december 2008 het houtblad
8
4de gymna sium amsterdam
ad interim met perm anente k waliteit Tijdelijk mag je het van de architect niet noemen, maar verplaatsbaar wel. Het 4de Gymnasium in Amsterdam geeft een hele nieuwe uitstraling aan wat vroeger wel geringschattend unitbouw werd genoemd. Met een blikvangende louro preto gevel.
december 2008 foto’s: www.johnlewismarshall.com
het houtblad
9
Nederland kenschetst zich door een hoge bevolkingsdruk
bureau hvdn maakte in samenwerking met Ursem Bouw-
Een beschut hof als plek van
en een uitgebreid eisenpakket van zijn bevolking. Dat
groep in Wognum vier jaar geleden al de veel gepubli-
ontmoeting.
betekent dat er constant claims worden gelegd op het
ceerde witte Qubic-studentenwoningen, waarvoor
grondgebruik van ons land. Een gevolg hiervan is dat we
volgend jaar een nieuwe locatie gevonden moet worden.
niet altijd willen of kunnen wachten totdat de geplande
Samen realiseerden zij op IJburg met het IJburg College
voorzieningen in hun definitieve vorm klaar zijn. De
ook al een verplaatsbare IFD-school. Het waren deze
Amsterdamse Houthavens zijn zo’n ‘woest en ledig’
wapenfeiten waardoor beiden de opdracht verwierven
gebied waar de komende jaren het een en ander aan
binnen een jaar het 4de Gymnasium in de Houthavens te
woningbouw staat te gebeuren. De omliggende industrie
tekenen en te realiseren. Hetgeen wonderwel is gelukt.
ziet het in verband met zijn hinderwetvergunning met lede ogen aan. Voordat alle procedures zijn doorlopen en
Ingespeeld Een gebouw neerzetten in minder dan een
afgerond, zal er echter nog wel wat water door de Amstel
jaar is een ontwerp- en bouwtechnische krachttoer, zo
stromen.
erkent ook Albert Herder van hvdn architecten. ‘We zijn
Om het gebied niet braak te laten liggen, staat de ge-
alleen al in ons bureau er continu met circa acht mensen
meente wel verplaatsbare bouw toe. Het Amsterdamse
aan bezig geweest. Ontwerp en materialisatie hadden we
december 2008
foto: de wijs 3d vianen
het houtblad
10
Een verplaatsbaar gebouw op een geleende plek. 1
2 10510 + P
3 2980+vlp
2980+vlp
4 5
doorsnede A-A M
L
K
J
H
G
D
C
B
A
A
6
60
7
MV
8 7200 + P 9 10
11 60
P OS T
begane grond
1e verdieping
Detail. Ursem kwam met de oplossing van de klapgevel.
MV
600x1010 LK
A 2e verdieping
Plattegrond van begane grond en verdiepingen.
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.
afschotisolatie dakbalklaag geïsoleerd / prefab aluminium gezette kap en rand in kleur gecoat hardhouten delen 18x45 mm behandeld met olie lamellen zonwering achter houten gevel kunststof kozijn, naast kozijn kunststof ‘luik’ hardhouten delen 18x65 op regelwerk behandeld met olie ventilatie en verwarming prefab ribbenvloer staalconstructie prefab deel eerst plaatsen, aanwerken, deel omhoog klappen en vastzetten houtskelet binnenspouwblad houten delen 18x65 in schuin vlak akoestisch plafond op regelwerk/ randstrook van gipsplaat incl. behang aluminium kozijn tussen aluminium kozijnen aluminium gezette volkern platen zwart eterboard, 10mm op regelwerk
12 13 3600 + P
14
15
16
0=Peil 17
heeft bijvoorbeeld uitstulpingen, in het vocabulaire van
voorbereiding, omdat onderdelen als schets, plaatje,
de architect ‘rugzakjes’, waar het lekker terugtrekken is
materiaal, gevel en leverancierskeuze in dit geval allemaal
en waar je een goed overzicht hebt op de binnenhof.
gelijktijdig lopen. Inmiddels hebben we veel ervaring met dit soort projecten. Dergelijke projecten kunnen dan ook
Louro preto Meest karakteriserend aan het gebouw is
alleen slagen als opdrachtgever (Esprit, red.), ontwerper
de gevel. ‘De keus voor hout is een directe verwijzing naar
en bouwer optimaal op elkaar zijn ingespeeld. Je bent
de houthavens,’ aldus Herder. De gevel heeft twee
sterk afhankelijk van je partners. Lange besluitvormings-
uitwerkingen. De plint, bekleed met vlakke gekleurde
rondes bij de opdrachtgever zijn er dan ook in een derge-
aluminium panelen, gaat over in de gevel van de binnen-
lijk tempo niet bij.’
