FERNANDO PESSOA MIJN DROOM IS VAN MIJ BRIEVEN, DAGBOEKEN, BESCHOUWINGEN GEKOZEN, VERTAALD EN VAN EEN NAWOORD VOORZIEN DOOR HARRIE LEMMENS
UITGEVERIJ DE ARBEIDERSPERS · AMSTERDAM · ANTWERPEN
De vertaler ontving voor deze vertaling een werkbeurs van de Stichting Fonds voor de Letteren. Deze uitgave is mede tot stand gekomen dank zij een bijdrage van het Instituto da Biblioteca Nacional e do Livro te Lissabon. Copyright keuze en nawoord © 1995 Harrie Lemmens Copyright Nederlandse vertaling © 1995 Harrie Lemmens/ BV Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam Omslagillustratie: José de Almado Negreiros Foto achterplat: August Willemsen
ISBN
90 295 3427 3/CIP
PROLOOG
Binnen in mijn hart brandt een pijn Waarvan de herkomst mij ontgaat. Een opiumroes als heiligenschijn Rond mijn valse hoon en smaad En hybride spikkels van angst die zijn Als sterren die de hemel niet toelaat. Binnen in mij valt stilte in vlokken. De ridder staat bij de poort en wacht... En de kou, het ijs in witte blokken Strooit starre vlekken in de stille nacht... Aan al mijn weerzin heb ik mij onttrokken, Mijn ziel ligt plat terneer en smacht. Binnen in mijn denken heerst verdriet... Een rilling loopt door mijn lichaam heen Als de stroming in water die men niet ziet Maar wel aanwezig weet. Hetgeen... In het nachtelijk donker vonkt mijn apathie Onder de doffe hamerslagen van mijn spleen. (7 augustus 1914)
BIOGRAFISCHE AANTEKENINGEN
Volledige naam: Fernando António Nogueira Pessoa. Geboortedatum en -plaats: 13 juni 1888, Lissabon, Martelarenparochie, Largo de São Carlos 4. Afstamming: Wettelijke zoon van Joaquim de Seabra Pessoa en Dona Maria Madalena Pinheiro Nogueira. Van vaderskant kleinzoon van generaal Joaquim António de Araújo Pessoa, deelnemer aan de liberale veldtochten, en Dona Dionísia Seabra; van moederskant kleinzoon van staatsraad Luís António Nogueira, rechtskundig adviseur en directeur-generaal van het Rijksministerie, en Dona Madalena Xavier Pinheiro. Algemene herkomst -- een mengeling van adel en joden. Burgerlijke staat: Ongehuwd. Beroep: De meest passende aanduiding zou zijn `vertaler', de nauwkeurigste `buitenlands handelscorrespondent'. Dichter en schrijver zijn is geen beroep maar een roeping.
Adres: Rua Coelho da Rocha 16, 1o rechts, Lissabon. (Postadres: Postbus 147, Lissabon) Beklede maatschappelijke functies: Indien daaronder begrepen wordt overheidsfuncties of prominente posten, geen.
Gepubliceerd werk: Mijn oeuvre is vooralsnog verspreid over verschillende tijdschriften en gelegenheidspublikaties. Wat ik aan boeken of plaquettes als goed beschouw, is het volgende: 35 Sonnets (in het Engels), 1918; English Poems I-II en English Poems III (eveneens in het Engels), 1922, en het boek Mensagem [Boodschap], 1934, door het Ministerie van Propaganda bekroond in de categorie `Gedichten'. De brochure O Interregno, verschenen in 1928, welke een verdediging bevat van de militaire dictatuur in Portugal, moet als niet-bestaand worden beschouwd. Ze dient geheel herzien en waarschijnlijk flink ingekort te worden. Opleiding: Doordat mijn moeder, na het overlijden van mijn vader in 1893, in 1895 hertrouwd is met commandant João Miguel Rosa, Portugees Consul in Durban, Natal, heb ik daar de school bezocht. Op vijftienjarige leeftijd heb ik de Queen-Victoria-prijs voor Engels opstel gewonnen tijdens het toelatingsexamen voor de universiteit van Kaap de Goede Hoop (1903). Politieke ideologie: Ik ben van mening dat de monarchie het meest geschikt zou zijn voor een organisch imperiale natie als Portugal. Tegelijkertijd beschouw ik de monarchie als volstrekt uitzichtloos in Portugal. Indien er derhalve een referendum dienaangaande zou worden gehouden, zou ik, helaas, voor de republiek stemmen. Conservatief op z'n Engels, dat wil zeggen liberaal binnen het conservatisme en absoluut