AB URBE CONDITA Liber XXII Cap. 1-7: De slag bij het Trasumeense Meer
1 2
3
4
5
Iam ver appetebat cum Hannibal ex hibernis movit, et nequiquam ante conatus transcendere Appenninum intolerandis frigoribus et cum ingenti periculo moratus ac metu. Galli, quos praedae populationumque conciverat spes, postquam pro eo ut ipsi ex alieno agro raperent agerentque, suas terras sedem belli esse premique utriusque partis exercituum hibernis videre, verterunt retro in Hannibalem ab Romanis odia; petitusque saepe principum insidiis, ipsorum inter se fraude, eadem levitate qua consenserant consensum indicantium, servatus erat et mutando nunc vestem nunc tegumenta capitis errore etiam sese ab insidiis munierat. Ceterum hic quoque ei timor causa fuit maturius movendi ex hibernis. Per idem tempus Cn. Servilius consul Romae idibus Martiis magistratum iniit. Ibi cum de re publica rettulisset, redintegrata in C. Flami1. ver appetebat: let op het tempus; ‘de lente was in aantocht’, ‘begon aan te breken’; appetere kan zowel transitief als intransitief gebruikt worden. — Hannibal ex hibernis movit: het laatste wat we over Hannibal vernomen hebben (21, 59) is dat hij na onbesliste gevechten bij Placentia (een stad aan de Po) in het gebied van de Liguriërs was gekomen. — et1… et: Hannibal kreeg twee tegenslagen te verwerken. intolerandis frigoribus: abl. abs. (WM) ter verklaring van nequiquam. — cum ingenti periculo moratus ac metu: periculum en metus zijn niet de oorzaken van de mora, maar betreffen het gevolg daarvan: de omslag in de houding van de Galliërs, die de Puniërs welgezind waren al bestrijders van hun vijanden, maar ze als commensalen liever kwijt dan rijk waren. 2. conciverat: ‘naar de wapens had doen grijpen’. pro eo ut ipsi: ‛in plaats van dat ze zelf… ’. 3. petitusque: sc. Hannibal. — principum: sc. Gallorum; gen. subj. — consenserant: consentio - 1. overeenstemmen; 2. samenzweren*. — consensum indicantium: bij principum ‘hun complot verklikten’. errore: d.w.z. de error die hij door deze verkleedpartijen bij zijn vijanden stichtte; vert. ‘door misleiding’. — insidiis2: plur. tantum ‘hinderlaag’, ‘aanslag’. 4. maturius: ‘vroeg voor de tijd van het jaar’. 5. C. Flaminium: een consul die lak had aan de Romeinse praeoccupatie met ritueel. Hij was het jaar daarvoor al consul en toen hij voor het aansluitende jaar herkozen werd, vond hij het zonde van zijn tijd en aandacht om in Rome, ver van het strijdtoneel opnieuw de hele rimram (auspiciën e.d.) te moeten ondergaan.
_______________________________________________________________________________________________________
Hannibal begint de veldtocht.
Cn. Servilius aanvaardt het consulaat.
