2 Zie G.H.A. Juynboll,'Shu'ba',pp.213-218,en de daargeciteerde bronnen.Het gebruik van het woord tur'a,'kunstmatige waterloop', in sommmigevan de tradities,in plaatsvan het woord rawda, 'tuin', garden,zou ook wijzen op dit ideevan een bassinin het paradijs.
Dubbel-illustratievan de gratkamer(rechts)en de preekstoel (links) in eengeïllumineerd handschriftvan de Dala'il alKhal,ratvan al-Gazlh. Maghrib,achttiendeeeuw (Or. 1220.ff .25b-26a\.
78
19
zijn lezcrszo op een gezegendeplaatskan zettenis duidelijk eenbock van grotewaarde.Van de eerstcillustratordie deze heeftbedachtis het eenvondstvan dc cerstc dubbel-illustratie orde. De afbeeldingenvan de Rawda en de Mínbar zijn, zoals gezegd,meestalop schcmatischewijze weergegeven:voor de Rawda eennis waarin ccn lamp hangt,en waarondermen weergavenvan de kisten kan zicn van de ProfeetMuhammaden bladzijdeeen zijn eersteopvolgers,en op de tegenoverliggende dergelijkenis voor dc Minbar, waarbij somsook de Mihrab, de wordt getoond.DezeMihrab nis voor de gebedsoriëntatie, wordt ook expliciet genoemdin de pelgrimsgidsvan sultan Chaqmaq,waaruit ik al citeerde.Talrijke handschriftenvan dc Dala'il al-Khayrat met dezetwee illustratieszijn bekend,zowel uit de Maghrib als de Mashriq. In de Maghribijnsetraditie van de handschriftenvan de Dula'il al-Khayral is dit de gebruikegebleven.De afbeeldingen kunnennooit lijke dubbel-illustratie gevallenhebben,want onderhet islamitischeafbeeldingsverbod zij tonengeenlevendewezens.In de Mashriq, Turkije en meer oostwaarts,is er een verdereontwikkeling in de wijze van illustrerenvan de Dala'il al-Khayrat vast te stellen. eeuwkan ccn nicuwc Vanaf het eindcvan de achttiende veranderingin de illustratiesvan de Dala'il al-Khayral worden waargenomen.Het idee van eendubbel-illustratieblijft, maar de voorstellingvan de illustratiesverandert.De eerstevan de twee afbeeldingenstelt nu de grote moskeevan Mekka voor, met de Ka'ba in hct midden.Dc twcodcaÍbeeldingtoontde moskee van de Profeetin Medina.De afbeeldingvan dc moskccvan Mekka is daaromopmerkelijk,omdatdezedoor nietsin de tekst van dc Dala'il al-Khayrat noodzakelijkwordt gemaakt.De moet dus ook redenvoor het opnemenvan dezeafbeeldir-rg buitende tekstwordengczocht. is dat de bijna ongelimiMijn verklaringvoor dezeverandering
:': r.1i
r.i rS
Dubbel-illustratie van de grafkamer(rechts)en de preekstoel (links) in eengeïlluminccrdelithografievan de Dala'il alKhayrat van al-GazllT.lstanbul,1215l185B-l859 (Or. 12.016,pp. 104-I 05).Zie corpusnr. I 9. 8l
teerdecn exclusicvevercringvan de ProfeetMuhammad,zoals die sprcektuit de Dala'il al-Khayral, in de loop der tijd de nodige kritiek hecÍt veroorzaakt.Het lijkt er op dat eenaÍbeelding van de moskcevan dc ProfeetMuhammadin Medinaallcen gehandhaafdkon blijven als daaraanvoorafgaandeenafbcelding van het 'Huis van God', zoalsde moskeein Mekka en mcer in het bijzonderde Ka'ba,wordt genoemd,werd opgenomen. Wat door veel moslimsals eenuitwaswerd beschouwd moestwordenteruggedraaid en het evenwichtmoesthersteld worden:eerstGod, dan de Profeet,net als in de shahada,de formule van de islamitischegeloofsbelijdenis,die zegÍ dater geen God dan God is, en vervolgensverklaartdat Muhammad de gezantvan God is. Deze dogmatischereactieop eenuit de hand gelopenpersoonlijke devotievoor de ProfeetMuhammadhad nog verdere iconografische consequenties. De schematische, enigszins architecturaleaÍbeeldingenvan de Rawda en de Minbal waren zo van dichtbij getekenddatdezeheilige plaatsenop bijna intieme wijze tastbaarwaren,en dat men zich werkelijk op de voorgeschreven plek in de moskeein Medinakon wanen.Men kon als het ware het hek voor de graÍkamervan de Profectmet dc handaanraken.Tocn nu dc dubbel-illustratie vanMinbar cn R(twdain Medina in de laterchandschriftenuit de Mashriq werd vervangcndoor ccn andercdubbel-illustratie,namelijk van de moskeeënvan Mekka en Mcdina,werd tegelijkook een grotereafstandtusscnkijker cn afbeeldinggerealiseerd. Dc Mekka-Medinaillustratiestonengcennissenmet lampcnmeer, maargehelegebouwen.De Mcdinensischc gravenzijn onderdeelgcwordenvan eenarchitecturale omgeving,hoewclde Ravda en Minbar als apartcelementcnbinnen dat groterc geheelmeestalwel herkenbaar blijven. De tweemoskeeënwordenin dezenicuwe,dogmatischcorrecte,maniervan illustreren,meestalweergegeven door ecn
re
"s. ffi.ii
e
ffi Ë : I a::
* :
!i
,:ta.
$ i
:i it ri
i
4 i rrl ri:ltitI
it IiFq:!i:*:qii i,f Siiii:
Dubbel-illustratievan de moskeeënvan Mekka (rechts)en Medina(links) in eengeïllumineerdhandschriftvan de Dala'il al-Khayrat van al-Gazfilï.Het gebedenboekvan Imam Bonjol. Afgeschrevente BandarNatar, Sumatra,122911814 (Or. 1151,ff. 68b-69a). 83
pro1cctiein ccn plat vlak. Vanaf dc vrocgenegenticnde eeuw wordcnzij somsook in eenvoÍrn van pcrspectiefgetekend,wat waarschijnlijkeenOsmaans-Turkse innovatieis. De perspectivischcafbeeldingen hebbenook eenuitstralingnaarandere mediagekrcgen.'Van beidesoortenafbeeldingcnzijn velc voorbceldenbekend.Dc dubbel-illustratie blccf gehandhaafd, want in termenvan boekillustratie was dezecen goudenvondst, maarhet aanstootgevcnde elementwas er door de afbcelding van Mckka aanontnomen. Dc projectiein eenplat vlak is waarschijnlijkgebaseerd op oudereiconografische voorbcclden,bij voorbeeldin geïllustreerde pelgrimsgidsenzoalshet Perzischcwerk Futuh al-Haramaynby MuhyTal-DTnLárT(gest.9-13/1526l5 27) j en zoalsde beidc heiligeplaatsenvan de islamte zien zijn op tegeltablcau's uit Iznik.sIn eenexcursusover illustratiesvan Mekka en Medina I Zo bezit ik een porceleincnschotelmet een door Serpil Ozttirk in 2000 geschilderde aÍbceldingvan Mekka cn Mcdina in perspectief, die duidelijkontleendis aaneenvrocg-ncgcntiende ecuwsOsmaans handschriÍlvan dc Dala'íl al-Kho.vrtlt. 2 Zie handschriftLcidenOr. I 1.079,ccn fragmentarische kopievan dczetekstmet l4 illustraticsin vlakkeprojectie,met gebouwcnen gczichtenuit Mekka en Mcdina en omgeving,en ook van de Rotskoepel in Jcruzalcm.HandschriftLcidenOr. 14.620,45ff., is eenandcrc kopie van dczetekst,rnet l5 dcrgchjkeillustraties. Zie ook de afbcclding van dc moskeevan Medinaop hct omslagvan dit boek.De afbccldirrgenin The Unity o/ IslumícÁrt, pp.68-69,nr. 52, en op dc omslagcn,komennatuurlijkook uit ccn exemplaarvan Lári's werk. 3 Zic voor eenvoorbeeldvan dczczeerpopulaireafbecldingMarilyn Jenkins(ed.),Islanic Art, p. 122(Mckka). Tcgende nruurvarl de zuidelijke doorgangvan dc apsisvan de Aya Sofiarnoskeein Istanbul,bijna recht achterde minbar, is ccn Iznik-tegeltableau mct ccn dubbel-illustratic van Mekka en Medina in vlakke projectieuit 1053(1643-1644AD). Dc positievan dit tegeltableau gceÍt de gebedsrichting aanin dit van oorsprongchristelijkegebouw.Eenbeknopteverwijzingin Swift, p. l0l .
