D
eze KindcrMilieuKrant is uitgebracht door de Vereniging MIlieudefensie en gemaa kt voor kinderen uit de hoogste drie klassen van de lagere school. In de Vereniging Milieudefensie zitten een heleboel mensen die proberen iets tegen de vervuiling te doen. En dal is nogal wal. die
vervuiling . . . De lucht is vuil en stinkt soms, vissen gaan dood in hel wat er. In de landbouw worden alle rlei giftige stoffen gebruikt die we oo k mei ons eten naa r binnen krijgen. We gebruiken steeds meer gas en aardolie. zodat die snel op raken . De be rgen afval groeie n ook maar. er wordt wat weggegooid. En het landschap wordt verpest door autowegen en
In deze krant kunje over al deze problemen iets aan de weet komen. Wat is er eigenlijk fabrieken. aan de hand met ons milieu. hoe komt dal nou allemaal? En, wat nog belangrijker is, kan je er zelf iets aan doen? Misschien heb je er wel eens rnet je ouders over gepraa t, of heeft je juf of meester er in de klas iets over verteld. De Vereniging Milieudefensie probeert aa n heel veel van del e milieuproblemen iets IC doen . Doo r bijvoorbeeld moeilijke vragen .~ stellen nan uc llIinlsters. Door alti c tc voe re n. Door boekjes te schrijven. Door met ideeën te komen en uitgewerkte plannen om het water weer schoon IC maken. of om zuiniger te zijnmet gas en aardo lie. Doorop scholen lessen IC geven over milieuproblemen. Door een kinderkrant te maken.
WIE HEBBEN DEZE KRANT GEMAAKT? Hennie de Bo er, Han s va n Ge ld e ren . Ar ie va n Gend er e n, Li da va n Gijl sw ij k , Co by H ekkelm an , Car lna H eyn en S Gertrud va n I.ee uwen , Th eo Rich e , Ttn eke Rulj t er (artike le n e n redaktie ) T hea Fag el , J a s Valen t (advlel:en) 0 011 M iddelhoH (VOrmÇl evl ngl Ivo Wln nu bst (illust ratIes ) Oru k ker ij va n weezee. Ams telvee n (ze twe rk en d ruk )
I
,..,
e ziet op deze tekening allerlei plaatjes die iets met elkaar en met jou te maken hebben. Ook al zouje dal op het eerste gezicht niet zeggen. Die dingen gebeuren om je heen. O f je hebt ze nodig om van te teven. Sommige kun je missen als kiespijn! AI diedingen samen noemen we 'het milieu'.
J
Bij alle plaatjes in de rondjes is een stukje wit gelaten, Als je de verhaaltjes in de krant goed hebt gelezen, kunje later de titels van de verhaaltjes bij de passende plaatjes schrijven, Natuurlijk mag je de tekening nog verder inkleuren als je dal wilt.
r.i~T~~~~~~~~~[
Je mag ons best eens een briefje schrijven over deze krant, Ofje hem leuk vind t ofnjet.
o rdal je vriendinnetje of vriendjeer ook een wil hebben. Of WIII je juf of meester van deze krant denkt O f'd at]c bijvoorbeeld nóg meer wilt welen over bijvoorbeeld waterverontreiniging. (TI P; kijk eerst eens op de ac hterpagina " aar de lijst met boeken die]e in elke bibliotheek kan lenen), Je moet je brief of briefkaart dan sturen naar: Ki nd er Mllieu Kra nl Ver eniging Mili eu defensie
2e Weteringplalltsocn 9 AmSienl am
td . 020 • 22 13 66 Soms komje moeilijke woorden tegen in de tekst, Sommige daarvan zijn schuin gedrukt en de betekenis ervan xun je op de achterpagina in de woordenlijst opzoeken .
11==
r:L M [1J1J=F1R û/
D
it is Wiltem e n na.a st hem Slaa t zij n
.- -
ss,
-; ~I
vade r. Ma a r verrek. wa t doen I.C nou ge k:' Z e zijn kra nig me t water. Is di t een gei ntje of is di t nou echt '?
7
W illem z' n vader vert elt De vade r van W ille m werkt bij een bedrijf met inst a lla ties o m wa ter te zuiveren . I-lij we e t alles van wa te r a f. Als hij tijd hee ft. vertelt hij daarover: .Het water voor een kopje koffie is eerst als regen uil de wolken ge va llen. He l is daarna in de grond : in het grond wa te r. in een rivier of in de lee tere ch t ge kom en. Vroeg e r haa lde n de me nse n op
het pl an eland water ui l eigen putten en in de stad met een ronnetje ui t de gracht. Ma a r nooit uil l ee. want in veewater ziucn zovee l stoffe n. vooral zout . waardoor hel niet lekker is om te drin ken. En dal zout haal je er nie t zo een. twee. dr ie uil. Ook in hel wa te r uit de gracht zaten stoffe n di e je niet lag en niet proefde. en d ie toch heel slecht voor je waren. Boctene n bijvoorbeeld . die ziektes kun nen veroorzaken . W ant de poeptonnen werden ook in die zelfde gracht leeggegooid! D aar moet j e nu niet
h20 in d e scheikunde M
et w at e r k u n j eee n he leboel d in gen d o e n : je k unt het d rinken, je e rmee w as se n , e r i n zwemmen, er op va re n , e r p lant j e s wa t e r m ee geve n , er mee s pette re n, do uche n , en n o g ve e l m e er d i ngen n atu u rli jk . Soms i s wate r wel fij n, a ls j e d orst hebt b ij vo orbe e ld , Of a ls het wa rm i s, d an k u n j e er lek k er i n g aan zwemmen . So ms is he t minder le uk. A ls je op de fi et s n aar sc hool g aat e n het regent . Of a ls je bu iten . wi lt spel en en he t s p ee lte rre i n l ig t vo l m e t grote pi a sse n . Ni k s le uk hoor. M aa r ja , toch he bben we a llemaa l wa t er nod ig . J ij , i k , m aa r ook de p lante n e n de d ie ren . Z o nd e r w at e r gaat a ll es dood . J e kun t trouwen s no g iets doen m e t water da t i k n i et genoem d heb . Je k unt w at l;!r ook vi es ma ke n . Ve rv u ile n h eet dat me t een duur woord . Waa rom zo ude n men sen ei g e n l ijk wa t e r ve rv u il e n d e n k je? Uit b o o she id? M et o pzet? Ac h , m i ssch ien zijn er we l va n die me nse n . M aar ik denk dat d e m e e st e mensen er ge w o on ni et b ij nade nk en dat z e h et doe n . Want iedereen doe t h et , ie dere dag weer, Al s je Je ha nd e n wast m et zee p , zee psop voor d e af was en de w as m ac h i n e . Je d ro l doo r d e w .c , s p oe le n , g ewoon m aa r d e k raan lat e n lo pe n al s het niet nod ig i s. J e kauwgo m -papie rtje i n d e gracht gooien of e en l ee g pa ta t za kje . Dat zijn d i ng e n diewe iede re d ag weer doen. Ex p res of per ongel uk. Met 14 miljoe n mensen bij elkaa r in zo 'n k lein la n dj e a l s Nederland i s d at een e no r· me ber g wate r die we zo vervui l en . Ma ar als het alleen dát was d an zo u h et no g we l mee vall e n . Me n sen zoa ls ji j en ik noe men we k lei n -vervu il e rs. omdat we st e ed s kl ei n e beetjes ve rvu i le n . M aar al s je k lein vervu ilers he bt moet je ook g rootv ervuile rs hebb e n . En di e hebben we helaas o ok me e r dan g e noeg .
Gr o ot -verv ullers zijn meestal fab rie ke n e n zo . De n k je d at die f abrie k en he t l e uk vi n · den om de rivieren , d e me re n e n zeeën zo vi es te maken d atje è r ni et m e e r u it k u nt d r in k en , niet m ee r in zw em m en kan e n d e vissen doodgaa n? Nou d at d en k ik n ie t. Wa nt d e di re kte ur van d e fabr iek m o et toch ook wate r drinken , e n zij n k i nd e re n w illen ook we l ee ns i n sc h oon water zw em m en . En al s hij m e t z ijn d u re zeilbo o t aan he t var e n is vind t hij het ook niet le uk a ls het wa te r n aa r o li e e n t ee r ruikt. M aa r wa aro m d o en di e fabriek en het d an t ó c h? Ik za l eens een vo o rb e e ld ge ve n. Een fab rie k die pap ie r maakt ge br u i kt o nt ze ttend ve e l wa te r om h et ho ut, waa r h et pa p ier va n word t ge m aakt, te wa ssen . Bij het wa ssen van h e t h o ut gaat al he t vu i l va n het h ou t d e rivier i n . Stel je nou ee ns vo o r da t e r twee fabri e ken zijn .
-
Eén fab riek heeft een heel aardige d ir ekteurdie vl a k b ij de ri vierwoon ten vaak met z'n k in dere n daa rgaat zwe m men . Di e d i re kt e u r za l e r vo o r zorgen dat z 'n fabri ek n iet teveel v u il water in de rivi e r brengt . Da ar o m laat hi j eerst een hele dure m a ch i n e bouwen d ie het water eerst sc h o o n m aak t vo o r het de riv ieri ng aat. Met ee n m oe i lijk woord heet d at een z u iveri ng s·i n st a il ati e . De d irekteur va n de andere f ab ri ek i s he l e m aal niet zo ' n aa rdige ma n . H ij woont i n een du ur huis , ve r w e g va n de f a b rie k en d e r ivi er , In z'n t u i n heeft h ij een eige n zw embad , en h et ka n hem ni et s sc hele n dat de ri vi e r vies w o rdt _ Ma ar h ij heeft w e l ie t s anders be d ac ht . N a m e lijk da t d ie a ndere fab rie k ee n he le d ure sc h o o n maa k m ac hi ne heeft gekoc ht. Nou e n ze lf he ef t h ij d i e ni et ge koc ht d u s nu ka n hij vee l m e er ge ld ve rd ie n e n dan die and e re fab rie k . En da a r komt n o g w at b ij . Om d at d ie an ' dere f a b ri e k die d ure mac h ine he e ft geko cht, wordt het pa p ie r da t h ij maakt
aa n den ken. he'! T ege nwoo rd ig gaal die poep en he l gebruikte wat er UD\.lT bc r riool en wor dt dan voor een gedeelte gezuive rd «oor een water-euiverings insm ltotic, voordat het naa r l ee stroomt'. vertelt W illcms vader trot s.. M aar er komt nog \I cl meer in hel riooiofin het open water terecht. Vno r fabrieken is een ri vier . zoals de Rij n. een goedkope manier om afval kwijt te raken. Da l l aten ze soms ' .0 i n het water we gst ro me!'. ' Waar ko mt on s d ri n kwa ter dan van da a n? .Nou, oo k uit zo'n rivi er. I n hel wes ten van ons land vooral uil de Rij n, en ci ders uil het grondwa ter . D at 1110C't dus nog goed worden schoongemaakt door het waterleidi ngbedrijf. D al begrijp j e onderhand wet.' Zo . n u pauzeert zij n vader e ven o m een lekkcr kopje koffie Ie drinken en o m even naar de w.c . te:gaa n. G orgelgorgel .. . hoorje uit de w.c. D aar is hij weer. .w eet j ij Wi l tem. hoeveel wuwr er in 7O'n stortbak van de w.c. I it'!· .N ou. ik denk dat er wel R l itel water in Ij \. ' .Dat klopt. K un je naga an. J at iedere keer nis je doortre kt. er weer 8 liter d rinkw at e r gebruikt wordt. En Ja t is deuk ik . niet altijd nodig. I n nieuwe huizen zenen te daarom ook wel kl einere stortbakken: W il1em he eft er nu wel weer- genoeg va n. l lij hoo rt er te ns lo tte elke dag over praten. f l ij gaat naar buiten om een halle tj e te trappen. O mdat W il lcm z'n vade r cigenlij " nog lang niet klaar was, zullen wij het vcrbaal even over nemen. Er is nog veel mee r re vcrtellen. Iedere Nede rlande r gebrui kt o nge vee r 10 4 liter water per dag, om te dri nken, sc hoon te rnaken. voor de tuin. 1'001' de w.c. en ga 10 maar door. li et waterleidingbedrijf moet erg hard werken o m dag in dag uit zo veel goeden sdloon Wlllcr te leveren. Als het een wann e l omer is (C'IJ er dus wein ig,g,rond- en Rij nwater is ) I'ragen ze ~'l' de I.V. om tuinen niet te sproeien en auto'll n i ~' t '" wassen. An ders zou er wel eens niet gelloe!?- waler kunnen zij n voor andere 7aken.
