Aantekeningen op de lríad al-qa;id

AANTEKENINGEN OP DE IRSÁD AL-QÁSID

223

40. Ygl. ConcordanceIV, p. 10.

IV

Aantekeningen op de lrÍad al-Qa;id

Hier volgt een beknopt commentaar op Ibn al-Akfánï's IrÍdd al-Qàsid. De nummers verwijzen naar de paragrafen in dc editie. In dit commentaar worden in de regel filosofischc tcrmen niet behandeld, omdat Ibn al-Akfànl d,eze ontleend heeft aan hct filosofisch-technisch vocabulaire van Ibn Sïná. De terminologie van Ibn Sïnà, zoals deze in gebruik is in de verschillende kortere gcschriftcn van Ibn Sïná (zie bibliografie Ibn Sïná 1881,1910,1933,1985),is door Ibn al-Akfánï steeds gebruikt. In de veertiende eeuw was dezc Í.crminologie kennelijk geheel ingeburgerd. De lezer van de Arabische tekst wordt verwezen naar Goichon 1938, waarin de filosofisch-technische woordenschat van Ibn Sïná uitputtend behandeld wordt. Het vocabulaire in Afnan 1964 is in dit verband niet verhelderend gebleken. Voor de identificatie en evaluatie van het bibliografisch materiaal in de Iriad al-Qaqld verwijs ik naar hoofdstukken V en X. 1-25. Duitse vertaling bij Haarbriicker 1859, pp. 5-6. 2. De formulering van de l.tamdala is geheel traditioneel. Zij doet ook denken aan die van de veel oudere encyclopedie,het Kitàb Mafatïh al-'Ulilm van al-Kwárizmï (al-Kwàrizmï 1895,p. 2).

47 gulma fï al-isldm: Vgl. Lane, p. 350;ConcordsncelY, p.320. 54. Koran XXV (46)44. ó5. Vgl. ConcordanceIV, p. 380. 90. Koran II (212)269.92-93 Voor nagenoeg identieke teksten, vgl. Concordance l, p. 491. 96. Dit slaat mogelijk op een controvcrsc mct Joodsc collega's.Misschien moef er in deze context een verband gclcgd worden met de mogelijk Judeo-Arabische plagiaatkwestie van de anonieme bewerking van de Iriad al-Qàsid, al-Durr al-Nazím. Zie hierover hoofdstuk VI. Ibn al-Akfànï is van mening dat de medische wetenschapin zijn tijd in slechte handen is. Vgl. Iríàd al-Qàsid 203. 100. suht: onrechtmatig verkregen bezit. Mogelijk Koran V (68)63.

een toespeling op

107-230. Duitse vertaling bij Haarbriicker 1859, pp. 10-16.

29. waragat al-anbiyd': vgl. Concordance lY, p.321.

111-112.De termen ta{awwur en tasdíq zijn door mij steeds vertaald als 'voorstelling' 'bewering'. en Over gebruik en betekenis van deze termen zie Wolfson 1943, Goichon 1938, nrs. 374 en 361. Zie ook Ibn Sïná 1936, 'Vorstellung' 'Urteil' (van pp. 3-4. Josef van Ess vertaalt hen met resp. en Ess 1966, pp. 95-113,alwaar ook een uitgebreide discussieover oorsprong cn gebruik van dit begrippenpaar). Zie ook al-NaSSár 1978, pp. 39-62 (ondcr dankzegging aan J. Lameer voor deze bibliografischc vcrwijzingen). Zie ook Iríàd al-Qasid 849-50.

32. Koran LXV (12)12.

1 5 6 .C o n c o r d a n c el Y , p . 3 8 5 .

34. Koran XXXV (25)28.

1.58.muyussar, vgl. Concordance Yl, p. 94.

-Jó. Koran XXIX G2)43.

? / ) / ) .V g l . M a t t h . 7 : ( r .

15. Vgl. de identieke formulering door elatieven in al-Fáràbï's encyclopedie (Fáràbï 1953, p. 8). 26-106. Duitse vertaling bij Haarbriicker 1859, pp. 6-9.

ï , \ . À o r r r nX X X I X ( 1 2 ) 9 .

.tj(t

Kttrttn XX (ll\)ll.l

224

AANTEKENINGEN oP DE rRsÀDAL-QÁS|D

AANTEKENINGEN

OP DE IRSÁD AL-QÁSID

208.Koron XII (76)16.