van de moskeeënvan Mekka (rechts)en Dubbel-illustratie Medina(links) in eengeïllumincerdhandschriftvan dc Dala'il wcergavc.Istanbul, al-Khayratvan al-Óazuh.Perspectivische 1831.or. 12.455.ff. 15b-l 6a). 12531 85
in andereboekendan de Dala'il al-Khayrat zal daarhiernanog op worden ingegaan. Hct is verleidelijkom de iconografische ontwikkelingenin de keuzeen uitvocringvan de illustratiesvan al-GazDh'sData'il al-Khayrat in een brederverbandvan ideeëngcschiedenis te plaatsen.Wat mij daarbijdirektte binnenschietis de opkomst van het Wahhábisme. De term Wahhàbismewordt meestaldoor tegenstanders van de beweginggebruikt.De moderneterm is Sala/i1t.va, welke aanduidingniet verward moet worden mct de EgyptischerefonnistischeSalaJiyl,abeweging.De stichtervan 'Abd de Wahhábiyyabeweging,Muhammadb. al-Wahháb, leefdcvan 1703tot 1J87.'Doordatde ArabischevorstMuhammad b. Sa'd (regeerdc in de Nejd van l]46-1765)in 11571 1744 zljn leer van hervormingovernamkon de bewegingook eenpolitiekedimensiekrijgen.Het strikt monotheïstischc 'Abd gedachtegoed van Muhammadb. al-Wahhábis nu nog de basisvan de ideologicvan het koninkrijk Saoedi-Arabië. Een bclangrijk punt van bezorgdheidvoor de WahhàbT'swas de in hun ogcn extreemgewordencultusvan heiligen.Het verkrijgen van voorspraakbij heiligcn door hun gravente bezoekcnen door allerlei anderesoortcnvan gebedom voorspraakte verwervenwas hun een doorn in het oog. Maar ook voor niet-Wahhàbitische orthodoxemoslimswas en is het praktizerenvan vorïnenvan volksgeloofeenkrenking van het rechtdat God op dc mensheeft.De gelovigemoetGod direct dienen,zondertussenkomstvan een clerusen zonderde voorspraakvan heiligen.Natuurlijkmoet de gelovigeook het grootstmogelijke respecttoncn voor de ProfeetMuhammad,dc ontvangervan de goddelijkeopenbaringdie is vastgclegdin de Qur'án.HU blijft het bestevoorbeeldvoor de mens.In de 'Voor u is in de GezantGodseengoed Qur'an zegtGod ook: I Zie D.S. Margoliouth, art. 'Wahhàbiyya',in the Encyclopaediaof Islam. first edition.
voorbeeld.'rDit kan danwel betekenendat de ProfeetMuhamnradeenrolmodelis voor de gelovige,tmaarhet mag natuurlijk nict ontaardcnin eendevotievoor de Profeetdie de gelovigc aÍhoudtvan de vereringvan God zelf. In de loop der tijd heeft hct grote respectwaaffneede gelovigende ProfeetMuhammad zich ontwikkcldtot eencultusvan onfeilbaarheid beschouwden cn heiligheidvoor de Profcct,en afgeleiddaarvanook voor de veleheiligenvan de islam,die cr toe leiddedat de volledige aandachtdie de gelovigenaanhun Scheppermoestengevcnop voor de ofthodoxie onaanvaardbare manier werd afgelcid.' Dit dogmatische conÍ-lict,dat door de Wahhábr'swelsprekcnd en met felheid aan de orde werd gesteld- en op vele tereinen van het levenin Saoedie-Arabië nu nog steedsactueelis - vond voor wat betreÍt de Dala'il al-Khayrat zijn uitdrukking op verschillende niveau's.Er is allereerstduidelijksprakevan een zekererivaliteit, tussende vereringvan God enerzijdsen de devotierond de persoonvan de ProfeetMuhammadanderzijds. Meer concreetmag men zich zelfs afvragenof de Dala'il alKhayratniet ooit eenrivaalvoor de Qur'an is geweest.Vanuit eenpuur boekhistorisch inderstandpuntzijn de gelijkenissen daadfrappant.Het boek werd en wordt niet zeldenop een haast met gouden Qur'ánischemanieruitgevoerd,gekalligrafeerd, en/of gekleurdeomlijsting om de tekst, met goudenen versierdc rosettenom zinnen en frasente scheiden,met eenvergelijkbare indelingin Áhzab(parten),in fraaiebandof versierdetas gestoI Q u r ' a n3 3 2 1. 2 De mid-l4e eeuwseEgyptischeencyclopedistlbn al-AkÍànt, Irshud al-Qasid(Leiden 1989,p.401), noemtde Sïra,de biografievan de ProfeetMuhammad,in het hoofdstukover Tadbïr al-Manzil,het runnenvan het huishouden,dat regelsbevat voor de socialeomgang. 3 Dezegeleidelijkeontwikkelingvan de cultusvoor de persoonvan de ProfeetMuhammad wordt beschrevendoor Tor Andrae, Die Person Muhammedsin Lehre und Glaubenseiner Gemehrde.Stockholm 1918. 87
en de meer ken. Daarbijis het door zijn gcringereaf-meting rnenselijkedimensievan zijn inhoudeenboekjemet grote aantrekkingskracht. De beloningvoor het reciterenvan aloverde Profeetkan nauwelijksminder Gazuh'szegenspreuken zijn geweestdan voor recietvan de Qur'un.De ritucleindcling van dc tekst in acht even groïeAhzab,voor de zevendagenvan de weck (waarbij de achtsteHizh op de eerstedag van de volgendcweek gelezenmoetworden,telkensvan maandagtot maandag)doetdenkenaande dertigevengrotc dclcnvan de Qur'an, die geschiktzijn voor recietgedurendeeenmaand. Maar het recietvan de achtAhzabwas wel minderwerk, en ook 'concurrentiepositic' van de Dala'il al-Khayrat dat verbetertde tegenoverde Qur'an. Het moetooit voor gelovigenin het algein het bijmeenen voor ledenvan mystiekebroederschappen recitabeletekstzijn geweest.'Er is zonderccn alternatieve natuurlijkgeenenkeleblasfemische bedoelingbij het opmerken van dezecompetitietussende Qur'an cn de Dala'il al-Khayrat. In cenanderecontextkan ook van medcdingcnmet de Qur'an gesprokenworden.lk verwijs bij voorbeeldnaarde titel en ondertitelvansommigcIndiaselithografischeeditiesvan Galál al-DTnRlmr's Mathnawr-yiMa'nawí waaraanniet zeldende rijmendeondertitelis toegevoegd: Qur'an dar Zahon-i in Perzische taal'. Pehluwí,'de Qur'an de De vervangingvan de ene setvan illustraties(Rawdaen Minbar in Medina)door de andereset(Mekka cn Medina)duidt ook op zekererivaliteit.Dat kan mcn cenrivaliteitnoementussen Mekka,waarGodshuis staat,en Medina,waarde moskeevan zin is het ook de rivaliteit de ProÍèctstaat.In overdrachtelijke tusscntweewijzen van godsdienstige belcving,ecnabstracte, biina calvinistischte noemeneredienstvan God zonderenise I Het heeftnatuurlijknooit in al-Gazfih'sbedoelinggelegenom een alternatieveQur'an te schrijven.Het gaaterom om te zien hoe het boek in de loop der trld gebruikt is gaanworden. 88
iii,.