Wa l rlt c r in geh r ul kt water? Wat zou je kunn en te genk omen in rioolwater of in rivieren waarin geloosd word t (dal is: wa arin I C \' i e~ wat er laten weglopen]: Schuim en zee psop uit dl,' wasmac hine. D unr zi tten mee sral / OS] illi'l1. die het was goed schoonmaken {Als er veel fosfaat i n hel water Lil , gaan de {I /geil er erg hard van groeien, d ie verbrui ken a l hel ZU UI'Shlf ui t hel wate r, de \ issc n kunnen da n nie t mee r ademen en gaan doodr. Schadelijke bacte ri ën. 11; l(H je l ick vnn ka n worden. Oude troep en verpakking en. Luie of dom me mensen gooide n hel in het wate r. Z e verga ten dat cr een vuilnisdien st is, die het all emaal kan komen opha len. Onviclubnur vuü: w ut cnchcrnischc stoff e n /{la b bleekwater en kwik . I n sommiec I'is· sen het-ben 7(! :11 erg veel kw ik gevonden' Zichtba a r vuil. door ta bri ek en geloosd . 1-0. als zure melk of resten va n aardappelmeel (in G IIlt lin genI. 1'(nli c I ,Hl nutu-v, fab rie ken ma ar I'O ~ van sc hepe n a fk~' rn sl i;t. Rij xcheepsongclu kkcu ke r nen er snll1s miljoe ncnluc rs olie iIJ rsc. Daar doo r uann et veel vogels en \ rssc n dood. Koelwater. dal is wat er dat in fabrieke n ge bruikt is otn warme din gen tbijvoo rbcctd kokend heet. vloeibaar ijl.er ) af te koelen . I l el ..... atcr is daardoor zcjfwarm geworden . I k t lll'\'tlig is da t d e: visse n dan i n warm water zwemmen. en dal klop t in Nederland natuurl ijk niet . Zonde r Sd l. M)JT warc ri s er geen leve n mogelijk . D aarom worde n er in de T weede Kam er vragen gesteld aan de Mini ste r over deze ItJI i ngen. Zodat e r uiteindetijk een goe d e we t legen ver vuilin g do..) r Iabricscu sc he pen kan komen, Fn tegell fnsfaten in wasmidde1cn. I l l' l maken \"; lll l ,,'n In'! is erg ingewikkeld en duurt I'aak I<wg. I h ar.,m [llnclcn \Ie ero lll blij l "en I rngen en 1.l' lr ook I:uillig n,.-I wal er l ij n. V:tndaard<J t \ \'illelll s vader liel'er een utlu che dan eell had neemt.
"Tl
o ok duurder. Daaro m kan d e f abrie k d ie g een m achine heeft n o g meer p ap i e r verkopen o m d at hij g oedk oper is en t o c h nóg meer ve rd ie ne n . En na ee n t ijd je is het zo d at de f abrie k m et de du re mach i ne b ijn a niets m e er ve rd ie n t o md at n ie mand mee r zi j n dure papier w il ko pen . Dit is maareen voorbee ld je natuu rlijk. Ma ar het la at j e w e l zi en dat mensen die we l will e n da t d e r iv ie re n sc hoon blij ven eige nlij k gee n k an s k rij ge n . W a nt e r z ijn alt ij d m en sen d ie niet m ee wil le n d o en . Da aro m zegg e n v&d me ns e n : ,,, ........, m aar ni et s m eer wa nt het he lp t toch ni et ! Dat k a n i k goed b eg rij pe n . So ms d e nk ik dat o ok we l eens . M aa r to c h i s het n iet w aa r . Al s w e hel emaal niet s d o e n wo rd t het een g ro te puinhoop . Da n hebben we straks niet ee ns g e noe g sc hoon w a ter m eer o m te drin · ken . We z ullen er echt all em aa l i et s aa n m oeten doen . Wij als klein -ve rvuile rs kun ne n dat k l e i ne b eetje no g k leinerm aken . Do or g ee n t ro e p meer i n de gr ac hten te s m ijten , door ni et on nod ig d e k raa n o p e n t e laten staa n . Door n iet m ee r wa te r e n zee p t e ge b r u i ke n d an we ec ht nod ig h e b be n om d in gen schoon t e m a ken . M issch ien k un je zel f n og we l meer d in g e n b e d e n k e n die j e ze l t k u n t doen . Vo or d e groot-ve rvuiler s m oeten we nat u u rli j k a ndere d ingen bed e nken . Anders k rijg je h et zelfde al s i n o n s vo o rb ee l d met d e papierfabriek . Daar ka n wel een m i nister wataHn doe n . A ls h ij tegen a l le f ab rie k e n zegt d at zeeen sc hoon m aa k ma c h ine moeten kopen dan k a n ni emand d aar onde rui t . M aar ja . n iet a ll e m ini sters d e n k e n zo erg n a ov e r het water. Sommigen w illen g o e ie vri e ndj es b li jv e n met d e direkte u ren va n de g ro te f abrie ke n . En da n d oen ze m aar ne t of ze het v iez e w ater n iet zie n . Daarom z ij n er a ll e rle i ver e n ig i ng e n e n cl ub s geko men va n me n se n die vin de n d at de ministe rs af en toe een du wt je In de ru g nodi g h ebben .
• •• •• -•-- -••:: E !! =
==
~
~
-
~
== = =.
-
~ I?aar de frisse lucht in. goed voor Je. , .lk ga wat frisse lucht happen, even een rondje om.' . ,Het is hier zo benauwd, zet de ramen maar open voor wat frisse lucht.' Dit zijn een aantal opmerkingen die we vaak maken. Hieruit blijkt wel hoe belangrijk frisse lucht voor ons is. We ademen de lucht in. In die lucht zit zuurstof. die we nodig hebben om te kunnen blijven leven . . Belangrijk is dat de lucht sehoon is. want anders krijgen we stoffen naar binnen die slecht zijn voor onze gezondheid. En zoals het gevaarlijk is vergiftigde spullen te eten of te drinken. is het ook gevaarlijk vergiftigde lueht in te ademen. Maar dat is nu juist het grote probleem: de lucht is tegenwoordig niet meer zo schoon en fris. Benauwde kamer s waar gerookt wordt. auto's die hun uitlaatgassen spuiten. Schoorstenen van huizen. en erger nog. die van fabrieken, zorgen voor grote hoeveelheden afval gassen in de lucht. Ook komen er op die manier allerlei stofdeeltjes in de lucht. zoals bijvoorbeeld roet En zo krijgen we luchtverontreiniging. Deze heeft niet alleen een slechte invloed op onze gezondheid. maar heeft ook nog andere gevolgen : kleren worden sneller vuil. schilderwerk van gebouwen verkleurt, metselwerk laat los, metaal gaat. roesten. Bomen en. planten groeien minder goed omdat het zonlicht slechter door alle sto fdeeltjes heen kan schijnen. ' We weten dat schone lucht belangrijk is. En toch veroorzaken we zelf die verontreiniging en wordt de lucht vuiler en vuiler! Laten we eens kijken wat we daaraan kunnen doen .
G
Voorbeeld I: roken! Mensen .roke n graag een sigaret. sigaar of pijp . Op een veljaardag bijvoorbeeld zitten een hoop mensen bijelkaar gezellig te paffen . Oe -kamer is dan al snel een ontzettend benauwd rookhol. Dit is vooral voor merisen - - -- - - -- - - -
--
=
~
~
••- •• ~
-"" i ~
~
die toch al last hebben van hun ademhaling erg lastig . Ze moeten vaak hoesten. Ook kunnen je ogen gaan tranen . En als je ,zelf niet rookt, krijg je al die rook naar binnen. Erg vervelend allemaal. De ramen open dan? Ja, maar dan zijn er weer anderen die last hebben doordar ze op de tocht zitten. Minder roken dan? Voor veel mensen is dit erg
doen . De auto ind ustrie is be zig te onde r .v oorbcetd 3: fabrieken! ~ ~ , zoe ken of er mo tore n gem aakt kunnen wet - Dan lij n , ~ r nog de fabri eken Ic ree k re. Vooral als een fa briek midde n i een den die de lucht minder vervuilen. Maa r stel dat er zo'n motor is. dan word t de lucht \\'1.'1 wt.,onwijk staa t, kan d it erg gc\,aa rIS" iin' t, minder.verv uild, maar je he bt Ih )g IH.· ! 10 \ 'tI\1! dl' gez o nd beid. A ls er geen win veel wegen nodi g! W egen , die vnak h...t f) lhr: l ;s m i ~ tig . ka n de mo k n ic t \\' e g c n . dim rus se n de hui zen han ge n. landschap ve rpes ten en de na tuur \ er store n Nederla nd is niet groot. d aa rom is het niet Mis schien minder a uto rijden" D us lopen )~L' 111 a ~ ke l ij k fabr ieken op grote afsta nd van met de fiets o f met hr-t opcuba:u \:cn ('IC I woonwij ke u te zett en . We proberen dit wel Het openbaar \ e rvoe r is vaak zo du ur, dat het voo r veel men sen goed kope r is om met . vaa k. maar toch lost d it no g niet alles op . Bij z'n allen in de auto te gaa n. Dit is erg jam- ongunstige " ind drijft de rook toch naar de woo nwij ken . . mer! De regering zou hier iets aa n kunnen IIet gebied rond Rott erdam bijvoo rbeeld is doen door bijvoorbeeld het openbaar ver de a anwezighe id van veel fabrieken doo r voer grati s te maken en wat meer bussen te ee n probl eemge bied ge worden . Op warme. laten rijden .
zomers e d a ~e n met weinig wind blijft de rook bo ven .Ie q ~ld hangen , Men sen gaa n . hocsten en kunnen ~ I('c h t ade me n. Daarom hebbe n ..e hier een ala rmce ntrale inges teld . Als de luch t v cron n ei niging te gWC' 1 wordt , geeft deze cen trule ee n wa a rsc huwing. Aan de Iabrie keu vordt da n gevraa gd ofze MOppen of ·mindel gna n dra aien. J e begrijpt ze ker d al de d irecteu r van zo' n fabri ek dit niet.gauw zal doe n. I lij kali danmi nder produ ktenm aken en du
Voorbeeld 2: auto'sl En dan de auto's. we hebben ze in het begin van dit verhaa ltje al genoemd. Reuze gemakkelijk natuurlijk. en soms best fijn om een leuke tocht te maken ofmee op vakantie te gaan. Maar vooral in de grote steden. waar veel verkeer is, zorgen auto's voor een geweldige luchtverontreiniging. Dit komt. omdat de benzine niet helemaal verbrandt. .er blijft iets over dat als uitlaatgas naar buiten komt . Hierin zitten veel giftige stolTen. Waarschijnlijk ben je zelf wel eens lopend of met de fiets vlak langs .zo'n dampende uitlaat gekomen. Nu . dan weet je zelf wel hoe benauwd dat is. En er komen steeds meer auto's, dus steeds meer luchtverentreiniging. ' Voor al die auto's zijn steeds meer wegen nodig, die vaak door natuurgebiedenïoçes: waar de lucht nog fris is. J e begrijpt dat op die manier het aantal gebie de~,:"et ~iiss~ lucht steeds kleiner wordt. Het IS duideljjk dat we er iets aan moeten
zuiveren. on s
.
erg bela ngrijk te kiel en: o f' rve èr Cll Il ICt"J vp-tllcn uit de fa briek . maar dan oo k ' mee r \"e l\ .riling en gevaren voo r onz e tlt:l onJ heid, o f WJI minder van die spullen. maar wel frisse lucht en een betere gezondh eid . V OnT
j o; het
OPDRACHT
M
~ ._
~~li7®rnwrn~f7W>
a a k een Iljs t van rokende en stinke u u e fa bri e ke n in je buurt. Ga ee n s na wa t er gem,aakt wordt.
~~~t~~~~,~fkbr~eok;.:'l~~~i~u~re';,'~r:l~
~GJU5~ ~ wL1U5lJill~·' ·'''·''·'"··
kt worden?
m te leven ' moet iedereen eten en drinken. Natuurlijk is daar nog wel meer voor nodig. zoals frisse lucht om adem te halen . een goede portie nachtrusten ruimte om te leve n. Maarwe hebben het nu vooral over voedsel"en gezondheid. Goed eten is ook iets waar je zelf veel aan kan doen . Uit watje eet , haalt jouw lichaam alle stoffen om te kunnen groeien. wo ndjes te genezen en nogveel meer. We willen ons allemaal fijn voelen, fut genoeg hebben om ons werk te doen en ook nog met plezier een beetje lang te leven . Voor al deze zaken zal ons eten ons moeten geven wat we nodig hebben om ons lichaam gezond te houden . of weer gezo~d te maken.