2
TITI LIVI
nium invidia est: duos se consules creasse, unum habere; quod enim illi iustum imperium, quod auspicium esse? Magistratus id a domo, publicis privatisque penatibus, Latinis feriis actis, sacrificio in monte perfecto, votis rite in Capitolio nuncupatis, secum ferre; nec privatum auspicia sequi nec sine auspiciis profectum in externo ea solo nova atque integra concipere posse. Voortekenen. Augebant metum prodigia ex pluribus simul locis nuntiata: in Sicilia militibus aliquot spicula, in Sardinia autem in muro circumeunti vigilias equiti scipionem quem manu tenuerit arsisse et litora crebris ignibus fulsisse et scuta duo sanguine sudasse, et milites quosdam ictos fulminibus et solis orbem minui visum, et Praeneste ardentes lapides caelo cecidisse, et Arpis parmas in caelo visas pugnantemque cum luna solem, et Capenae duas interdiu lunas ortas, et aquas Caeretes sanguine mixtas fluxisse fontemque ipsum Herculis cruentis manasse respersum maculis, et in Antiati metentibus cruentas in corbem 6. magistratus: accusativus pluralis als onderdeel van een a.c.i.-constructie, afhankelijk van een niet met zoveel woorden uitgedrukt “men was van mening dat… ”. — id: d.w.z. het auspicium, wat we hier kunnen vertalen met opperbevel. De consul had imperium, militair gezag over zijn troepen. De religieuze dimensie van dat gezag (dat naar Romeinse voorstelling alleen het gewenste effect kon sorteren indien uitgeoefend binnen de door de goden geschapen - en tevoren door auspicia verkende - mogelijkheden en kansen) wordt aangeduid met het woord auspicium. Voor de Romein waren Flaminius’ onverschilligheid voor religieuze zaken en zijn roekeloosheid op het slagveld geen te onderscheiden hoedanigheden. Het één hing onverbrekelijk met het ander samen. In hoeverre zal de voorstelling van Flaminius als een onverantwoordelijke brokkenpiloot mede zijn bepaald door de kennis die de historicus had van zijn waarschijnlijk niet positief geduide - democratische gezindheid? — in monte: sc. Albano. — nuncupatis: nuncupare - plechtig uitspreken, afkondigen, benoemen. 7. nec privatum auspicia sequi: een ambteloos burger kon niet de bevoegdheid om auspicia te houden meenemen op reis. auspicia is subjectsaccusativus, privatum objectsaccusativus. Zelfs als de consul de stad al verlaten had en achteraf bleek dat de auspicia wegens een vormgebrek ongeldig waren, moest hij hals over kop terugkeren naar Rome om alles over te doen. — concipere: - op zich nemen, zwanger worden. Dat is de hoofdbetekenis. De vertaling late men afhangen van de context; hier b.v. ‛houden’, ‛tot stand brengen’. 8. militibus: dativus incommodi bij arsisse. 10. aquas Caeretes: water in Caere (een stad in Etrurië). — in Antiati: ‘te Antium’; Antiati is abl. van Antias. — metentibus: ‛bij lieden die bezig waren met oogsten/(graan) maaien’. metere heeft geen perfectum. Daarvoor gebruikt men messum feci/peregi. Suppinum is messum. — corbem: corbis - korf (etymologisch verwant of Latijns
_______________________________________________________________________________________________________
6
7
8
9
10
A . V. C . L I B E R X X I I 11
12
13
14 15
16
17
18
19
3
spicas cecidisse, et Faleriis caelum findi velut magno hiatu visum quaque patuerit ingens lumen effulsisse; sortes sua sponte attenuatas unamque excidisse ita scriptam: ‛Mavors telum suum concutit’, et per idem tempus Romae signum Martis Appia via ac simulacra luporum sudasse, et Capuae speciem caeli ardentis fuisse lunaeque inter imbrem cadentis. Inde minoribus etiam dictu prodigiis fides habita: capras lanatas quibusdam factas, et gallinam in marem, gallum in feminam sese vertisse. His, sicut erant nuntiata, expositis auctoribusque in curiam introductis consul de religione patres consuluit. Decretum ut ea prodigia Besluiten naar partim maioribus hostiis, partim lactentibus procurarentur et uti sup- aanleiding van de voortekenen. plicatio per triduum ad omnia pulvinaria haberetur; cetera, cum decemviri libros inspexissent, ut ita fierent quemadmodum cordi esse
divinis carminibus praefarentur. Decemvirorum monitu decretum est Iovi primum donum fulmen aureum pondo quinquaginta fieret, Iunoni Minervaeque ex argento dona darentur et Iunoni reginae in Aventino Iunonique Sospitae Lanuvi maioribus hostiis sacrificaretur, matronaeque pecunia conlata quantum conferre cuique commodum esset donum Iunoni reginae in Aventinum ferrent lectisterniumque fieret, et ut libertinae et ipsae unde Feroniae donum daretur pecuniam pro facultatibus suis conferrent. Haec ubi facta, decemviri Ardeae in foro maioribus hostiis sacrificarunt. Postremo Decembri iam mense ad aedem Saturni Romae immolatum est, lectisterniumque imperatum – et eum lectum senatoleenwoord?) 11. attenuatas: sc. esse. attenuatus - vermagerd, versmald, onopgesmukt. Hier ‛verschrompeld’. 12. Mavors telum suum concutit: ‘Mars schudt (slingert) zijn spies’. — Appia via: ablativus loci. — speciem caeli: ‘de aanblik van de hemel’, ‛de hemel zo te zien’. 13. minoribus… dictu: ‘te onbelangrijk om ze te vermelden’. 15. maioribus hostiis: in het algemeen: ‘met offers van groot vee’, hier echter wegens de tegenstelling met lactentibus (zuigend) ‛met volwassen offerdieren’. lactentibus: ‘ongespeend’. — ad omnia pulvinaria: ‘bij alle rustbedden der goden’, ‛in alle tempels’. 18. lectisterniumque: ‘een godenmaaltijd’, een speciaal offer volgens voorschrift van de Sibyllijnse boeken, voor het eerst in 339 vC gehouden. 19. postremo: ‛ten slotte’, dus niet aan te vullen met die, alsof het om een datum gaat.