# "ry* # iil
ffi.ffi h, #rF
ffi;F
Tekeningvan het gravencomplex in Mcdina.Het graf van de Profect, van zijn opvolgers, mct het preekgestocltc, en gravcl-l van heiligen ('orang baik'). Het gebedenbockvan Imam Bonjol.
Handschriftuit BandarNatar,Sumatra,1229ll814 ( O r .1 7 5 1f,. 6 9 b ) . lJ9
Tekeningvan BaqT'al-Gharqad,het gravencomplexin Medina, van de waar veel beroemdhedenuit de vroegegeschiedenis islam liggen. Uit LárT,Futuhat al-Haramayn.Handschrift,Iran, (Or. 11.079.f. 38b). 101211603
bemiddeling,gesteldtcgenovercen meerrnenselijke zocktocht naarvoorspraakdoor dc ProfeetMuhammaden de vele islamitischeheiligenbij God. De implementatie door de WahhábT's van hun puristischedoctrincsrichttezich tot hcel concrctekwestics.Eenvan hun meest bckendeverbodenis dat van het bezoekcnvan graven.Het bczoekaangravenmct de bedoelingom van de overledene voorspraakte krijgen was eencultusgewordenin grotedelen van de islamitiscliewcreld,van West-Afrikatot Zuid-Oost Azië, van ChineesTurkestantot diep in sub-saharaans Afrika, cn het komt in veel islamitischclandentot op de dag van vandaagvoor. Een van hun bestherinnerdedadenvan de oprukkendeWahhàbr'sis de verwoestingvan de gravenin Medina. Toenzij de stadveroverdenin I806, en daarnanogmaalsin 1926,werd het veel bczochtegravencomplex bij de moskeein Medina,dat bekendstaatals Baqi' al-Gharqaden waar veel beroemdepersoncnuit de vroegegcschiedenis van de islam liggenbegraven,met de grondgelijk gemaakten voor devotie ongeschiktgemaakt. Dc Saoedische regeringheeftcnigejarengeledeneengroteverbouwingvan de moskeein Medina latenuitvoeren.De Saoedischekoning laat zich niet voor nietsKhàdim al-Harantayn noerrren,'dienaarvan de beídeheiligeplaatsen'.Het bebouwde oppervlakvan de moskeeis vele malengrotergewordendan de rnoskeedie we zien in de Dqla'il al-Khayrar. Mogelijk is dat al tcn kostegegaanvan begraafplaatsen direct buiten de moskee. I)c modernebezoekers van de moskeein Medinawordenvergastop koele lucht uit krachtigesystemenvoor air conditioning cn onderhet gehelecomplex is een enormeparkeergarage aangclcgd,het kan allemaalniet op. Maar als de gelovigete lang bil de grafkamervan de ProfeetMuhammadstil blijft staan,of zclÍ.saanstaltenmaakt om het hek van de grafkameraan te nrkcnof te kussen,wordt hem dit verhinderddoor de met stok-
9l
religieuzepolitie.'lmshíya kafir' ,'doorlopen, kcn gewapende ongelovigc',roependezebewakersdan en zij makcndreigende bewegingenmet hun stokken. De dubbel-illustratie van de Rawdaen Minbar in de vroege handschriftenvan de Dala'il al-Khayrat kan duidelijk geassocieerdworden met bezoekaanen verering van graven.Het is evenwelniet eenvoudigom eenduidelijk gedocumenteerd verbandte leggentussende opkomstvan het Wahhábismeen illustratiesin aldc vcrvangingvan de twce Medinensische door de dubbel-illustratic van Óazlh's populairegebedenboek Mekka en Medina. Toch kan ik mij niet aan de indruk onttrckken dat de iconografischeveranderingenin de Dalo'il alKhavrcTtuit hetzelfdepuristischetheologischedenkenvoort'Abd komt waardoorook Muhammadb. al-Wahhábwerd geïnspireerd. Islamitische kritiek op de Dala'il al-Khayrat In november1995publiceerdede orthodox-islamitische, van theoloogen schriftgeleerde oorsprongMarokkaanse, al-Shaykh 'Abd Muhammadb. al-Rahmánal-MaghráwTeenboek onder de titel Waq/dtma'a al-Kitab al-MusammaDala'il al-Khayrat wa'an 'alayhi min Dala'il alma sahha al-NabíJï al-Salctt Khayrat,'Momentenvan bezinningbij hct boek geheten Dala'il al-Khayrat en bij de Tekenender Weldadighedendie werkelijk op gezagvan de Profeetworden overgeleverdomtrent ' het uitsprekenvan de zegensprcuk over hcm'. Zoalsde titel al duidelijk maakt is het hoofddoelvan dezegeleerdeniet om een destructietot standte brengenvan al-Óaz[11's Dala'il alKhayrat, maarom te laten zien welke de orlhodoxegrondslagen
r rrnde tasliya, de zegenspreukover de ProfeetMuhammad, rvcrkelijkzijn. Al-Maghráwïneemtdaarbijal-Óazlli'sgebetlenboekals uitgangspunt en de eerstezeventigbladzrjden van zr.jnwerk zijn eenniet mrstc verstaneaanvaldaarop.Hij heeft tlc hagiografische berichten,inclusiefal-Gaz[h'sbiografiedoor rrl-l'ásï,goedgelezen,en geeftduidelijk aanwat hemdaarinniet bcvalt.De bedoelingvan al-MaghráwT is om precieste laten zicn hoe de tasliya wel moet verricht worden,maareerstrekent lri.jaf mct de Dela'il al-Khayrat. Al-Maghráwl kan in zijn kritiek natuurlijk niet om het Qur'ánischcwoord heenwaarmeeal-Gazlh de Dala'il al-Khayratlaar" lrcginnenen dat de schriftuurhjkebasisis voor alletasliya: '(iod en Zijn engelensprekende zegenspreuk uit overde l)rofeet.O gij die gelooft, spreektde zegenspreuk uit overhem cn wenst hem vrede.'' Het is de schrif-tuurlijkesanctionering van het uitsprekenvan zegenspreuken in het algemeen. De (1850-1921) llongaarseoriëntalistlgnazGoldziher heeftin een crudietartikeluit 1896de historischeontwikkelingvan de tusliya geschetsten daarbijook de twijfels besprokendie orlhodoxe schriftgeleerden hebbenoverde toepassing en uitbreiding van de zegenspreuk.'Tot de zeeruitgesprokencritici van het gcbruik van de tasliya dat met nameal-GazllTmaaktvan de toepassing van dit Qur'ánischewoord behoortook alMaghráwT.Omdat ik eldersniet zo'n uitgesprokenen toegespitstekritiek op de Dala'il al-Khayrarheb gezienwil ik hier ccn korte samenvattinggevenvan al-Maghráwr'sstandpunten. lrcn methodedie door orthodoxeauteursvaak wordt gevolgdis om vastte stellendat eenbepaaldverschijnseleeninnovatie (hid'a) is. Dit gebruikenzij als toetssteen. Innovaties zrjnin
1 Cairo, Maktabatal-Turàthal-lslámï,296 pp. Op de achterzijdevan de omslagwordt van dezelfdeauteureen anderboek aangeprezen, Hagatttnaila al-Sunna,'Onzebehoefteaan het Voorbeeldvan de Profeet',dat uitgegevenwordt door Maktabatal-Tawfrq in Marrakech
I Qur'an 33:56. 2 Zie voor eenhistorischoverzichtover het gebruikvan de Tasliya: lgnazGoldziher,'Eulogien',en voor eensynchroonoverzichtook ('onstancePadwick,Muslim devotions,pp. 152-166.