O
Honger en overvloed Het is erg jammer, maar in de rijke landen van het \vesten (Europa en Noord-Amerika) daar is het met de manier van eten niet zo best gesteld. We eten te veel en we drinken te veel. Terwijl er in andere delen van de wereld tweemaal zoveel men sen wonen. die honger en gebrek lijden . Dat is. loch wel raar. Vroeger konden alleen de rijke mensen erg veel en duur eten. Dat waren er niet zo reel . De laatste dertigjaar zijn de mensen in on s deel van de wereld rijk genoeggeworden om meer en duurder te gaan eten . Vlees aten de
-
meeste mensen vroeger hoog stens een keer in de week , Of alleen als het feest was. N u is het zo dat de meeste mensen wel iedere dag vlees eten. Het is ook een gewoonte geworden om wit brood te eten. D at is niet goed voor onze darmen . En ook veel zoetigheid, taartje s en repen die zo heerlijk weg happe n. Ze zorgen datje geen trek meer hebt in goed eten. Om verder van de patat en gehaktballen uit de muur maar te zwijgen . We eten niet alleenteveel. maar oo k niet al' te best. Watje in de winkel s en superm ar kten kan krijgen, is vaak in d e fabr ieken Z0 bew erkt. datje niet eens meer wee l \\ a l cr in zit. Al sje het wel weer. da n schri k je . Kle urstoffen die de jam rood, de vermicelli gee l en de co la bruin mak en. Conscrveringvtnid delen die het bederf tegen gaa n. Vcrdik kingsmiddelen in de chocom el. de koffiemelk en de blik soep cn ga zo maar door. Ook die ene frisdrank die geen kle ur nodig heeft, da ar zit sp ul' in om het 70 helde r re
HAVERKOEKEN Nodig: 2 (kotlie)kopjes (vo/koren)meel. 9 eetlepels geweekte rozijnen, 5 kopjes havervlokken of havermout, 7 eetlepels (zonnebloem)olie en een kleil1 beetje zout, kaneel of citroensap. Roer alles met een lepel goed door elkaar. Doe er daarna een kopje water bij en roer het weer door elkaaró Het deeg ziet er dan wat korrelig uit. Daar· van maak jfi3 mooie , ronde , platte koek· jes die je op -een ingevette plaat ongeveer een hal f uur in een matig warme oven bakl . Gezond en le kker. Succes!
.
maken . Je weet vast wel hocveel soo rten chips. voute en zoe te bolletjes en stengel yes je kunt kopen. Daar kun je dan onderuitgeza kt .mee voor de t.v. gaa n zitt en als je te moe bent o m iet s and ers te ga a n doen . Daa r wordt de fa brikant rijk en de men sen die het eten dik van. Veel mense n voelen zich niet zo fit me t zu lk eten. No u en d at is dan oo k geen wonder . Wat heeft dat lichaam van ons dan w ël en niet nodig?
In ie..Ic ! 1,I,l. atm.
icr. \ 1.: ('1mlnder suike r en
snoe p. geen wiun , l .' produktcn zoa ls witbrood en g.l·b :}\.;. . \ tt. J ruinde r vet. marga rine 01 04.1\1..' 1' cn 1.1,:1(" minder vlee s iede re d ag. Wan t hCI j>ó ol". hh"k.'n d.tt het me t de gezon dhc id hij ,Il b I r. lh.· ' d il.c• westen niet zo bes t g:UH. 1: \'1) ViII) \11' lll-'fl a ke n daa rvan is het \ oedscl. \V,tt \\ c \\ c l nodig he bben is voe dsc l waar nie t mee io; eeknee iel. goed br uin brood van he le graankorre ls ( =f ' olko rcn brtl od I . ' n ~ een kCl'r~îc peuil',"IlI"" tt'n ex tra (' n ~ l l'l' n lc n en frui l d ie ni-.:- t bc ~rote n zij n. Vcrd r r M i l li l IJ lijk m~' lk e n wat kaas per dag ~ 11 \ '() l!,h lllt '}".I' f1(J ~ r \'!lJchtc ns maak. wa nt d ie is ,ikl~dl! . r l1 ~ :.' 10 'n aa r do(' r. Denk ma ar nk t del! .W d:ll nit' , h'kkf'r 1·.Iaar kunt maken!
ENERGIEBALLETJES Nodig : 1 zakje cashewnoten, 2 -3 lepels honing. 2 lepels pindakaas, 1 kopje geweekte rozijnen, kokospoeder. Breek de noten i~ stukje s, m eng daa r doorheen d e honing l pinda kaa s e ll rozijnen . Vorm er balletjes van , d ie jE: door de k Ok o s poeder rolt . '
Schon e energiebronnen vervullen de lu ch t. het water en de bodem niet. We zetten de belangrijkste even op ee n rijtje .
u-buig-en-strek-...·: ochtendgymnastiek opde wekk erra dio. He t is zeven , uur 's mo rgens, W illc m is net door de radio gewekt. Hij hoon de douche al klette ren. lader staal ero nder. dat doet hij elke mo rge n. W ille m kn ipt he t lic ht aa n e n pak t ee n stripboek. Hij gaa l nog even leze n tot dat zijn vad e r klaa r is met do uche n. Na een half uur is het zove r. da n moet hij zich nog sch e ren. Al s het gezoem van he t scheerapp a raa t stopt. gaal Wi llc m naar J e bad kame r. De da mp slaa t hem tege moet , hel lijkt wel ee n sa una. Will em ho ud t niet zo van water en haalt alleen eve n een washandje over zijn gezic ht. Beneden maakt moeder het ontbijt klaar. De geur van geroosterd brood stijgt naar de badkamer. In de keuken is het lekker warm . zoals in he t hele huis trouwens. W iIlcm z'n ouders hebben namelijk door het hele huis centrale verwarming laten aanleggen. .Goeiemorgen mam: .goeiemorgen W i l1cm. heb je lekker geslapen?' W ill cm wel! Vol energie help t hij moeder met tafelde kken. Uit de afwasmach ine pakt hij de schone borde n. messenen kopj es.. Geefdie messen maar hier W illem. d ie moeten geslepen wo rden." M oeder haalt ze even door Je elektrische messenslijpe r en klaar is Kees. .wü jij le verp astei op je brood': ' .Graag mam." Ui t de koelkast duikt moeder een paar bl ikjes op die met de elektrische bli kopener in een mum van tijd open ZÜn..G eef jij even wars inaasa ppelen Wüt em" W illem pakt er een paar-en mag ze doormidden snijden. E n weld ra slaan er een paar gla zen sinaasappelsap op tafel nadat moeder ze met een elek trische pers heeft uitgeperst. M oeder zet water op voor een eitj e en ze schakelt vast het koffi ezetapparaat in. W at la ter zi tten ze met z'n drieën aan tafel. .E ven naar hel nieuws lu isteren.' zegt vader en zet de radi o aan. W i1Iem vindt dat nooit zo interessant. en speelt gedachteloos mei het theelich tje. •A u. dat is heet!' Van schrik gooit W i ll em de hagelslag op de grond. .\VeI verdorie.' roept moeder• .ga de stofzuiger halen.' Daarmee wordt de ramp in een mum van tijd weggezogen.
E
knop. en het is er. K an dat wcl eodoorgaan? K an hel eeht niet op? Gas en elektriciteit zijn vormen van energie, Elektriciteit wordt gemaakt van aardolie en aardgas. Soms ook van steenkool. Steenkool is dus oo k een energiebron. N u heb je niet alleen th uis energie nodi g. F abrieken gebrui ken ook een hoop energie om stee ds maar weer nieu..... ere. betere en mooiere televisietoestellen . stofzuigers en auto's te maken. E n over auto's gespro ken: naast fabrie ken en woonhuizen zij n zij de derde groep ene rgie vre ters. Samen gebruiken zij ontzette nd veel aardolie. aardgas en steenkool . En steeds meer en meer. .. D e voor-aden raken daardoor snelop. Een aantal mensen heeft dit zien aankomen. Z ij probeerden een nieuwe energiebron te ontwikkelen . D ie .....crd voor hct eerst in een atoombom gebruikt. waarmee een heleboel mensen gedood werdcn. D at was dus niet zo'n best begin. Deze nieuwe energiebron heeft atoomenergie, ook wel kernenergie gcnoemd. Atoomcnergie word t gemaakt in een atoomcentrale of kerncentrale. D eze atoomenergie blijkt heel gevaarl ij k te zijn. Er komen schadelijke s toffen bij vrij die onzichtbare stralen uitzenden. D ie kan je dus niet zien . en ook niet voelen. Maar je kunt er erg ziek van worden. en er zelfs dood aan gaan. On geboren ki nderen k unnen met allc rlei afwijkingen geboren wo rden. D ie gevaarl ij ke stoffen noemt men radio-actin e
Stromend water Met watervallen kan Je een waterrad laten draaien. waarmee je dan bijvoor· beeld weer elektricteit kunt maken (n et als bij de windmolen). En in ons vl a k ke l a nd je dan? Maar ook wij hebben stromend water , wat dacht je van eb en vloed? Als j e met eb wel eens aan zee bent geweest . merk je dat de zee je probeert mee te zuigen. Dat is erg gevaarlijk omdat de zee zo ve e l kracht heeft. En met vloed worde n er soms wef schepen op de k ust ge wor· pen . Over energie gesproken!
Windene rg ie Denk maa r eens aa n w i nds urfe n . E n is Nederlan d niet beroem d om zi jn wind · m o le n s? Oe w in d laat de wieken dr aai · en . Die draaiende beweging kan ge · bruikt worden om bi jvoo rbeeld graan te malen , of om ee n dynamo te laten dr aaien zodat je elektricite it kan maken .
Aardwa rmte Diep in de aarde is het heel warm . Z o warm ze lf s dat steen smelt. Soms ko m t die gesmolten steen naar boven (een vulkaanu itbarsting). Er komt ook wel kokend heet w ater met grote kracht naar boven spuiten (zogenaa mde ge ijsers). Wat zou je allemaal n iet m et die warmte kunnen doen?
z onn e-en erçte Met een b ra ndg las ka n je een ve te r i n de fik late n v l iegen . En wa t dacht je va n h et h o o fd van d e juf? M et zon ne · warm te kan je ook water heet maken (voor een wa rme d ou che , of om een huis te verwarme n) . Dit g e b e u rt In een zon nepaneel. Dat is een soort radiator a ls van de centrale verwarming . d ie zwart geschilderd is en waar water doorheen stroomt datdoorde zon verwarmd wordt. Er bestaan ook een soort batterijtjes d ie stro om geven als de zon erop sch ijnt. Die noemt men zon neceflen .
~
Dez e sc hon e en erg iebronnen hebben nog e e n vo ordeel: ze raken nooit op!
ODOO OOO OOOOOOOQO~ ~O ~Q~ ~~~ ~ ~
0> 0> 0>
o 0> 0> Cl>
stoffen, Radio- ac tie ve stoffe n moeten heel goed opgebor gen wo rden. omdat ze wel duizend ja ar of langer hun stral en blijv en uitzenden. D ie atoomenergie is dus niet zo'n beste keus. ook nier omdat die erg duu r is. G e luk - I>_~_~ kig zijn er ook nog andere energiebro nnen " n dit stukje gaan we eens bekijken di c niet gevaarlijk lijn. Die noemt men wa t er allemaal met reclame en v e rschone energiebronnen . En er wordt oo k pakking te maken heeft. Ik begin een hoop energie verspild. Z ou het niet ee rs t met de reclame. daarna komt de aardig zijn als W i ll em en zijn ouders eens ve r pa k ki n g . gingen praten. hoe ze zuiniger met energie zouden kunnen zijn ? Rec la me Wa t is dat nou, reclame ? Je hebt het w o ord vas t wel eens gehoord of gele· zen. Er zi jn o o k een heleboel geleerde boeken over geschreven. Maar wat . het precies is weten de meeste men· sen n ie t . mWillemenzljn ouders tehelpen To ch z ie je het o veral om je heen. Oe zuin iger met energ ie te zijn, heb' ST E R' op de te levisie en de radio, de ben we uit het verhaal een aantal advertenties in de kranten, maar o o k dinge n op een rijtje gezet die energ ie in de 'rtne . de Pep. de Do n a id Ou c k , de kosten . Kan jij de plaatsvervanger er Eppo. Kuifje en alle andere kranten en naast zetten die veel m inder e nergie b laden die je maar kunt b ed en k e n . E n gebruikt? n ie t te vergete n d e f o lder s en kra ntjes Ele kt ri sc h sc h e e ra p pa raat die ie deredag gratis m e t de post meeAfwasmach ine komen. En de g rot e affic hes d ie everAlle ka mers wa rm door al in de stad z ijn o pgeplakt. ce ntrale verwa rmi ng In de b u s e n de tr a m zie je o o k eneElektrisc he messenslijper maal klei ne stickers. Dan h e b je nog M ixer de grote vrac hta uto's met rec la mes Haa rd ro g e r e rop . In som m ige p o st k a nto ren ha ng t El e kt r isch e b likopener hoog bove n je hoofd een g rote kast Vruchtenpers waarin ze plaatjes (dia's) met re clame Koffiezetappara at laten zien. En als je boodschappen Elektrische tandenbor stel doet in de supermarkt, krijg je allemaal Wasdroger pl astic tasjes . ook weer met reclame Een half uur o nde r d e d ouche er op.