antireactionair. Godsdienstige positie: Gnostisch christen en derhalve volledig tegen alle georganiseerde kerken, met name de Kerk van Rome. Om redenen die uit het onderstaande voortvloeien, trouw aan de Geheime Traditie van het christendom, welke nauwe betrekkingen onderhoudt met de Geheime Traditie in Israël (de heilige kabbala) en de occulte essentie van de vrijmetselarij. Inwijdingsgraad: Rechtstreeks van meester tot leerling ingewijd in de drie laagste rangen van de (schijnbaar verdwenen) Tempelorde van Portugal. Patriottische positie: Aanhanger van een mythisch nationalisme waaruit alle rooms-katholieke infiltratie verdreven is, die geestelijk (voor zover het Portugese katholicisme ooit spiritualiteit heeft bezeten) vervangen kan worden door een, indien mogelijk, te creëren nieuw Sebastianisme. Nationalist geleid door de leus: `Alles voor de mensheid, niets tegen de natie.' Sociale positie: Anticommunist en antisocialist. De rest kan uit het bovenstaande worden afgeleid. Samenvatting van deze laatste overwegingen: Altijd denken aan de martelaar Jacques de Molay, Grootmeester van de Tempeliers, en altijd en overal strijden tegen zijn drie moordenaars: Onwetendheid, Fanatisme en Tirannie. Lissabon, 30 maart 1935
Ik kijk naar de Taag, en wel zo Dat ik al kijkend vergeet te kijken, En plotseling word ik, wegmijmerend, Getroffen door de volgende vraag: Wat is rivier zijn en stromen? Wat is ik daar zijn die kijkt? (Uit: `Abismo' [Afgrond] Orpheu 3)
I.O LISSABON, MIJN THUIS
1. Brief aan Francisco Cabral Metello Postbus 147 Lissabon, 31 augustus 1923
Beste Chico, Ja, ik heb je twee brieven ontvangen -- die naar mijn postbusnummer en die naar Martinho da Arcada. Zoals ik je al had verteld, zou ik een brief geadresseerd als de eerste zelfs zonder postbusnummer ontvangen. In ieder geval ci-dessus dat nummer. Het is inderdaad goed mogelijk dat Lissabon onverdraaglijk is. Ik weet het niet. Voor mij is alles overal Europa, en niet Lissabon of een andere plaats. Het gaat om de geest, het sociale doet er niet zo toe. Maar ik begrijp dat dit onverdraaglijk moet zijn voor iemand die een relatie wil hebben met zijn omgeving. Ik hoop in elk geval dat het landschap waar je momenteel mee praat, zorgt voor een onderhoudend gesprek. Dat gebeurt niet altijd, nietwaar? Er zijn bomen, stenen, bloemen, rivieren die zo dom zijn dat het net mensen lijken. Hartelijk dank voor je herhaalde uitnodiging. Misschien kan ik -- zoals ik al heb gezegd -in oktober komen. Ik ben alleen bang dat ik niet meer voor je kan meebrengen dan een hoop overlast -- voor jou en je ouders. Denk je niet dat mijn alledaagse geest onvoldoende panoramisch is? Ik ben bang van wel. Enfin... Doe de hartelijke groeten aan je ouders en wees overtuigd van de vriendschap van je toegenegen Fernando Pessoa
2. Brief aan Francisco Cabral Metello 23 oktober 1923 Beste Chico, Hartelijk dank voor je brief van alweer een paar dagen geleden. Ik heb mijn antwoord steeds uitgesteld in de hoop te kunnen schrijven dat ik je uitnodiging zou willen aanvaarden. Helaas echter word ik door de zaken die me hier vervelenderwijs vasthielden, nog steeds vastgehouden, en dat wordt alleen maar erger. Ik zie dat ik jammer genoeg niet bij je zal kunnen zijn. Jammer vooral voor mij. We spreken elkaar dus in Lissabon, waar ik, zo geen boom, met natuurlijke wortels in de grond, toch op zijn minst een grens- of telefoonpaal lijk te zijn, kunstmatig maar eveneens begraven in de grond. Schitterend je plannen. Zelfs alvorens te weten dat ik ze goed vond, wist je waarschijnlijk dat ik ze goed zou vinden. Groeten aan je ouders. Een omarming van Fernando