92
93
principe af te keurenwant zij ontbereneen fi;ndamentin de Qur'an en in de Traditievan de Profeet.Als het dusmogelijk is om te bewijzcndat eenbepaaldgebruikvroegerniet bestonden dat het om eeninnovatiegaat. nu wel, is daarmeeaangetoond en innovatieis dwalins en iedcredwaler hoort te brandenin het steltal-Maghráwrhet vervolhellevuur.rDat gezegJhebbend gensalszljn taakom als moslim 'het goedete bevelenen hct slechtete verbieden'.Dezeoudeformule,die afgeleidwordt in de min of meergelijkluidendepassagcs van verschillende op om volgens de Qur'an,2legtiecleremoslim de verplichting regelsvan de geloofsleerte leven en, vooral, ook om zijn medegelovigendaartoete dwingen.' Dan spreektal-Maghráwr zijn ongerustheid uit over het feit dat de islamitischemystici overal ter wereld, tot in de beideharam's, de moskeeënvan Mekka en Medina,het gebruik van de Dala'il al-Khayre| propageren,en dat in vrijwel iederhuis een exemplaarvan dit verwerpelijkeboek te vinden is. Hij wil hier tegenwaarschuwen."Na eenkorte uiteenzettingover zijn eigenkritische methodein deze(naq{ ten opzichtevan de Dala'il al-Khayrat en anderewerken en onder verwijzing naar een van zijn eigen boekenover 'De ware oorzakenvoor het verbrandenvan het van de godsdienst"' boek "De herlevingvan de wetenschappen herhaaltal-Mashráwrin het kort de redenenwaaromde 'Ulum al-Dtn, het grote Almoravidensin Andalu siëde lhya' 505i111l), hebben theologische werk van al-Ghazzáll(gest. laten verbranden.Deze redenenztjn: 1. Er ligt eenJatwa,een 1 Al-Maghráwr, Iladàt, p. 3. g o ku i t 2 Q u r ' a n3 : l 1 0 , 9 : 6 79, : 7 1 , 2 2 : 4 1 , 3 1 : 1e7n, b i j o m k e r i n o 7 : 1 5 7. 3 Al-MaghráwI,II/aq/àt,pp. 3-5. 4 Al-Maghráwr, l(aq/àt, p. 6. 5 De Berber-dynastiedie in de l1-l2e eeuw in Noord-Afrika en Andalusiëaan de macht was
rcchtsgeleerd advies,aanten grondslag;2. Het boek staatvol rrret profetischeTraditiewaarvande authenticiteit twijfelachtig rs; j. Het werk vertoontaspecten van ongewenste innovatie,4. I'.ris sprakevan complexecatastrofes (al-Tammatal-'Aqdiylta). Met dezelaatsteterm bedoeltal-Maghráwreencomplexvan tlrcologische Voor de Dala'il al-Khavratlegt onzuiverheden. lril daarvande negenbelangrijkste bloot.rDc laatstevan deze ncgcncatastrofes is de kwestievan het vennccndegrafvan .lezusin de grafkamervan de ProfeetMuharnmad.A1MaghráwTdoet dit af als pure onzin,niet op inhoudelijke grondenof door naarde legendendaaroverte kijken,maar onrdatde ketenvan overleveraarsvoor dit berichtzwak of incompleetis, en 'zo vullende fantastenhun boekenmet zwakkeen incompleetgewaarborgdeberichtenom voor de gcmeentezijn godsdienstte bederven,'besluithij zijn argunrcnt.'Dit lijkt voor de Nederlandse lezerallemaalvrij abstract cn onschuldigmaarde terminologiedie al-Maghráwrhier 'ala gcbruikt heeft zeer serieuzeimplicaties:hattayufsidu alUmmaDtnaha,'om voor de gemeentezijn godsdienst te bcderven'is eenterm dic door moslimsonmiddellijkwordt gcassocieerd met de Qur'ánischeterm al-Fasadf l-Ard.' 'het bcderfop aarde'.Werd men,om eenrecentvoorbeeldte noemen, in de eerstejaren van de Islamitischerevolutie in Iran van zulk bederfbeschuldigd,dan was dat meestalgoedvoor een doodvonnis.Al-Maghráwr moet wel van oordeelzijn dat d,e Dalct'il al-Khayrat rijp is voor verbranding,getuigeook het niet rnis te verstaneomslagontwerpvan de \laq/àt waaropeen vlam wordt afgebeelddie kennelijkvanuitde hemelornlaagwordt gcworpenen al-Gazflï's gebedenboek treft.De analogieis ccnvoudis:als de voorwaardenwaaronderal-GhazzàLl's lhva' I Al-Maghráwï,Waqlfàt,pp.12-40. p. 40. 2 Al-MaghráwÍ, I'|t/aq/dt, 3 Qur'an 11: I 16, 28:77,30:41.40'.26,enz.
95
't
f:-:l#i.
* r
I '_ " Í , !,l', *, ê * u ;u* bWd " id' w/* b
'
,
M
'
l'|J-1;
i'
á.-i;";
I
'Abd alal-Rahrnán Omslagvan al-ShaykhMuhammadb. Maghráwï's fèllc aanvalop de Dalu'il al-Khoyrat van al-óazllI. Cairo 1416/1995.
llim el-Dín negenhonderdjaargeledenverbrandkon worden tlczclfdezijn als voor de Dala'il al-Khctyrat,dan is door het lrrcccdentvan de lhya' ook de Dala'il al-Khayral rijp voor het r,'uur.Die negeneeuwcnverschilzijn voor de geldigheidvan tlczcredeneringirrclevant.Het is natuurlijkniet al-GhazzálT's rnogelijkovermatigrespectvoor dc ProfeetMuhammaddat hier ccn rol speelt.Wie bij voorbeeldde passageover het bezoek ruanhet graf van de ProÍèetMuhammadin Medinaerop naslaat 'Lltum in de lhya' al-Dtn treft daar niets aanstootgcvends.' soortenvan Al-Maghráwïbehandeltvervolgensverschillende ongewenstesoortenvan taslíya,en gaat dan,na een korte dialribe over de verdeling van de tekst van de Dala'il al-Khayrat in achtAhzeh,2over tot eenuitgebreideanalysevan oudeen authentiekeberichtenover hoe de tasliya er nu eigenlijk werkelijk uitziet. begrip dat alIren anderalgemeen,en afkeurenswaardig, wil verklarenis ghulu, Maghráwrop al-Óaz[lt van toepassing die zoccn beladenterm uit de vroegeislamitischeheresiologie, 'fanatisme',of 'extremisme'betekent. ietsals 'overdrijving', Zij die zich hieraanschuldigmaken zijn sectesdie het eeuwige heil niet deelachtigzullenworden.Al-GazÍh's ideeom tasliya tc latenverrichtendoor de gelovigenis op zich niet verkeerd Alrnaarin de uitwerkingvan dat ideeis hij ontspoord. Maghràwrnoemt in dat verbandnog het voorbeeldvan de die zich door Jezustot God te verklarenaanzulke christcnen, I Aan hct eind van he| Kitah Asrar al-Hagg wordt korl de Ziyara bchandcfd.Wat echterdoor al-Ghazzálteven verder,inhet Kitab Torttbal-Awrcldwa-Ta/stllh.vu' al-Layl, wordt beweerdovcr allerlei vormenvan nachtclijk gebedis al heel wat controversiëlcr.Maar het is ijveren in algemenezin voor het inbeddenvan dc vooral al-Ghazzá11's islamitischemystiek in dc islam dat hem de vijandschapvan dc orthodoxieheeft bezorgd. 2 Al-Maglrráw1,Vtradàt,p. 49.