_______________________________________________________________________________________________________
4
Hannibals leger trekt door de moerassen van de Arno.
TITI LIVI
res straverunt – et convivium publicum, ac per urbem Saturnalia diem 20 ac noctem clamata, populusque eum diem festum habere ac servare in perpetuum iussus. Dum consul placandis Romae dis habendoque dilectu dat operam, 2 Hannibal profectus ex hibernis, quia iam Flaminium consulem Arretium pervenisse fama erat, cum aliud longius, ceterum commodius 2 ostenderetur iter, propiorem viam per paludes petit, qua fluvius Arnus per eos dies solito magis inundaverat. Hispanos et Afros – id omne 3 veterani erat robur exercitus – admixtis ipsorum impedimentis necubi consistere coactis necessaria ad usus deessent, primos ire iussit; sequi Gallos, ut id agminis medium esset; novissimos ire equites; Magonem 4 inde cum expeditis Numidis cogere agmen, maxime Gallos, si taedio laboris longaeque viae – ut est mollis ad talia gens – dilaberentur aut subsisterent, cohibentem. Primi, qua modo praeirent duces, per praealtas fluvii ac profundas 5 voragines, hausti paene limo immergentes- que se, tamen signa seque20. Saturnalia diem ac noctem clamata: niet ‛werden Saturnalia afgekondigd die een vol etmaal moesten duren’, maar ‛werd een vol etmaal "saturnalia" geroepen’. eum diem: Livius verzuimt de datum te noemen, maar het gaat om 19 december, niet dus om 31 (althans de laatste dag van) december. 2.2. aliud: alius heeft als enige van de adiectiva pronominalia met ille en iste deze wonderlijke uitgang voor het neutrum singulare gemeen. — propiorem viam: ‘de kortste weg’; bij keuze tussen twee gebruikt het Latijn de comparativus waar wij de superlativus gebruiken. — qua… inundaverat: ‘waar buiten de oevers was getreden’; inundare wordt soms intransitief gebruikt; persoonlijk zou ik liever quam… inundaverat willen lezen. 3. omne… robur: ‘heel de harde kern’. — necubi: ‘opdat nooit’, ‘opdat nergens’. — coactis: dativus, zet Hispanos et Afros voort, niet impedimentis. — necessaria ad usus: daaronder vallen in de eerste plaats levensmiddelen, maar eventueel ook kleding, bewapening en kampeermaterieel. — novissimos ire equites: had in het licht van wat volgt beter kunnen vervallen. Livius formuleert enigszins onbeholpen wat in zijn bron, Polybius, glashelder wordt geformuleerd ἐπέβαλε… ἐπὶ πᾶσι τοὺς ἱππεῖς. ἐπιμελητὴν δὲ τῆς οὐραγίας… ἀπέλιπε Μάγωνα. 4. cogere agmen: sc. iussit; ‘de achterhoede vormen’. — dilaberentur: hier ‘deserteren’, ‘ontsnappen’. — subsisterent: ‘achterblijven’ in de betekenis ‘het tempo vertragen’. 5. qua modo praeirent duces: ‘op voorwaarde dat de gidsen voor hen uit gingen’. — praealtas fluvii ac profundas voragines: ‘zeer diepe, haast bodemloze draaikolken’; praealtus - zeer diep; profundus - bodemloos, peilloos; vorago - draaikolk. — hausti: als het object water o.i.d. is ‘putten’, ‘scheppen’, bij personen als object ‘verzwelgen’. — limo: abl. instr. bij hausti, maar functioneel ook verbonden met immergentesque se, waarbij de