(vervolg van het schema op de voorgaande bladziide)

23I-248. Duitse vertaling bij Haarbriicker 1859,pp. 16-18.

wetenschappen die niet omwille van zichzelf beoefend worden

23l-241. Schematisch is d e v e r d e l i n g v a n de elf grondwetenschappen dus

\-\

225

\betetenissen: 10. logica \middel tot betekenis:ll. filologic

theóretisc hoog: l. theologie idden: wiskunde

2 3 6 . D e c o m p o s i t i e v a n d e z e i n d e l i n g i s k c n n c l i j k b c Ï n v l o e d door lbn Sïná 1910,p. 228, behalve dat lbn al-AkfánÏ adnà gebrtikl. waar Ibn Sïná asfal heeft. Vgl. ook Ibn Sinà 1546, f. 137b. 239. De auteur deelt de riyadiyyat dus als volgl. in:

2. geometrie 3. astronomie 4. aritmetica 5. muziek aag: 6. natuurwetenschap

\ praktisch

nee 7. politiek 8. ethiek 9. huishouden(economie)

\

qarr al-dat ? \ /

aj"r 3. aritmetica

I

nee:4. muziek Zie ook lráàd al-Qd,fid 885, waar met de wiskundige wetenschappcndezc vier hoofdwetenschappen worden bedoeld.

A A N T E K E N I N G E NO P D E I R S À DA I , _ Q À S I D

?.)(t

AANTEKENINGEN OP DE TRSADAL-QÀSID

2-l() l)c indeling van de praktische wetenschappcngaar dus als volgt:

(vervolg van het schemaop de voorgaandebladziide)

a l g t ' n r c o n l:. p o l i t i e k

(laf z) -----7(murakkab)

bi.jzondcr: ,i

221

wazn

F.-

\individt: 2. ethiek

surcl

\

\

mct zijn kdssa: 3. huishouding

\ \

212. Met het Kitdb al-Burhdn kan hier de Analytica posteriora van het Aristotelische Organon bedoeld zijn, maar misschicn is hct ook een v c r w i j z i n g n a a r h e l h o o f d s t u k v a n d i e n a a m i n I b n S ï n á ' sN a l a t ( I b n S r n á 1 9 8 5 ,p p . 9 7 - 1 2 ï .

\ \

\ \rzatrass bi-al-wazn:5.'arild \ \niet zo:6. qaw-afí

\ màddq:7. al-bsdï' beide (muf rad en murakkab):8. al-naly

249-260. Duitse verÍ.aling bij Haarbriicker 1859, pp. 2l-22. 253-257. De indeling van de afgelcide wetenschappcnvan de adab is dus als volgt: bi-wad'ihi:9. kitsba

laf z , / \ , " \ ..t

\rnalrad1-

murakkab

-a' bi- al- i st idl al: lO. qi r a sam-a':l. al-lu[a

hirpla:2. al-tasrïf mutla^

\wtzn)

/ /

\

tarklb al-kaldm: 3. al-ma'ànï

,(r", ,o, 4. at-bayàn (vervolg van het schema op de volgende bladzijde)

27 5-283. ilm al-ma'dnl wa-ul-bayàn. Zie voot de historisch en de problematie ontwikkeling van de betekenisvan dit begrippenpaar, die zich voordoet bij de vertaling ervan:S.A.Bonebakker,art. al-Ma'-an wa'l-Bay-an,in EIz, deel V, pp. 898-902. 279. fí md ba'd: zie lr\-ad al-QaEid 288.

vgl. GAL G 1,322;S I, 555). 300. Óamál al-Dïn Ibn Wásil (gest.697/1298, 315-319.Duitse vertaling bij Haarbriicker 1859,p. 22. 320-323.Duitse vertaling bij Haarbrticker1859,pp. 22-23.

l l . 7 - . .11 ó .I b n a l - A k f á n ï g e e f t h i e r d c b o c k e n v a n h c l A r i s t t l t c l i s c h ( ) r y t t n t t np, l a a l s tc c h t c r d c s o fi s t c n g c h c c l a c h t c r a a nV. g l . b i i v t l r l r b c c l{r'rt ltcr l(Xr4. p. lt. Vgl.
\\l

'/.rt'

v()()r Ílllllcllocl

'228

AANTEKENINGEN OP DE IRSÁD AL-ZÀSID

AANTEKENINGEN OP DE IRSÁD AL-QÁSID

identiekeformuleringenIbn Sïná 1910,pp.240-3.