hof. ‘De vrolijke, warme kleuren van het aluminium geven het hof een intieme sfeer.’ De louro preto buitengevel is,
Bouwbudget Het 4de Gymnasium had een tijdelijke
als contrast met het aluminium, meer ruimtelijk uitge-
noodvoorziening in het centrum van Amsterdam waar het
werkt en heeft een stoere uitstraling. Onder het kozijn
alras door ruimtegebrek tegen zijn eigen grenzen aanliep.
loopt de gevel 20 cm naar binnen waardoor het beeld van
Voorafgaand aan de definitieve nieuwbouw, werd
twee opeengestapelde arcades wordt gecreëerd wat
besloten tot een tijdelijk gebouw op een andere plek.
maakt dat de gevel niet te zwaar oogt ten opzichte van de
Albert Herder: ‘De ouders stelden echter de eis dat het
plint.
niet een container mocht zijn.’ Die druk en het feit dat het gebouw demontabel en verplaatsbaar zou worden
Klapgevel De houten latten (18 x 65 mm) zijn in de
uitgevoerd, werkte gunstig op zowel de afschrijvingen als
fabriek op de units aangebracht. Dit vroeg echter om een
op het bouwbudget. Het programma van eisen vermeldde
ingenieus systeem om de units, ondanks de doorlopende
een volwaardig gymnasium voor 400 tot 600 leerlingen,
gevel, aan elkaar te verbinden. Bouwer Ursem ontwierp
dat wil zeggen met een aula, scheikundelokalen, media-
hiervoor een zogenoemde ‘klapgevel’: een gedeelte van
theek, studielokalen, gymvoorzieningen en een kantine.
de latten is op de plaats van de unitverbinding op een raamwerk met een scharnier gezet. Na verankering van de
Carré De ontwerpers begonnen met een analyse van de
units kon dit gedeelte omhooggeklapt worden, zodat er
locatie in de Houthavens met zijn water, strand en horeca-
een naadloos gevelbeeld ontstaat.
voorzieningen. ‘Een school moet een hart hebben, een
De open gevelbekleding is op de onderste laag brandwe-
centrale plek voor ontmoetingen. We hebben dat hart zo
rend behandeld met Flame Delay.
transparant mogelijk willen maken, waar je alle bewegin-
In de fabriek is het hout twee keer geolied, waarbij de
gen in het gebouw kunt observeren.’ Het hart werd een
architect bedong dat over vier jaar op het werk nog een
hof, waaromheen het gebouw van 4.000 m2 in carré is
keer te doen. ‘Het hout en de oranje panelen combineren
gelegd. Naast het hof met zitplaatsen zijn er een open
goed,’ aldus Herder. De kleurige aluminium panelen
schoolplein, een sportveld en een achter het onderwijs-
zorgen inderdaad voor een speels gevelbeeld. Omdat de
gebouw geplaatste gymzaal met een grote fitnessruimte.
kozijnen achter de lattengevel toch niet te zien zijn, is
Dit laatste gebouw is overigens afkomstig van elders en
gekozen voor goedkope kunststof kozijnen. Een andere
vindt hier wederom een tijdelijke plaats.
reden hiervoor is volgens de architect dat de bouwtijd bij
In tegenstelling tot de school op IJburg met een traditio-
modulaire bouw vaak te kort is voor de planning en
nele plattegrond van lokalen aan weerszijden van een
productietijd van een traditionele timmerfabriek (mini-
lange gang, koos Herder hier voor een rondgang. ‘In onze
maal vaak 13 weken). Boven de (te openen) rode alumi-
ontwerpen besteden wij veel aandacht aan routing. Wij
nium platen is een lampje aangebracht dat het gebouw ‘s
vinden het belangrijk om interactie te stimuleren, maar
avonds in een roodoranje gloed zet. De zonwering is in
willen dit zeker niet opleggen. De school geeft ruimte aan
het gevelpakket geïntegreerd. Net als bij de integratie van
ontmoetingen, het binnenhof is daar de plek bij uitstek
veel andere voorzieningen is met het oog op hergebruik
voor. Tegelijk is er de mogelijkheid gecreëerd om de
(eventueel in een andere samenstelling) hier al in de
december 2008
ander te ontwijken.’ De omloop op de eerste verdieping
ontwerp en oplevering vergen in het algemeen meer
11
het houtblad
in vijf maanden rond. Projecten met korte tijd tussen
Het louro preto en de kleurige aluminium panelen
december 2008
geven een vrolijk beeld.
het houtblad
12
In plaats van een lange gang met aan weerszijden klaslokalen, kent het 4de gymnasium een omloop.
De uitstulping noemt de architect liefdevol ‘rugzakjes’.