'overdrijving'schuldighebbengemaakt.De implicatieis duidelijk: al-MaghráwÏbeschuldigtdoor dat voorbeeldal-Gaz[li van eenpoging tot vergoddelijkingvan de ProfeetMuhammad. Vcrschillendeoudc autoritcitenwordendoor al-MaghráwT aangehaaldom aante gevendat de ghulat,de'overdrijvers', gcdoodmoetenworden.Dit moetdoor verbrandinggebeuren, hoewel er ook authcntickebronnenzijn die zeggendat dit door middclvanhet zwaarddientte geschieden.'Al-MaghráwT vervolgtzijn betoogdoor de lieÍdedie mystici voor God voelen te behandelen.Hij heeft hier, als rechtgeaarde orthodox,geen 'ongeloof je goed woord voor over, het is reinstekuJr, . Het gebruik van de beeldspraakvan de liefde is niets andersdan een influisteringvan de Satan.' Dan komen enigehagiografischeelementenvan de biografie van al-Gazlh ter sprake.Met namehet wonderverhaalover de twee boeken,de Dala'il al-Khayral en de TanbíhaLAnom die op elkaarlagen,de Tenbïhbovenop, en waarbij dezetwee zondermenselijketussenkomstten opzichtevan elkaarvan positieverwisselenwekt al-Maghráwr'sspotlustop.' Hi.l verwijst het verhaalnaarhct rijk der fabelenmet een eenvouAls dit werkelijkkon gebeuren,zou het nog dige redenering: veel vaker gebeurdmoetenzijn met de Qur'an, die toch waarlijk eenbelangrijkerboek is dan de Dala'il al-Khayrat. Maar berichtendaaroverontbreken,ergo het verhaalover de Dala'il ul-Khayrutis evenminwaar.' Vervolgensneemtal-Maghràwrde anecdoteonder vuur, waarin wordt verteldhoe al-Gazulltot hct schrijvenvan de Dala'il alKhayrat is gekomen.De legendewil dat al-óaz[lr onderde indruk was van een waterwonderdat hii ccn vrouw in Feszag I Al-MaghráwT.lluq/i}r. pp. 53-54. p. 61. 2 Al-Maghráwí, I4raq1ídt, 3 Al-Fásr,Mumti', p. 24. 4 Al-Maghráw1,I|raqlàt,pp. 65-66. 98
r crrichten.Dc vrouw verteldehem dat zij hiertoein staatwas tlotrr het verrichtenvan taslilta.Al-Maghráwl rnerkt op dat ccn cclrtcmoslimnict het verhaalvan eenvolksvrouwmaarhet llock van God als bron van inspiratieneemt.rTenslottewijst alN'laghráwïhet verhaalover dc muskusgeurwaarvanhet graf van is het eenbewijsvan alrrl-Cazflíwas gevuldaf. Bij al-FásT (-iuzulr'sheiligheid,al-Maghráwísteltdaaropde eenvoudige 'En rctorischetegenvraag: wie heeftdie geurdaardan aanqcbracht? De engelenof de Satans?" Mct eenzekerehartstochtbehandeltal-MaghráwTnog de krvcstievan het rijmproza dat in de Dala'il al-Khayrat voorkomt.3lk kom daarhiernanog op terug. Al-Maghráwï vervolgt verhandeling zi.ynbetoogdoor eenbuitengewoontechnische Al-GazulT's rrvcrhoede tasliyawel correctdient te geschieden. gebcdenboek wordt hier niet meer bij aan de orde gesteld.AlMaghráwTdoet dit door de tasliya minutieusin al zijn ondertlclente ontleden,en voor al die onderdelenvastte stellenof zij al dan niet eenvoldoendeschriftuurlijkebasishebben.Het gaat tlaarbijvooral om de juiste formules,de stgha,die men uitsprcckt.Al-Maghráwr omschrijft de opiniesen argumentenvan 'Dezebewijzenzijn met wie hij het oneensis als: tlc geleerden zwakkerdan de dradenvan een spinnenweb.want zij steunen nict op authentieketraditieen niet op een verstandelijkof logischargumentdat gevolgdmoet worden.oUiteindelijkis alMaghráwr'sargumentatieeenzuiver schriftuurlijke.Verbieden kan hij de tasliya niet, want dezeis gegrondvestop Qur'an .ll:56, maarhij wil wel dat de tasliya correctgeschiedt,zonder I Al-Fásï,Mumti' , pp.20-21. Zie ook de populairevcrsiehiervan 'Verhalenen gebruiken',pp. 98opuctekend door Mariëttevan Beek, (X).Hiertegen:al-Maghráwr,W/a(Líàt, p. 67. 2 Al-Maghráwí, Iltacl/at,p. 67, contra al-Fásï,Mumti' , p. 23. I Al-Maghráwí, Waq/dt,p. 69. -l Al-Maghráwï, Waddt, p. 89.
itl .
# J
S
7#&4
de uitwassendie men bij voorbeeldin de Dala'il al-Kha1,rat aantreft. Ik kwam nog een werkje tcgendat kritiek bcvat op de DK, maar dat in geheelandcretoon is gcsteld.Het is eenwerkjc uit 1989 clatook Dala'il al-Khayrat heet,dat ook de tasliya als onderwerp heeft,maar dat niet door al-Gazullis gescheven.Het boek is bedoeldom, nct als het hierbovenbesprokenboek van alMaghráwr,de gclovigente latcn weten hoe de taslíya,de zegenspreukovcr de ProÍèetMuhammad,correctuitgcsprokenmoet nog allcrleiandere worden.En de auteurbehandeltdaarnaast over de ProfeetMuhammad, van de zegeningsgcbed aspecten zoalsbij voorbeelddc tijden waarop dezc zcgenspraakmoet wordenverricht,en welke de motievenvan de gelovigenmocten zijn voor het uitsprekenvan de zegenspreuk.De auteur, 'AlI Ibráhím,die tijdens het schrijvenvan dit boekje Marzlq 'Centrum voor het verbondcnwas als onderzoekeraan het Editerenvan het Erfgoed'in de EgyptischeNationaleBibliotheek,is niet polemischop de wijze als al-Maghráwr.Hij noemt slechtsals eenvan de bronnendie hij al-Óaz[h's gebcdenboek heeftgebruikt.'De keuzevan de titel blijft overigens en het boek is imolicietkritiek op al-GazulT. veelbetckenend Anderecontroversiëleelementenin de Dalà'11al-Khayrát Al-MaghráwT'sargumentenin zijn boek tegende Dala'il elKhayrat behorentot de vele kritische en negatievereactiesdie de islamitischemystici in het algemeenen al-Gazuhin het bijzonderover hun wijze van geloofsbelevingondervonden is de hebben.Met zijn nadrukop de Muhammad-devotie geworden in dc boek een controversieel Dala'il al-Khayrat ogcnvan de islamitischcorthodoxie.Een van dc aanstootgevendeelementenin het boek is dc vcrzamelingvan de 201
wffi
M Omslagvan de kritiek op de Dalu'il at-Khayt'arvan al-óazull. 'Alr door Marzuq lbráhlrn.Cairo 1989. t00
I Marz[q'Ah lbráhïm, Dala'il al-Khayrat al-Sahihatal-Muthiqat Cairo 1989.Dár al-Fadïla,96 pp.