I
Na het ontbijt \-erdwij nt moeder met krul tang en haardroge r naar boven . .V ader. als j ij even de was in de wasmachine doet. ga ik me even optu tten." .Willem. haal jij je vuile kleren even van hoven?' WiI1em heeft eenIer helemaal geen zi n..M aar het regent pa. dar. droog t de was niet!' .Daar hebben wc toch een wasdroger voor. j o ngen. K om. naar boven. je moet je tanden ook nog poetsen." D at vindt W illem wel leuk. want de nieuwe elekt rische tandenborstel geeft zo'n lekker kri ebelend gevoel i n je mond. Je begrijpt. dat we di t verhaal nog veellanger kunnen maken. M aar daarvoor is niet genoeg,ruimte. Je ziet dat er in huis nogal wat gas en elektricitei t wordt gebruikt. H et lij kt wel. ofhet niet op kan. Je draait aan een
O
0 0 '"
Overal re c lame, reclame en nog eens reclame. Als je in het centrum van een grote stad eens goed om je heen kijkt , zou je er du izelig van worden. Als d e mensen z oveel reclame maken . z ul · ten ze daar we l een goede reden voor hebben , denk j e o o k niet? Volgens mij hebben ze in d e rd aad ee n reden , maar of d ie alti jd zo goed is weet ik niet. Denk je eens even i n dat je directeur bent van een fabriek. In jouw fabriek maak je he le le k ke re chips. Je mag natuurlijk ook i et s a nders maken da t je lekker vind t , d a t maakt gee n verschil. A ls je ee nmaal ee n flinke be rg chips h e b t gemaakt, wil je die n atu u rl ij k ook wel ve r kopen . M aar je k u nt ze pa s ve rkope n a ls alle m en sen weten dat Jij va n di e lekke re c hips maakt . En o m di e m en sen d at t e verte llen , ga je reclame m a ke n. Al s j e ee n ho op geld h e bt. wa nt re · c1ame make n Is d uur, ga je eerst na ar ee n rec lamebu rea u . Dat is ee n ka n · too r waar a llemaal men se n w e rke n d ie e rg goed zijn i n het sc hrijve n va n rec la meverhaa ltjes, en di e mooie foto 's en tekeningen kunnen make n . Tegen die mensen zeg je wa t je w i lt ve rk o p e n, en zij maken dan de rec l am e vo o r jou .
Er stonde n dri e krui sen op Go lgot ha, Maar de boer hi j ploegde voo rt. Magdalena, Maria, Veron ica, Maar de boer hij ploegde voort, En toen zijn akker ten einde was, T oen keerd e de boer den ploeg En hij kn ielde naast zijn ploeg in het gras, En de boer, hij werd verhoo rd.
Mac hine s W at is e r dan i n d e la n d b o u w vere nd erd? Vro eger dede n paa rd en h et zw a re w e rk o p he t la n d . Da t w o rdt n u d o or t rac tore n e n la n d bo u w w e rkt u igen gedaa n . De boer melkt ni et meer zelf zij n ko e ien. Hij heeft e r vaa k w e l m eer dan zeven tig . Dat d o e n me lkma c h ines , w aarv a n d e ni e u wsten w e l h ond erd ko e ie n in ee n u u r kun ne n af w e rk en . Dat is al le ma al we l g em akke· lij k , m aar vo o r d e boer e rg d uu r. Bo e re n me t weinig gr o nd of w e i n ig geld ku nne n dat n i et betal en . Z ij m o et en h e el h ard werke n om hu n brood te ve rdi e n e n . Kunstmes t De ho ev ee l hei d g ro nd d ie d e b o er k a n g e br u ike n , is maa r beperkt. Du s zal h ij u it d e g ro nd w ill e n ha le n wat h ij ka n . Daaro m gebr u ikt hij k unstmest die de p l an t en vee l sn elle r d o et gr o ei en . Maa rd ie kun stmest ka n e r o ok d e o o rza a k va n z ij n, dat he t b elangrijke bovenste la agj e van de a ar d e zij n vru chtbaarheid ve rli e st. Het e n e ge· was is geoogst en het vo lgen de g aat e r w ee rin. De g ron d k rijgt ge e n ru ste n d at heeft ze to c h e cht nodig om ni et ui tg e put t e ra ke n .
e zi et h ierb ove n he t ged i cht over de b o er di e a lt ij d m a ar vo ortplo eg · d e , w at e r oo k in d e we re ld ge beurd e . Z o was h et v roe g e r en zo is he t ge l ukk ig no g . Oe boe r zo rgt e r Im mersvoor dat e r voedse l Is. Al tee n ts er we l vee l ve ra nderd i n zij n ma n ier van we rke n, voora l d e laat st e de rt ig ja ren .
J
Sp uitm iddel en N o g ie t s a nders z ij n d e middele n d ie g ebru i kt worde n o m i nse kte n t e doden , de zo g en aa md e insektic i de n . Ie d e re p lant wo rdt wel d oor i n sek t en (l u izen of kever s) lekker g evon d en en hoe meer va n d e ze lfde pla nten b ij e lkaa r st aan. d e s t e ge makk e lijker ve r me e rd e re n d ie Inse k te n z ic h . Ze vo ed e n zi ch met d e sa ppen va n d ie planten en d an isde op brengst mi nde r. Z e ku nne n zel fs ee n hele o ogst l ate n m i sl ukken . Ma ar e r z ij n b estrijdin g s· m idd e le n te k o o p w aar di e In sekten e n r up se n va n d o od g aan . Die mlddele n zi jn zo g iftig da t ook d e vo g e l s en andere i ns e kt en e ters er d ood van g aa n . Bo ve n di e n zijn al d ie gift ige stoffen vo or ons o o k niet g oed . Dat is de red en wa a ro m je tegenwoo rdig een a p p e l b eter k u nt sc h ill e n , al s je n ie t ze ke r w ee t of h ij bes p ot en is . Ie d e re dag k r ijg e n we bi j h et et e n st e e d s wa t va n d at gif n aar b inn en .
Dierl ab rieke n Er zi j n oo k b o er en d ie ge ld ve rd ie n e n m et he t fokken va n k o e ien , ka lveren, var ke ns e n k ippen . Z e v er k o pe n p ro d ukte n zo a ls m e l k , k aas e n e ieren e n het vlees gaat na ar de slag e r. Al d ie d ie re n et en g ras e n gr an en waa r resten va n bestrijding s m iddel en in zi tte n. en di e blijve n i n het v le e s a chter ! De boe r krijgt n iet ve e l g eld vo o r zij n v lees , k aas , m e l k en e ie re n , d aarom m o et hi j veel d ieren houd e n o m g e· noeg t e kun nen ve rd ie ne n voo r zijn g ez i n . M aa r h ij heeft ge en ru i mt e om d i e ve le d iere n buiten te lat en lope n , wat natu u rlijk wel zo zo u horen. Oe m ee sten lev en dag en nacht in st a llen e n hokk e n , he e l di c ht bij el k aar en h ebben daa rd o o r w ein ig bewegi n g . Ze w o rd e n va t b aard ervoorzi ekte, m ake n e e rd e r ru z ie e n b ijten e lk aar. Dat la at st e is d e re den w aa ro m b ij bigg e ' t je s de ta nden word e n uitget ro k ke n e n d e k r u ls taa rt je s w o rden af g ekni pt . Bij k u iken tjes worden de pu n ten van d e sna ve ls w e g g e b ra nd . Om z ie k ten te o nd e rd r u k k e n e n om ze k alm te ho uden , k rijgen de dieren i nj ec t ie s en oo k n o g sp u l om zo s ne l m o g elijk te gr o e ie n . Men zorgt e rv oo r dat ka lfje s bloeda r moed e krijg en (d us e ig e n l ij k n iet gezo nd zi jn !) , w aa rdoo r het vlees bij d e s la ge r mooi b l a n k is . De ze man ie r o m vee te f o kken , de ze e nertabrreke n no em en we bioi ndus t r ie . Dit aebeurt d us ook , o m d at w ij ie d e re dag zo' n g ro o t st uk v le es op on s bord wi lle n he bben .
-
Dat gaat e igenlijk erg m akkelijk. A ls je m aar genoeg re c la m e maakt di e e r le k k er e n le u k uitzi et , w o rd e n d e ch ip s uit jou w fabr iek vas t h ee l e rg goed ve rkoc ht . En i ed e re e n is b lij. J ij ve rd i e nt lek ke r veel geld d oor de c h i ps , de m e nsen va n het recl a m eb ure au ve rd ien e n ge ld omdat ze vo o r jo u rec la m e m a k en , d e k ra nt ve rd ie nt aa n de ad ve rtentie e n d e w i n k e li e r verd ie nt er o ok n og aa n . En al s d e c hips h eel e rg le k k e r zij n e n niet zo duur, zijn de m e n se n d ie ze ko pen ook blij .
Maa r d e fab rieken d i e s no e p ma ken zeggen d an dat ze hu n s pu lle n n i et m e e r k u n n e n ve rko pe n . Da ar om he b ben ze le t s a nd e rs be d a c ht . A ls e r rec la me word t gemaakt vo o r s no e pgoed , moet en ze e e n tek e n i ng et je late n zi e n van ee n tandenborstel. Dat i s om de men se n te wa a rs c h uwe n dat s noe p slecht is vo o r j e tanden . Ei g e n· l ij k be te kent he t d us d at je b et er n iet ku nt s noepen . M aa r een he l e b o el k i n' deren d enken j u ist d at het tanden borsteitj e betekent d at je h et we l ma g ete n . Z o z ie je maa r d at rec lam e heus n ie t altijd zo g o ed i s als je denkt . Dit wa s
Maa r wi j kun nen e r zelf wel wa t aa n doen . Om t e beg inn e n m o eten w e n iet m e e r alle s gelove n wat d e re cl am e ze gt. Ni e t zomaa r iet s kope n omdat e r zo 'n m ooi p la at je bi jstaat . Koop qe woon watje n odig h ebt, e n l aat ve rd er ie d e reen maar k letsen. Als e rge ns met g rot e le tt e rs o pstaat dat h et ' M O ET' (bi jvo orbeeld Melk Moet), d enk dan bij je ze lf da t het voora l M o et o m dat ee n f abriek j u ist vee l wt t ve rk o · pe n . Of a ls ze ze g g e n dat h et h eel e rg g ez ond i s, k u n je e r ze ke r va n zij n dat he t voora l g e zond is vo o r de portem onnee va n d e fabr ieksd irecte ur .
M aar ... zo goed als in dit vo o r be e ld gaat het n iet a ltijd. Me t recl a m e k u n je ook mi nd e r le u ke di ngen doe n . Z o zijn e r ee n he le b o el fabriek e n waar z e s le c hte of ongezo nde d in g en m ak en . Ma ar omdat die fa b r ie k e n ve e l geld hebbe n , k u n nen ze e rg vee l recl a m e m a k en . En o m da t ze e rg vee l re c la me m ak en , kope n de mensen di e sl ec hte dinge n t och . M isschie n den ken ze we l d at sp ulle n waar ee n h e le bo e l rec lame voo r wo rd t g em aa kt o o k goede sp u llen .z ijn . M aar da t is natuurlijk niet wa ar . De n k maar een s aa n de re cla me vo or s noe p goed o f sig arett e n. We weten a llemaal da t ro ke n en s noe p e n o ng e zo nd zij n . Daa ro m w illen somm ige me n sen dat e r b ijvo orbeeld g ee n s no e p rec lame mee r o p d e ST ER m ag k o m en .
m aa r é é n vo o r be e l d je . e n zo k u n j e er no g een hel eb o e l o p n oe men . Re c l ame vo or s le c ht of geva ar l ijk s peet goed , slec ht e fi et se n , s lec ht e was machines , e n no e m maar o p . Het be st e zou zij n o m t eg e n a l di e fab rieken die sl e c hte o f ge v2a rlij ke d i ngen maken te zeg g e n . da t ze 6f g o ed e di ng e n m oeten g aa n m aken , ot st o p pe n m e t rec la me m ak en . Ma ar d at i s he e l m oe i lijk . Vo or so mmig e p rodukten ka n he t wel , d aa rv oor z ij n we tten gemaakt d c or de m i n ist er . Maa r vooreen he le boel p ro d u kte n g e beu rt het g ew o on ni et . Dat ko m t omdat e rg veel m e nsen zo on t zette nd veel ge ld aa n die p roduk te n verd ie ne n . En a l die m en s en sa me n ku n n en er dan vo or zorge n dat z o ' n w et e r n iet ko mt.
