Rotter:55 h a d b i j a a n k o m s t o p de a a n l e g s t e i g e r v a n de
tot het u i t b r e k e n v a n d e Eerste W e r e l d o o r l o g
B a t a v i e r l i j n aan D e B o o m p j e s zelfs z i j n pas-
directeur van deze stoomvaartmaatschappij,
p o o r t n i e t h o e v e n t o n e n . H i j n o e m d e het een
w a s een v a n d e l e i d e n d e f i g u r e n in de s p i o -
forlunate
nage v o o r d e Entente g e w o r d e n . ' U r a n i u m ' ,
accident,
w a n t geen Oostenrijkse
agent z o u z o achter z i j n a f s p r a a k m e t M a s a ryk k u n n e n k o m e n , o o k n i e t v i a een N e d e r -
a r m l a s t i g e , meest j o o d s e , Oost-Europese e m i -
landse h a n d l a n g e r . S e t o n - W a t s o n n a m z i j n
g r a n t e n e n g e f i n a n c i e r d d o o r het Engelse
intrek e v e n e e n s i n h o t e l W e i m a r , m o g e l i j k in
c o n s u l a a t , w e r d een Secret S e r v i c e B u r e a u . "
afb. 8. In dit schrijfblok (met vloeiblaadje) heeft Seton-Watson in een nauwelijks te ontcijferen telegramstijl verslag gedaan van zijn gesprekken met Masaryk. De aantekeningen vormden de
een k a m e r a a n g r e n z e n d aan k a m e r 1 0 6 . D e
M e t n a m e de Rus D i m i t r y d e Peterson, z o o n
ontmoetingen met Masaryk moeten zo o n o p -
v a n d e Russische c o n s u l - g e n e r a a l , r o n s e l d e
vallend mogelijk hebben plaatsgevonden.
h i e r N e d e r l a n d e r s v o o r ' k a r w e i t j e s ' in D u i t s -
O v e r d a g h e b b e n de h e r e n in h u n k a m e r s i n
land.
het g e h e i m o v e r l e g g e v o e r d . T i j d e n s het d i n e r
W a t tussen M a s a r y k e n S e t o n - W a t s o n b i n n e n
personen in de Entente
e n b u i t e n ' W e i m a r ' is b e s p r o k e n , heeft d e
te laten bezorgen.
z u l l e n z i j e l k a a r g e m e d e n h e b b e n en geen b l i j k h e b b e n g e g e v e n e l k a a r te k e n n e n . Spionnen loerden b i j w i j z e van spreken van a c h t e r de g o r d i j n e n . H e t W i t t e H u i s s t o n d p a l aan d e o v e r k a n t . D a a r v a n d a a n k o n e e n i n f o r m a n t v a n Generall
G n e i s t z o n d e r veel
m o e i t e een b l i k w e r p e n o p het k o m e n en g a a n i n en r o n d h o t e l W e i m a r . 's A v o n d s na het i n v a l l e n v a n d e d u i s t e r n i s b e g a v e n d e t w e e z i c h o p straat en w a n d e l d e n naar Seton-Watsons z e g g e n al discussiërend m i j l e n ver over d e R o t t e r d a m s e k a d e n . " G a a n d e langs d e N i e u w e M a a s z i j n z i j zeker ook de nabijgelegen Boompjes opgelopen, de straat w a a r v a n d e l a n d k a n t b e b o u w d w a s m e t k a n t o r e n en k o f f i e h u i z e n . W i s t M a s a r y k dat o p n u m m e r 8 3 a het fc.u./f. Konsulat v a n O o s t e n r i j k - H o n g a r i j e huisde? Z o ja, h i j z a l het n i e t b e z o c h t h e b b e n e n m e t een Engelsm a n aan z i j n z i j d e zal h i j er m e t een b o o g o m h e e n z i j n g e l o p e n . O o k z u l l e n ze langs n u m m e r 7 6 g e k o m e n z i j n , een k a n t o o r p a n d w a a r o p een v a n d e d e u r e n s t o n d v e r m e l d : 7 6 c , Tinsley, Steamship
108
i n d e r t i j d o p g e r i c h t v o o r het t r a n s p o r t v a n
R.B.,
Comp
vertegenw.
Uranium
Ltd. R i c h a r d B o l t o n Tinsley,
basis voor het memorandum dat Seton-Watson opstelde om bij alle verantwoordelijke bewinds-
E n g e l s m a n in een a a n t e k e n b o e k j e o p g e s c h r e v e n . Terug i n L o n d e n heeft h i j d a a r een m e m o r a n d u m o v e r o p g e s t e l d . In z i j n s a m e n v a t t i n g v a n het b e s p r o k e n e s c h r i j f t h i j c o n s e q u e n t o v e r M a s a r y k als My
jw-lxxiie >•
informant.
{Archiv Masarykova ustavu (Archief van het Masaryk-
V
.