101
j*il"qq-d*"l'
b;"u&;:t
;t*: -t"qrr;lp ry
I:' À."*fl'"xá*:r &.r$;"* Fl .':',"!1.4$"*$1 , r . i - . : t
qdLs-S,ár,r1*"J{"tsquàr
"il**'j" : tÍ\.!^*:f
f:v*:* í't\uq.*k
tu;t*'tr tr#*e "'*vá'5"' &:*rïf
* 931 4lt j.,
lril**'
j
lj\i'{t:lê Y:s,!'-ÀF
F'r*.-l 1o"-u"*_! qu,l:
r*_t\b
r*3!te'+rj": "t:{u+* },, À-1uu+! l,qPo *, -
1
trauU rtlli-: : |iq.ïtif
.'-l
"
!:".*"xl.r,!,.. i-J1p4ilbr ; ,á-*\P**';i+
.a:--.e*sb LIW+È !{-PY+r
.,..t
f,-lq-t4ti*
"'
i\"ltïdk
" f:i-vó'}-l L*..fuo"*,..1,
' &**i
d*$trilJ,' "r"jo*iu
+r).,}
&ro.uA. a-* U"Á;L" ,L:gotnu;" À':sll"*áÉ P"ruusr r-
':
aua* -,i ;u .d"";,"-'s, $u.+uáf . -rr-u*i' !u.et+.o* !:
i*.o*"-;p ""Cr-J;,, i' , "rii;rj"1,,, ,",.[g4"tr&*"]" j,
"{'
narrenvan de ProfeetMuhammad.Het lijkt er op dat hetvcrzarnclenvan dezenamen,althansin dit aantal,eenvondstvan aldazllï zelf is. Er zijn verschillende websiteswaarinde 201 narrenwordenvermelden vcrtaald,cn waarinde schriftuurlijke lrasisvoor dezenamenwordt gegeven.Voor de legitimitcitvan dc 201 namenis dat natuurlijkvan hct grootstebelang.' Ilcn andercontroversieelpunt in de Dala'il al-Kha.vraldat ik al nocmdebij de studieoverdc handschriften van de tekstis de set van aÍbeeldingen,hetzij die van de Rawdaen de Minbar van dc I)rofeetin Medina,hetzijde dogmatisch meercorïectedubbclillustratievan Mekka en Medina,zoalsdie sindshet eindevan dc achttiendeeeuw in gebruikis geraakt.Over dczc ontwikkeling in de handschriften van de Dela'il al-Khayrathebik het tuitgebreid gehad.Het is opvallenddat de webversies met dc Arabischetekst van de Dala'il al-Khayral nooit afbeeldingen scven,terwijl het web nu juist bij uitstekhet mediumis waarin woord en beeldgccombineerd kunnenworden.Dit pastook bij hct verschijnscldat de modernstegedrukteArabischeedities van de Dala'il al-Khayrat de afbceldingenvaak missen.Dat snat somszo ver dat ook de twee berichtenover het graf van de l)rofeetMuhammad,de beschrijvingvan de inrichtingvan de 'A'isha grafkamerdoor'Urwa b. al-Ztbayr,en het berichtvan overhaardroom,ook uit de tekstzijn weggelaten. In de editie van de Dala'il al-Khavrat,die in de massalereciet-sessies in l)ckalongan, Midden-Java, wordt gebruikt,zijn dezetwee passages wel bchoudenin de tekst,overigenszondcrde gebruikclijke illustraties,maarzíj zijn voorzienvan de aanwijzingaan
Bcginvan dc opsommingvan de 201 namenvan de Profeet Muhammad,uit de inlcidingvan de Dala'il al-Khayratvan al-GazllI. Handschrift,Banten,West-Java,l8e eeuw (Or.7057a,f.29b).
I Zo'n lijst is samengcsteld door SiddïqOsmànNoonnuhammaduit 'lirronto, in Ramadan1420 lDecember 1999,en bevat de Qur'anische vindplaatsvoor de meestenamen.Zie dezesite http://iqra.netiarticles/201 names.html,met daarinvoor de meeste r)lllrcneenQur'ànischebasis.
102
r03
niet gerecitecrdmoctcnwordcn.l de lezersdat dezepassages De Dala'il al-Khayral wordt somsgebruikt bij de feestenter gelegenheid van de ProfeetMuhammad,de van de geboortcdag Mrmlid al-Nahíop l2 Rabi' I in de islamitischemaankalender, eendag die in de geheleislamitischewereldwordt gcvicrd.Dit hceft,omdatdezefeestelijkheden tot excessen kunnenleiden, de kritick van de orthodoxieopgewqkt.'Eenvan de vele vcrwijten die de ofthodoxende feestvierdersmakenis dat teveel aandachtvoor de geboortedagvan de ProfeetMuhammaddc gelovigenop christenendoetlijken voor wie Kerstmisecnvan religieuzefeestdagen van hetjaar is. HecÍt dc de belangrijkste 'weest 'KhAUÍn Profeetimmersniet gezegd: al-Mushrikïn', andersdan de polytheïstcn'?' De tekstendie brj het geboortefeestvan de ProfeetMuhammad worden gereciteerdhetenvaak,net als het feest zelf, Mawlid, of ook wel Mawlud. Eén van dezeMawlid's ts zo populairgeworden dat de naamvan de auteur,al-Barzanfi,"als naamvan de tekst wordt gebruikt.Niet zeldenwordt tijdens hct ritucel op de geboortedagvan de ProfeetMuhammadook de Dala'il alKhayrat gereciteerd.In een toeristischegids van Atjeh op het in veelmosintemet5wordt gcsprokenover feestelijkheden I Zie in het corpusvan de gedrukteedities:Nayl al-Masarratfï 'alá Nafaqatal-Matba'awal-Nashr Ta,ghth Dctlu'il al-Khayrat. Tubi'a ManáráQudus.Z.p. [Kudus],z.j.,p. 42. 2 Zie overhet ontstaanen de vroegegeschiedenisvan dit feestN.J.G. Kaptein, M uhantmad',t bi rt hduyfe st ival. Lciden 1993. 3 A.J. Wensinck(e.a.),Concordanceet Indicesde la Tradition nttrsulmane,ll,p. 65, met twee vcrwijzingen,cen naarBukhán,de zijn met hun leerover de triniteit andernaarMuslim. De christenen ook als polytheïstte beschouwen. 4 Ga'far b. Hasanal-Barz.anlI(gest.I 766) was als predikeraande Moskeevan de Profeetin Medina verbonden,GAL G lI, 384; S II, 517. 5 'Aceh is the verandaof Mecca', met vermeldingvan recietvan o.a. de Dctla'il ctl-Khavrat,in: http://syukriali.freeservers.com,/aceh.htm.
