Achtergronden van een reis naar Den Haag

de reis van tilman craen naar den haag

Achtergronden van een reis naar Den Haag. Tilman Craen krijgt een officiele opdracht. In het archief van de STATEN VAN HET OVERKWARTIER bevindt zich de declaratie van de kosten van een reis die Tilman Craen1 tussen tweede kerstdag 1607 en 22 februari 1608 naar Den Haag maakte. Wat had iemand uit het Overkwartier van Gelre in die tijd in Den Haag te zoeken2. Sinds de jaren ’80 van de 16e eeuw was er politiek en juridisch immers een breuk ontstaan tussen de zogenaamde Nederkwartieren (Nijmegen, Arnhem en Zutphen) van het hertogdom Gelre, die onderdeel werden van de Republiek der Verenigde Nederlanden, en het Overkwartier, dat deel was blijven uitmaken van de invloedssfeer van de Spaanse koning Philips II en zijn opvolgers. Waarom dan toch deze (en meer) reizen naar het regeringscentrum van de vijandige Republiek ? Het bleek niet te gaan om een privé reis van Tilman, maar één gemaakt op verzoek - of in opdracht van Gedeputeerden van het Overkwartier. Wat weten we over Tilman Craen ? Tilman woonde in Vlodrop. Mogelijk is hij schepen of burgemeester van Vlodrop en Posterholt geweest. In ieder geval stond hij in Roermond bij de bestuurders van het Overkwartier als betrouwbaar bekend. Want waarom zou hij anders uitgenodigd zijn de lange reis naar Den Haag met een dergelijke vertrouwelijke opdracht te maken ? Uit hoofde van vroegere funkties moet hij ook gewend geweest zijn om te gaan met vogels van diverse pluimage, zowel onderweg, in de Schenkenschans, als in Den Haag. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het smeren van diverse contactpersonen in Schenkenschans en Den Haag. Hij was er duidelijk van op de hoogte hoe hooggeplaatste personen en hun ondergeschikten- benaderd konden worden met het oog op een snellere behandeling van zijn opdracht. Volgens zijn verzoek aan Gedeputeerden, gedaan aan het slot van zijn declaratie, hem net als op vorige reizen een dagvergoeding van 15 stuivers te geven, mogen we opmaken dat dit niet zijn eerste reis was, hoewel daarover in het Archief van de Staten van het Overkwartier niets is te vinden. Mogelijk dat het archief van het Kerspel Vlodrop daarover uitsluitsel geeft. In het archief van de Schepenbank Beesel en Belfeld bevindt zich het een uitgebreid verslag van een stel rampokkende soldaten die huis hielden in de omgeving. Naast vele anderen die schade hebben geledenis wordt ook over Tilman gesproken : Het zou op de volgende manier in de courant hebben kunnen staan : BEESEL -10 augustus 1600- Zes soldaten uit Venlo hebben in Beesel een boer genaamd Jacob van Obrouck doodgeschoten. Jan Wolfs, Jan, knecht bij Jacob van Obrouck, Nelis Geerckens, jongen 'op gen beeck' en de vrouwen die bij de beek wonen, zijn getuige geweest van deze onbezonnen actie tegen weerloze mensen. Na dit

1

Is dit dezelfde Tilman welke in Roermond gehuwd blijkt met Maria Bongart (1627) ?(bron : DTB Roermond)

2

Archief Staten van het Overkwartier, RAL toegang 01.001, inv.nr. 827

1


voorval is de klok van de kerk van Beesel geluid en zijn de soldaten ervan door gegaan. Twee van hen zijn tijdens de achtervolging dood geschoten, de andere vier zijn gearresteerd en gevankelijk naar het huis van de koster gebracht, waar ze door de Schepenbode en de koster in verzekerde bewaring werden genomen. De volgende dag heeft de koster hen naar Kessel gebracht. Reeds op 30 juli 1600 had luitenant Adam van Stockum een soldaat en een trommelslager naar Beesel gestuurd met twee brieven. Op 10 augustus is Adam van Stockum met enkele soldaten in Tegelen bij Michael Rijvers gekomen en heeft hier dreigementen aan het adres van Beesel geuit, zoals Arit den Schroer later van Michael vernomen heeft. Vervolgens trekken de soldaten verder in een ware strooptocht. Bijna aan het eind van de lange lijst met vernielingen of erger lezen we : - Bij Tilman Craen een venster stukgeslagen en een lemen wand omgestoten3 Tilman was in de periode mei 1611-januari 1614 betrokken bij een proces dat tegen hem was aangespannen door Johan Loo4. Johan was in zijn goede eer aangetast want Tilman had hem er enige tijd geleden op aangesproken een bedrag van 100 dalers, dat hij bij Juffer Van Baexen t.b.v. het Kerspel Vlodrop had opgenomen (ten behoeve van het betalen van de contributie in 1608 ?) niet had verantwoord. Nadat Loo begrepen heeft dat Craen deze bewering heeft herhaald, eist hij dat Craen zijn beweringen bewijst. Mocht dat niet lukken dan moet Craen (boetvaardig) gehuld in witte linnen kleren met een brandende kaars voor het hoogheilige sacrament5 staan, de armen van Vlodrop als boete 100 gulden betalen en de kosten van het proces op zich nemen. Walraf Schellardt van Obbendorp, heer van Schinnen en Leeuwen (broer van Johan, eigenaar van de Asselterhof te Asselt) verklaart dat hij toen hij in Vlodrop op zijn Hof was, Craen gesproken heeft en bevestigt verder dat de 100 dalers naar Schenkenschans gebracht zijn. Op 18 september 1613 verwerpt Tilman het getuigenis en bewijs dat door Jan Loo is ingebracht : “De gedaagde (Craen) gezien hebbend de getuigenverklaringen, verklaart uitdrukkelijk dat hij met zijn rejectie niemand wenst te beledigen of te kwetsen, het is slechts zijn bedoeling geweest zich te verdedigen. Daarnaast herhaalt hij zijn verklaring dat hij wenst van de door Loo ingediende klacht verlost te worden, want Loo heeft zijn klacht niet kunnen bewijzen. Craen heeft zijn verklaring afgelegd met geen andere bedoeling dan tot voordeel van de naburen, lange tijd heeft hij immers hun belangen behartigd, hij voelde zich daarom verplicht de waarheid te zeggen omdat hij Loo te goeder trouw een kwitantie en geen obligatie heeft gegeven. Van juffer Baexen weet hij overigens niet waar het geld is opgenomen. Getuige Jan Houben (de burgemeester)

3

SB Beesel en Belfeld, inv.nr. 395 (met dank aan Loe Giesen)

4

SB Vlodrop-Posterholt, toegang nr. 01.024A, inv.nr 18

5

altaar in de kerk

2


is te dik bevriend met Loo om een betrouwbaar getuigenis te geven. Toen Houben tot burgemeester was gekozen koos hij Loo tot ergernis van de naburen tot zijn steun en toeverlaat. De harde woorden die tussen Craen en Loo zijn gevallen hebben overigens niet verhinderd dat ze na die tijd samen hebben gegeten, gedronken en geconverseert en zelfs een paard verhandeld, Craen is ook een keer zegsman6 voor Loo geweest.” Contributies Uit de declaratie van Tilman Craen blijkt dat hij de opdracht had gekregen zowel in de Schenkenschans als in Den Haag te onderhandelen over de hoogte van de contributie. De contributie waar hier sprake van is, kunnen we beschouwen als een afkoopsom om brandschatting en plundering en erger te voorkomen.7 De mate waarin de vijandelijke partij contributie kon eisen van inwoners die in feite onder het gezag van de tegenstander vielen, hing af van de relatieve strategische sterkte van beide partijen. De vijandelijke partij diende een goede uitvalsbasis te hebben opdat de cavalerie voldoende raids zou kunnen uitvoeren om de contributie af te dwingen. Ter controle van het platteland van het kwartier van Zutphen gebruikte het Spaanse leger de vestingstad Rijnberk als uitvalsbasis. Toen Maurits Rijnberk in 1597 kortstondig veroverde, verboden de Staten van het kwartier dan ook alle contributiebetalingen aan de koninklijke rendant. Tussen 1601 en 1605 herhaalde dit fenomeen zich.8 Daarna duurde het tot 1633, de definitieve verovering door de troepen van Frederik Hendrik, dat de Spaanse troepen en haar verbondenen, vrij spel hadden in het Zutphense gebied. Daarna was dat voorbij. De plattelandsbevolking werd dus regelmatig lastiggevallen, ruitercompagnieën hielden rooftochten in de dorpen van grensgebieden als de Betuwe, de Meierij, het land van Maas en Waal, het Land van Cuijk en Gelre. Deze streken fungeerden als een bufferzone. Het opleggen van contributies werd door beide tegenstanders toegepast. Echter vanaf de jaren ’90 werd met succes gepoogd door zowel Zuid-Nederlandse als Staatse bestuurders het ongecontroleerde plunderen en bedreigen om te vormen in een meer gecoördineerde vorm van contributieheffing. Voor beide partijen bracht dit duidelijke voordelen met zich mee.9 Op 25 maart 1605 staat er in het Register der Resolutien van de Staten Generaal iets opvallends : Op het schriftelijk en mondeling gegeven bericht van de afgezanten van de Ridderschap en de Steden van het Nijmeegse kwartier dat er besloten was de contributie betaling aan de vijand in het rivierengebied, t.w. Over- en Neder Betuwe en de Tielerwaard, te beëindigen. Maar om de dan dreigende executies voor te zijn moet er in voorkomende gevallen wel weerstand geboden kunnen worden. Omdat het Kwartier van Nijmegen op zich heeft genomen waar nodig redouten10te maken en/of te onderhouden, wil het de daarvoor te maken kosten betalen uit de opbrengst van de aan de vijand

6

arbiter in gerechtelijke kwestie, woordvoerder, bemiddelaar

7

De overheidsinstellingen van Spaans en Oostenrijks Gelre (1543-1795) van A.M.J.A.Berkvens, W.J.H.M.van de Pas en G.H.A.Venner, 207 e.v.