i
instituut Praag)
Hij
heeft o p M a s a r y k s u i t d r u k k e l i j k v e r z o e k nergens in het m e m o r a n d u m d i e n s n a a m g e n o e m d . M a s a r y k w a s b e g o n n e n een n o g a l r o o s k l e u r i g b e e l d te schetsen v a n de s t e u n d i e h i j i n Praag o n d e r v o n d e n z o u h e b b e n . H i j z e i z e k e r te z i j n v a n d e i n s t e m m i n g v o o r zijn o n d e r n e m i n g van alle middenklassenpart i j e n en d e h e l e j o n g e r e generatie.''* V e r v o l gens heeft h i j S e t o n - W a t s o n z i j n ideeën v o o r gelegd: z o u d e n de strijdende partijen tot b e z i n n i n g k o m e n e n een w a p e n s t i l s t a n d s l u i t e n , d a n zat er v o o r B o h e m e n n i e t m e e r i n d a n a u t o n o m i e in een g e f e d e r a l i s e e r d e H a b s b u r g s e staat. S e t o n - W a t s o n a n t w o o r d d e d a t l o r d Kitchener, d e Britse m i n i s t e r v a n O o r l o g , een l a n g e , m i n s t e n s d r i e jaar d u r e n d e , o o r l o g v o o r z a g . In dat geval z o u d e n de c e n t r a l e m a c h t e n v e r s l a g e n k u n n e n w o r d e n . " ' Italië zou daarbij behulpzaam blijken door spoedig
d e z i j d e v a n d e Entente te k i e z e n e n h e t
v a n d e staat d i e h e m v o o r o g e n s t o n d ,
z w a k opererende Oostenrijk-Hongarije was
bestaande uit B o h e m e n , Moravië, Tsjechisch
al in d e b e g i n f a s e een b l o k aan het b e e n v a n
Silezië, het S l o w a a k s e d e e l v a n H o n g a r i j e , en
de Duitsers gebleken. Tsjechische
het n o g o o s t e l i j k e r g e l e g e n Roethenië, het
subversieve
acties z o u d e n h u n t o c h al b e p e r k t e m i l i t a i r e
laatste o m een g e m e e n s c h a p p e l i j k e grens m e t
s l a g k r a c h t v e r d e r k u n n e n v e r z w a k k e n . In d e
R u s l a n d te v e r k r i j g e n . " O n d a n k s z i j n z o r g -
organisatie van dit verzet, lijdelijk of g e w a -
v u l d i g e a f w e g i n g e n w a s het n i e t te v e r m i j d e n
p e n d , z a g M a s a r y k v o o r z i c h z e l f een rol w e g -
dat b i n n e n dit c o n c e p t t o c h e n k e l e w e z e n l i j k
g e l e g d . H i j g o k t e e r o p d a t een a f k a l v e n d
van de Slavische m e e r d e r h e i d a f w i j k e n d e
Oostenrijk-Hongarije uiteindelijk ook de m i l i -
m i n d e r h e d e n een t h u i s m o e t e n z i e n te v i n -
taire neergang van D u i t s l a n d z o u i n l u i d e n ,
d e n , o n d e r w i e D u i t s e r s in d e Sudeten-
m e t als u i t k o m s t het d o o r h e m e n v e l e
g e b i e d e n e n H o n g a r e n in z u i d e l i j k S l o w a k i j e .
Tsjechen z o gewenste uiteenvallen van de
In d e b e g i n f a s e v a n de o o r l o g h a d d e n d e
Vielvöll<erstaat.
Tsjechen h u n h o o p op Rusland, de enige
D e kriskras d o o r M i d d e n - E u r o p a s t r o m e n d e
Slavische g r o o t m a c h t , gesteld. H o e w e l d e
rivieren volgend, waar m o g e l i j k rekening h o u d e n d m e t d e soms c o m p l e x e e t n i s c h e l i j n e n en d e e c o n o m i s c h e l e v e n s v a t b a a r h e i d m e e w e g e n d , schetste M a s a r y k d e c o n t o u r e n
Russen in n o o r d e l i j k O o s t - P r u i s e n al in d e eerste w e k e n een g e v o e l i g e n e d e r l a a g t e g e n d e D u i t s e r s h a d d e n g e l e d e n i n de slag b i j T a n n e n b e r g , w a r e n ze in het z u i d e n , i n
109
t/1 RotterI -O
G a l i c i ë , i n de strijd m e t d e H a b s b u r g s e t r o e pen succesvoller. H u n a a n w e z i g h e i d r o n d Krakow deed vele Tsjechen h o p e n dat de Russen kans z o u d e n z i e n B o h e m e n b i n n e n te t r e k k e n . In Praag c i r c u l e e r d e een p a m f l e t m e t een - al of n i e t g e f i n g e e r d - m a n i f e s t v a n d e tsaar aan d e B o h e e m s e n a t i e , w a a r i n h i j d e T s j e c h e n een z o n n i g e t o e k o m s t o n d e r Russische h o e d e v o o r s p e l d e . W i e k o n t o e n b e v r o e d e n dat het h e l e t s a r e n g e z i n v i e r jaar later niet m e e r in leven z o u z i j n , v e r m o o r d d o o r d e b o l s j e w i e k e n ? Tegenover SetonW a t s o n liet my informant
merken ernstige
b e d e n k i n g e n te h e b b e n t e g e n e e n te n a u w e b a n d m e t het a u t o c r a t i s c h b e s t u u r d e t s a r e n r i j k . O p v a l l e n d is d a t h i j i n 1 9 1 4 n o g w e l een vorst aan het h o o f d v a n z i j n c o n c e p t heeft g e d a c h t , m a a r een Russische g r o o t h e r t o g als B o h e e m s k o n i n g a c h t t e h i j o n g e w e n s t al w a s het m a a r o m d e g r o t e D u i t s e m i n d e r h e i d b i n n e n d e d o o r h e m g e d a c h t e g r e n z e n te o n t z i e n ; h i j d a c h t aan een D e e n o f e e n Belg.''" N e d e r l a n d h a d t o e n a l l e e n m a a r een p r i n s e s j e v a n v i j f v o o r h a n d e n ; Juliana. H a d d e n w e een p r i n s g e h a d d a n z o u h i j z e k e r een s e r i e u z e k a n d i d a a t z i j n g e w e e s t . Tenslotte h a d d e n de V e r e n i g d e N e d e r l a n d e n in 1 6 2 1 na d e catastrofe o p de W i t t e Berg g e n e r e u s asiel v e r l e e n d aan de laatste o n a f h a n k e l i j k e B o h e e m s e k o n i n g , Frederik V v a n d e Palts, o o k d e ' W i n t e r k o n i n g ' g e n o e m d . ' ' D e r e v o l u t i e s in R u s l a n d e n D u i t s l a n d , het v i g e r e n d e systeem in A m e r i k a en het g e g r o e i d e o n t z a g v o o r professor M a s a r y k h e b b e n d e T s j e c h e n in de l o o p v a n d e o o r l o g v a n h u n m o n a r c h a l e ideeën a f g e b r a c h t . Na twee dagen en nachten van intensief o n d e r h o u d v o e r Seton-Watson t e r u g naar
110
L o n d e n . V a n het m e m o r a n d u m o p g e s t e l d aan d e h a n d v a n d e g e s p r e k k e n m e t my
informant
m a a k t e h i j een a a n t a l kopieën. Eén g i n g naar
afb. 9. Afgezien van de naam van een straat in Hodonin is er in Tsjecfiië mets wat venwijst naar de man die zoveel heeft bijgedragen aan Masaryks New Europe.