A ls j e ee n re c l am e zi et d ie ec ht liegt o ve r i ets , ku n je ee n boze b r ief sc h rij· ve n n aar de ' Rec la m e Cod e Co m m is s ie' , Or anje N as sau la an 17 ·19. Am· st e rd a m. Di e c o m m iss ie bestaat uit e e n g roep mense n d i e m o et e n ee nt ro l e re n o f e r ge e n rec la m e gema ak t w o rdt d ie iets a n d e rs b e lo o fd dan j e k r ij gt. A l s de m e n se n va n d ie c o m m is' si e vi nd e n d at ji j gelijk h eb t met je k la ch t, zeg ge n ze tegen di e fab rie k dat hij di e recla me n iet meer m ag ma ken . M i ssch i e n is h et we l een g oe d idee o m m et je k la s ee ns ee n tijdje arler le i soorten re c la mes t e gaan bek ijk en . En al s je d a n ver kee rde d i nge n zie t , k u n j e m issc h i en sa m e n m et je j u f of m ee st er zo 'n b rief sc h rijv e n e n k ij k en w at die com m iss ie e r m e e d o et .
10 Ib
Wat dan ? Ge l u k k ig z ijn e r st eed s me er boe ren di e d at ook n i et zo g o ed vi n d e n en die p ro b e re n o m het a nde rs te g aan doe n . In p laats va n k u nstm es t g e b ru ike n d ie boere n echte m e st (k o eme st ) en c om p ost. Teg en i nsekten g ebru ik en ze o ng ev aa rl ij k e s p u it m id delen , Ze pr o ' b e re n de o mgevi ng v an h un land aan t re k k e li j k te make n vo or vo ge l s (di e de In se k t e n o pete n) . Daa rvo o r brengen ze ve e l houtwall en o m hun land aan , i n p laa t s va n prikkeldraad. Ho ut w a l' len zijn afsche id i ng en va n lage bome n en st ruiken, wa a r de vo ge ls zich i n ku n nen n e st el en . In de groentetee lt probeert me n d e trise kte n minder k ans t e geve n d o or g roentes naa st e lkaarte ve r b o u w e n , wa ar an d ere in sekten ee n h e k el aa n h eb ben. B ij vo orbeeld w orte ls e n u i en . Oe worte l vl ie g h e eft een heke l aa n u ien e n b l ij ft l ie ve r w eg bij de w o rt e l s en zo g aat het o m g e k ee rd ook met d e u ie nv l ieg. Dit alles heet biolog i sc he la ndbou w. Deze mani er van lan dbouw geeft de bo er m eerwerk. Zijn kropje sla isdaaro m w e l iet s duu rder, maar ook le k ke rd e r e n beter vo o r ons.
Ve rpak king Re c l ame e n ve rp ak k in g h ebben veel m et e lk aa r te ma ke n . V aa k wo rd t d e ve r pa k ki ng g ebru i ktom e xt ra rec lame te maken. We he b be n ee n he le boe l soorten ve rp ak k ing : b lik, g las, pl ast ic , pa p ier en karton . Di e ve r pa k k i n g word t i n d e ee rs t e p laa ts natu urlij k ge maak t om d i nge n i n te ku n ne n ve rko pen . Hoe zou je and e rs bijvoorbee ld m e l k , nm onad e o f soep in een w i nke l k u n nen ve rk o pe n. Dat e r ve r pa k k i ng nod ig is , vi nd ik o o k w e l. Ma ar i k v i nd oo k d at ee n helebo e l so o rt e n ve rp a k k i n g n iet zo goed z ij n . Voorbee lde n va n dit so o rt ve rpa k k i n g e n v i nd i k blik en p las t ic. Dat ko m t o m da t e r voor dat blik e n pl as ti c erg veel e ne r gie (aar d ' olie e n aar dgas) no dig is o m het te make n . En va n e ne rgie h ebben we to c h a l zo we inig, d us d aar m o eten we zuinig mee zijn. En al s het b lik of p lastic één kee r ge b ru ikt is , gooien w e het weg . We krijg en d an o ve ra l enor me bergen af va l waar we gee n raad m e e w e te n. Andere vo o rb ee ld e n va n s lec ht e ve rpakking zij n die d ingen w aa r b ij je niet k u nt zie n h oe ve e l er i n zit. Soms ko op j e ee n he le g rote doos m et iet s er in, en als je da n t h u is ko mt e n hem o p e n m aakt, zie je dat h ij maar ha lfv o l z it . Of e rs t aat ee n o nt ze tt e nd m o o i re clamep laatj e op he t pak , vee l m o o i er d an d e sp u ll en d ie eri n zitten. Dat he et dan mi sle id ing , n et als de rec lamever haa lt jes die iets ve e l mooie rs bel oven dan wa t je k rijg t. Voorb e e lde n va n goede verpa kki ng zij n g lazen fles se n e n pot jes w a a r st at ie ge ld o pzit. Je k u nt p re cie s zi en wat e ri n zi t, e n je kunt ze t erug brengen n aar de wi nkel. Ze worden d an opni eu w gebruikt. Pap ier e n k art on zi j n ook w e l g oed, voo r brood , groente , fruit e n dat soort di ng en . Het o ude p ap i er k un je d an weer o p sp a ren . Daa r ka n d a n w e e r nie uw pa pie r va n gemaakt wo rd e n . Dit pa p ie r n o em t men d an k r i n g looppapi er .
H
W
at een gekke vraag in een m i lie u' krant. We eten gewo on bl oem kool, a ndijvie , s la , aardappe len, vlees, Jam . c hi ps e n ze k u n ne n we nog w el ee n tljdje doorgaa n . M aar wa t h eeft d at n u m e t he t m ilie u t e make n v raag je je af?
Vies water en smerige lucht Lat en w e b ij het b e gin b eginnen . Groenten zijn p lan t en d ie van het l an d va n d e b o e r kome n . Om te gro e ien heb ben pl a nt e n wa ter, lu c ht en li c h t nod ig . M et h et licht k an niet zo vee l gebeu re n , w a nt d e zon za l voorlopig nog w e l b l ijv en sc h ijnen. M a ar zo a ls we oo k i n andere st u kje s in d eze kra n t k u n nen l e zen, zi t e r aan l uc hten wa ter no g al ee ns een vi es luc htje. Dat is voor ons n iet zo p rettig, maar voo r d e p la nte n o o k n ie t . De ze lfde l u c ht die w ij i na d e m en , ad e mt de p lan t o o k in . En a l s h et wa ter vies i s, k rijge n d e p la nte n ook vies wate r na a r b i nnen. Bovendie n kom en m et d e rege n ook a l le r le i vieze stoffen utt de lucht op d e p la nt e n t e re ch t. O nz e g roen te n en aardap pe len zijn eigen lij k n iet zo sc hoon m e er door de l uc h tv ero nt r ein i g in g e n d e wate r veron treiniging . Z o zie je dat o ns eten o o k m et mifie u te m aken heeft. Best rijdings midde le n en kunst mest Maa r er gebe u rt nog ve e l m e er m e t o ns ete n . Na d e Twe e de W e reldo orl o g (1940'1 94 5) was e r geen ete n m e e r. Het eers te dat o p het ve rla ng l ijstje va n de n ieuw e re ger in g sto nd , w as iederee n zo g o ed ko op m o g e lijk t e laten et e n . De boeren kreg en d aa ro m he e l wei n ig g e ld voor h u n pro d ukt en . Z e m o e st en daa ro m he el vee l ve rb o uwen o m toch in le ven t e k u n ne n blijven . Omdat d e l o n e n om hoog gi n gen , we r- . den boere nk nec hten te d u u r. Er kw amen m a ch ine s vo o r h u n i n d e p laats. Om d e grot e o ogst en ni e t t e lat en v e rn ietig en d a arinse kt e n , w erd en de ve l· d e n m e t b ij vo o rb eel d t a rw e of ro gge be sp oten met be strijdin g smiddele n. En o m a ll e s sne ll e r te taten g roe ien, e n o m een zo h o o g m o g e li jk e o p bre ng st te krijg en, z ijn d e bo e re n k u nstm es t gaa n gebru i ken . Z e m o e ste n w el o m m et h un gezin i n le ve n t e ku nnen blijven. J e beg r ijpt missch ien w e l d at d it allem a al ni et 20 g o e d is vo or d e plan t. e n d us o ok niet voor o ns . Er b lijven altijd re st je s va n b es t ri jdi ngsmid delen op de pl a nt zitte n (e n die zi jn g ift ig) . Ee n deel va n de k u n st m e st d ie op h et lan d w o rdt g estr o oi d . wor dt door d e re g en w egg espo e ld e n ko m t i n d e sloot t erec ht. Daard oo r g aa n a ll erlei a fgen in h et w at er he e l hard g roeien. Di e a lg en g e b ru ik en m et z'n a lle n zovee l zuurst o f d at e r niets meer over b lijft v o o r de vissen , w aa rd o or deze doo dgaa n . Z o z ie je wat vo or g e vo l g e n kun stm e st e n be st ri jd in g s m idd el en k u nn e n h ebbe n . De he re n gel eerden w et en er e i g enli j k ook no g n i et zo ve e l van . Iede re k ee r g e beure n er we e r n a re d i ng en , w aar ze ni et aa n g ed ac ht h ad d en toen ze weer een n ie uw m id d e l ha d d e n u itgevo nde n. We heb ben n u we l ge noeg te eten, m a ar wát we eten (s la met be st r ijdi n g smidd e le n . m m m m .._) i s e r n iet beter o p geworden .
Bicindus trie Voor v lees g el d t hetze lfd e verhaa l. n e er e e lag e prij ze n w are n oo kde vee boere n g edw o ng en o m vo o r meer v lees t e zo rge n . Z o o ntsto nd d e bio · i ndustr ie . B io be te kent le ve n , zo d at je k u nt ze g g e n dat bi oi n du st rie e e n Ie·
ven ere f a b ri ek is wa a r k ip pe n . va rk e ns e n ka lvere n grootgebra ch t w o rde n . Maar d at is gee n p retje voor d ie d ie re n . Ze heb be n we i n ig ru imte (zes va rk e n s In ee n h é è! k lei n hok) . weinig li cht en ze komen noo it In d e fr i sse luc ht . Stel je ee ns voor. d at j ij i n een h ee l k le i n ka me rtje zo u m o et en le ve n , sa me n m et nog vi j f a nd ere m en se n . en da t je no oit na ar b u iten zo u mogen . Je zo u vast en zeker ru zie k r ijgen . Va r ke ns k rijg e n oo k ru zi e : ze bijten da n e l kaars sta arten a f . Van de k ippen worden d e s nav els a fgeb rand, an d e rs pikken ze elkaar d o od. Z e kri jg e n e lke dag p illen e n p oeders e n drankje s doorh u n voer o m e rvo o r t e zo rgen d at ze n iet ziek w orde n e n e lkaar niet kun nen aa nsteken. E n d at ze sn e ll e r g roeien . o f dat ze b ij voorbee ld meer eiere n leggen . Het is gee n vro li j k verhaa l. m aar d it g eb e u rt e r a ll e maa l voordat het l ap je v lees o p je b o rd ligt, e n het ki p pe b o utj e geu rig va n de grill k om t.
et is 's morge ns vro eg . W il lem zi t met zijn vad er e n m o e d e r aa n he t ont b ij t. Opeens hoortWille m zijn m o eder e e n rate le n d ge l uid . ,O h, d aa r is de vuiln isman al. W at is hi j vro e g va ndaag . Vader, zet jij nog even s n e l d e v u il n is za k b uiten'?' .Oa-a,' ze gt vad e r, d ie net ee n ha p b ro od in zijn m o nd hee ft gestopt , e n v li eg t n aa r h et ba lko n . H ij komt met een zware zak aa nze u l e n . Snel d e trap af en naa r b u iten . . H è. hè, n og net op tijd . Wat een vra ch t ande rs o p de v ro e g e m org en.' Tw e e keer in de week ze t d e va de r va n W illem zo ' n zak b u iten. Ee n zak vo l m et l eg e b i e rb l i k j e s {Willems vad e r tu st e r w e l e e ntj, glaze n potten van de appel m o es en rod e k o o l, p lastic b ekertje s van de yog hurt . e e n paar oude sc h o e nen van zij n moeder, pap ie re n zak k en van de g ro e nt e m a n, recl a m efo l d e rs e n het r est je rode k o o l dat Wil · l e m g i steren ni et door zij n kee l kon k rijgen . Z o ka n je ze lf o ok n og we! een he le boe l o p no e m e n . Een hoop troep bij e lka a r. Gelukkig kom t de vu ilnism an t w ee k eer per week. Opgerui md staat netje s . Opg e r u i md? W at heet o p g e ru i m ~ , .. I !'I d e v u i l n is wa g e ns wordt het h UISVUIl all ee n maar fijng emaakt . Daarna gaat het naar een soort opslag p laats . Er k u nne n dan ve rsc h ille nd e d i nge n met het hui svu il worden gedaan.