3. Bladzijden uit een dagboek 15-2-1913 Van half een tot kwart voor drie bij Ponce de Leão thuis. Hoofdzakelijk over Sá-Carneiro gesproken. Ponce de Leão liet me telegramachtige smartelijke brieven van hem lezen. Sommige las hij hardop voor. Verder sprak hij over het stuk dat hij (P) aan het schrijven is: A Venda [De verkoop]. Zei dat hij het niet eens was met Renascença. Dat Sá-Carneiro erg op me gesteld was; `maar wie is er ook niet op jou gesteld?' Een straaltje zon. -- Vervolgens naar het kantoor van Mayer en vandaar uit naar de gemeente om Mário's huwelijksakte te halen. -- Twee keer bij het kantoor van Lavado langsgegaan maar hij was er steeds niet. Niets gedaan daar. -- De brief aan Sá-Carneiro afgeschreven, gedateerd op de achtste, en die van dezelfde datum aan mama, lang en bitter, moet ik nog een keer overtypen. -- Sá-Carneiro heb ik twee gedichten gestuurd, Braço sem corpo [Arm zonder lichaam] en A Voz de Deus [De stem van God]. -- Bij Jacque op kantoor geweest. De volmacht die ik had gesuggereerd in mijn brief onmogelijk. Gepraat over het geval M. F. en we waren het eens over het overduidelijke gebrek aan moreel gevoel bij allen die door hem geraakt zijn. J. gaf me deze agenda. -- 's Avonds in A Brasileira met Corado en João Correia d'Oliveira, die ik aan elkaar heb voorgesteld. Boeiend gesprek. Ook in A Brasileira daarna met Corado de Comédie de celui qui épousa une femme muette van Anatole France gelezen. Niets, maar interessant. Ongeveer om twee uur thuis, nadat ik Corado naar huis had gebracht. In bed nauwelijks gelezen. Alleen wat gebladerd in Emerson. -- Nog steeds piekeren over de vijfduizend réis van Rosa, de vijfduizend réis die ik voor de twintigste aan Mayer moet betalen en de onmogelijkheid om nu naar de Algarve te gaan. Een paar aantekeningen ter overweging gemaakt. Verder geen beschouwingen opgeschreven. Wel nagedacht over een soort horrorkomedie, waar ik al eerder aan gedacht had: O Pinhal do Rei [Het dennenbos van de koning]. Herinnerde me het idee om een paar dingen te verschuiven en de raad om de verlamde vrouw uit het bos te halen. 16-2 (zondag) Voor het middageten (half een) een totaal lege, peinzende, steriele en dromerige wandeling gemaakt. Daarna naar Mayer. Bij A Brasileira langsgegaan en daar gebleven tot drie uur, zitten praten met Ilídio Perfeito. Hij bood me een betrekking aan bij de krant die hij aan het opzetten is; ik heb niet carrément nee gezegd, maar ook niet ja. Bij Mayer van half vier tot kwart over zes of half zeven. Een deel van de brief naar Natal daar overgetypt. De typemachine ging kapot. Een paar stukjes geschreven van Marcos Alves en Filatelista. Eindelijk het volledige personage van Marcos Alves uitgedacht. Ook de filatelist vastgelegd. De ideevorming vond voornamelijk plaats tijdens een korte wandeling naar Rossio, waarmee ik de tijd op kantoor kortte. Van half zes tot zes uur was Francisco hier. -- 's Avonds thuis liggen slapen. Slechts vage, vormeloze ideeën voor beschouwingen. 17-2 (maandag) Overdag maar een klein stukje overgetypt van de brief naar Natal, die nog niet weggaat. Om vijf
uur naar het nieuwe kantoor van Lavado, in de Rua da Prata, en dingen geschreven tot zes uur. Daarvoor de hele dag zinloos doorgebracht met wandelen in de stad en een bezoek aan het Ministerie van Oorlog vanwege dat van Mayer. -- 's Avonds na het eten naar A Brasileira. Van half tien tot middernacht zitten praten, eerst met Barradas -- over futiliteiten, ik heb hem dingen verteld over dr. Nobre -- en daarna met J. Anahory, met wie ik weinig heb gepraat; hij was aan het lezen. Getwist over de zaak Bernstein, waarbij hij een houding aannam van bevlogen zelfverdediging. -- 's Middags had ik gepraat met A. Gayo, die zegt dat hij naar Madrid gaat om Rosário Pinto over te halen O Desconhecido [De onbekende] in het Spaans mee te brengen als hij hier komt. -- Maar weinig en vormeloze gedachten; een paar ondergeschikte punten van Marcos Alves geschetst. -- Toen ik 's avonds laat thuiskwam, twee Engelse gedichten geschetst. 