Bcgin van de Maw,lid-tekst Sharaf al-Anant. Editie Kudus, .fava, z . j . ( c a . 1 9 9 5 ) . D e a f b e e l d i n g c nv a n M e k k a c n M e d i n a z r j n overgenomen uit een editie_vande Dctla'il al-Khu.v-rr7Í van al-GazulI.
104
r05
keeën,waarbij ook dc Dala'il al-Khayrat worden gereciteerd. Dezc fccsten,die van oorsprongzuiver religieuszijn, worden door de islamitischeorthodoxiemet groot wantrouwenbekeMuhamken, niet alleenvanwegede elementenvan excessieve mad-devotiedie zij laten zien, maarook vanwegeallerlei ongevan populairefestivals.Het gevolgvan wcnstcbijverschijnselen dczc vervlechtingvan de Dala'il al-Khayral rnet toch al suspecteactiviteitenis extra wantrouwenbij de orthodoxie.AlGaz[lï's boek dat vanzichzelf al controversieelis wordt dus ook nog in situatiesgebruiktdie de twijfels aande rechtzinnigheid van het boek alleenmaarvergroten.Het feit dat er niet alleenin de literatuurmaarook op het web allerleiuitspraken te vinden zijn die/àtwa's van islamitischeschriftgeleerden afgevenwaaruit blijkt dat het houdenvan Mawlid-festiviteiten geoorloofdis' geeft aan dat tot op vandaagveel kritiek bestaat op zulke populairefeesten,anderszou het verschijnselniet voortdurendgelegitimeerdbehoevente worden. Ik wijs in dit verbandnog op eencurieuzewisselwerkingtussen Mawlid en tasliya die wijst op de invloed van dc Dala'il alKhayrat op het uiterlijk van eenMawlíd-tekst.Van de in ZuidOost Azië ontstaneanoniemeArabischeMawlid-tekst,SharaJ' al-Anam,bestaantallozehandschriften en edities.In eenrecente editiezag ik dat de tekst was geïllustreerdmet exactdezelfde afbeeldingen van Mekka en Medinadie ook in sommigeedities van de Dala'il al-Khayrat voorkomen.Kennelijk is de dubbelillustratievan Mekka en Medina hier een onderdeelgeworden van Muhammad-devotiein meeralgemenezin. Het voorkomen van dezeillustratiesinde Sharafal-Anamkan echteralleen verklaardworden als men weet hoe dezeillustraticslans
daarvoorcn ver buitenZuid-OostAzië in de Dala'íl al-Khavrat terechtzijn gekomen.l Eenandcrcontroversieel punt is het rijmendetaalgebruikvan tlc Dalu'il al-Kha.rr(rr. Al-Gaz[lThccft de literaircvonn van rijmprozaongetwijfèldgebruikt om de rituele mogelijkheden van zijn gebedstekst te vergroten,en hij wasniet de enigedie zich van dezevorm bediende.In zijn tijd was het de meest gcbruiktevorïn van kunstproza,eenvorïn van literairekunst rnetzeeroudeantecedenten, maardaarligt nu juist hct probleem.Rijmproza(sag')' is in de Arabischeproza-litcrafuur tot hetmiddenvan de negentiendc eeuwin gebruikgeweest.Het heefteenlangegeschiedenis die tot diep in de pre-islamitische periodereikt. Sag'bcstaatuit korterijmendefrasenmet een ritmischecadans,met gebruik van een curieusen vaak onverwachtvocabulaire.ln de pre-islamitischc periodegaf het gebruikvan saf' het begin aanvan het in tranceraken van de priesterdie als mediumfungeerde(kahin).Doordatin de Qur'an ook enig rijmprozavoorkomtis het als literairevorm gelegitimeerd.Toch gebruiktede ProfeetMuhammadrijmproza met de nodige terughoudendheid, beduchtals hij was dat hij cloorzijn ongelovigetijdgenotenzou worden uitgemaaktals de zoveefstekahin. Al was rijmprozadan gelegitimeerdals literairevorm, het dogmavan de onnavolgbaarheid van de Qur'an maakteaanvankelijkdat het niet veel gebruikt werd. Pasenigeeeuwenna de dood van ProfeetMuhammadkwam rijrnprozaals literairevorm tot bloei,met zijn hoogtepunten in dc elfde en twaalfdeeeuw.Die hoogtepuntenkregengestaltein dc Maqamar,de 'Sessics'van al-Hamadànïen al-HanrT,werken clicvoor de Arabierennu nog steedsals het besteseldendat het
1 Ziebij voorbeelddefatwa's ter zakevan de Italian Muslim Association, compleetmet meer dan vijftig bewijzen voor de wettigheid van de viering van de geboortedagvan de ProfeetMuhammad: http://village.fl ashnet.itluserslfn034463I mawlid2.html.
I Pp.2-3 in een ongedateerde verzamelbundelvan Mawlid-tekstenen rrnderegebeden,Magmu'at Mawlud Sharaf al-Ancim,Kudus ( Matba'at ManáráQudus). I Zic Afif BcnAbdesselem a .r t .' S a d i " i n á 1 r .
106
t01
*l *':.*^,* *Í. *
','l 'o pX ,.g*1, * P w a fi'*"9 S " t
f r .= . ' " i '
& *l-.n-ri. ,o , i+ . ;r..
i ' . r .* . " " "
*.