G e o r g e C l e r k o p het m i n i s t e r i e van B u i t e n -
Het enige monument dat aan Seton-Watson is gewijd
landse Z a k e n e n één naar Frederick W h i t e ,
staat in Slowakije, in het stadje Ruzomberok.
M P v o o r de L i b e r a l Party e n s a m e n m e t Seton-Watson o p r i c h t e r v a n het b l a d The New
Europe.
(collectie auteur)
Professor V i n o g r a d o v i n O x f o r d
b e l o o f d e een e x e m p l a a r b i j Sazonov, z i j n m i n i s t e r v a n B u i t e n l a n d s e Z a k e n in Sint
van de Engelsman g i n g Masaryk o p kamer
Petersburg, te z u l l e n a f g e v e n .
1 0 6 z i e k n a a r bed."'' T o e n h i j na e n i g e t i j d
Een t w e e d e b r i e f v o o r Ernest D e n i s h a d M a s a r y k z e k e r h e i d s h a l v e aan
Seton-Watson
m e e g e g e v e n o m v a n u i t L o n d e n naar Parijs d o o r te s t u r e n , e e n v e i l i g e r w e g d a n v i a België. M a s a r y k v r o e g d e b e v r i e n d e slavist b i j d e Franse m i n i s t e r v a n B u i t e n l a n d s e Z a k e n Delcassé z i j n i n v l o e d aan te w e n d e n o m v o o r h e m , o n d e r d a a n v a n het v i j a n d e l i j k e O o s t e n r i j k - H o n g a r i j e , een sauf-conduit
Ie
b e p l e i t e n . M a s a r y k w i l d e z o w e l naar Frankr i j k als n a a r E n g e l a n d g a a n o m d a a r p e r s o o n l i j k z i j n p l a n aan d e r e s p e c t i e v e r e g e r i n g e n v o o r te l e g g e n . Ernest D e n i s heeft o o k een k o p i e v a n Seton-Watsons m e m o r a n d u m o n t v a n g e n , b e s t e m d v o o r Quai
d'Orsay.
g e z o n d h e i d van de 64-jarige. Na hel vertrek
Al tij-
dens z i j n t w e e d e v e r b l i j f in R o t t e r d a m w a s het d u i d e l i j k d a t b a l l i n g s c h a p een reële o p t i e v o o r M a s a r y k w a s g e w o r d e n . Terugkeer naar Praag na een b e z o e k aan een m o g e n d h e i d in de Entente s t o n d i m m e r s g e l i j k aan su'icide. In z i j n m e m o i r e s s c h r i j f t h i j : ' . . . o o k v o o r p o l i t i c i is d e hals een z e e r d i e r b a a r l i c h a a m s deel...'."'» H e l intensieve overleg met de veel jongere Seton-Watson i n e e n o m g e v i n g w a a r z i j perm a n e n t b e d a c h t m o e s t e n z i j n o p een o n g e wenste confrontatie had gevolgen voor de
w a s h e r s t e l d , heeft h i j in R o t t e r d a m n o g enkele ontmoetingen gehad, onder andere m e t A b r a h a m Isaac K a s t e l i a n s k i , e e n u i t Sint Petersburg a f k o m s t i g e Russische j o o d , e n e e n gelijkgestemde intellectueel die geen o n b e k e n d e v o o r M a s a r y k w a s ; z i j h a d d e n naar zijn zeggen contact o p politiek literair n i v e a u . " Kastelianski was namens de Colonisation Uranium
Association Steamship
lewish
in d i e n s t b i j d e
Company
en tot de oor-
l o g uitbrak, h i e l p en b e g e l e i d d e hij uit OostE u r o p a a f k o m s t i g e , meest j o o d s e , e m i g r a n t e n naar het L a n d v e r h u i z e r s h o t e l aan d e B r e d e H i l l e d i j k o f rechtstreeks naar d e plaats v a n v e r t r e k aan d e M a a s h a v e n . " ""' T o e n d e Britse m a r i n e s p o e d i g na het u i t b r e k e n v a n de o o r log overging tot confiscatie van schepen van Uranium,
w e r d zijn werkterrein binnen de
o r g a n i s a t i e v e r l e g d naar d e Britse g e h e i m e d i e n s t . M a s a r y k heeft h e m n i e t aan
De
B o o m p j e s g e s p r o k e n , m a a r in h o t e l W e i m a r , w a a r s c h i j n l i j k o p zijn kamer. Al h a d d e n z i j het a l l e e n m a a r o v e r l i t e r a t u u r en p o l i t i e k , d e o n t m o e t i n g m e t een i n f o r m a n t v a n d e Entente w a s in d i e o m g e v i n g r i s k a n t . U i t e e n b r i e f v a n Kastelianski aan M a s a r y k - z i j z o u d e n contact b l i j v e n h o u d e n - blijkt dat Masaryk
zelfs R.B. Tinsley, d e l e i d e n d e Britse s p i o n i n R o t t e r d a m , heeft ontmoet."'"' Er bestaat g e e n d o c u m e n t a t i e over, m a a r t o e n m o e t al z i j n b e s p r o k e n h o e het Engelse c o n s u l a a l een b i j drage in Masaryks plan kon leveren. In z i j n o o r l o g s m e m o i r e s schreef M a s a r y k d a t het i s o l e m e n t in H o l l a n d h e m g e l e g e n h e i d gaf l o l k a l m e o v e r d e n k i n g en l o l e e n a f w e g i n g w e l k e o p d r a c h t e n h i j z i c h in d e naaste t o e k o m s t m o e s t s t e l l e n . D e g e d a c h t e n i s aan jan Amos
Komensky
( C o m e n i u s ) , b e g r a v e n in
N a a r d e n , v e r d r e e f e l k e t w i j f e l aan z i j n u i t e i n d e l i j k e d o e l : de v r i j m a k i n g van het T s j e c h i sche v o l k . " H i j n o e m d e z i j n m i s s i e Komenského
Ksaft
(het t e s t a m e n t v a n C o m e n i u s ) . "
M a s a r y k heeft z o n d e r de speciale aandacht
111
R o t t e r I ,»tarf*r van Ceneralkonsul
G n e i s t g e w e k t te h e b b e n