8

citaat uit Griet Vermeesch, 146

9

vrij naar Griet Vermeesch, 77

10

redoute : versterking, schans

3


opgelegde contributies. Voor de bezetting van de versterkingen zijn behalve de Compagnieën van Millinck en Weerdenburgh nog zes Compagnieën benodigd. Er moeten zowel te water als te land wachtposten worden bemand om de vijand af te weren en na te jagen. Verder moeten de boeren er voor zorgen dat schepen en schuiten onder bescherming van forten of oorlogsschepen gelost en geladen worden zodat de vijand het nakijken heeft. De Ambtman van Beesd en Renoy moet worden opgedragen de boeren te bewapenen en te monsteren11 om ze daarna waakdiensten te kunnen laten doen. Als dat geregeld is kan de Contributie worden opgezegd, de correspondentie met de vijand gestaakt en het verbod ingaan op welke manier dan ook iemand van de tegenpartij te huisvesten, op straffe van als verrader te worden bestraft.12 In het archief van de Gelderse Rekenkamer Roermond bevinden zich een aantal rekeningen betreffende de “Contributien int quartier van Nijmmeghen, Lande van Cuijck , Over ende Nederbetouwe, tusschen Maes ende Wael, Rijck van Nijmmegen”, onder andere van Rentmeester Johan van Grootfelt13. De hier bedoelde betreft een deel van het jaar 1604. Intrigerend is het geen hij te berde brengt onder het hoofd : “Anderen ontfanck vanden dorpen ende Innegesetenen des Landts van Cuijck daertoe desen Rendant is gecommitteert bij acte van mijne heeren vande finantien” Hij vervolgt als volgt : “De voorseyde dorperen ende Innegestenen des voorseyde Lants van Cuijck sijn bij sijne Hoocheyt aengeslaegen op 200 ponden ter maent, ende tot betaelinghe vanden Commissaris vande Ammonutie ende Canoners tot Venloe 166 ponden en 10 schillinghen ter maent, aengaende den iersten septembris 1603 vermogens seeckere Ordonnantie in dato den 24e septembris anno voorseyt, daerbij sijne voorseyde Hoocheyt den voorseyde Innegesetenen des voorseyde Lants van Cuijck uyt sunderlinge gratie heeft geaccordeert ende geconsenteert dat deselve sullen volstaen, mits betalende voor hunnen quote inde contributien naer advenant van 200 ponden ter maent van 40 grooten Vlaems ’t pond, in plaetse van 300 ponden, die sij betaelt hebben te vooren, ende dat voorden tijt ende termijn van 12 maenden te beginnen ’t sedert den iersten septembris voorseyt, ende eyndende den lesten augusti 1604, dus hier voorde maenden van junius, julius ende augustus vanden voorseyde 200 £ ende vande 166 £ 10 sch. die deselve apart contribueren tot behoeff vanden voorseyde Commissaris ende Canoniers de somme van ………..£ 10 sch., Ende soo bijde voorseyde acte wordt geordonneert dat de voorseyde Innegesetenen nae expiratie vande voorseyde 12n in plaetse vande voorseyde 200 £ sollen betaelen 300 £ ter maent, dan soe die voorseyde Innegesetenen desselve Lants van Cuijck aen sijne Hoocheyt hebben geremonstreert den grooten overlast die deselve Innegesetenen hebben geleden bij die van het Esquadron der gemutineerde Soldaeten14 ter wijlen deselve hebben gelegen binnen der stadt Grave int leveren vande fouragien, torff, houdt, hoey, stroy ende andere sulcken lasten, Oyck dat sij noch daegelicx aende selve tot Ruremonde maentelicx moeten betaelen van fouragie

11

monsteren : inspecteren

12

Staten Generaal, 1.01.04, inv.nr. 4910

13

GRR, inv.nr.225

14

mutineren : muiten

4


ende serviesgelden, groote penninghen ende andere mennichfuldige Lasten, Oyck dat eenige dorpen vande Contagieuse sieckte desen voorleden sommer bij naest sijn uytgestorven, etc., heeft sijne Hoocheyt den selven Innegesetenen des voorseyde Lants van Cuijck geremitteert ende quytgescholden den achterstel van 100 gulden ter maent, ’t sedert dat het voorseyde Esquadron is gecommen binnen der stadt Roermondt, welcke gratie ende quytscheldinge men henluyden soude laeten genieten, soe lange ende ter tijt toe ’t selve Esquadron aldaer effectuelijcken blijven sall, naaerder blijckende bij de brieven van quytscheldinge in dato den 15e novembris 1604, welcke voorseyde quytscheldinge de Rendant hier nae in uytgeven sall brengen, ende maeckt hier vollen ontfanck vande voorseyde 300 £ ende 166 £ 10 sch. beloopt voorde maenden van september, october, november ende december 1604 de somme van 1.867 £. Tops15 onderscheidt drie fasen in de ontwikkelingsgang van de contributieheffing. Gedurende de eerste twintig jaar van het conflict ging het om een ongecontroleerd en willekeurig brandschatten en roven door vendels van beide partijen. (tot ca 1590) In de tweede fase namen lokale bestuurders de verantwoordelijkheid op zich een bepaalde som geld op te brengen. (ca 1590-1600) In de derde fase voldeden deze bestuurders de betalingen aan de respectievelijke rendanten16 van de beide strijdende partijen, die daarna door een Rekenkamer werden gecontroleerd en met de ter beschikking gekomen middelen een reguliere soldijbetaling mogelijk maakten.17 Een bewijs voor die tweede fase is een stuk in het archief van de Schepenbank van Beesel en Belfeld.18 Op de in Roermond op 5 mei 1604 gehouden kwartiersdag zijn de problemen van de Ridderschap en de steden van het Overkwartier besproken. Besproken zijn bepaalde geschillen die ‘schade en verdriet’ tussen de schepenen en geerfden van verschillende kerspels hebben veroorzaakt. De oorzaak wordt gezocht in “‘besondere exemptien der voorseyde schepenen inde schattingen und personele diensten die sij tegens ihre dagelixsche moeyten und vacatien19 in der affairen van de kerspelen waeren genietende, und oversulx aengemerckt d’ongelijck, abusen, und irthums daer under schuylende, und noe bij den kerspelen und gemeynden in allen concurrentien und noeden toe beter gedient und vorgestande sal konnen und mogen worden”. Daarom is besloten op proef de volgende ordonnantie te laten uitgaan :

15

16

N.J.Tops : De heffing der Spaanse contributiën tot 1635, Groenlo, 1987

rendant : ambtenaar verplicht tot rekening en verantwoording over gevoerd financieel beheer; comptabele, ontvanger

en uitbetaler van openbare gelden, 17

citaat uit Griet Vermeesch : De grenssteden Gorinchem en Doesburg tijdens de geboorte-eeuw van de Republiek (1550-1680), Amsterdam 2006,

142 18

SB Beesel & Belfeld, inv.nr.67

19

vacatie : vergoeding voor ambtelijke bezigheden

5


“

1. Te weten dat in een iegelijcken kerspel naer grootheyt und kleynheyt derselve één off twee persoonen

vande best gequalificeerde und bequaemsten tot betere directie der schattinghen und gemeyner saecken, als sonderlinghen gecommitteerden und opsichtere sollen worden aengestelt, den één uytten Gerichte off Schepenstoel, und van dry anderen door den Geerfden und naebuyren uytter Gemeynden denomineert, auch een deur den Amptman toe erwehlen. Und dieselve met specialen eyde toe verbinden, umb ihres kerspels nuts und welvaert toe suecken, und beforderen, ihren argsten und schaed te waernen naer alle ihre beste weet und vermoghen, 3.