_______________________________________________________________________________________________________
A . V. C . L I B E R X X I I
5
bantur. Galli neque sustinere se prolapsi neque adsurgere ex voragini7 bus poterant, neque aut corpora animis aut animos spe sustinebant, alii fessa aegre trahentes membra, alii, ubi semel victis taedio animis procubuissent, inter iumenta et ipsa iacentia passim morientes; maximeque omnium vigiliae conficiebant per quadriduum iam et tres 8 noctes toleratae. Cum omnia obtinentibus aquis nihil ubi in sicco fessa sternerent corpora inveniri posset, cumulatis in aqua sarcinis insuper 9 incumbebant, iumentorum itinere toto prostratorum passim acervi tantum quod exstaret aqua quaerentibus ad quietem parvi temporis necessarium cubile dabant. 10 Ipse Hannibal aeger oculis ex verna primum intemperie variante calores frigoraque, elephanto, qui unus superfuerat, quo altius ab aqua 11 exstaret, vectus, vigiliis tamen et nocturno umore palustrique caelo gravante caput et quia medendi nec locus nec tempus erat altero oculo capitur. 3 Multis hominibus iumentisque foede amissis cum tandem e paludi- Hannibal zoekt de bus emersisset, ubi primum in sicco potuit, castra locat, certumque per confrontatie met Flaminius. praemissos exploratores habuit exercitum Romanum circa Arreti 2 moenia esse. Consulis deinde consilia atque animum et situm regionum itineraque et copias ad commeatus expediendos et cetera quae cognosse in rem erat summa omnia cum cura inquirendo exsequeba6
3.1 e paludibus edd. : de paludibus codd. lezer een gedachtesprong moet maken van ablativus naar dativus. — immergentesque se: ‘zich onderdompelend’, d.w.z. ze gingen kopje onder. 7. et ipsa: ‘eveneens’. — vigiliae conficiebant: ‘gebrek aan slaap putte hen uit (of werd hen noodlottig)’. 8. nihil: = nullus locus. 9. iumentorum… prostratorum: ‘lastdieren die bezweken waren’. — acervi: nominat. plur. 10. ex verna primum intemperie: ‘ten gevolge van de onbestendigheid van het weer aan het begin van de lente’. 11. gravante caput: ‘bezwaarde zijn hoofd’, d.w.z. bezorgde hem hevige hoofdpijn. — altero oculo capitur: ‘werd aan één oog blind’. 3.1. emersisset: subj. is Hannibal. — certumque… habuit: ‘en vergewiste zich’. — circa Arreti moenia: betekent dit dat de stad werd belegerd? Zo ja, waarom? 2. situm regionum itineraque: ‘de regionale infrastructuur’ zou men dat tegenwoordig noemen. — copias ad commeatus expediendos: ‘welke mogelijkheden hij (Hannibal) had voor het regelen van de voedselvoorziening’. — quae cognosse in rem erat: ‘wat van belang was om te weten’.