Eten ui l de l abr ie k We z ij n no g st ee ds n ie t aa n het ein d va n o ns verhaa l. Na de oorlog moe ste n ook d e f a b ri e k en we er o p g a ng geb rac ht w ord en. Do ord at d e m ensen g o edko op konden eten . hi e ld en ze <2'r.\;;~p--:a, geld o ve r om sp ullen van de fa b r iek te \. . kopen. De fa b r ie ken w erd e n ste e d s ~~E~Iii~~
~;~~~~ e~e~rro~:~·ri~~ee~. k~:~:~dfe<;'~ ç
d en bi jelkaar e en hel e boel geld . M et dat geld ga an ze n ie uwe sp ull e n bede n ke n en m ak e n . Je z ie t da n ook da t er steeds weer iets n ieu w s t e ko op Is : antekers . Pompelmo ent je , al lerle i zo ut je s en de ve l e toet je s .. _j e k u nt e r vas t ze lf no g e e n he leboel m eer beden k en . De fab rie ken will e n steeds m ee r verd ie ne n . Dat d oen ze d o o r zo g o edkoop moge l ij k jam, pind akaas en büvcorbeeld si naasa p pels ap t e maken , e n die vo o r ve e l ge ld t e ve rk o p e n. Neem n o u e e ns een p otje a ardbe ie n jam . Hi eri n zit te n maa r h eel we i n ig echte aa rd be ien. die z ij n veel te d u ur. N e e h o or, i n d e sc heik u nde Zij·n ze teg en woord ig a l zo ve r dat ze al er ter vr uc hten sm aken n a k u n nen m aken. Ook m ake n ze k le u rstoff e n e n g eu rs t o ff e n na . In o ns po t je aardbeie nja m zit dus wat va n d ie kleur- en ge u rs to f fe n , waa rdoo r het lij kt al sof e r ec ht e aa rd bei e n zij n ge b rUikt. Nu i s dit p otje ja m m a ar éé n va n d e d ui ze n d en voorb ee lde n : ee n pa kj e k ippe so e p h e ef t n og nooit e en ki p q e zie n : h et aa rd b e i e ntoe tje va n M ona m oet het zo nd e r éé n e n kele aardbei doen ; in h et pa kje Crom a v o o r d e lekk e re j us zi tten ook all e rl e i c h e m isc h e st o ff en. en o n s b rood is e r o o k niet be st aan toe . Ik stop m aa r, an de rs wo rdt h et zo ' n t riest ve rh aa l. Hoe kan hel and ers? Je z iet d at e rov e r o ns bordje e te n nogal w at t e ve rtel le n va lt. Er zijn a l hee l wat m ense n die v i nde n d at het zo n iet la nger ka n e n di e goed ete n op h un bord w ille n h e b b e n . Zo z ij n e r boeren d ie g ro e nte n t e le n zo nd e r k unstmest en bestrijdi ngsmi d dele n t e g e br uik e n . In re fo rm zake n en biologisc he (alte rnati e ve ) wi nkel s w o rd e n d eze o nbespo te n g roe nte n da n ve rkocht. In deze wi n ke ls k un j e o o k spu l le n k open zo nd e r k le u r-, g e u r- e n s m a ak st o ff e n . M aar ook In ee n s u pe rm a r kt zijn nog wel g o ede pro dukten te k oop : ve rse g ro ente n i n p la at s va n g ro e nte n u it b lik, yo g h u rt zonder vruc hte n sma akJe , mel k . En a ls je s noe pen w ilt, k u n j e beter een app el ko pen d a n een re e p c ho c o l a, m a ar d at wist j e al !
"''''~-
He t wordt g e stort op e e n v uilsto rt p laa ts . In d e w ijd e o m g ev i ng is d at goed t e ruiken! Het kan v e rb ra n d w o rd e n in een vu ilve r b ran d i n gs o ven . Die warmte ka n je w eer geb r u i ken om elektriciteit o p te we k k e n . Z o k a n he t huisvuil nuttig gebru ikt word e n, m aar e r k o m e n we l ee n h oop schadelijke stoffen i n d e lu cht. En niet a l het afva l ve rbrandt: g las e n b lik b li jven over.
.,,
/.
Hu isvui l w o rd t ook w e l begraven i n de grond, o f e r w o rd e n heu veltjes van gemaakt . Deze wo rden afgedekt met e e n l aag aard e , waa rop dan pa rkjes w o rd e n aa ng e leg d . Je kan d u s o p je e ig e n hu isvuil vo et ba l l e n! Vo or d e ze m ethode is ve e l r uimte n odig , en dat hebben we n ie t in Ne d erland . Daarom w o rd t het maar weinig toegepast.
H u isvuil wordt o ok we l u itg e stro o id op ee n groot ve ld . He t dient dan als voedse lvoorbacter iën . Oo k nu b lijfter ie ts over: p ikzw a rt e aarde, die me n co mpost n o e m t. Compost is e rg goed voorde p la nten , en wordt v ee l v o o r tui nen gebrui kt . Bac t e riën et e n echte r geen glas, plastic en b likjes. He t blik haa lt men e r d a n ook u it m et een st e rke magneet . Pla sti c e n glas b lijve n erin z itte n. In d e c o m po st z it dus ook p lastic e n g las, dat niet zogoed is voor de pla nten. Aan e lke met hode kl even d us wel ee n paar bezwaren . En dan hebbe n we he t nog niet eens ge had o ver h et af va l dat de v u ilnisma n ni et mee neemt. zoals bijvoorbee ld autowrakke n . Bij W illem in d e straat staat een o ude Fo rd . Elk e m iddag na schooltijd gaatWil lem d aar naar t oe. Het st uu r d raait e ch t , en je k u nt le k k e r hard tegen d e de uren t rappe n. Maa r het is eige n li jk geen f raai gez ic ht in de straat. E n da n t e bedenken dat e rwel ho nd e rddui z en d en (dat i s honderd maal dui zend) van die w ra k k e n zijn . J e hebt vas t we l ee n s van d ie au toke rkhoven gezie n . De b erg e n afva l wo rden st ee ds maa r groter. Hoe kom t dal nou ? De m en sen ku n ne n vee l m e er kopen da n v roege r. W e zeggen ook we l dat de w e l vaa rt grote r is . Er w o rdt snelle r ie ts w e g g e g o o id a ls het kapot i s, o f a l s m e n e r o p u it g e ke ke n i s. Als je ba l pen leeg is , goo i je hem weg e n koop je een nieuwe. To en d e opa va n W illem jo ng was, ware n er geen bal pennen . De me nse n sc h re ve n t oe n met pen en In kt ui t ee n p ot je . Er was toen d us minder afva1. All es word t tege nwoordig ve rpakt in doosjes, f lesse n , potten , blik jes, enzo voorts. die na een keer gebruik o p de afva lhoop terechtkomen. Ste eds mee r prod ukten w orde n verkoch t i n zogenaamde weg we rp verpakk inge n . De n k maar e e ns aan kartonn etjes melk, bi e r bl ik je s, plastic d raag ta ssen . Die ve rp a k k i n g e n w o rd e n ook st e e ds mooier en luxer. Al s e rgens een mooi d o o sje o m h e e nz it , kopen de m en sen het s ne ller. Men zegt soms ook we l dat we i n ee n wegwerpmaatsc happij leven . Da t is so ms heel goed op straat te zien! Lat e n w e d e ve rs c h ille n d e soorten af va l ee n s o p een rijtj e zetten . Daara ch te r zetten we dan wa t voor st o ffe n e r n o d ig zijn geweest om het te m ak e n , ofte w e l de grondstoffe n : - blikjes verschille nde m eta le n (ij7e r . t in . a l umi nium) - p lasti c aa rdolie - g las zand , zo ut - pa pi e r, ka rton hout, stro Voor e lk d oosje, b lik je . t asje, g laze n potje en p a p ie re n zak d i e we weg' gooien m o et een n ie uw e gemaakt worde n . Daar zijn dus st e ed s wee r gro ndstoffen voor no d i g . En o m d at we zo vee l weggooien , ra ke n die g ro ndstoffe n s ne l o p. Dan i s er n o g iets bela ngrijks. Het ko st een h o op in spa n ning (energ ie) om va n b ij vo orbeeld aa rdolie een plast ic ta sje te maken . Daa r zijn veel m en se n en mac hine s voor n o dig . Die ma c h ines ge b ru iken e lektr ische str o o m , olie en gas . Zodat o o k de olie en h et ga s snel opra k e n . Olie e n ga s noemen w e ener' gieb ro n ne n _Steenkool i s ook ee n belangrijke energiebron . Ho e k unne n we e r voor zorgen d at onze grondstoffen en energieb ronnen ni et o p ra ke n? N o u . we ku nn nen b ijvo o rb ee l d proberen o m afval opnieuw te geb ruiken . Blik kan gesmolte n word e n , er kan nieuw b lik van gemaakt wo rden . He tzelfde geldt voo r g las. Va n oud papier ka n weer n ie uw papier gemaakt worden . Di t papier wo rdt krin g looppa pier genoem d . Met p lastic is ve rd e r we i nig t e doe n : he t is hee l m o e il ij k o m plastic uit het huisvui l te ha le n , e n om er dan w e e r nieuw p lastic van te m a k en. Het komt e r dus op nee r dat ons afval u itgezoc ht en gesorteerd m o e t w o rd e n . vcrvolg bovenaan op pagina 7
vcrvelg van pagina 6
We kunnen een han dje hel pen All e glazen fle ssen e n potte n zo nd er sta tiege ld k u n n e n we i n ee n speciale b ak gooie n . I n so m m ige gro te st e d e n staa t a l zo ' n g rote bak op straat . Z o ' n b ak he et o ok we l een g la sc o nta i ne r . Pap ie r k u n ne n we apart h ou d en . Ni e t all ee n k ra nt e n, ma ar ook tijd schri f t en , recl am e f o lde rs en papiere n zak k en , Op d e sch ool van W ill e m verz am el e n ze o u d pa p ie r, en va n d e cpb ren g st ga at d e sc ho o l e e n d ag je ui t. Al s je ee n tu i n he bt , k u n j e all e g ro e n · te atva t e n e te ns reste n o p een ho o p goo ie n , sam en m et af val u it d e tui n . Al sJe er we t aa rde o p gooit, kun j e zo je eigen c o m p o st m aken, W ill em he eft met zijn vad e r e n m o ed er
no g wat an de re t ip s bed a cht . M oeder koopt wat meer verse g roenten en wat minder i n b lik . En d e m e l k ko opt ze in een fles. Als ze bo o d sc ha p p en d o et, neemt ze ee n gro te tas m e e. Dan he eft ze di e pl ast ic t asj es n i et no di g . B ij de gro en t e ma n vraa gt ze of hi j de u ien , de p rei en de wortelen i n e en k ra nt wil i n p akke n en niet i n p l as ti c z akje s. Op de b r ieve n bu s hebben ze e en sti ck e r gepla kt waarop staa t ' Ge e n Re c lam e dr ukwerk'. Op de ou d e ravond hebbe n ze voorg esteld om o p sc h o ol kr ing lo o ppa p ier te gaa n g ebru i k en . De o ud e was m ac hi n e g i ng n iet d e stra at o p , m aar we rd aa n een k n utsela a r ve r ko ch t. M oed er had e e n adve rten ti e gezet . Will em heeft bel o of d no o it m e er ie t s op st ra at t e goo ie n .
?• H
H oe gaan we het spelen? W ç gaan groepjes maken in de kl as. - Een groepje speelt J e regering i n D en
W aar gaat het e ver? W e zitten met ee n paar problemen in N eder1'l11d. Oude wij ken in de grote steden worden gesloopt. W aar moeten de bewoners van III di e huizen uit die wij ken blijven" Veel mensen wille n in de grote steden in hel weste n van Nedertand w erken. W aar moeten zij gaan wonen? Steeds meer mensen die in de gro te steden wonen. willen huite n de s tad gaan wonen. W aar? En hoc moelen ze naar hun werk? w a ru ze willen wel graag in de steden b lijven werken. I n het toneelstukje dal we gaan spelen. gaan we proberen een oplossing te zoeken voor al deze proble men.