18-2 (dinsdag) Vroeg gegeten (tien uur) en vroeg van huis weggegaan. Naar de kapper, Mayer en daarna het Ministerie van Oorlog en het Arsenaal van het Leger. Het enig zinvolle van dat alles de wandeling; prettig in de zon en de kou. Naar de afdeling van João Correia de Oliveira gegaan om vijfduizend réis van hem te lenen zodat ik Mayer de vijftienhonderd réis voor kleine uitgaven kan terugbetalen. Op het Chiado kwam ik José Figueiredo tegen, we bleven voor in de Rua da Emenda een poosje praten over Wagner, en daarna Valério de Rajanto. João Correia de Oliveira kwam voorbij en zei dat hij op weg was naar A Brasileira. Ben er ook naar toe gegaan en trof hem daar aan met Augusto Santa-Rita. Gepraat over O Doido e a Morte [De gek en de dood] van Pascoaes, hij broederlijk tegen, ik bijna zwijgend. We praatten over het plan voor mijn tijdschrift Lusitânia, een afgerond plan, en hij was behoorlijk gegrepen door het onderwerp, beloofde een uitgever in Porto erover aan te schrijven. Richting Baixa gelopen, naar boekhandel Ferreira, samen met Santa-Rita. Hij gaf me een brief om te lezen aan een actrice, Ester Durval, die hij gaat publiceren, waarschijnlijk in Novidades: van dat soort. -- Kantoor in de Rua da Prata van half vier tot kwart over vier; twee brieven. Naar Mayer. Brief aan Lavado gestuurd met de vraag om duizend réis. Doorgegaan met overtypen brief naar Natal. -- 's Avonds in A Brasileira, maar meteen weer weggegaan, samen met Costa. Met hem te voet naar huis. De brochure over Oscar Wilde geschetst en een deel van de theorie over de aristocratie. -- 's Morgens bij de post een briefje van tante Lisbela en O Doido e a Morte van Pascoaes. 19-2 (woensdag) Een dag zonder iets te doen bijna: om één uur thuis weggegaan. Lavado (Rua da Prata); duizend réis gekregen. Boavida ontmoet en met hem naar de redactie van Teatro, een tijdschrift van hem. Praten over het nut en de doelstellingen daarvan. Misschien publiceer ik daar mijn, nog maar schetsmatige, recensie van Bartolomeu Marinheiro [Bartolomeu de Zeevaarder] van LopesVieira. De rest van de dag zinloos doorgebracht. -- 's Avonds naar A Brasileira, leeg geklets met Barradas en de jongste Anahory. Cobeira en Castañé kwamen binnen. Samen met die laatste naar Mayer om hem de etsen (dat waren het volgens hem) van Rafael Bordalo Pinheiro te laten zien; Castañé zei dat ze misschien wat waard waren. Afgesproken om ze morgen samen te laten zien aan M. E. B. P. Met Castañé naar O Martinho, een paar minuten gepraat met Lacerda. Naar huis
gegaan. -- Een paar aantekeningen gemaakt om een nieuwe wending te geven aan de brief aan de Engelse minister. 20-2 (donderdag) Vroeg opgestaan. Om tien uur naar Mayer. Met Cunha Dias in A Brasileira op het Rossio. Hij vertelde me over de komende conferentie. -- Doorgelopen naar kantoor. Daar in deze agenda geschreven tot kwart over elf. Naar huis om te eten. Om half een weer terug, naar het belastingkantoor om de honderd réis te betalen die ik daar nog had staan. Op de terugweg Fortunato da Fonseca tegengekomen; samen naar A Brasileira, waar we hebben zitten dicussiëren over literaire onderwerpen; hij vindt Junqueiro een groot schrijver, geen groot dichter, en het beste van hem zijn zijn ironische stukken. Dit inter alia, waarbij een aantal interessante dingen. - Castañé kwam langs in A Brasileira. Samen naar Mayer om de etsen op te halen. Intussen de brief naar Natal helemaal overgetypt. -- Brief op de bus gedaan. -- Castañé kwam en liet weten dat de etsen op zesduizend réis per stuk geschat waren; waarschijnlijke koper Cruz Andrade, in Ameixoeira. -- Lavado (Rua da Prata) om vijf uur. Geen werk. -- De hele avond thuis. Geslapen. Wakker van middernacht tot vier uur, verschillende fragmenten over Oscar Wilde, opvoeding en aristocratische theorie geschreven. Voor het slapen W. W. Jacobs gelezen om de opwinding van het denken te bedaren. 