ï{.-
x f " L"*'-q#r
$
Een tasliya-amuletop papier,uit Zuid-Celebcs,met de zegensprcukover de ProfeetMuhammaden de andereprofeten. tekst.De Boeginese Boegineseen Arabischehandgcschreven tekst luidt: Ianaé salawa I ribaca ri munrinna barísalannge/ wekkatellu ('dit is een gebedte reciterennadatmen driemaal de "groet" heeftgebracht'). 108
prozate biedenheeft.Ook in de briefstijl klassick-Arabische vun de klassiekepcrioderwerd rijmprozaecnveelgebruikte \'orm. ( )p den duur werd rijmproza zelfs zo populair dat goedproza zonderrijm eigcnlijkniet meer denkbaarwas,en die toestand hccft tot het cind van de negentiendceeuw voortgeduurd.Rijmprozais tegcnwoordigin de literatuurgeheelin onbruik geraakt cn heeftallecnnog maareen archaïserend en enigszinslachr.vekkend effect. Al is het kunstprozamet rijmende frasennu nict meerin gebruik,sommigeouderereligieuzewerken,waarrrrrderal-óazull's Dala'it at-Khayral, worden in vrome kringen nog steedsgebruikt,en in die contextis het nog functioneel, nict in het minst vanwegede mogelijkhedenvan euÍbniebij het voordragenof zingen van zulke tekstentijdens de verschillende soortenvan mystiek ritueel- Maar het is juist dat oude dogma van de onnavolgbaarheidvan de Qur'an dat nu weer opgeld doet.'Ook de tegenstanders van de in hun ogenexcessieve Íosliya,zegenspraakover de ProfeetMuhammad,die in feite lretvoomaamstebestanddeelvan de Dala'il al-Khayrat is, kcurenhet gebruik van rijmprozaten strengsteaf. Was alÓaz[lT'sgebedenboeknaar de vorm niet al een concuffentvan en de Qur'an, zoalswe bij de behandelingvan de geschreven gedrukteversiesvan de tekst al hebbenopgemerkt,nu zou het boek voor wat betreft de literaire vorm de Qur'an naar de kroon kunncnsteken. De Dala'll al-Khayrát in de modernewereld van de On verschillende wcbsitcsis snrakevan handschriften I Waaronderhier wordt verstaande periodedie eindigt met de val van Ilaghdadin I 258. 2 Er is op het web een 'Islamic Awareness'teamactiefdat uitspraken van oriëntalistenhieroververzamelt en weerlegt,zie: http'.llansweringi sIam.org/Responses/Saiful lah,iijaz.htm. 109
Dala'il al-Khayrat,en ook van recietsessies. Eén van de vragen,die ik mij steldetoen ik begonmij te verdiepenin het ondcr-wcrp van al-Gaz[h's gebedcnbock was hoe het toch kon populair gcworden het zo immens is, en die komendat boek populariteitis kennelijkvan alle tijden.Tijdenshet levenvan al-GazulIis hct boekwaarschijnlijkal metecnecn belangrijke rituele tekstgcworden.In dat verbanddoet zich de vraagvoor hoe die populariteitmogehjkis geweest.Dezezal deelste makenhcbbengehadmet het charismadat de auteurongetwijfeld had,geletop het grotc aantalvolgelingenvan zijn Ta'iía. Maar het kan niet andersdan dat de Dala'il al-Khayrat van zichzelf eengoudenformule was. Het was een geniaalidee om de namenvan de ProfeetMuhammadte verzamelenen op basis daarvaneenritueel te bedenkenwaarbij men God vraagtde Profeette zegenen,en zo te bewerkstelligendat de gelovigedie het gebedreciteertde voorspraakvan de Profeetverwerft. En zoalszo vaak met genialeideeën:ze liggen zo voor de hand, maar niemandkomt erop, behalvenu net dat ene genie.Het lijkt erop dat al-Óazllï de eerstewas die een dergelijk boek in deze omvangheeft gecompileerd,en dat hij daarin is nagevolgddoor de auteursvan sommigeMawlíd-teksten.rOver de verdienste die ligt in het uitsprekenvan zegenspreuken over de Profeet Muhammadzijn talrijke werken geschreven,maar geenvan die werken heeft de bijzondereeigenschappen van de Dqla'íl alKhayrat in zich verenigd:de compilatievan de 201 narnenvoor zo gcschrevendat ze geschiktzijn de Profeet,de zegcnspreuken voor ritueelgebruik,en de wetenswaardigheden ovcr de grafkamcrin Medina. I De openingszinvan Sharaf al-Anarr is een tasliya, die gevolgd wordt door een litanie met een verzamelingvan epithetavan de ProfeetMuhammad. 2 Een overzichtvan de kennelijk de meestpopulairegebedengericht tot en gezegdvoor de ProfeetMuhammadis in W. Ahlwardt,
lt0
Toch lijkt mij dit allesniet voldoendeom eenafdoendeverklaring te biedenvoor het succesvan het boek.E,enbelangrijkelementvan succesligt in de receptievan het bock.Al vroegmoet de Dala'il al-Khayral in Marokko een wijdverspreidwerk gewordenzijnvia de lijnen van de Shadhiliyyabroederschap, waarvanal-Óazuhzo'n prominentlid geweestwas. De strijd om het fysieke bezitvan zijn lichaam na zljn dood, eerstdoor 'Umar al-Sayyáfal-ShayzamT, daamaafwisselenddoor de bewonersvan AÍilghál en die van Tasrut,daarnadoor de Sa'diyyadynastiedic zich van zijn lichaammeestermaakte, vervolgensnog zijn promotietot het lidmaatschapvan de groep van de zevenbeschermheiligen van Marrakech,dat alles gebeurdeaande enekant vanwegezijn heiligheid,anderzijds bestendigde hetjuist die heiligheid. Het moet wel zo gegaanzijn datal-Gazllr's faamvia de Shádhiliyyalijnen ook in de Mashriqis doorgedrongen. De Dala'il al-Khayrat is daarberoemdgewordenen ook bij de anderebroederschappen, bij de Qádiriyya en bij de Naqshbandiyya. Al dezebroederschappen haddenhooggeplaatste beschermers, zij het niet altijd. Er zljn berichtendat de Naqshbandiyyabroederschapsomsonder de Osmaansesultans werd vervolgd, maar vaak ook waren belangrijkefunctionarissen aanhet Turkse hofjuist lid van die taríqa.t Dit verklaart ook waaromer zulke prachtiguitgevoerdeexemplarenvan de Verzeichnissder arabischen Hand.schrilien[der kóniglichen Bibliothekzu BerlinJ,3 (1891),pp. 421-433(nrs.3911-3934).De lrjstendie door ConstanceE. Padwick zijn vervaardigdin haarMuslim devotíons,pp. 289-297,298-303,zijn in dit opzicht ook nuttig. I Ziebij voorbeeldRaymondLifchez, in TheDervish Lodge, p. 5. John RobertBarnes,'The Dervish Orders', in TheDervish Lodge, pp. 43-45,overhoe SultanAbdul Hamid zich omringdemet Sufi shcikhs. Zie ook CarterVaughn Findley, 'Social Dimensions',in The Dervish Lodge,p. I 75: Ministervan DefensieIbrahimHalil ( I 828-I 9 10) was lid van de Mevleviyye en ook van de Naqshbandiyya. lll
Dala'il al-Khaltrat uit dc negentiendeeeuw uit Turkije bekend zijn. Ook de Osmaanse gelithografeerde editieszijn vaak van superbekalligrafischekwaliteit.De conclusiedringt zich op dat de Dala'il al-Khayralintusseneenchiqucgcbedenboek was gcworden,een 'Rituale' dat in de mode was gcraakt.Vanuit Istanbul,misschienMekka,en vooralook Medina,moet het zich over de geheleislamitischewereld hebbenverspreid.De invoeringvan de boekdrukkunst heeftdic verspreidingnog vcrduizendvoudigd, en de wereldwijdeverspreidingdaarweer van op het web is er allcenmaarhet bijna logischegevolgvan. De persoonvan de auteur,de heilige uit Marrakech,is daarbij geheelop de achtergrondgeraakt.Of toch niet helemaal?In Indonesiëis Jazuli eenniet ongebruikelijkeachternaam,en ik kan mij niet voorstellendat de dragersvan die naamallemaal afstammelingen zijn van Berbervooroudersuit al-S[s al-Aqsá in Zuid-WestMarokko.Zrj moetende naamJazulihebben gekozenom dezelfderedenals waarom sommigeIndonesiërs andereArabischeauteursnamcn voor zichzelf alsfamilienaam hebbengekozen,zoalsdie van de bekendeQur'an-exegeten Zamakhsharren Baydáwï,evenminongcbruikelijkefamilienamen.Hun bedoelingdaarmeekan nauwelijksveel verschillen van dc redenwaaromal-GazllT'strjdgenotenzoveelmoeite dedenom zijn lichaam Íysiek inbezit te krijgen: baraka, zegen. Het gaatnog cen stapverder: alszij zelf notabelenzijn geworden worden somsstratennaar hen genoemd,zodatde naam Jazulitelkenswiider verbrcidraakt.r
Vrouwenen kindcrendie deelncmenaande recictsessies van de Data'il al-Khayratvan al-Óaz[li,in het heiligdomvan SrdI Ab[ al-'Abbásal-Sabtïin Marrakech,Sha'bán1997 (Fotocollectic Mariettevan Beek,Leiden,nr.259412).
n2
I Ook dat blijkt uit een zoektochtop het web, want de zoekmachine maaktimmersgeenvcrschil tussende vermcldingvan de auteurvan de Dala'il al-Kha1,raten de homepagesen anderevermeldingcnvan zijn vele naamgenotcn.
113