- Een groepje speelt de mensen die de stad uit moeten (maar eigenlij k helemaal nie t will en). omdat de wij k waar i e wonen gcsjoe pt wordt, - Een groepje speelt de mensen die de st ad uil will en. omdat ze buit en willen gaan wonen. - Een groepje speelt de mensen die nu nog ergens anders in N ederl and wonen. maarin de randstad (zo noemen we West-Nederland ook weil wi llen gaan werken en wonen. - Een groepje speelt een paar boeren. die uil hun huis moeten. omdat op die plaal s een.weg of een nieuwe stad moel komen. - Een groepje speelt een milieuclub. Zij verdedigen de natuurgebieden in W estNede rla nd. Zijn de groepjes gevormd:' D an volgt nu de opdracht .
el stukje d at je nu gaar lezen. geen een opdrach t die j ull ie o p school i n de kl as kunnen uitvoe ren. H et is een soort toneelstukj e. Hoc j e het moet spelen en waar het over gaat zull en we nu uitleggen.
O
m aa n d e slag te k unnen g aa n , m oe ten we eerst g rond In hande n zien t e k ri jg e n . Een reg eri n g k a n g ro nd gewoo n o nt eig e ne n . Dat wil zeg g en d at d e m e n sen d ie e r wo n e n ve r p lic ht zijn o m h u n gr on d e n huize n te ve rk ope n vo or een pr ij s di e d e reg erin g va ststelt. Als een g root bo uwbedrij f iets wil gaa n doen , da n m oe ten ze zoveel geld aa n d e m en sen g eve n. dat z e vrij wi l lig hun bo eltje verkope n . Z o al s we he t h ie r h ebben o p gesc l'u ev e n, ziet h et e r enem aal nog al e envoud ig ui t. M aar i n werk el ij khe id gaa t he t vaak allemaal er g m o eili jk . Dat ko m t o m d at me nsen vaak n ie t w ille n verh ui ze n, ook a l k ri j· g e n ze ee n mi ljo en guld en . Som s zijn er o ok m en sen d ie a ll e ma a l st u k k e n la nd o p ko p en e n d an p rcbe ren o m d at h eel du u r aa n d e reg er in g o f aa n a nd e re men sen te ve rk ope n . O m d at t e d o en , hebben ze al le r lei sli m m e trucj e s bed acht. Men sen d i e zo we rk e n , no emen we ' sp ec u la nt e n ' . In Am st erd am hebben we ook ee n voorbee ld ge zien van m en se n d ie hun h u i zen u it m o e st en , o md at d i e g esloop t m o e st e n w orden vo or de aa nle g va n e e n me t rc-nfo. Dat t o en n i et ied e ree n he t e rmee e en s w as, is w el g eblek en ! Er is ze lfs o p straat e n i n d e hu iz en g ev ochten tu sse n de po l it i e en d e bewo n ers va n d ie hu i zen .
Haag.
Bestemmi ng sp lannen T eg e nw o ord ig is he t m e e st a l zo , d at a ls er e rge ns i n ee n g e b ie d iet s ver art d e rd mo et w o rden, de rege ri n g of het g e m e e nt e bes t u u r ee rs t e en zog enaamd b est emmingsplan m aakt. Daar st aa t d an pr e c ie s I n wat e n wanneer m en iets ga at d o en in zo ' n ge bi e d. De me nse n di e d aar wo n en , k u n nen dan zegg en o f ze h e t goed vind en dat e r ie ts g aat ver ander en of ni et. J ammer g e no e g w o rd t e r ec hter n iet a lt ij d zo goed gel u isterd naa r wat d e m e nsen te ze g ge n hebben o ver h un e i g e n buurt o f ge bi e d . Som s li j kt h et wel of de reg eri n g of h et ge meente · be st u ur een b e etj e d o o f is aan één oor. W an t ne t als ied ere en h ebben ze wel t we e o re n . M e t het e ne oor tuist e re n ze naar d e i ngenie u rs e n de grote b o uwbedri jven e n m et h et a ndere oor n aa r de ge wone m e n se n . M aar o p d e een of an dere m a n ier ge be u rt e r er g vaak wat d e i n g e n ie u rs will en en b ijna no o it wat de m en sen zelf wi lle n. Al le en a ls d e gewone m en sen e rg hard roe pe n o f een actieg roe p m ake n , da n wil er no g we l ee ns iets gebe u re n . M i ssch ie n k u n je i n je ei ge n omgevi ng wel ee n voor beel d vi nd en va n p lan· nen d ie vera n de rd zij n , o mdat de m e nse n h et z o n iet wilde n e n e e n actie gi ngen vo e ren . Verkeer Bo ven di t h o ofd stu k st aat o o k ' r u i m te li j ke orde n i ng en verkee r' . No u d at zal d an w e l iet s m et elkaa r t e m aken h eb be n , de n k i k . O p he t la nd k aartj e hebben we wegen e n ee n ni eu we st ad g eteken d . Om di e sta d te bou we n , m o e st en we ee rs t d e gron d i n h a nd en zien te k rijgen . Vo o r een we g is d at n at uurl ijk p reci es he t ze lfde. En m e t d e zelf d e m o e i lij k h ede n : be ste mmi ng spl an , i ns p raak, kopen . o nt eig enen , e n zovoo rt . So m s
O pd r acht Op deze bladzijde zie je een landkaart van W est-N ederl and. H et is een zogenaamde bli nde kaan . Er slaat geen enkele plaat s op aangegeven. G a nu op de kaan de stedenAlkmaar, Z aanstad. H aarlem. A msterdam. Utrecht. leiden. Gouda, Den H aag. D elft en Rott erdam tekenen. Ged aan...? G oed. dat was nog gewoon een stukj e aardrij kskunde. Nu gaan we die steden met elkaar verbinden, dus wegen aanleggen. En om het een beetje moeil ijker te maken. gaan we str aks ook nog ergens in W est-N eder land een nieuwe stad bouwe n. W at we aan het doen zijn . plannen maken voor een nieuwe stad. noemen we plano logie. M et andere woorde n kun je zeggen dat we de rui mte in W est-N ederland aan het ordegaa t de weg d an d war s d o o r e en m o o i natuu rg eb ied e n dat is t oc h wel zo nd e. W e hebben a l zo we i n ig m o o i e g e b i e· d en in Ne d erl an d o ver. M aa r ook h ie r k u n nen ac tie-g ro epe n er soms voor zo rg en d at d ie we g ergen s a n d ers komt, of hel emaal n ie t word t aa ngele g d . Somm ig e men sen vi n de n d at j e zo ve el m ogel ijk w eg en m oet aan legge n , zo da t alle auto's o ve ra l snel k u nn en kom en . J e k e nt d ie stickers e n ad verten ti e s wel va n ' Bl ij d at ik r ij'. An d e re m en se n vin d en j uist dat e r a l t ev eel wegen en a ut c's eün en d ie zeg· gen : n i et zo blij d atik rij , m aa r 'Fij n d at ik f ie t s'. All emaa l hebben ze een be et Je gelij k . De a uto is best h andig al s Je e rg ens sne l heen w ilt. M aar o mdat zo ve el me ns en tege li jk m e t h u n a uto e rge ns heen willen , k rijg je o vera l ri je n a uto's l filp s) e n da n is h et n iet me er zo hand i g. Eé n va n d e op l o ssin g en i s d an : m eer e n b red er e we g e n . Maar d at k os t o ntzettend ve el gel d en ruimte . Ee n a nd ere op loss ing is d at m e er m en se n gaa n f iet sen o f me t de t re in o f de bu s reiz en . Dat is so ms veel g oedkop er e n het ko st ook m in d er ru Imte. H et p ro bl e em is alleen da t ve e l m e nse n vaak erg ve r m o et en re ize n om bi j d e f a b ri ek o f h et k a ntoor t e k omen waar ze werk en. En he t bo s o f h et stra nd is ook niet alti jd naast de d eur .
nen zij n. D aarom staat er boven dit stukje ook 'r uimtelijke ordening', D e opdracht is nu dal elk groepje op de kaart een nieuwe stad tekent. D enk eerst goed na en overleg waarom je hem ergens wel of niet zult zenen. Denk je er ank bij na welke groep mensen je speelt? Jull ie hebben namelij k allemaa l vcrschil lende belangen en verlangens! A ls j e all emaal een oplossing hebt beda ch t. gaan alle groepjes samen overleggen .....elke oplossing de beste is. Ik denk da l j ullie mi sschien wel een comhinatie moeten maken van de ver schi llende oplossinge n. Elk groepje 7.a1 wel een t>celJc 1>telijk hebben . Z o g a at d at nu eenmaal. D e oplos sin g M i sschien vinden j ull ie het leuk omje eindoplossing naar de K i nder-M il ieu-K rant op te sturen. W ij zouden het erg leuk vinden om Ie horen hoe j ullie over deze pro blemen hebben nagedacht. O ns adres staat op de eerste bladzijde van dele kran t. Al sj e .....il t welen hoe het inde werkelij kheid all emaal toegaat als er zulke plannen wor den gemaakt als wij net hebben gedaan. dan kun je hel stukje i n het kadertje nog lezen. D al is echt iets voor de snuffel aars onder j ulli e.
Nu k ome n we d an we er t er ug b ij het b e gi n: d e ru im t eli jke orde n i ng . Al s we no u st e eds goede p l an ne n had d en g emaakt . d an h o efden d e m ens en helema al n iet zover na ar h u n werk t e rijden. Dan h adden we erv oor g e zorg d dat wonen e n werken vlak b ij el k aar ge weest wa re n. En a ls ie deree n vlak b ij zijn werk k on wo nen . d an zo ud en e r ook niet zo veel auto's en weg en n od ig zij n. Maa r j a. zo i s he t du s nog n ie t. Vo orlo pig zu lle n we dus nog we l even met he t probleem b li jven artten . Wel kunne n we er met z' n all en voor zorg e n d at de pr ob l em e n n ie t no g groterwor· d en . Go ed e p lan n e n m aken du s, ende ge won e m e nse n m e e l at en b e sl i ssen o ver hu n eigen omgevi ng. Zo rgen vo or goed e tre tn - e n busverb in di ngen (en g o ed ko op). zo da t we d e auto ee ns wa t vake r thu is ku n n en lat e n . Z orgen da t wo n en e n werke n n iet t e ve r ui t elkaar ko m e n t e ligge n . Du s allee n men sen n aar Al m er e st u re n, als ze d a ar o ok we rk k u nn e n vi nde n . Erv o o r zorg en d at h et ve ili g is o m t e f ie t sen in d e sta d . Sm all e straa t jes, waa r o ok nog k i nderen w ille n spe le n , au tovr ij m ek en . Kortom goed p l ann en en de ruimt e zo goed m o gelij k o rdene n , e n als je de k ans he bt : praat mee o ver je eigen o mg evi ng . Laat de besliss i ng n ie t aa n groot bent i n a ndere n over. Doe als he teent. wat we i n de k as als spe lletje he b ben gedaan .
I'e
D
il ve rhaa l gaal du s over teken ingen . J ullie hebbe n zelf vas t wel ee n te ke-
ning waarop cenjongen of een meisje
staa r. N iet ce n tekening die je maa kte reen je kwaad o p je buurma n in de klas was. M aa r ce n mooi e. Een tje waarbij je dach t:
.Go h. ik wou dat ikdaar stond" Hoc zag die er toen uil? Stond je in cen tuin? of in een huis? o p ee n heel e nge of ju ist heel mooie
plek? ' t Is jam mer. maa r ik kan hem niet zien. Ik kan wel vertellen over een van mijn
Oe te ke ning is va n Ha ns de Ha a n uit Nes a a n de Am st e l.
te keninge n: Ik teke nde ee n meisje in cc n tuin. met een grote hoorn . ee n pa a r bloe me n. paddestoe-
len en vlakbij die tuin een weiland met paar-
vogels die de ncvchccrsoc csües weer ope te n. Du s da n kunnen ook de vegels er dood van gaa n. In de natuur heeft al les me i all e s te make n. Je zou kun nen zegge n dat d e na tuu r een k,.inJ:!oop is. Dat het ene steeds wee r voor het a nde re gebruikt word t.
de n. Een sloo t tuss en de weilanden in e n daarac hte r de hor izon. Vogels in de luch t. een paa r wolke n en een gro te zon. Z ie n j ullie 'm oo k? Som mige d inge n kun j e niet zel f ma ken H e t ge kke is als j e ee n teken ing ma akt , is h ij ied ere kee r hee l a nd er s . T oc h s ta a n er eigen lij k a ltijd d ez elfde d inge n op . D e e ne kee r mooi. de ande re kee r s tom o f o ud e rwets . M a ar a ltijd d ezelfde dinge n. J e m aa kt ee n bode m , d e luch t. he t licht of de zon. pla nte n e n diere n o f mensen . H eb je d a a r we l e ens a a n gedacht? A llem aa l d ingen di e
jij of ik niet zelf kunnenmaken. We kunnen o p z' n ho ogst een ha ndje hel pe n d oor pla nte n wa ter a fm est te ge ven.l ucht e n lic ht z ijn cr gewoo n. D e bod em e n al die groe ien de plante n en bloe men krijge n we e ige nlij k gratis. Voo r n iet s. Lat e n wc een s na ar o nze te ke ning te r ug ga an . Op mij n tekening sto nd ee n me isje in ee n tu in . bij een h uis . e n in da t hu is ligt vloerbedekking. er staa n meube ls en ser vies e n et en en nog vee l me er d ingen. Op jo uw tek eni ng sta a t misschien wel ee n jo nge n in punk kleren . me t ve iligheidsspelde n en grammofoonplat e n. D al soort d ingen o p jo uw é n mij n te ke ning kun nen de me n se n wé l ma ken. T a felse n platen en b rood , M aa r waar ko mt het ho ut voor een tafel of het me e l voor ee n brood wee r va nd aan? J uist d at gro e it in d e na tu ur . En he t pla st ic van jo uw b a lpen wo rdt van a a rdo lie gema akt .