_______________________________________________________________________________________________________
6
TITI LIVI
tur. Regio erat in primis Italiae fertilis, Etrusci campi, qui Faesulas inter Arretiumque iacent, frumenti ac pecoris et omnium copia rerum opulenti; consul ferox ab consulatu priore et non modo legum aut patrum maiestatis sed ne deorum quidem satis metuens; hanc insitam ingenio eius temeritatem fortuna prospero civilibus bellicisque rebus successu aluerat. Itaque satis apparebat nec deos nec homines consulentem ferociter omnia ac praepropere acturum; quoque pronior esset in vitia sua, agitare eum atque inritare Poenus parat, et laeva relicto hoste Faesulas praeteriens medio Etruriae agro praedatum profectus, quantam maximam vastitatem potest caedibus incendiisque consuli procul ostendit. Flaminius, qui ne quieto quidem hoste ipse quieturus erat, tum vero, postquam res sociorum ante oculos prope suos ferri agique vidit, suum id dedecus ratus per mediam iam Italiam vagari Poenum atque obsistente nullo ad ipsa Romana moenia ire oppugnanda, ceteris omnibus in consilio salutaria magis quam speciosa suadentibus: collegam exspectandum, ut coniunctis exercitibus communi animo consilioque rem gererent, interim equitatu auxiliisque levium armorum ab effusa praedandi licentia hostem cohibendum, – iratus se ex consilio proripuit, signumque simul itineris pugnaeque cum ‛Immo Arreti ante moenia sedeamus’ inquit, ‛hic enim patria et pena3. erat in primis Italiae fertilis: ‘was één van de vruchtbaarste van Italië’. Faesulas inter Arretiumque: = inter Faesulas atque Arretium. 4. ferox ab: ‘overmoedig sinds’; ab is hier zowel temporeel als causaal. — metuens: ofschoon het verbum metuo zijn object in de accusativus heeft, heeft het als adiectivum opgevatte participium metuens een genitivus. — prospero… successu: ‘succes’; voor ons is het adjectief overbodig. 5. quoque pronior esset in vitia sua: psychologie is een sterke trek van Hannibals strategie. 6. laeva: sc. laeva manu - aan de linkerkant; bij Faesulas praeteriens. — medio Etruriae agro: locativus bij het supinum praedatum. praedatum profectus: = profectus ut praedaret. — caedibus incendiisque: instrumentalis bij ostendit. 8. ceteris… suadentibus: concessieve ablat. abs. — in consilio: ‘in de krijgsraad’, ‘het overleg met zijn commandanten (of onderbevelhebbers)’. 9. effusa praedandi licentia: ‘vrijheid om op uitgebreide schaal te plunderen’. 10. hic enim patria et penates: sarcastisch; het behoud van Arretium was voor de Romeinen geen zaak van leven of dood.
_______________________________________________________________________________________________________
3
4
5
6
7
8
9
10
A . V. C . L I B E R X X I I
11
12
13
14
7
tes sunt. Hannibal emissus e manibus perpopuletur Italiam vastandoque et urendo omnia ad Romana moenia perveniat, nec ante nos hinc moverimus quam, sicut olim Camillum ab Veiis, C. Flaminium ab Arretio patres acciverint’. Haec simul increpans cum ocius signa convelli iuberet et ipse in equum insiluisset, equus repente corruit consulemque lapsum super caput effudit. Territis omnibus qui circa erant velut foedo omine incipiendae rei, insuper nuntiatur signum omni vi moliente signifero convelli nequire. Conversus ad nuntium ‛num litteras quoque’ inquit ‛ab senatu adfers quae me rem gerere vetant? Abi, nuntia, effodiant signum, si ad convellendum manus prae metu obtorpuerit’. Incedere inde agmen coepit primoribus, superquam quod dissenserant ab consilio, territis etiam duplici prodigio, milite in volgus laeto ferocia ducis, cum spem magis ipsam quam causam spei intueretur. 10. emissus e manibus: ‘aan onze greep ontsnapt’. — perpopuletur… perveniat: coniunct. adhort. — nec… moverimus: coniunct. perf. ‘we moeten hier maar liever niet opbreken’ (nog steeds sarcastisch)/ 11. ocius: hier ‘wat sneller’ (dan gewoonlijk). — signa convelli: ‘de veldtekenen uit de grond rukken’, ‘opbreken’. — corruit: ‘zakte door zijn poten’. — caput: sc. het caput equinum. — effudit: ‘wierp op de grond’. 12. omine incipiendae rei: ‘voorteken bij het begin van de onderneming’; de genitivus hangt af van omen. 13. effodiant: ‘uitgraven’. 14. primoribus… milite: ‘officieren… soldaten’; van het inzicht van de laatste categorie in de ernst van de situatie heeft Livius, zoals blijkt, geen hoge dunk.
_______________________________________________________________________________________________________