Und demnae die voorsorge te draghen dat die beede und Contributien, soo ordinarisse als extraordinarisse

bij goeden tijde door den Schathefferen sullen worden ingemaent, opgebeurt ende aen ghebuerenden orden bestelt und overgelevert, om daer door alle executie schade, und andere onnoodighe costen toe vermijden, de welcke sunst opden genighen die bij mangel van haer debvoir, off betaelinghe te doen sulx veroorsaeckt hadden, sullen worden ghesocht und gherecouvreert, etc.” In de marge wordt voorgesteld de te benoemen personen een gage van 60 gulden toe te kennen. In ruil voor het betalen van een vastgestelde contributie kregen de bedreigde dorpen een sauvegarde die het dorp voor plunderen en brandschatten moet vrijwaren. Volgens het Nederlandsch-Indisch Plakaatboek is het goed geregeld : “In gevalle ymant ietwes sal doen ofte aenrechten tegen eenige persoonen, forten, comptoiren, schepen ofte goederen, die met paspoorten, salve guarde ofte andere verseeckerheyt, soo van wegen de Hoog mogende Heeren Staten Generael, syn Excellentie den Prince van Orangien, als van ons ofte onsen rade voorsien syn, sal sonder eenich faveur ofte genade aen den lyve gestraft werden,”20 Voor de strijdende partijen zou het contributiestelsel tot op zekere hoogte toestaan militaire inspanningen op regelmatige wijze door de grensgebieden zelf te laten financieren. In de Resoluties der Staten-Generaal is het een en ander te vinden over deze contributies in de periode 1600-1610. Enkele voorbeelden : 20 januari 160021 Gelezen de brief van de Admirant22 van Arragon op de 2e dezer gericht aan de Drossaart van het Rijk van Nijmegen ten einde dezelve te laten procureren23 met de Drosten van Maas, Waal en het Land van Cuijk over het dagelijks onderhoud van de ruiters van de compagnie van Ritmeester Caspar van Boedberghe tot 13 stuivers daags voor elke ruiter ingevolge de order van Aartshertog Albert. Er is besloten te schrijven aan de ontvanger Dierick Anthony dat hij daartegen zal uitschrijven over de dorpen van het Kwartier van Roermond en Venlo, dat zij eens zoveel betalen als de Admirant eist.

20

Nederlandsch-Indisch Plakaatboek, 1602-1811. (Uitg.) door J. A. van der Chijs, 17 dln. Batavia en 's-Grav., 1885-1900.

21

Resoluties : geraadpleegd de gedrukte weergaven welke de periode 1576 tot 1609 beslaan, 11e deel 1600-1601 bew. door Dr.N.Japikse, 7, 254, 265

22

admiraal

23

overleggen

6


8 augustus 1600 Gelezen het advies van de Raad van State op de remonstrantie, overgegeven door de gecommitteerde van de inwoners van het Ambt Kriekenbeeck en van de dorpen Swalmen en Beesel in het Overkwartier, is besloten en goedgevonden dat de Ontvanger van het Overkwartier, Dierck Anthony, zijn uitschrijving van het afgelopen jaar mag beperken tot een periode van 37 maanden contributies24, en als deze door de supplianten betaald zijn, dat ze echter toch voor de tegenwoordige en de toekomende jaren gehouden zijn te contribueren volgens de resoluties etc. 2 september 1600 Werd gelast te schrijven aan de ontvangers Bruynincx en Dierck Anthoni, dat men, daar de vijand om meer te tonen de kwade gezindheid die hij koestert tegen de Nederlanden, om dezelve te brengen in uiterste armoe, ruine en verderf, de dorpen van de Over-en Neder-Betuwe en van Maas en Waal had laten aanschrijven om op straffe van executie, binnen 8 dagen 8 maanden buitengewone contributies op te leggen, hen gelastend een gelijke uitschrijving te doen over de dorpen van de Meierij van Den Bosch en De Peel en over het Overkwartier van Gelderland. 9 april 160525 Er wordt een brief behandeld, ontvangen van de Gedeputeerden van het Nijmeegse Kwartier van 26 maart, waarin ze nogmaals verzochten door represailles en andere middelen de vijand te dwingen de executie van de buitensporig hoge contributies die hij hij in het Kwartier bij de opzegging van de sauvegarden en op straffe van de soldaten tot roof aan te zetten, stop te zetten. Op aandringen van de Gedeputeerden van Gelderland werd gelast te schrijven aan de ontvangers in het Overkwartier en de Landen van Overmaze, dat ze eenzelfde uitschrijving moesten doen in hun kwartieren op dezelfde straffen en represailles 3 januari 160826 Roerende de contributies van Brabant, Overkwartier van Gelderland e.a., vervat in het voorstel van de Raad : deze worden gecontinueert en geconsenteert zoals het voorgaande jaar, voorbehouden de hoge- en vrije rechten in het Overkwartier, en opdat het niet boven redelijkheid bezwaard zal worden, blijven de opstuivers27 gebruikt zoals afgesproken. 2 april 160828 Commies Verhaer bracht op last van de Raad van State de lijst over van de kwijtscheldingen in de contributies, die aan de kwartieren van het Land van Overmaze en het Overkwartier waren verleend. Uit de laatste aanhaling lijken de bemoeiingen van Tilman enig resultaat te hebben opgeleverd.

24

de remonstranten voor een aanslag van nog 2 maanden

25

Resoluties : 13e deel 1604-1606 bew. door H.H.P.Rijperman, 252

26


27

opgeld, bedrag waarmee belastingen (tijdelijk) worden verhoogd (tegenwoordig opcenten genoemd)

28


7


8

Nogmaals contributies Deze hierboven genoemde lijst blijkt een uitgebreid rapport te zijn en geeft een aardige indruk van de bedragen die de diverse landschappen en de daarin gelegen dorpen moesten opbrengen.29 In de inleiding lezen we : “Exhibitum 2 april 1608 Lijste vande particuliere quartieren des Overquartiers van Gelre met verclaringe hoe hooch d’selve eenige jaeren herwaerts inde contributie sijn aengeslagen, wat quytscheldinge de selve respectivelijck van tijde tot tijde gehadt hebben ende hoeveel sij tot ultimo Decembris 1607 in schult verlopen zijn. Eerstelijck wort hier verhaelt, hoe’t geheele Overquartier in Contributie gestaen heeft zedert den jaere [15]98 : Van Julio ’98 heeft gestaen maentelijcks 3.018 pond Boven de ordinaris 12 maenden int jaer, sijn noch extra ordinaris over ’t geheele overquartier omgeslagen over de volgende jaeren de maenden achter yder gestelt, Anno ’94

vier maenden

Anno ’95

vijff maenden

Anno ’96

zesse

Anno ’97

vijff

Anno ’98

zeven

Anno ’99

zevenentwintich

Anno 1600 sijn de 39 enckele maenden die int jaer soo ordinaris als extraordinaris omgeslagen waeren gereduceert in 12 ordinaris maenden ende dienvolgens gemaect een maentelijckse taux bedragende over t’geheele overquartier 9.808 pond 10 stuyvers, Anno 1601 hebben maentelijcks gecontribueert naer advenant van de 12 enckele maenden int jaer Anno 1602

idem

Anno 1603

idem

Anno 1604 tot ultimo octobris hebben gecontribueert VTs (?) 29 May 1602 heeft t’geheele overquartier vercregen surceantie voor een jaer van haeren achterstal, Van prima Novembris 1604 aff sijn de 34 enckele maenden vermindert met een vijffde part, ende de reste gereduceert in 12 maenden ende dienvolgens gemaect eenen maentelijckse taux die noch loop heeft bedragende 6.810 pond 16 stuyvers ende bovendyen geremitteert30 een vijffde part van haeren achterstal, Alles behalven dat eenige quartieren particulieren eenige moderatien ofte naerder quytscheldingen vercregen hebben, als bij yder aengewesen sal werden. Daarna wordt in het rapport van de volgende kwartieren het verloop van de opgelegde en kwijtgescholden contributies beschreven :

29

deze lijst bevindt zich in het Archief van de Staten Generaal, toegang 1.01.04, inv.nr.4917

30

remitteren : kwijtschelden


t’ Landt van Cuyck, de heerlicheden Bocxmeer ende St.Anthonis, die vanden Nederampte van Gelre, Waelbeeck ende Twisten, Aerssen ende Velden, t’Lant van Kessel, Olde ende Nyerkerck, Ampt Wachtendonck, Ampt Crieckenbeeck, Ampt Stralen, Ampt Montfoort beneden de Roer, Ampt Montfoort boven de Roer, t’Vleck Montfoort, Cruchten met halff Wegenbeeck, Elmpt, Wel, Stevenswaert, de huysluyden opte Middelweert bij Remundt, Afferden ende Bleijenbeeck, Middelaer en Erckelens, Keukenhoven ende Voraedt mettet geheele Carspel.31 Bij het Ambt Montfoort worden apart de dorpen genoemd die al aan de orde zijn geweest of nog komen. “Van primo July ’98 aff maentelijcks 150 pond, bevorens 120 pond, Hebben gedragen d’extraordinaris maenden van jaer tot jaer alsvooren

-memorie-

Anno 1600 inden grooten taucx maentelijcks 487 pond 10 stuyvers Anno 1601, 1602, 1603 tot ultimo Octobris 1604 heeft maentelijcks gecontribueert naer advenant van 34 maenden int jaer Volgens redres32 vanden taucx in Novembris 1604 gedaen ende d’appointement van mijn heeren vanden Rade in dato den 30e Juny 1605 sijn d’Ampten van Montfoort soo beneden als boven de Roer, (ende daeronder getrocken het dorp Elmpt als onder de selve Ampten gehorende) t’samen gestelt op een maentelijckse taucx inganck genomen hebbende primo Novembris 1604 ter somme van Neer Ampt maentelijcks

340

00

Over Ampt

680

00

Elmpt

90

12

totaal

1.110

13

,,

Divisie der voorschreven taucx over den dorperen der voorschreven Ampten, Swalmen maentelijcks

123

8

3

Besel

82

5

4

Belfen

41

2

8

Elmt

123

8

3

Echt

370

4

6

Nieustadt

123

8

3

31

het Overkwartier enigszins uitgebreid.