R o t t e r d a m k u n n e n v e r l a t e n , h o e w e l h i j het g e v o e l h a d dat h i j t i j d e n s z i j n v e r b l i j f in d e g a t e n w e r d g e h o u d e n . ' " H i j reisde v i a e e n o m w e g terug en deed Den Haag, Amsterdam e n B e r l i j n a a n . In d e D u i t s e h o o f d s t a d heeft h i j m e t e n k e l e j o u r n a l i s t e n en s o c i a a l - d e m o c r a t i s c h e p o l i t i c i , o n d e r w i e Karl Kautsky, o v e r de D u i t s e o o r l o g s k r e d i e t e n g e s p r o k e n . Van De Tsjechische Maffia tot De T s j e c h o slowaakse Nationale Raad Terug in Praag heeft M a s a r y k in s a m e n s p r a a k met enkele verwante partijen zijn plannen v e r d e r u i t g e w e r k t . D e sfeer in B o h e m e n w e r d g r i m m i g e r . Cas w e r d d e f i n i t i e f v e r b o d e n . D e eerder g e n o e m d e C y r i l D u s e k was gearresteerd. Half december ging Masaryk weer op reis, n u r i c h t i n g het z u i d e n , v i a Venetië naar R o m e . W e e r n a m h i j a f s c h e i d van C h a r l o t t e , zijn jongste dochter; de 22-jarige Ol^a g i n g met h e m mee. Het z o u voor niet lang z i j n . N o g meer dan in Rotterdam begaf Masaryk z i c h in R o m e in ' v i j a n d e l i j k e ' k r i n g e n , m e n sen v a n d i v e r s e h e r k o m s t o p d e B a l k a n , d i e h i j al b e t i t e l d e als Z u i d - S l a v e n . Z i j b e c o m mentarieerden zijn programma. Hij vervolgde z i j n t o c h t naar G e n è v e . D a a r b e r e i k t e h e m het a d v i e s n i e t naar h u i s t e r u g te k e r e n . H e t m o e t Edvard Benes g e w e e s t z i j n d i e h e m w e e s o p het gevaar in Praag gearresteerd te w o r d e n . M a s a r y k v o l g d e z i j n raad o p e n vert r o k m e t d o c h t e r O l g a naar L o n d e n . D o o r d e a l g e h e l e o n v r e d e en d e steeds sterkere repressie in het m o e d e r l a n d o n t s t o n d er l a n g z a a m a a n een v o e d i n g s b o d e m v o o r e e n georganiseerd Tsjechisch verzet. D e organisat i e , d i e b e g i n 1 9 1 5 vaste v o r m a a n n a m , k r e e g
112
later de i r o n i s c h b e d o e l d e b i j n a a m ' T s j e c h i s c h e M a f f i a ' . " E d v a r d Benes n a m o o k de w i j k en zette i n Parijs d e Ceska
mafie
op poten
m e t steun v a n T s j e c h e n d i e b u i t e n O o s t e n rijk-Hongarije en Duitsland leefden. O o k in N e d e r l a n d heeft h i j een tak v a n d e o r g a n i s a tie opgezet, daarbij g e h o l p e n d o o r de U r a n / u m k a p i t e i n Tinsley.''" M a s a r y k
was
b i n n e n de 'Maffia' de i d e o l o o g die in talrijke p u b l i c a t i e s o n a f h a n k e l i j k h e i d v o o r de T s j e c h e n en S l o w a k e n aan de o r d e stelde. Naast S e t o n - W a t s o n en Frederick W h i t e w e r d h i j r e d a c t e u r v a n The New
Europe.
In 1 9 1 6 h e b b e n M a s a r y k en Benes s a m e n met de Slowaak M i l a n Stefanfk de 'Tsjechis c h e M a f f i a ' o m g e v o r m d t o t een r e g e r i n g i n b a l l i n g s c h a p , z e t e l e n d in Parijs o n d e r d e n a a m Ceskoslovenska (Tsjechoslowaakse
Narodni'
Rada
N a t i o n a l e Raad). M a s a r y k
f u n g e e r d e e r i n als p r e s i d e n t . H i j b e z o c h t d e ministers van Buitenlandse Z a k e n in Londen
afb. 10.Voor een historisch juistere weergave van de aankomst van l^asaryk in Praag op 21 december 1918 dan op deze prentbriefkaart moet men het vlagvertoon en de folklore even wegdenken. De legionairs waren nog gekleed in de Franse. Italiaanse en Russische uniformen waarin zij gevochten hadden. Veel tijd om te wuiven gunde Masaryk zich niet Hij wilde na meer dan vier jaar afwezigheid snel naar zijn vrouw Charlotte, die opgenomen was in een zenuwinrichting, (collectie auteur)
en Parijs m e t het v e r z o e k ' H a b s b u r g ' n i e t a l l e e n te v e r s l a a n , m a a r o o k het u i t e e n v a l l e n v a n d e D o n a u m o n a r c h i e te b e w e r k s t e l l i g e n . Tevens v r o e g h i j o m e r k e n n i n g v a n d e Tsjechoslowaakse
N a t i o n a l e Raad als r e p r e -
sentatief o r g a a n . In d e l o o p v a n 1 9 1 7 z i j n E n g e l a n d e n F r a n k r i j k hier t o e o v e r g e g a a n . In m e i 191 7 b e g o n d e 6 7 - j a r i g e aan een hachelijke o n d e r n e m i n g . Vanaf
Aberdeen
reisde h i j v i a S c a n d i n a v i ë , c o n f r o n t a t i e s o p zee o m z e i l e n d , naar R u s l a n d , w a a r i n f e b r u a ri d e r e v o l u t i e w a s u i t g e b r o k e n . H i j w i s t d e T s j e c h i s c h e t r o e p e n te b e r e i k e n , z o ' n 5 0 . 0 0 0 uit het H a b s b u r g s e leger g e d e s e r t e e r d e n . H i j w i l d e h e n n a a r het w e s t e l i j k e f r o n t i n Frankr i j k z i e n o v e r te b r e n g e n . N a
veelvuldige
o n d e r h a n d e l i n g e n m e t d e p r o v i s o r i s c h e rege-
r i n g , m e t d e sovjets, m e t z o w e l r o d e n als w i t -
Washington w e r d hij door president W o o d -
t e n , r e i z e n d v a n k a m p naar stad e n o m g e -
r o w W i l s o n o n t v a n g e n . Een jaar t e v o r e n
k e e r d heeft h i j het v o o r e l k a a r g e k r e g e n dat
w a r e n d e VS t o t d e Entente t o e g e t r e d e n en
zij via Vladivostok zouden kunnen terugkeren
n a m e n v o l o p d e e l aan d e s t r i j d . H e t z o u n o g
naar Europa. V e l e m a a n d e n d u u r d e h u n t o c h t
m a a n d e n v e r g e n v o o r W i l s o n d e ideeën v a n
d o o r Siberië, soms v e r l e v e n d i g d d o o r g e w a -
M a s a r y k o v e r H e t N i e u w e E u r o p a t o t de z i j n e
p e n d e c o n f r o n t a t i e s m e t de b o l s j e w i e k e n . Z i j
m a a k t e . I n m i d d e l s m a a k t e d e professor een
z o u d e n Europa b e r e i k e n , e c h t e r l a n g nadat
r o n d g a n g langs T s j e c h i s c h e e n S l o w a a k s e
de wapenstilstand was a f g e k o n d i g d .