21-2 (vrijdag) Om tien uur wakker. Naar de Baixa, kantoor in de Rua da Prata om één uur; niets. Lavado en S. Franco waren er. Door naar A Brasileira op het Chiado; gepraat met João Correia de Oliveira, inter alia over Pascoaes; hij heel bekrompen. Een korte wandeling. Mayer; zo'n beetje niks doen, behalve dan roken en een paar versregels van Galaäs schrijven. -- De hele middag op de redactie van Teatro gepraat met Boavida en Eduardo Freitas. De laatste drong aan om de aanval op Bartolomeu Marinheiro van Lopes-Vieira te schrijven. Half overgehaald, half zin om te ontsnappen aan die vervelende klus, ging ik zitten en heb tussen kwart voor vijf en kwart over tien het artikel geschreven. Boavida was er zeer verguld mee. Laat naar huis. -- 's Avonds naar A Brasileira. Praten met Corado en Pinto, zeer vlijtig en belezen, tot ongeveer elf uur. Naar huis, waar ik om kwart voor twaalf aankwam. Pratend met Raul Costa. -- Pas laat in slaap gevallen. Onrustig gelezen in W. W. Jacobs, om de uitwerking weg te nemen van iets dat Henrique Rosa zich volgens Corado over mij had laten ontvallen. -- Weinig aantekeningen gemaakt over de dingen waar ik op het moment mee bezig ben. 22-2 (zaterdag) Vroeg opgestaan en vroeg gegeten om in de drukkerij de proeven door te nemen van mijn artikel over Bartolomeu Marinheiro. Op twee keer heel even Mayer en Lavado (één brief) na, daar de hele dag, tot zeven uur geweest. -- Thuis eten. Daarna terug naar de drukkerij, het begin van het maken van de krant gezien: mijn artikel moest ingekort worden. Vond het jammer maar heb gezegd dat het terecht en niet erg was, want zo voelde ik het ook. In A Brasileira gepraat met
Fortunato da Fonseca, Anahory en Corado. Of het toeval was weet ik niet, maar toen we even alleen waren, herhaalde die laatste wat Rosa me gisteren verteld heeft. Raakte me al minder. Tot één uur in A Brasileira gebleven. Een beetje innerlijk geïrriteerd door Carlos de Sousa, de masseur, die ik niet persoonlijk ken, omdat hij aan het verbuitenlandsen is, aangezien hij zich smalend heeft uitgelaten over het affiche van de Zeeliga over Nationale Verdediging, omdat dat Portugees was. -- Eén van de vele visies waartegen Renascença Portuguesa te vechten heeft. 23-2 (zondag) Bijna de hele dag op kantoor Mayer gezeten, schrijven, rondlopen. Van tevoren nog even in A Brasileira, bij de deur staan praten met Fortunato da Fonseca; boeiend, hij, zoals altijd. Een eindje gewandeld. Een beetje laat naar huis. -- Nog een paar fragmenten van Marcos Alves -- een paar kleinere paradoxen. Een korte brief van Sá-Carneiro gekregen. De Teatro nog niet uit. 24-2 (maandag) Overdag van Lavado naar Mayer, en even in A Brasileira met Côrtes-Rodrigues. Las me een gedicht voor, heb hem dat gevraagd voor A Águia. 's Avonds naar Lavado, waar ik heb gewerkt tot half twaalf. Weinig, wel kleine aantekeningen, waaronder een brief naar Natal (vanwege de twaalfde). -- Op de redactie van Teatro zei Freitas dat het zo niet deugde, dat Boavida had geslapen bij het redigeren, enzovoort. 25-2 (dinsdag) Om half twaalf naar de Baixa. Geld ontvangen van tante Rita bij de Banco de Portugal. In A Brasileira kort gepraat met Coelho. Mayer. Brieven geschreven en verstuurd aan mama (gedateerd de negentiende), Álvaro Pinto (met gedichten van Côrtes-Rodrigues) en Sá-Carneiro, van wie ik vandaag een briefkaart heb gekregen (niet in antwoord op deze, maar een van eergisteren, terwijl de brief de vierentwintigste was gedateerd). -- 's Morgens en de hele verdere dag verschillende ideeën voor paradoxen gehad. -- 's Avonds in A Brasileira gepraat met luitenant Marques. Vanuit het café naar Corado. Bij hem thuis blijven praten tot kwart over één. We hebben het gehad over verschillende dingen, zonder veel belang van enigerlei aard. Hij zette zijn geestelijke verstrooidheid uiteen.