32

redres : herstel in de oude toestand of verbetering van de bestaande toestand door wegneming van zekere gebreken.

9


Lin

61

14

0

Berge

61

14

0

Vlodorp

61

14

0

Postaert

61

14

0

1.110

13

3

10

totaal Vercregen remissien33 bijde voorschreven Ampten 9 May 1602 hebben de voorschreven Ampten ende t’dorp Elmpt vercregen surceantie voor een jaer vande helft van haeren achterstal, 12 July 1603 hebben de voorschreven Ampten vercregen remissien te weten die van t’Neer Ampt 1900 ponden haeren achterstal met die van Elmpt tot ultimo Decembris 1602 belopen hebbende 6.448 pond die van t’Overampt 5.850 ponden t’heuren achterstal alsvooren int geheel belopen hebbende 15.617 pond, In welck remissien yder dorp geprofiteert heeft naer rate van haeren taucx, 3 Novembris 1604 vercregen remissie van een vijffde part van haeren achterstal tot ultimo Octobris 1604, Tot ultima Decembris 1606 beloopt den achterstal der voorschreven Ampten ter somme van 22.896 pond 9 stuyvers, daerinne de volgende dorperen te gelden34 hebben als Elmpt

4.405

8

2

Echt

4.811

18

9

Nieustadt

11.267

14

6

20.485

1

5

2.410

19

4

22.896

0

totaal Ende de resterende dorpen subtotaal

9 Daerop verhoogt de Contributien de anno 1607

12.227

16

0

Wort bevonden anno 1607 alleenelijck

35.123

16

9

Daerop is door Elmpt, Echt, Lin, Berge en Vlodorp betaelt

1.841

6

0

Rest sulcx tot ultimo Decembris 1607

33.282

10

9

33

remissie : vermindering, verlaging

34

gelden : te betalen


In een brief uit Nijmegen gericht aan de Staten Generaal d.d. april 1608 wordt ook de achterstand in het betalen van de Contributies door de ingezetenen van het Overkwartier aangeroerd : Nadat bij een vorige brief uit Den Haag opdracht was gegeven de weigerachtigheid tot betalen aan te pakken, heeft het Nijmeegse Kwartier verscheidene malen gedreigd met executie wanneer betaling niet zou volgen. Nu zijn er uit het Land van Kessel berichten ontvangen dat zij van de Staten Generaal met ingang van Pasen (27 maart) twee maanden uitstel van betaling hadden gekregen, waardoor de dreiging met executie is vervallen. Zo moeten ook de inmiddels geexecuteerden schadeloos worden gesteld voor de kosten die ze hier gemaakt hebben, zoals ik begreep van Johan Blom, bij wie de geexecuteerden verbleven.35 Andere lasten Uit een brief van Aartshertog Albert36gericht aan Graaf Herman van de Bergh, kapitein-generaal van Gelre, (die door Albert neef wordt genoemd) blijkt dat er ook door de eigen machthebbers contributies in de vorm van servies en fourage werd geeist. Twee compagnieën paarden (en de ruiters) van de broeders van Herman, Adolf en Hendrik, moesten verzorgd worden. Het was niet eenvoudig voor Herman dit voor elkaar te krijgen. Mocht het dan niet mogelijk zijn het gehele benodigde bedrag bij elkaar te brengen, dan toch in ieder geval 5 à 6000 gulden per maand. Laat de bestuurders van het Overkwartier goed bedenken dat, wanneer ze niet genoeg ijver (zele) betonen genoemd bedrag op te brengen, de krijgsheren het op het platteland zelf gaan halen, met alle gevolgen van dien !37 Praktijken bij het opleggen van contributie De Magistraat van Venlo richt zich in december 1599 middels een brief tot de Gedeputeerden van het Overkwartier. Het geval wil dat Arcen en Velden te horen hebben gekregen onmiddellijk 9 + 1 extra maand contributie te moeten betalen. Diderick Anthoni is de ondertekenaar van de bewuste brief waarin gedreigd wordt met brandschatting. Gevreesd moet worden dat ook andere dorpen in het Overkwartier zullen worden bedreigd.38 Lonten recht In het zelfde archiefstuk bevindt zich een copie van een brief gericht aan de Hoogheden in Brussel. Een zekere heer Van der Horst heeft ter bescherming van het Huis te Middelaar de betaling van 25 soldaten in het Land van Kessel op zich genomen onder bedreiging met het zogenaamde lontenrecht39. De in het Tractaat van Venlo voor Middelaar afgesproken neutraliteit is hierdoor in gevaar gekomen. Overwogen moet worden de omgeving van Middelaar te inunderen.

35

Archief Hof van Gelre, 0124, inv.nr.845

36

Albrecht, aartshertog van Oostenrijk, sinds 1595 Gouverneur van de Spaanse Nederlanden en sinds 1598 samen met Isabella, de dochter van Philips

II, souverein. Hij huwde Isabella in 1599 37

Staten OVG, inv.111, uit het Frans vertaalde versie

38

Staten OVG, inv.608

39

vuistrecht, het recht van de sterkste (macht komt uit de loop van een geweer, volgens Mao)

11


12

de Schenkenschans d.d. december 2007, net als vroeger, omgeven door water


zekere

declaratie van de reis van Tilman Craen

kosten

13

datum vet gedrukt 26.12.07

Ten eerste is Craan op H. Stephanus40dag naar Roermond gekomen waar hem de

8 st.

instructies voor de reis zijn gegeven. Heeft in het huis van Johan van Galler verteerd 27.12.07

te Beesel overnacht

5 st.

daarna te Venlo bij de Land-Rentmeester reisgeld ontvangen en omdat hij enige tijd

19 st.

moest wachten daar verteerd 28.12.07

veergeld over de Maas

3 penn.

vervolgens te Meerlo vier kannen bier en te Maashees 10 st. verteerd

10-3

te Beugen verteerd

0-6-0

en te Katwijk op het veer 29.12.07

0-2-0 41

te Nijmegen bij Blo(e)men betaald voor de overnachting

0-14-0

te Rander (Rindern) verteerd 30.12.07

vandaar naar de Schenkenschans gegaan en ‘s avonds en ‘s morgens verteerd

2-3-0

de assistent van Diederick Anthoni42een uittreksel van de afrekening van de Contributie

2-4-0

gegeven en hem gefêteerd 31.12.07

te Huissen verteerd

0-6-0

in Arnhem uitgegeven

0-2-0

te Renkum verteerd

0-9-0

daarna op de Grift43 gekomen verteerd

0-5-0

en te Doorn

0-6-0

in Utrecht verteerd

0-3-0

binnen Harmelen ‘s avonds verteerd

0-11-0

te Alphen ‘s middags verteerd

0-8-0

3.1.08

in Leidschendam verteerd

0-2-1

4.1.08

op de 4e januari is Craan in Den Haag aangekomen en is daar verbleven tot de 24e

14-15-0

24.1.08

de 24e januari is hij met brieven voor Diederick Anthoni (terug) gestuurd en aan vracht

0-4-0

1.1.08

2.1.08

tot Leiden betaald

40

26 december

41

Johan Blom, het logeeradres voor delegaties uit te executeren gebieden (zie ook brief uit Nijmegen d.d. april 1608)

42

Derck Antonisz volgens Archief Hof van Gelre en Zutphen, inv.nr.836 (1596) ontvanger van het Land van Cuijk en het Overkwartier