De boe ken die hiero nder staa n zijn te vinden in Am sterdamse bibtietheken (en waarsc hijnlijk oo k in andere). Alsje er een wilt lenen.d an zoek je het nummer achter het boek op. Als je dat weet kun je het gemak kelijker opzoeken. D ie numme rs (de signatuur) lijn de nummer s van de bibliotheke n De lijst is voor jullie gemaakt door he t Inlich tingencentrum School bibliotheken. Keil ersgracht 444, Amste rdam. Boe kjes waarva n het nummer met c ijfers beginne n zijn informatieve boekjes. Boe kjes waarvan het nummer met letters begint zijn verhalen. De boekjes zijn gesch ikt voor leerlingen van de bo ven bo uw van de basissc hool.
~~~l~~.e~\. v. Ikal. G. Bcnncma. H_A Bennema. ij , A Buuhuys. M . Bruincman. J . Ca'e~' . 0 Ca.ey. D. Dros. l. El1fnS. S. H. Ellens. S. H Gree. A
da t uit d e gro nd o pgepom pt wor dt. Nu zitten we d us wee r mi dd en in d e natu ur. T ijd vo o r d e vo lgend e vr a a g: Al s jouw bal pen leeg is, da n gooi je he m we g. A ls jo uw moede r de ta fe l ou de rwe ts vind t. da n zet ze he m bij d e vu ilnis ba k. W aar komen ze d an weer te rec ht? H è , het wo rdt eento nig. op de vuilnisbelt en d us wee r in de na tu ur. In de vuilverbrondingsOl'ell word t he t me es te vuil verb rand. D e rook daa rvan ko mt in de lucht . Va n d e an -
dcre re sten pro be ren ze weer aarde te ma ken . Gl as e n b lik e n pla stic kunnen wel prob le m en o ple veren, ....-am d ie verb rande n niet a lt ijd ge ma kke lij k. En wat moe tje d aa r da n mee? In hel wat e r gooien" M aa r d aar wordt d rink wa te r van ge ma a kt. Begra ve n'.' N ee , je kom t het alt ijd wee r legen. Net zo a ls de middeltjes d ie je vade r op de planten spu it teg en lu izen . D e m ees te daarvan z ijn e rg giftig. Z e helpen goe d teg en de luizen , maa r ook tegen d e lie ve hee rsbee stjes d ie d e lu izen opete n en ook tegen d e
Besl uit W aa ro m hebben we trouwens op o nze te ke ning geen vuilve rbra nde r of een fa brie k gelet'! Nou. dan zouden wc er me tee n grote roo kwolke n l1ij ku nne n te ke ne n en aan sta nk moeten denken. W c mak en we l een teke nin g van e en or twee au to's. Daa r kun j e lekker mee racen of naar an dere la nd e n gaan. Maar een straat helemaa l vo l met la wa a ierige a uto's teke ne n we we er niet . Dat is niet leu k. want door de uitlaa tgassen kun je niergoed ademhalen. W a l zou je du s kun nen zeggen'! Al s je een goe d e b UÎ hebt. te ke uj e iets datje mooi vind t en meestal zij n d a t meteen dingen d ie je nod ig heblom te leven: - frisse lucht. - d e aard e . d e bodem. - schoon wate r. ~ planten e n d ieren. du s oo k voedsel. D ie vormen samen jouw omgeving. jo uw milieu, Zondertlit mili eu hebbe n a lle an de re d inge n : goede platen. mooie kle ren. diplom a ' s en geld geen zin. D at hebbe n we alleen omda t die natuur e r is . Zoals je d at vaak geno eg te kent, maar jammergenoeg niet altijd mee r ziet. Voora l n iet als je o p driehoog in de stad woo nt.
willerd ie rtjes die hee l veel zuu rsto l gebruiken bom die hee l veel kracht en warmte alg een cen trale die en ergie levert met atoo m als brandstol aroomenelgie Ol ke.nenergie e nergie die uit aloo m wordt opgewe kt autoke rkhof plaats waar ka.,otte auto's op een grote hoop worde n geg OOId bacre.;en hete kleine diertjes. sommige soort en kunnen ziektes veroorzake n beSlemmingsplan pla n dat ee n 'jIem ee nte ol re ge ring maakt voor de toek om Sl.ge bestemm ing van een st uk van Nederla nd stolle n waar Inse cten en onkruid me e worden ge dood biorn(/vsr.je zo sn,,1en zo go edkoo p mog elijk dle<en lokke n bi ologische lallernar,eveJ wmilefs winkels waar me n onbe spoten g roentes en voedse l zo nder kleu<stollen en eonserve ringsmlddele n ve rkoopt bIOlogische landbo uw landbo uw waa rbij men gee n kunstme st en geen best rijdingsm idde len ge bruikt composr resten van dod e planten die als na tuu rlijke mes t worde n gebrUIkt energ'.e krad 't die nodig is om dingen te laten bewegen en9rglebronnen grond Sloll en wailruit me n energie kan op wekken [aardolie . steenkool, aa rdga s, e nzovoorts) sto lle n in wilsmiddelen waardo or de was mooi wit wordt grote ba k waa rin je gla s dat ge e n stal iege ld algen
aroombom
aroomce nlfafe ol
Tijd schri ften: In formatie-reeks. no.ê-Oos ko stbaar drin kwater. no.6 2· Hoogo \'cns . no.J't-Boren in de Noordzee. no. 106·D e vervuiling van he t water . nc.Lll- waarom fabrieken? no.2 17- De benzinemotor. no. I 27-Geluids hinder. no.s-Elektricheirscen tral e. no. 133· Luchtverontr einiging. nc.lJê -Oûe ten kers. no. 17S·Atoomenergie. oo. 165 · 0 e N ederlandse zeevisserij.
~~~~f. '-hlti en d. Eikenman. ~i,fta~~3r Hel quiz·botk over enerli e. 6H -Bea·l 1\1 ilioubool<jf.llel. 1\14.6·llfn-1 Boerderij. De. anlwoord op vrag. n. 6.1 I Roc-2 De i rate Vint. bLBou·42 Wal df knutwllgfn Thuf"ald n rtotden. bLllrui-40 Modern. vliel!'uiien. 659,6·Car·1 D. ra kt .. esv.e.ce-t Al1ijd , rijs. bLOmi·) /) K. rn. nergie. 644-EIH Europa.n lijn mlli.u . 6l4 ,6·Eur·1 Energit. 644·G....· 1 h rad . F. P Ruiml. ... ar' . 6S 9 . ~ - I,,-1 Klein"old. J . Op.nbaa r , . n o. r. J7S·Klc·1 Klomp. M . G. A Zuinig .ijn m•• • n. ...;.. 644·Kk>- 1 la ngC\'fld. W Df veevuil. r b.laa il. 6 14.6-lan-1 lek. B v. d H•• mili.ub o.l<j.. 614,6 Là ·1 lIill" . J . \'. en W. Kielieh W. s.ink.n cr in, dccl I .. 2. 614 IhI·l " 11 Krul. W. F_ J M. M i l1f uhy g i~n. in Ned. rland. 6146- Kl'\l -1 Krul. W . F_ J _ M Lucht, waler.n grond. Mol {'2-Luch-2 Moe.en!>" ul. P Mens en milieu. 6IJ ·:'> loe·1 Oe bulldo..r sehuifl ... rd.r . _\0.1-:'> tue-1 Muller. J Muller. J In he. spoor , an d. drall int. .\ 0.\ ·\ tu. ·2 S.O.S. Plan. el aarde in I .uar. 6IJ_h, Pac-1 Paeini. A Pende.. . 1'01 De "'''''ullers. bi· PenJ·J I Philippe. J . De gesehied. ni, un de st . ... kool. 677·Phi·2 POOf\\·tifl. R Te hooi . n t. gru . flJ 1-1',.... I r oom·liel. R Vo'Sen hebbe.. holen. 5'11\·1'00,·1 Op d. boerderij. fI.t .l·PnH POlhof. 11. Rivie.en "<' 111.. " hun . ig. n ".•11. . 1\I)'-Pm·1 P<'lhor. H Vuil ",al. r .n vieze luchl. b IJ ,b· P,.. 1 POIhof. H Prcu_sle. , O Flori. de vOlrlV...chrikk. r. .<.I_ Pre·oH Preussler. O Sch. pen HOe&. r. n nu. I>S8,I\-Sehe-1 Schmidl. A, M. G Pluk u n d. p. lI.n. .. f'li S, ·51 Si<.l<.llc. W. D Oyer olic en oliewinning. 1\77·Sid-1 Spra~u. de Camp. I.. Ma.h in...n molor. ... {'SO·Spr-1 1 i::~Cu~..rj ~~dnsi~'~,~ ~·K~~~:~.bewusI I..f n. : 1i~~i~'r I T(>I'. W. De je"ldnalu..rwachl. S70.3-Tol'-1 Top. W. Wij .n h. 1 milieu. 61~ ,6·T"p ·1 Robin"" n. M O. r. ddingsbrigad. u u de H cart. . l>1.Rnhm·.\J J'S -Kle-I (VC.. lul'.in!.) Klein' cld. J Op.n baar '."Ofr. (Vc.. lu)·
lu Y1inr.1 Klein' cld. J. Vuil. 6l ~ Vui a Vreugdenhi!. 0 Na' ..urbeh..r: . d rmoord of .dtb.h oud. 1'oI4.fI ·Vrc-l vreede. M, d. Ro.ond. : al. morg. n d. auloe.n sz ou. u d" ijnen. {, l ~ - Vrc· 1 Wili.m•. J. GrOOt Rijnb... k. 911S . ~ Wi11-1
~e ffl c efl r / ale
~;~~t'~an~ :~~~~0~~~1:~:~~~ ~a~~~~d~~
Insecllciden
kassen
kr'ngloop krmg ioopp8Pfer ku nsl mest
luc"r vefonrfelmgmo milieu mll,euc!ub peulvruChte n planologie
radio·aclleve srof/en fel or mzake n
vUllmSbel/ vvifverbrandlflg soven wa re 'z ufve "ngsm s rall.i~ rl e
wegwel fj maatsc lla PP11
zonnecel zonne paneel
gemaakt stoflen waarmee Inseete n worde n Iledood glazen gebo uwen waarin liet war m ISzod at e r bijvoorb eeld ook In de wInter tom aten kun nen groe ien
~,J~~~n :j~nO!~r~~~k~~:~nr v~~~~at~~"gkg;~~
plaats waar ze vandaan kwame n papie r dat ge maa kt Is van o ud pap ier mes t die niet e o ee e e natuur ma ar in lab rieken wordt gema akt de luc ht Is vuil gew orde n door rook, ga ssen e n stol
~rer~\~ g,"~~tJ~"o~ ;r:'::~~J~rl~r~o~~'m~~~~~
is ge maa kt e en groep mense n die lie t milieu gezo nd prob eert te hOuden
:~:r~~:~fsn:~a~j~~~~~~' ~~~\the~u';iez,,° :rSOj~
ee n nIe uwe stad ol weg wil bou wen alvalsto llen uit ee n atoom ce ntrale die onzichtbare strale n uitze nden winke lS waar ze voedse l l on de r kleu rSlolle n en co nserve rings midde len verkope n man ier van verdelen van de ruimte om je hee n, dus stede n. wege n, kanalen. weiden en zovoort plaa ts waar vuilnis ges tort wordt plaal s Wila r VUIlnISwordt verbran d machine die vuilwater weer sc hoon kan maken ee n ander woord vO Orde ma nie r waa/op wij leven , we kopen van ene e e n als we he t niet mee r nodig he bben ga"t he t In de vuilnis bak meel dat overb1ijlt als Ie bij he t zeve n na hel malen de sc hilletjes van de graan korrels {de ze mele n) e ruit haalt een apparaatje dat e lect /ie lle it opwekt als de lon erop sch ijnt ee n soort verwa rmings rad iator ,d ie warm wordt a ls de zon erop schijnt, d.e warmte kan ie ge b,u iken om je huis mee te verwa rme n