gemeenschappen
M a s a r y k z e l f v e r t r o k o p 7 m a a r t 1 9 1 8 m e t het
een m a s s a m e e t i n g in P i t t s b u r g h , e e n stad
Transsiberische s p o o r u i t M o s k o u . V a n a f
gedomineerd door Slowaken. O p 30 juni
V l a d i v o s t o k reisde h i j v i a T o k i o e n V a n c o u v e r
k w a m de v e r g a d e r i n g u n a n i e m tot d e z o g e -
in d e VS, c u l m i n e r e n d in
o m o p 5 m e i in C h i c a g o te a r r i v e r e n , na
n o e m d e P i t t s b u r g h - c o n v e n t i e , w a a r b i j een
Praag ' d e g r o o t s t e T s j e c h i s c h e s t a d ' , w a a r
staat v o o r T s j e c h e n e n S l o w a k e n w e r d g e p r o -
h e m een f e e s t e l i j k w e l k o m w e r d b e r e i d . In
clameerd.
113
RotterI
M a s a r y k , z w a a r g e w o g e n . Bij een v e r g e l i j k i n g met Seton-Watsons m e m o r a n d u m blijkt dat het c o n c e p t , w a a r t o e in h o t e l W e i m a r d e a a n z e t is g e g e v e n , o p e n k e l e c o r r e c t i e s n a i n t a c t is g e b l e v e n . c o n t o van Masaryk w o r d e n geschreven. D a n k z i j z i j n k e n n i s en i n z i c h t e n v o o r a l dankzij zijn bijzondere communicatieve g a v e n , w i s t h i j d e j u i s t e k a n a l e n a a n te b o r e n o m de geallieerde gezagshebbers met grote
over toen Duitse troepen de rest van Tsjechoslowakije bezetten, (uit:Th. H. Locher Tsjechen en Duitsers
Nationale
Raad, m o n d d e d i t uit i n d e s t i c h t i n g v a n d e n i e u w e staat T s j e c h o s l o w a k i j e . N a a f l o o p v a n d e Eerste W e r e l d o o r l o g d r o n g het tot d e d i r e c t i e v a n h o t e l W e i m a r d o o r w e l k e gast in s e p t e m b e r e n o k t o b e r 1 9 1 4 in p r o f . T.G. M a s a r y k g e l o g e e r d en g e c o n f e r e e r d h a d , w e r d een p o r t r e t v a n de eerste T s j e c h o -
O p 2 9 n o v e m b e r 1 9 1 8 k e e r d e M a s a r y k na
d e c e m b e r 1 9 1 8 in Praag a r r i v e e r d e en w e r d
een reis v a n a n d e r h a l f jaar r o n d d e w e r e l d
v e r w e l k o m d als
t e r u g in L o n d e n . K a s t e l i a n s k i , d i e al e n i g e
Uiteraard was Masaryks c o n c e p t met z u l k e
j a r e n d a a r v o o r v a n u i t R o t t e r d a m naar d e
i n g r i j p e n d e g e v o l g e n v o o r de v o l k e r e n v a n
Engelse h o o f d s t a d w a s v e r h u i s d , las het i n d e
Midden-Europa toen nog geen b e k l o n k e n
krant en schreef M a s a r y k d e v o l g e n d e d a g
z a a k . In het Franse Saint-Cermain-en-Laye
een b r i e f , w a a r i n o n d e r a n d e r e d e v o l g e n d e
v o l g d e n m a a n d e n v a n o n d e r h a n d e l i n g e n en
passage: '....There
c o n t r o v e r s e s tussen d e v o o r l o p i g e T s j e c h o -
that autumn
is still
vivid
in my
day in 1914, when
pectedly
met you in a Rotterdam
Cerman
spies,
lege
to witness
labouring
and I feel
of the Czech
I quite liotel,
I hiave liad
the last moments nation.Die
memory
ttie
unex-
slowaakse regering, partijen b i n n e n de
full
B o h e e m s e l a n d e n en l a n d e n v a n de Entente.
of
privi-
of the
Bij het a k k o o r d d a t
na t i e n m a a n d e n d o o r
alle betrokkenen, inclusief de republiek natie
w a s b i j n a g e r e a l i s e e r d t o e n M a s a r y k o p 21
114
'President-Bevrijder'.
beschuldiging baseerde vervalsingen waren. Ze waren in de Oostenrijk-Hongaarse ambassade in Belgrado gefabriceerd (Zbynëk Zeman, The Masaryks, The Making of Czechoslovakia
(Londen
3. Robert W i l l i a m Seton-Watson, The Southern
het h o t e l h a d v e r b l e v e n . In k a m e r 1 0 6 , w a a r
(Amsterdam 1938), kaft voorzijde)
bewees dat de documenten waarop Friedjung de
w a k e n te h e r i n n e r e n . D a n k z i j h e m e n d e
M a f f i a en d e T s j e c h o s l o w a a k s e
zich door de Sudetenduitsers toejuichen. En op 15 maart 1939 was van Masaryks onafhankelijke republiek niets meer
een samenzwering tegen 'Habsburg'. Masaryk
1996), 6 1 , 62.