43

Grift : stroompje bij de Grebbeberg


25.1.08 26.1.08 27.1.08

in Leiderdorp ‘s middags verteerd

0-10-0

te Swammerdam ‘s avonds verteerd

0-9-0

in Heldam en Utrecht verteerd

0-18-0

te Doorn en Amerongen verteerd

0-9-5

bij de Grift verteerd

0-12-1

in Zutphen verteerd

0-6-0

in de Schenkenschans aangekomen met de brieven voor Diederik Anthoni en Peter van

2-0-0

Luijck, de Controleur, hij moest vier dagen wachten en daarom in de herberg verteerd en omdat hij de verhouding met Diederick Anthoni moest ‘smeren’ heeft Craan met hem

6-0-0

aan wijn gedronken hem ook citroenen en sinaasappels aangeboden

1-0-0

ook heeft hij met Peter van Luijck wijn gedronken

3-11-0

na verloop van vier dagen is Craan van de Schenkenschans naar Arnhem gereisd, en voor

0-9-0

de vrachtkosten gegeven 30.1.08

31.1.08

in Arnhem in de herbergen verteerd

0-11-0

binnen Wageningen verteerd

0-7-0

binnen Amerongen verteerd

0-4-0

te Zeist overnacht

0-3-0 44

1.2.08 2.2.08

idem binnen Heldam verteerd

0-10-0

te Bodegraven verteerd

0-5-0

binnen Alphen verteerd

0-4-0

van Leiden naar Den Haag gevaren en voor vracht betaald

0-4-0

Craan heeft in de tijd dat hij in Den Haag was zijn hemden laten wassen

0-12-0

aan de deurwaarder gegeven

2-4-0 45

de knecht van Griffier Aartzen gefêteerd om de relatie tussen Craan en de Griffier te

1-4-0

verbeteren ook [Johan van] Barnevelts46 knecht of schrijver met het zelfde doel gefêteerd

1-0-0

aan de deurwaarder van de Generale Staten voor het inleveren van de rekesten gegeven

0-15-0

ook aan de deurwaarders van de Raad van State gegeven

1-10-0

en aan de klerk van de Raad van State gegeven

1-10-0

voor het lichten van de stukken op het kantoor van de Raad van State ten behoeve van het

1-4-0

verkrijgen van advies van de Generale Staten, de klerken geschonken, ook met het zelfde doel aan deurwaarder Jan Heinrixs gegeven

0-15-0

44

Heldam, buurtschap gelegen tussen De Meern en Harmelen. Er stond daar een herberg.

45

Cornelis Aerssens, geboren uit een oud Brabants geslacht te Antwerpen in 1545, overleden in Den Haag in 1627. Heer van Speijk, secretaris,

tijdelijk raad en pensionaris van Antwerpen, houtvester van de Waranden in Henegouwen, griffier van de Staten-Generaal (1584-1623). 46

Johan van Oldenbarnevelt (1547-1619), vanaf 1586 tot zijn dood landsadvocaat en raadpensionaris

14


aan de knecht van Jonker Breijner, toen zijn heer47 presideerde geschonken 48

1-4-0

de knecht van de heer Bruijsten gegeven

0-15-0

de knecht van de Heer Van Lounen49 eveneens gegeven

0-12-0

voor verschillende memorialen en brieven betaald

0-18-0

aan Advocaat Luickius betaald voor het maken van een rekest

1-16-0

gegeven aan zijn bediende, omdat hij Cranen had geholpen met het indienen van zijn

0-12-0

klachten nog twee rekesten voor de Generale Staten op laten stellen

1-10-0

aan een bode die de brief van Cranen in Beesel heeft bezorgd, gegeven

0-6-0

en van de laatste verzonden brief aan bodeloon gegeven

0-5-1

Craen heeft van de 2e tot de 16e februari 1608 in Den Haag verteerd

12-5-0

op 16 februari van Den Haag naar Leiden gevaren en voor vracht betaald

0-5-0

te Leiden verteerd

0-6-0

binnen Bodegraven verteerd

0-12-0

te Harmelen verteerd

0-7-0

18.2.08

van Utrecht tot Rhenen gevaren/gereden en voor vracht betaald

0-9-0

19.2.08

van daar tot Giesen van vracht gegeven

0-6-0

20.2.08

binnen Nijmegen verteerd

0-10-0

te Boxmeer verteerd

0-8-0

te Coesdorp (Kasdorp?) verteerd

0-5-0

en aan vrachtkosten betaald

?

binnen Roermond in het huis van Geerd van Galler verteerd

0-7-0

16.2.08 17.2.08

21.2.08 22.2.08

Bedragen de kosten van Craan tijdens de reis naar en het verblijf in Den Haag aan teer- en andere

77-2-0

kosten Daarvan afgetrokken het bedrag dat de Land-rentmeester hem voor verteringen onderweg had

36-0-0

meegegeven, te weten 40 gulden Roermonds, dat is in Hollands geld De rest die Cranen nog toekomt, het bedrag dat hij bij anderen opgenomen of geleend heeft

41-2-0

te lichten geld, als rest

45-4-0

Daarvoor is hij van Stephanusdag (26 december 1603) tot H.Petrusdag (22 februari 1608) in de Vasten op reis geweest, d.w.z. 59 dagen. Door de Landschepen is hem op zijn vorige reizen per dag uitbetaald 15 stuivers. Daarom hoopt hij dat hem door de heren Gedeputeerden nu niet minder dan 15 stuivers zal worden uitbetaald. Door Gedeputeerden van het Overkwartier wordt echter bepaald dat aan Tilman Craen aan dagvergoeding uitbetaald zal worden 8 stuivers. Voor 59 dagen is dat een bedrag van 23 gulden en 12 stuivers in Roermondse munt, zodat Craan, verminderd met het bedrag dat hij al van de Landrentmeester heeft ontvangen, een tegoed heeft van

47

in die dagen was de gedeputeerde van Gelderland, Johan Gerard van Gent, heer van Oyen en Dieden, voorzitter (zie Rijperman,322,323)

48

Jan Jansz Bruystens

49

Cornelis van Gent, heer van Loenen en Meynerswijk, ook gedeputeerde van Gelderland (zie Rijperman, 322, 323)

15


68 gulden en 16 stuivers

16

Roermond, 22 maart1608

De afrekening is door de aanwezige gedeputeerden onderzocht en goed- gekeurd. Het saldo zal hem door Landrentmeester Ido Gramay uitbetaald worden, Roermond, maart 1608 De vesting Schenkenschans omstreeks 1636 gezien vanuit het noordoosten. Naar een kopergravure van een onbekende kunstenaar. Slechts het onderste deel van de kerktoren is origineel.

Na de dood van Schenk in 1589 werd de bekendste vestingbouwer van de Nederlanden, Adriaen Anthonisz50, gevraagd om de vesting te vergroten en te versterken. De lengte van de omwalling bedroeg uiteindelijk 300 roeden, ongeveer 1100 meter. Er kwam een kerk, een school, een marktplaats en huizen voor de families van de vaste bewoners van de vesting. In 1599 probeerden Spaanse troepen de vesting in handen te krijgen. Stadhouder prins Maurits, die vanuit de Betuwe versterkingen liet aanrukken, dwong, zij het met zware verliezen, de Spanjaarden weer terug. Op een kaart van deze belegering, is te zien hoe de prins te paard de vesting binnenrijdt. In de tekst onder de prent wordt vermeld dat de vesting "met twee bygevoechde bollwercken is vermeerdert". Vereringen of smeergelden In de declaratie van Tilman komen diverse momenten voor waarop er vereerd wordt. In het Woordenboek der Nederlandsche Taal zijn enkele omschrijvingen te vinden van deze begrippen. Het is duidelijk dat in onze huidige cultuur het smeren van ambtenaren niet meer geaccepteerd wordt. Als er incidenteel iets van omkoping van een ambtenaar in funktie naar buiten komt, is terecht het land te klein. Voor de betrokken ambtenaar dreigt op z’n minst oneervol ontslag. Bij smeren wordt vermeld : vleien en bij smeergeld, geld waarmede iemand wordt omgekocht. - Mijns inziens een te zware duiding van wat er in Schenkenschans en Den Haag is geschied. Een verering voor een blijde mare, tijding of boodschap.Verering van leerlingen aan hun meesters, een verering van een vorst of veldoverste aan de soldaten, met een verering belonen, vergelden, ook vergoeding voor gemaakte kosten.

50

broer van de ontvanger ?