De staalconstructie waaraan de hsb-units verankerd zijn, maakt ook grotere open volumes mogelijk. Hier de aula.
openingen gelaten voor aanzuiging van (verwarmde)
Locatie: Gevleweg Amsterdam Opdrachtgever: Stadsdeel Wester-
lucht. ‘Verse buitenlucht is een groot issue in scholen-
park, Esprit-groep (4degymnasium.nl) Ontwerp: hvdn architecten
bouw,’ aldus Albert Herder. Het ventilatiesysteem is
Amsterdam: Albert Herder, Arie van der Neut, Stijn de Jongh (hvdn.nl)
CO2-gestuurd.
Aannemer: Ursem Bouwgroep Wognum (ursem.nl) Leverancier louro preto: Precious Woods/A. van den Berg Nieuwerbrug a/d Rijn
Modulair Modulair bouwen levert een besparing op
(preciouswoods.nl) Bouwperiode: Mei - oktober 2008 Bouwkosten:
van tussen de vijf en tien procent op de totale proceskos-
€ 4,5 miljoen
december 2008
conceptfase goed over nagedacht. Verder zijn in de gevel
ten. Dat is voornamelijk een gevolg van een structureel
teur Lex Meuldijk van Ursem zegt: ‘Daarbij is ook nog winst te halen uit hergebruik en standaardisatie, al
een centimeter, maar Ursem heeft de techniek inmiddels
verschilt dit sterk per project.’
zo goed onder de knie dat de huidige afwijking vaak niet
De aannemer zet zich in voor een typegoedkeuring voor
meer dan 4 mm bedraagt.’
zijn bouwmethode. ‘De wetgeving op dit vlak loopt een stuk achter de realiteit aan. We kunnen onder architectuur
Flexibel Herder: ‘Het 4e Gymnasium laat zien dat
bouwen met dezelfde kwaliteiten. We willen daarom een
modulair bouwen al lang niet meer synoniem hoeft te zijn
typegoedkeuring voor ons bouwsysteem, zodat we niet
aan eenvormigheid. De methode heeft de laatste jaren
bij elk gebouw opnieuw op locatiegebonden criteria
een grote ontwikkeling doorgemaakt. De school heeft
hoeven te worden getoetst. Door die wetgeving is
zowel op technisch als esthetisch vlak een kwaliteits- en
bijvoorbeeld het neerzetten van wisselwoningen moei-
afwerkingsniveau die vergelijkbaar zijn met permanente,
lijk, terwijl juist deze bouwmethode optimaal flexibel kan
traditionele bouw. Tegelijk is het gebouw in meerdere
inspelen op gebruikerswensen.’
opzichten zeer flexibel. Het is verplaatsbaar en kan zodoende de komende jaren worden ingezet waar dat
Beton De units van Ursem hebben een (10 cm dikke)
nodig is. En het kan vanwege de modulaire opbouw
betonnen vloer, omdat de Nederlandse gebruiker dat nu
eenvoudig worden aangepast aan veranderende gebrui-
eenmaal verkiest. Maar ook een houten vloer is geen
kerswensen, wat de levensduur van het gebouw verlengt.
probleem. De toegepaste houtskeletbouw is integraal
Op tijdelijke plekken kunnen deze modulaire gebouwen
onderdeel van het systeem. De 16.000 m2 grote fabriek in
een goed antwoord geven.’
Wognum bouwt circa acht units per dag volgens een
Het 4de Gymnasium staat op zo’n tijdelijke, geleende
carrouselsysteem. De units zijn min of meer kant-en-
plek: de vergunning is in eerste instantie afgegeven voor
klaar, met alle voorzieningen reeds aangebracht. In het
vijf jaar. Wat er daarna met het gebouw gaat gebeuren is
werk hoeven alleen de aansluitplaatsen van de units, de
nog onbekend. Maar Herder is daar niet somber over.
betonnen koppelstroken, te worden afgewerkt. Een
‘Het gebouw is bekend bij de Dienst Maatschappelijke
staalconstructie vormt de kapstok waaraan de units
Ontwikkeling van Amsterdam. En met de kwaliteiten die
worden verankerd. Dit maakt tevens via de zogenaamde
het heeft, vindt het altijd een nieuwe bestemming.’ •
flatpackmethode grotere open volumes mogelijk, zoals entree en aula’s. De betonvloeren worden met betonfret-
kees de vries
ten aan elkaar geklonken. Doordat de units in de fabriek worden gemaakt, is de eindkwaliteit hoog. De bouwmethode kent alleen haar beperkingen in het formaat van de dieplader. Deze kan maximale units aan van 14,40 m lengte, 3,5 m hoogte en 3,60 m maximale breedte. Meuldijk: ‘Je bouwt in 3D. In
Zie ook de uitgebreide 3D-presentatie
de fabriek is de kwaliteitsstap al gemaakt. In het werk
van dit project op www.houtblad.nl.
heeft de architect een stelruimte te accepteren van circa
het houtblad
13
kortere bouwtijd (soms wel 40%). Commercieel direc-