Slowaak M f l a n Stefanfk geleide Tsjechische
gesloten. Al op I oktober marcheerde de Wehrmochi het Duitstalige Sudetenland binnen, twee dagen later liet Hitier
2. De historicus Friedjung beschuldigde in een arti-
r e g e l m a a t aan d e z a a k v a n T s j e c h e n en S l o m e d e d o o r d e T s j e c h Edvard Benes e n d e
De kaart dateert uit 1938 en is gemaakt voor het Verdrag van München dat op 30 september van dat |aar werd
1. Tomas Garrigue Masaryk, vaak aangeduid als T G M , H o d o n i n 1850 - Slot Lany 1937. kel in de Neue Freie Presse een aantal Sen/iërs van
Een g r o o t d e e l v a n d i t s u c c e s m o c h t o p het
afb. 11. De republiek Tsjechoslowakije, zoals Masaryk die al in 1914 had bedacht. Is hier in volle omvang weergegeven.
NOTEN
slowaakse president opgehangen. Het vertrek w e r d s i n d s d i e n de T o m a s
Masaryk-kamer
genoemd.''-' O f het p o r t r e t i n k a m e r 1 0 6 is b l i j v e n h a n g e n t o e n laat i n d e j a r e n d e r t i g D u i t s e v e r t e g e n w o o r d i g e r s v a n het n a z i b e w i n d h o t e l W e i m a r f r e q u e n t e e r d e n en het V e r d r a g van M ü n c h e n M a s a r y k s l e v e n s w e r k al h a d v e r n i e l d , v e r m e l d t d e g e s c h i e d e n i s n i e t . " T i j d e n s het b o m b a r d e m e n t v a n 14 m e i 1 9 4 0 is het h o t e l v e r w o e s t . H e t g a s t e n b o e k , dat diverse b e r o e m d e n a m e n m o e t h e b b e n bevat, is n o o i t t e r u g g e v o n d e n .
Question
and the Habsburg Monarchy
Slav
(New 'York
1969) 184; 1 ste druk Londen 1 9 1 1 . 4. De Redlichs waren geassimileerde joden die een vooraanstaande rol speelden in de regio. Nathan was een kaiserlicher
Cutsinhaber
en beheerde in
die hoedanigheid namens keizer Frans Josef een uitgestrekt grondgebied. Een prominente telg uit de familie was Jozef, met wie Masaryk nog na de Eerste Wereldoorlog , toen deze Jozef Oostenrijks minister geworden was, in contact is gebleven. 5. Karei C a p e k , Hovory s T.C.Masarykem ken met TC.Masaryk],
[Gesprek-
(Praag 1990, editie C e s k o -
slovensky Spisovatel Praha (CSP) Spisy XX), 13; 1ste uitgave Praag 1936. 6. In 1899 werd het lichaam van een vermoord Tsjechisch meisje aangetroffen. De zwakbegaafde Leopold Hilsner werd in dit verband gearresteerd. De joodse achtergrond van deze man veroorzaakte grote o p w i n d i n g bij vele Tsjechen. Het zou namelijk o m een rituele moord gaan. Het bijgeloof dat joden het bloed van christenkinderen bij de bereiding van de matzes voor Pesach gebruikten, werd zelfs in sommige intellectuele kringen nog serieus
O o s t e n r i j k , w e r d o n d e r t e k e n d heeft d e s t e m
genomen. Masaryk mengde zich niet in de schuld-
v a n p r e s i d e n t W i l s o n , en v i a h e m d i e v a n
vraag. Hij stelde wel openlijk de antisemitische
115
RotterI
hetze en het wijdverbreide bijgeloof aan de kaak,
[Ausgleich)
hetgeen hem vele vijanden bezorgde. Zelfs studen-
Hongaren. Aan dezen werd een grote mate van
Wort gesagt, weil sie nicht lügen könnte, wenn sie
ten attaqueerden hem en collega's keerden zich
zelfstandigheid toegestaan. Slechts de ministeries
verhort würde, auch nicht meinen Kindern.
van hem af. De aanvankelijk uitgesproken d o o d -
van Buitenlandse Zaken, O o d o g en Financiën ble-
Duitse auteur, wiens werkelijke naam Emil Cohn
de maatregelen zijn ingevoerd. Naar Duitsland
straf is Hilsner mogelijk door Masaryks optreden
ven in Wenen. Alle overige departementen werden
was, kon het boek in 1935 bij het Amsterdamse
mocht alleen in het Duits worden geschreven.
bespaard gebleven.
gesplitst.
Q u e r i d o in hun afdeling £x;7/(ferafur laten verschij-
Geheimschrift was bij vele landen taboe (Archief
7 ToenVaclav Hanka (1791-1861), taalkundige,
9. Dagmar Perman, Tllie shaping
nen. Ludwig (1881-1948) werd geroemd o m zijn
van het Museum voor Communicatie te Den
bibliothecaris en uitgever van Oudslavische tek-
vafc State (Leiden 1962) 13.
sten, in 1818 de vondst bekendmaakte van m i d d e l -
10. T.G.Masaryk: Svëtova revoluce
eeuwse Tsjechische poëzie in Dvür kralové nad
vaice
Labem (Königinhof an der Elbe), wekte het bericht
de oorlog 1914-1918] (Praag,1925) 10.