In de rechtstaal : geld, geschenk dat gegeven wordt om betere rechten respectievelijk ambten te verkrijgen, soms mogelijk zelfs zoveel als: smeergeld. (Iemand door een vereringe winnen ..., met een milde verering zoeken te verplichten ..., iemand door vereringen trachten om te kopen, aan zijn zijde te winnen), hetgeen bovenop het gewone loon gegeven wordt, extraatje, fooi. De vereringen waarvan sprake is in de reisdeclaratie van Tilman zou ik willen verklaren als pogingen om betere rechten te verkrijgen, mensen proberen te verplichten en aan zijn zijde proberen te krijgen. In de tegenwoordige tijd noemen we dergelijke uitgaven representatiekosten of relatiegeschenken. Fiscaal worden ze gemengde kosten genoemd, dat wil zeggen dat er zowel een zakelijk als een privé aspect aanwezig is. Dergelijke kosten zijn dan ook terecht slechts gedeeltelijk aftrekbaar. Bij de reiskostendeclaratie van Willem van Steenhuys, die van 29 augustus tot 10 november 1604 op reis was van Roermond naar Den Haag vice versa, bevindt zich een brief die betrekking heeft op de aankoop van 24 Limburgse kazen. Als bestemming wordt genoemd om in den Haege to verehren. ‘Verder heb ik zoals gewenst 2 dozijn Limburgse kaasjes door mijn vrouw in Luik bij Derick Royen laten bestellen. De prijs is 4 gulden en 15 stuivers het stuk. Er zijn er 6 bij die wat groter zijn dan de rest, maar die 18 overige zijn ook mooie kazen. Ik zal ze in Dordrecht door mijn goede vriend Jacob Trip netjes laten verpakken in stromanden. Hij zal ook voor het verzenden naar Den Haag zorgen. Een goede verpakking is met het huidige warme weer wel erg belangrijk.

17


Behalve de aankoopprijs komen er natuurlijk nog de kosten van deze verpakking en transport naar Den Haag bij. Luik 27 augustus 1604 w.g. Willem van Eijl’51 Jacob Trip(1575-1661) kort voor zijn overlijden geschilderd door Rembrandt.

Jacob Trip verdiende zijn fortuin in de mijnbouw, de ijzerfabricage en de wapenhandel.

Vergelijking kosten van de reizen Tilman is niet duur ‘uit’ geweest. Bedroegen zijn reiskosten 77 gulden in 59 reisdagen, de hierboven genoemde reis van Jonkheer Willem van Steenhuys duurde 74 dagen en kostte maar liefst 804 gulden (inclusief de kaas). Maar onze Jonkheer deed deze reis dan ook niet voor minder dan 7 gulden per dag ! Zelfs de door hem niet benutte toegevoegde schrijver/secretaris werd een dagvergoeding van 2 gulden toegerekend. Een pijnlijk verschil als we zien dat voor Tilman zelfs de door hem verwachte 15 stuivers te veel gevraagd waren, hij moest genoegen nemen met 8 stuivers. Ook de uitgaven voor representatie door Tilman zijn beduidend lager. Ze bestaan voornamelijk uit het vrij houden in de herberg van de Schenkenschans van de ontvanger Anthony en controleur Van Luyck en het (12 x) geven van fooien van gemiddeld 1 gulden in Den Haag aan deurwaarders en knechten van diverse hogere ambtenaren. En niet te vergeten het fruitmandje met citroenen en sinaasappels ter waarde van 1 gulden dat hij aan Derick Anthony aanbood : het steekt schril af tegen de kosten van de 24 kaasjes en het feteren van de gasten ‘tot voordeel van het Overkwartier’ (ca 170 gulden) Ook in sommige andere bedragen op de declaratie van Van Steenhuis zullen (onnaspeurbare) representatiekosten verborgen zijn. Werd de nieuwe zuinigheid misschien veroorzaakt door kritiek op snoepreisjes zoals die van de Jonkheer ? De de reis van 29 augustus tot 10 november 1604 Afrekening van Jonkheer Willem van Steenhuis van de reis uit naam van het Overkwartier naar Den Haag

51

Staten OVG, inv.826

18


van Luik laten komen 24 Limburgse kazen om in Den Haag te vereren, kosten met vracht en andere onkosten zoals blijkt uit de brief van de Hopman

107-4

de reis naar Nijmegen

30-12

de bode van Derick Antoni betaald wegens de opstuivers

7-13

Griffier Aerssen voor het lichten van de Apostillen gegeven 3 dubbele ducaten + aan zijn klerk

25-10

voor het schrijven van 5 rekwesten, enige zendbrieven door de Solliciteur van de Raad van State gelicht en voor zijn moeiten

23-11

de schrijver van de heer Van der Horst gegeven

28-4

nog voor de schrijver in De Haag, zowel ook voor enige heren tot voordeel van het Overkwartier die ik te gast heb gehad

63-13

Voor het Overkwartier van huis vertrokken op 29 augustus en teruggekomen op 10 november zijn 74 dagen en omdat mij per dag met de schrijver is toegestaan een vergoeding van 9 gulden, maar omdat ik van hem geen gebruik heb gemaakt, trek ik voor hem 2 gulden per dag af, dus blijft voor mij 7 gulden per dag, facit in 74 dagen

518-0

Totaal van de uitgaven

804-7

Reeds door de Landrentmeester geassigneert

700-0

Meer uitgegeven als ontvangen

104-7

Het 12-jarig bestand Op 9 april 1609 ging deze wapenstilstand, treves, of zoals het in de stukken werd genoemd, trefvis, in. Uit de aanhef van de in het aanhangsel getoonde Tractaat van het Bestand blijkt dat er ingaande april 1607 een voorloper van het 12-jarig bestand is geweest met een looptijd van acht maanden, dus tot ultimo 1607. Een verlenging, waar men op uit was, zat er op dat moment niet in. Er waren nog vele groote swaricheyden op te lossen, en dat heeft veel tijd en papier, ook toen al , gekost. In een brief van het Ambt Montfort52 gericht aan de Gedeputeerden van het Overkwartier wordt aangegeven dat in één van de artikelen van de trefvis is vastgelegd dat die Contribution ten beiden sijden op den 9e dach Aprilis desselven jaers [1609] cessieren solle. Maar tot ergernis van het Ambt Montfort heeft de Nederlandse Ontvanger, Derick Anthonisz, zich verstout Montfort en ongetwijfeld binnenkort het gehele Overkwartier, met executie53 te bedreigen als betaling van de gehele maand april uitblijft. Gedeputeerden worden dringend verzocht contact op te nemen met Gedeputeerden van Nijmegen ten einde te bereiken dat de genoemde Ontvanger zich houdt aan de voorwaarden van het Bestand.

52

Staten OVG, inv.620

53

executie : inbeslagneming onder dwang van militairen van goederen, gevolgd door verkoping. Aan de beslaglegger (wordt) de som betaald welke

hem verschuldigd is, tot het bedrag van de opbrengst van de executie,

de ondertekening van Diederich Anthonisz.

19


In genoemde bijlage staan de aanhef en een aantal artikelen van het Bestand. In geen van de artikelen staat iets vermeld over het betalen van contributies, maar als de letter dan ontbreekt, de geest van de artikelen, zeker de eerste vier, spreekt een duidelijke taal. Het past niet in de sfeer van het overeengekomen bestand om na 9 april 1609 nog enige contributie te heffen. Wel zullen achterstallige betalingen nog betaald zijn. In het zelfde archiefstuk bevindt zich een brief uit Beesel. Weer zit de hierboven genoemde Anthonisz achter vervelende activiteiten. Een vrije weergave van deze brief : Soldaten uit Nijmegen hadden de bedoeling het kerspel te executeren. Een troep soldaten van de Keizer waren ze voor : ze overvielen in Kessel een boer en namen hem en de Nijmeegse soldaten gevangen. De laatsten werden op één na weer vrijgelaten. Voor die ene die ze vasthielden werd een rantsoen (losprijs) geeist. Die soldaat wist zich echter te bevrijden zonder dat er rantsoen was betaald. De boer uit Kessel hielden ze vast, hij diende als borg voor de rantsoenbetaling door de inwoners van Beesel. Na verloop van tijd lieten ze de eis van rantsoen betaling vallen. Ten overstaan van Willem Quiten, de halfman van de Asselterhof verklaarden ze niets ontvangen te hebben en dat ze verder ook afzagen van enige betaling. Toch heeft de secretaris van de gouverneur van Nijmegen aan Beesel geschreven dat hij het geld wilde ontvangen dat de soldaten niet wensten te ontvangen. Het dorp Beesel verzoekt dus de Nijmeegse Gedeputeerden deze eis te laten vallen. De erbij gevoegde brief van de Secretaris van Nijmegen waarop gedoeld wordt, verwacht, zo niet eist, betaling voor de rantsoenen van vier soldaten die door de schuld van Beesel gevangen gehouden zijn en ook nog in levensgevaar hebben verkeerd. Er wordt verwezen naar een afspraak met Craen waarmee de rekening voor de rantsoenen en bijkomende kosten is opgemaakt. Craen heeft betaling van het totaal van de rekening ad 82 gulden toegezegd. Kansen op succes in Den Haag Hoewel de onderhandelingen over het aangaan van een bestand, de zogenaamde Vrede Handelingen al begonnen zijn, waarschuwt Christiaan Huygens54 in een brief gedateerd 11 januari 1608 vanuit de Raad van State gericht aan de Staten Generaal : “Ende zullen de provincien heur oock te min moegen excuseren ter wijlen het voorgenomen besoigne van vredehandel met het gevolg vandien (vande onzekerheyt vande uytcompste van welcke heure meesters genouchsame kennisse hebben) nyet en zal moeghen toelaeten enighe verminderinghe van Contributien, die ten minste zullen moeten gecontinueert wordden, oock in gevalle van Vrede, etc.” Even verder in deze brief rept hij van een aan de provinties op te leggen omslag van 500.000 pond omdat de troepen nog steeds betaald moeten worden. Hij geeft in de zogenaamde repartitie zelfs tot op de duit toe aan, welk deel door de zeven landsdelen betaald zou moeten worden : Gelderlandt Hollandt