een golf van enthousiasme onder de Tsjechische
11. Karei C a p e k , Hovory
bevolking die zich toen voorzichtig begon te ontworstelen aan de alomtegenwoordige Duitstalige dominantie. De gedichten, bekend geworden als het 'Königinhofer Handschrift' {Kratovédvorsky rukopis)
werden in diverse talen vertaald en
Dvoi'ak heeft er vier getoonzet. De hoogleraar en filoloog lan Gebauer (1838-1907), specialist in het Oudtsjechisch, kwam na grondig onderzoek tot de conclusie dat de manuscripten vervalsingen waren en zette zijn bevindingen op papier. Masaryk, die ook die mening was toegedaan, bracht Gebauers artikel in zijn blad Athenaeum
in 1886 in de o p e n -
baarheid. Niet alleen de pers ook oen deel van het professorenbestand keerde zich tegen hem met het gevolg dat Masaryks aanstelling tot volwaardig professor in de filosofie aan de Praagse universiteit voor lange tijd werd uitgesteld. Hoewel uiteindelijk onbetwijfelbaar is komen vast te staan dat Hanka of iemand in zijn omgeving de gedichten had geschreven, worden deze ook nu nog gezien als Tsjechisch cultureel erfgoed en prijkt Hanka's naam nog steeds op de gevel van het Nationaal Museum op de kop van het Wenzelplein. 8 . Na de verpletterende nederlaag in de slag bij Königgratz (t5J.:Hradec Kralové) in 1866 tegen de Pruisen waren de Habsburgers zo in het defensief gedrongen dat zij bereid waren tot een schikking
116
met de binnen het rijk revolterende
1914-1918
of the
Czechoslo-
za valky a ve
[De Wereldrevolutie tijdens en in
habe auch meiner Frau von meinem Vorhaben
kein
De
26. In de 'Dienstorders betreffende den Post- en Telegraafdienst' staat onder het hoofd Mededelingen van augustus 1914 dat er per land beperken-
biografieën van contemporaine en historische per-
Haag).
soonlijkheden.
27. T C . Masaryk, Svëtova' revoluce,
17. Karei Pacner, Ceskoslovensko: sluzbach,
Ve
zvlastnich
21.
28. De Nieuw
Amsterdam
15.
was ingericht voor 440
eersteklas-, 246 tweedeklas- en 2 2 0 0 derdeklaspas-
18. Vojtëch Benes (1878-1951), onderwijzer en
sagiers (G.|. de Boer, 125 jaar Holland
12. T.G. Masaryk, Svëtova'revo/uce, 13.
politieke activist voor de Tsjechische zaak, was de
Lijn (Alkmaarl 998). Voor de overtocht, vertrekda-
13. Karei Racner: Ceskoslovensko,
oudere broer van Edvard Benes, die naast Masaryk
tum 12 september 1914, waren 751 eersteklas-,
s T.C.Masarykem, Ve
155.
zvlastnich
Amerika
tijdens de Eerste Wereldoorlog het Tsjechische ver-
675 tweedeklas- en 364 derdeklasboekingen
sten]. Vol. 1, 1914-1939 (Praag 2002) 19, 2 0 .
zet leidde en later de tweede president van
(Stadsarchief Rotterdam, Passagierslijsten
14. Rudolph Garrigue (1822) was een uit Dene-
Tsjechoslowakije w e r d .
29. Prof.Dr.W.KIinkert, 'CSIII, wachter van den
sluzbach
[Tsjechoslowakije: In uitzonderlijke d i e n -
19. Karei Pacner, Ceskoslovensko: sluzbach,
brandverzekeringsmaatschappij Cermania.
20. Ph. Dr Dagmar Hajkova, 'Cesty s tajnym
Kroniek
toedoen van zijn dochters, meisjes met een grote
poselstvim: "revolucnf k u r y r i " [Reizen met een
2012). Zie ook Edwin Ruis, Spionnennest
culturele, vooral muzikale, belangstelling, kreeg
geheime opdracht: "revolutionaire couriers"]', i n :
1918 {feerwerd
het ouderlijk huis aan de 17th Street Eastside een
Cestovanf
30. T.G. Masaryk, Svëtova revoluce,
rol in het ontluikende culturele klimaat van N e w
reizen van Tsjechen en Polen in de 19de en 20ste
York. Chadotta (1850) had pianiste w i l l e n w o r d e n ,
eeuw] (Praag 2008) 173.
maar heeft haar studie - zij bezocht onder meer
2 1 . Karei Pacner, Ceskoslovensko:
Door
het conservatorium in Leipzig - voortijdig afgebroken. Esperanza (1863) voltooide wel haar opleiding en w e r d , evenals een andere zuster. Allee, zangpedagoge. De wortels van de Garrigues voeren terug tot Franse Hugenoten. Waarschijnlijk dankzij
sluzbach,
Ve zvlaStnich
Staat. Spionnen en informanten in, voor en tegen
marken afkomstige boekhandelaar die zich in New York had opgewerkt tot directeur van de grote
Nederland, 1914-1918' i n : De Grote
22.
Cechü
a Polakü v 19. a 20. sto/ef('|Het
1914-1918,
respondentie met Masaryk beschreven i n : Robert Ve
zvlastnich
W i l l i a m Seton-Watson, Masaryk
in England
(Cambridge 1943); voor de betreffende passage zie
22 en 2 3 .
22. Dagmar Hajkova, 'Cesty s tajnym poselstvim',
p. 54.
173.
32. Gegevens afkomstig uit het Archief van het
23. Zbynëk Zeman, The Masaryks,
173. Jan Masa-
Museum voor Communicatie te Den Haag. 34.
na de communistische coup in 1948 is hij uit het
35. T G . Masaryk, Svëtova revoluce,
van de Ellis Island Foundation)
raam van zijn kantoor geduwd of gesprongen.
36. RW. Seton-Watson, Masaryk
2 4 . Karei C a p e k , Hovory
37. Ibidem, 4 1 .
15. Gegevens afkomstig van het Masarykinstituut
157; en TC.Masaryk, Svétova revoluce,
{Masarykuv
25. Henry W i c k h a m Steed, Through
üstav a Archiv)
16. Emil Ludwig, Cesprache mann und Denker
in Praag. mit Masaryk,
Slaats-
(Amsterdam 1935) 174: tch
16.
31 Seton-Watson heeft zijn ontmoetingen en cor-
33. R.W. Seton-Watson, Masaryk
zo ook in 1914. (Passagegegevens in het archief
1914-
2012), 64.
Buitenlandse Zaken van Tsjechoslowakije worden;
ranza op latere leeftijd bijna jaarlijks naar Europa,
Oorlog,
Deel 23 (Aspekt, Soesterberg,
ryk zou na de Tweede Wereldoorlog minister van
de ruime nalatenschap van haar vader r e i s d e Espe-
HAL.)
1892-1922
s T.C.Masarykem,
156,
15.
thirty
years
(Londen 1924) Vol. II, 42 t/m 44 en
TC.Masaryk, Svëtova'revo/uce, 14.
in England, 3 7 .
Ibidem.
38. Zbynëk Zeman, Tïie Masaryks, 39. Z.A.B. Zeman, The break-up Empire
1914-1918
^londen,^9b^)
15.
in England, 40. 68.
of the
Habsburg
78 -80.
40. M.M.S. Feringa en H.A. Voet, De
stadsdrie117
Rotter^
^artwiie^iM
-O
hoek, deel 4. (Rotterdam 1994).
historisch archief in Praag). Brief door Kastelianski
4 1 . Zbynëk Zeman, The Masaryks, 68.
verzonden op 7-11-1915 vanuit de
42. T.G. Masaryk, Svëtova revoluce, 43. R.W. Seton-Watson, Masaryk
Steamship
17.
in England, 38.
Company,
56. Jan Amos Komensky (Moravië 1592-Amsterdam 1670) filosoof, pedagoog en bisschop van de M o r a -
Procureur-Generaal
Amsterdam toevlucht te vinden. 57. T.G. Masaryk, Svëtova revoluce,
Uranium
aan het begin van W O I is overgenomen
door het Engelse consulaat. Zie ook Edwin Ruis, Spionnennest,
50.
odboje
in England, 42-
d e b o u w p u t v a n d e M a r k t h a l te R o t t e r d a m ( C r o t e m a r k t ) . ' T i j d e n s de opgraving d o o r Bureau O u d h e i d k u n d i g O n d e r z o e k Rotterdam (BOOR)
17 en Cestami
is een d e e l v a n d e m i d d e l e e u w s e stad R o t t e r d a m b l o o t g e l e g d : d e w i j k
(Langs de wegen van het verzet! (Praag,
W e s t n i e u w l a n d , d i e in d e v e e r t i e n d e e e u w o n t s t o n d . D e a r c h e o l o g e n
1926) 6, 7.
van de G e m e e n t e Rotterdam v e r z a m e l d e n vele h o n d e r d e n vondsten.
58. T.G. Masaryk, Svëtova revoluce,
18.
59. Jaroslav Kvapil, O cem vim, a mé
45. R.W. Seton-Watson, Masaryk
In 2 0 0 9 en 2 0 1 0 v o n d g r o o t s c h a l i g a r c h e o l o g i s c h o n d e r z o e k plaats i n
bezetting ontvluchtte hij het land o m uiteindelijk in
Uitvoerige rapportage over De Peterson en 'Uranium'. In deze brief staat dat hel personeel van
door G u u s van Breugel"'
vische Broedergemeente. Na de Oostenrijkse
port van de Rotterdamse recherche met een
DE
OPGRAVING MARKTHAL
Masaryk in ballingschap in Londen.
1553G049: brief van de Hoofdcommissaris van in Den Haag van 1-12-1914. Bijgevoegd een rap-
EEN G L I M P V A N M I D D E L E E U W S E L O K A L E Z E G E L C U L T U U R U I T
Boompjes, Rotterdam naar
44. Stadsarchief Rotterdam, politiearchief politie van Rotterdam aan de
ROTTERDAMS OUDSTE CONTRAZEGEL
Uranium
[Wat ik erover
O v e r d e r e s u l t a t e n v a n het o n d e r z o e k z i j n t w e e w e t e n s c h a p p e l i j k e r a p -
vzpominky
weet, en mijn herinneringen],
portages verschenen.'
deel 1
(Praag 1932). In een schotschrift uit de jaren tachtig
43. 46. T.G. Masaryk, Svëtova revoluce, 47. R.W. Seton-Watson, Masaryk
14.
in England, 44-
45. 48. Ibidem, 45. 49. Na de slag op de Witte Berg, waarbij het Habsburgse leger de opstandige Tsjechische adel vernietigend had verslagen, startte Oostenrijk een groot-
van de negentiende eeuw werd de groep van jonge
afb. I. Het contrazegel op
medestanders en bewonderaars van Masaryk aan-
vier keer ware grootte, na
geduid met de naam Maffia, een naam die als ere-
beeldbewerking. In het
titel werd overgenomen - Kvapil maakt een verge-
midden is nog het restant
lijking met de Nederlandse 'geuzen'. Vandaar dat
van een perkamenten
jaren later het Tsjechische verzet tijdens de Eerste
zegelstaart zichtbaar,
Wereldoorlog met Tsjechische Maffia werd aange-
(foto CBG)
scheepse vervolging van prominente Tsjechen met
duid.
afwijkende denkbeelden, in het bijzonder o p reli-
60. G.D. Andeweg, 'Rotterdam: Vrijplaats voor
gieus gebied, zoals de protestantse Broeder-
kopstukken en sympatisanten van de "Tsjechische
gemeente. Tsjechische taal en cultuur werden uit-
maffia" tijdens de Eerste Wereldoorlog',
gebannen. 'Pobêlohorska doba' (de periode na de
Jaarboekje
Witte Berg) is een metafoor voor de zwartste perio-
6 1 . Vojensky historicky archiv v Praze; brief door
de uit de Tsjechische geschiedenis. Masaryk heeft
Kastelianski verzonden op 30-11-1918 vanuit zijn
er in zijn publicaties meermaals naar verwezen.
verblijfplaats in Kensington, Londen.
50. T.G. Masaryk, Svëtova revoluce, 1 1 .
62. M M S .
5 1 . )an Herben, TC.Masaryk
hoek
{Praag 1946) 146.
Rotterdams
200^, 325, 326.
Feringa en H.A. Voet, De
stadsdrie-
52. T.G. Masaryk, Svëtova revoluce, 17.
63. O p 30 september 1938 besloten Hitier,
53. Stadsarchief Rotterdam, Politie-archief: Vreem-
Mussolini, Chamberlain en Daladier in München
delingenregister, band 3380.
buiten de Tsjechoslowaakse regering o m dat de
54. Cees Zevenbergen,Toen zij uit Rotterdam trokken (Zwolle 1990), 92 e.v.
ver-
Sudetengebieden aan Duitsland afgestaan moesten worden.
55. Vojensky historicky archiv v Praze (Militair
118
119