54

23.148 – 2 - 11 ½ 276.707 - 2 - 9 ½

Christiaan Huygens, (1551-1624), in de beschreven periode secretaris van de Raad van State

20


Zeelandt

68.099 – 5 - 0

Utrecht

28.618 – 18 - 6 ½

Vrieslandt

57.237 – 17 - 7

Overijssel

13.888 – 17 - 8 ½

Stadt ende Landt

32.299 - 15 - 2

21

De helft deze maand en de andere helft in februari te betalen. Paspoorten Wilde

bijvoorbeeld

een

handelaar of boer vrij en onbelemmerd zijn handelswaar afleveren in het gebied van de ‘vijand’

dan

bestond

de

mogelijkheid een paspoort te kopen

bij

de

militaire

commandant. “pasporten ghegheven bij den Heere van der Noot ende bij den Commanderende in sijn afwesen tot Sluys”55 In het 2e paspoort krijgt Claes Valer toestemming om zich met 2 hoed rogge naar Sisseele (Sijsele, gelegen tussen Brugge en Maldegem) te begeven, w.g. Van der Noot In het 3e paspoort zien we dat op 18 juni 1608 Cornelis Clasen toestemming heeft 2 hoed56 rogge naar Moerkerke, 2 hoed rogge naar Ettelgem en naar Datzeel (Dudzele) 1 hoed rogge, een ton vis en 1 ton spek te vervoeren, w.g. Philippe de Zoete Alle genoemde dorpen liggen in de omgeving van Brugge. Korte beschrijving van de reis van Tilman Craen 26 december 1607 vertrek van Vlodrop naar Roermond voor het verkrijgen van zijn instructies.

55

Staten Generaal, 1.01.04, inv. nr. 4917

56

1 hoed = ca 200 liter


Vandaar via Beesel naar Venlo, daar

22

ontvangt hij een reisvoorschot. Over de Maas over de weg via Meerlo, Maashees, Beugen naar Katwijk, waar de Maas wordt overgestoken, daarna via Nijmegen

en

Rander57

naar

de

Schenkenschans. Deze route volgt de als nr. 16 in een historische

wegenatlas58

opgenomen

weg ([Nijmegen} – Mook – Boxmeer – Meerlo – Horst – Neer – [Roermond] Kaartje afkomstig uit het proefschrift van F.H.Horsten uit 1992 getiteld : Historische Wegenatlas van Nederland 16e tot 19e eeuw

Verklaring van de letters : R : Roermond; V : Venlo; N : Nijmegen; A : Arnhem; S : Schenkenschans; U : Utrecht; L : Leiden; H : Den Haag; op die manier zijn de door Tilman Craen afgelegde routes op de kaart na te gaan. Van de Schenkenschans via Huissen, Arnhem, Renkum, Grift (Grebbeberg), Doorn, Utrecht, Harmelen, Alphen en Leidschendam naar Den Haag. Daar komt hij op 4 januari 1608 aan. Deze route valt samen met route nr. ..?? [Arnhem] – Utrecht – Leiden – Den Haag Eerste verblijf in Den Haag van 4 tot 24 januari. Op de 24e via Leiderdorp, Zwammerdam, Heldam (tussen Harmelen en De Meern), Utrecht, Doorn, Amerongen, Grift en Zutphen naar de Schenkenschans, waar hij 4 dagen blijft. Daarna weer terug naar Den Haag via Arnhem, Wageningen, Amerongen, Zeist, Heldam, Bodegraven, Alphen en Leiden. Tweede verblijf in Den Haag van 2 tot 16 februari : veel gelobbyd

57 58

bedoeld zal zijn Rindern, een plaats tussen Kleef en Schenkenschanz getiteld : Doorgaande wegen in Nederland 16e tot 19e eeuw van F.H.Horsten, Amsterdam (2005), pagina ……


Op de 16e vertrek. Via Leiden, Bodegraven, Harmelen, Utrecht, Rhenen, Giesen, Nijmegen, Boxmeer en Coesdorp (Kasdorp?) op 22 februari terugkomst in Roermond.

23


Bijlage : één van de tekstversies van de Artikelen van het (12-jarig) Bestand Tractaet van ’t Bestant59, ghemaeckt ende besloten binnen de stadt ende cité van Antwerpen, den negenden Aprilis 1609, voor den tijt van twaelf jaren, tusschen de commissarissen van de serenissime60 Princen, Eertzhertogen, Albert ende Isabella Clara Eugenia, so wel inden naem vande majesteyt Catholijcke, als den haren: met de commissarissen ende gedeputeerde vande illustre Heeren Staten Generael vande vereenichde Provincien der Nederlanden: ende dat door het tusschen-comen, ende met advys vande Heeren Ambassadeurs vande Coningen den alder-Christelichsten, ende van groot Bretaignen. IN ’s GRAVEN-HAGE, By Hillebrant Jacobsz, gesworen drucker vande Hooge moghende Heeren, die Staten Generael vande Ge unieerde Provintien der Nederlanden Met Privilegie. Alsoo de doorluchtichste Princen, Eertzhertogen, Albert ende Isabella Eugenia, ghemaeckt hadden den 24. Aprilis 1607, een bestande ende ophoudinghe van wapenen voor acht maenden, met de illustre Heeren, die Staten Generael vande Vereenichde Provintien der Nederlanden, in qualiteyt, ende als d’selve houdende voor vrije Staten, Provintien, ende Landen, opte welcke sij-luyden niet en pretendeerden, welck bestandt moste worden gheratificeert, met ghelijcke verklaringhe, bij de Majesteyt vanden Catholijcken Coninck, voor soo veel hem ’t selve mochte aengaen, ende die voors. ratificatie, ende verclaringhe overghelevert aende voors. Heeren Staten, drie maenden nae ’t selve bestandt, ghelijck gedaen is, bij opene brieven vanden 18. Septembris inden selven jare, Ende daerenboven ghegheven aende voors. Heeren Eertz-Hertogen, procuratie speciael den 10. January 1608, omme soo in sijne, als hare namen te doen ’t ghene sijluyden souden oordeelen behoorlijck omme te comen tot eene goede Vrede, ofte een bestandt voor lange jaren, in gevolgh van welcke procuratie, die voors. Heeren Eertz-Hertogen oock op hare brieven van commissie vanden 27. vande selve maent, ghenomineert, ende ghedeputeert hadden commissarissen omme te handelen, ende tracteren inde voors. namen ende qualiteyten, ende bij die ghelegentheydt gheconsenteert ende gheaccordeert, dat het voors. bestandt souden worden verlenght ende ghecontinueert, tot verscheyden reysen, ende selfs den 20. van Mey tot het eynde vanden jare 1608, maer tot meer reysen vergadert gheweest zijnde, metten ghedeputeerden vanden voors. Heeren Staten, die oock vanden selven procuratie ende commissie hadden, ghedateert den 5. February des voors. jaers, en hadden niet eens kunnen worden opte voors. Vrede, omme vele groote swaricheyden onder henluyden ontstaen: Ter welcker oorsaecken die heeren Ambassadeurs vande coninghen, den alder-Christelijcksten, ende van Groot Bretaignen, die Chur-Fuersten, Patlz, ende van Brandenburch, die Marck-Grave van Ausbach ende Landt-Grave van Hessen, ghesonden opte plaetse van wegen die voors. Coninghen, ende Princen, omme te helpen vorderen een seer goet werck, siende dat sijluyden gereet waren

59

tekst pamflet nr.1588 (Knuttel)

60

doorluchtige

24


omme te scheyden ende breecken die gheheele handelinghe, hadden gheproponeert een bestandt voor langhe jaren, op seeckere conditien begrepen in een geschrift, ghegeven van harent weghen, aende eene, ende andere, met begeerte ende vermaninghe haer daer mede te willen conformeren, op welcke gheschrifte verscheyden andere swaricheden wederom ontstaen zijnde, waren ten lesten op huyden den 9. Aprilis 1609, vergadert heer Ambrosio Spinola, Marquis van Benaffre, Ridder vande Ordre vanden Gulden Vliese, vanden Raedt van State, ende vanden Oorloghe van sijne Catholijcke Majesteyt, Maistre de Camp Generael van sijne Legers, etc., heer Jehan Richardot etc. ……………………………………………gheaccordeert zijn inde forme en de maniere die hier nae volcht. I. Inden eersten die voors. heeren Eertz Hertoghen verclaren, so in haren namen, als inden naem vanden voors. heere Coninck, dat sijluyden te vreden zijn te tracteren mette voors. heeren Staten Generael vande vereenichde Provintien, in qualiteyt, ende als deselve houdende voor vrije Landen, Provintien ende Staten, op de welcke sijluyden niet en pretenderen, ende te maecken met haer in de voors. namen ende qualiteyten, gelijck sij doen bij dese tegenwoordige, een bestandt, opte conditien hier nae beschreven ende verclaert, I I. Te weten, dat ’t voors. bestandt sal wesen goet, vast, ghetrou, ende onverbreeckelijck, ende voor den tijt van twaelf jaren gedurende, dewelcke wesen sal ophoudinge van alle acten van vijantschap, van wat fatsoen dat die zijn, tusschen den voors. heeren Coninck, Eertz-Hertogen, ende Staten Generael, soo ter zee, andere wateren, als te lande, in alle hunlieden coninckrijcken, landtschappen, landen ende heerlijckheyden, ende voor alle haerluyder ondersaten ende inwoonderen van wat qualiteyt ende conditie die zijn, sonder uytsonderighe van plaetsen ofte personen, III. Een iegelijck sal behouden, ende datelijck gebruycken die landtschappen, steden, plaetsen, landen ende heerlijckheyden die hij tegenwoordich houdt ende besidt, sonder daerinne getroubleert ofte belet te worden, in wat manieren dattet zij, geduerende ’t voors. bestandt, daer onder men verstaet te begrijpen die vlecken, dorpen, ghehuchten ende platte landen, die daer van dependeren, IIII. Die ondersaten ende inwoonderen vanden lanstschappen vanden voors. heeren Coninck, Eertz Hertogen, ende Staten, sullen geduerende dit bestandt alle goede correspondentie ende vrientschap te samen hebben, sonder te ghedencken die offensien ende schaden die sijluyden hier vooren hebben gheleden, sullen oock mogen comen ende blijven inde landtschappen d’een vande andere, ende daer doen haere trafficque, ende commercien in alle verseeckertheyt, soo ter zee, andere wateren, als te lande, ’t welck nochtans den voors. heere Coninck verstaet te wesen gerestringeert, ende gelimiteert aende coninckrijcken, landtschappen, ende heerlijckheyden, die hij houdt ende besidt in Europa. ende andere plaetsen ende zeen, alwaer die ondersaten vande coninghen ende princen, die sijne vrienden ende gheallieerden zijn, hebben die voors. trafficque bij onderlinge gewillinge: Ende aengaende die plaetsen, steden, ports, ende havenen, die hij houdt buyten de voors. limiten, dat die voors. heeren Staten, ende hare ondersaten daer niet en sullen mogen exerceren eenige trafficque, sonder expresse toelatinghe vanden voors. heere Coninck: Wel sullen sijluyden d’voors. trafficque mogen doen (indien henluyden sulcx goet dunckt) inde landen van alle andere princen, potentaten, ende volckeren die ’t henlieden sullen willen toelaten (oock buyten de voors. limiten) sonder dat den voors. heere Coninck, sijne officieren

25


ende ondersaten, die van hem dependeren, sullen doen eenich belet uyt dier oorsake aende princen, potentaten ende volckeren, die henlieden d’selve hebben toeghelaten ofte sullen toelaten, noch van gelijcken aen henluyden, noch aenden particulieren, metten welcken sijluyden gedaen hebben, ende doen sullen de voors. trafficque, V.

A

D

Aartshertog Albert ..................................................................... 6 Aartzen .................................................................................... 14 Afferden ...................................................................................... 9 Alphen ......................................................................... 13, 14, 22 Amerongen .........................................................................14, 22 Anthoni ................................................................................. 7, 11 Diderick ................................................................................ 11 Diederick............................................................................... 13 Dierck ...................................................................................... 7 Anthonisz Adriaen.................................................................................. 16 Derick .................................................................................... 19 Anthony Derick .................................................................................... 18 Arcen......................................................................................... 11 Arnhem .................................................................... 1, 13, 14, 22 Asselterhof ............................................................................... 20

Datzeel ...................................................................................... 21 De Meern............................................................................ 14, 22 Den Haag................ 1, 3, 11, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 22 Doorn ............................................................................ 13, 14, 22

E Echt ....................................................................................... 9, 10 Elmpt .................................................................................... 9, 10 Elmt ............................................................................................ 9 Ettelgem ................................................................................... 21

F Frederik Hendrik........................................................................ 3

B Beesd en Renoy .......................................................................... 4 Beesel.................................................... 1, 2, 5, 7, 13, 15, 20, 22 Belfen .......................................................................................... 9 Berge ......................................................................................... 10 Bergh Herman van de...................................................................... 11 Besel ........................................................................................... 9 Beugen ................................................................................13, 22 Bleijenbeeck ............................................................................... 9 Blom Johan ..................................................................................... 11 Bodegraven............................................................ 14, 15, 22, 23 Boxmeer ...................................................................... 15, 22, 23 Brugge ...................................................................................... 21 Bruynincx ................................................................................... 7

C Clasen Cornelis ................................................................................. 21 Coesdorp............................................................................15, 23 Craen Tilman ............................................. 1, 2, 3, 13, 15, 20, 21, 22 Cruchten ..................................................................................... 9

G Galler Johan van .............................................................................. 13 Geerckens Niellis...................................................................................... 1 Giesen ............................................................................. 2, 15, 23 Gramay Ido ......................................................................................... 16 Grift .......................................................................................... 22

H Harmelen ......................................................... 13, 14, 15, 22, 23 Heldam ............................................................................... 14, 22 Houben Jan ........................................................................................... 2 Huissen ..................................................................................... 13 Huygens Christiaan.............................................................................. 20

I Ido Gramay ............................................................................ 16

26


J

Q

Jacobsz Hillebrant .............................................................................. 24 Johan Blom ............................................................................... 11

Quiten Willem .................................................................................. 20

K Katwijk ...............................................................................13, 22

L Land van Kessel ....................................................................... 11 Land van Overmaze ................................................................... 7 Lants van Cuijck ........................................................................ 4 Leiden .............................................................. 13, 14, 15, 22, 23 Leiderdorp ..........................................................................14, 22 Lin ............................................................................................. 10 Luijck ....................................................................................... 14 Peter van ............................................................................... 14 Luik .............................................................................. 17, 18, 19

M Maashees ............................................................................13, 22 Maurits .................................................................................. 3, 16 Meerlo.................................................................................13, 22 Middelaar.................................................................................. 11 Middelaer.................................................................................... 9 Moerkerke ................................................................................ 21 Montfoort.................................................................................... 9 Montfort.................................................................................... 19

N Neer Ampt .................................................................................. 9 Nieustadt ............................................................................... 9, 10 Nijmegen ................................ 1, 3, 6, 11, 13, 15, 19, 20, 22, 23

O Obrouck Jacob van ................................................................................ 1 Over Ampt .................................................................................. 9 Overkwartier .................................. 1, 5, 7, 9, 11, 13, 15, 18, 19

P Postaert ..................................................................................... 10

R Rander ................................................................................ 13, 22 Rander (Rindern) ..................................................................... 13 Remundt ..................................................................................... 9 Renkum .............................................................................. 13, 22 Rhenen ................................................................................ 15, 23 Rijnberk ...................................................................................... 3 Rijvers Michaell .................................................................................. 2 Roer ............................................................................................ 9 Roermond ..................... 1, 4, 5, 6, 13, 15, 16, 16, 17, 21, 22, 23 Roermondt.................................................................................. 5 Royen ....................................................................................... 17

S Schellardt van Obbendorp Walraf ..................................................................................... 2 Schenkenschans ........................... 1, 2, 3, 12, 13, 14, 16, 18, 22 Schroer Arit den ................................................................................... 2 Staten Generaal ............................................... 3, 4, 8, 11, 20, 21 Steenhuys ................................................................................. 18 Willem van ........................................................................... 18 Stockum Adam van ............................................................................... 2 Swalmen ................................................................................. 7, 9

T Tielerwaard ................................................................................ 3 Trip Jacob ..................................................................................... 17

U Utrecht ....................................................... 13, 14, 15, 21, 22, 23

V Van der Horst ........................................................................... 11 Velden ...................................................................................... 11 Venlo ................................................................... 1, 6, 11, 13, 22 Verhaer ....................................................................................... 7 Vlodorp .................................................................................... 10 Vlodrop ............................................................................ 1, 2, 21

27


W

Z

Wolfs Jan ........................................................................................... 1

Zeist .................................................................................... 14, 22 Zoete Philippe de ............................................................................ 21 Zutphen ............................................................... 1, 3, 13, 14, 22 Zwammerdam .......................................................................... 22

28

Achtergronden van een reis naar Den Haag

Recommend Documents