426.Yg1.Sahrastánï, vertaling,I, pp.l9l-2. tekst, pp. 126-7;Sahrastánï,

343. Mi'yar al-'Ilm is ook de titel van een werk van al-Gazzálí, vgl. GAL G 1,425:S I, 755 {r.r.62).

431.Ygl. Sahrastànï, vertaling,I, p. 174. tekst, p. ll5; Sahrastánï,

22

437.Yg1.Sahrastánï, tekst, p. ll8; Sahrastànï, vertaling,I, p.178. 359-401.Duitse vertaling bij Haarbriicker 1859,pp. 23-25. 373. utulu|iyà: de theologievan Aristoteles.Vgl. Peters1968,pp.72-3.

4 3 9 . Y g l . S a h r a s t á n ï ,t e k s t , p . l 2 l S a h r a s t à n ïv, e r t a l i n g , I , p . 1 8 Sahrastánï,heeft (tekst, p. 120,regels5 en 15) katir al-nawà. De sec heet bij Sahrastànï'al-Sàlihiyya'.

400. sanadkuruhu:zie lríàd al-Qàsid 527-590. 440.Yg1.Sahrastánï, vertaling,I, p. 180. tekst, p. ll9; Sahrastánï, 402. Ygl. Concordance Y, p.134. 44t.Ygl. Sahrastánï, vertaling,I, p.199. tekst,p.132;Sahrastánï, 403. Koran XLI (42)42. 442.Yg1.Sahrastánï, vertaling,I, p.188. tekst,pp.124-5;Sahrastàni, 404. Toespelingop Koran XVII (90)88. 443. Ygl. Sahrastánï, vertaling,I, p. 200. tekst, p. 132;Sahrastánï, 406. nass (aanwijzing)en iptihàd (activiteit) zijn technischetermen van de Sï'a.Zie voor hun betekenisen contextHalm 1988.in de index. 409-410. Vgl. Sahrastànï1842-46(Arabischetekst), p. 59; SahrasrànI 1850-51(Duitsevertaling),I, pp. 88-89.

444.Yg1.Sahrastánï, tekst,p.126;Sahrastànï, vertaling,I, p.190. 445.Yg1.Sahrastánï, vertaling,I, p. 128 tekst, p. 85; Sahrastáni, 447. Yg1.Sahrastánï,tekst, p. 90; Sahrastánï,vertaling, I, p. l34.

412.Ygl.Sahrastánï, tekst,pp.60-61;Sahrastànï, vertaling,I, pp.89-90. 448.Yg1.Sahrastánl, tekst,p.133;Sahrastánï, vertaling,I, p.201. al3. Ygl. voor het begin Sahrastánï, tekst, p.64; Sahrastáni,vertaling,I, p. 95.

449. Ygl. Sahrastàni,tekst, p. 134;Sahrastánï, vertalinC,I, p. 202, waar z 'Ilbá'iyya dc worden genoemd.

at7. Ygl. Sahrastànï, tekst,pp. 6l-62: Sahrastánï, vertaling,l, p.92. 449. Ygl. Sahrastáni,tekst, p. 134;Sahrastánï,vertaling, I, p. 203. J18. Vgl. Sahrastánï, tekst,p. 63; SahrastánI, vertaling,I, p.94. 450. Ygl. SahrastánI, vertaling,I, p. 206. tekst, p. 136;Sahrastánï, -t19-420.Vgl. SahrastánÏ,tekst, p. 100;Sahrastànï,vertaling, I, p. l5l. í-tl. Vgl.$ahrastánï, vertaling,l,p.209. tekst,p. 138;Sahrastánï, -121.Y gl. Sahrastánï, tekst,p. l0l; Sahrastánï, vertaling,I, p. 152. 1 . 5 2 - 1 5V 3 g l . S a h r a s t á nt ïc,k s t ,p . 1 4 5 S ; a h r a s t a nvrc, r t a l i n gI,, p . 2 l t 3 . -t)2. Ygl. Sahrastáni, tckst,p. l0l; Sahrastànï, vcrtaling,I, p. 111 . / . ' i V g l . S a h r u s t l l r r i t, r r k s t , p . l 0 l l o r r t l c r ;S a l r r l r s t a n r v, t ' r t ; r l r n 1 1l .. g r l t r ' l

í 5 í V g l . S a h r a s t a nt ti ,: k s t p l ,, 1 r .l l ' / , p . ( ) l - 2 ;S l r l r r : r s l u vntr',r t u l r r r g

2r0

AANTEKENTNGENOP I)11IRsÁD AL-QÁSID

vertaling,I, pp.140-1. tckst,p.94; Sahrastánl, 456. Ygl. echterSahrastánï, Koran VI (146)145.

AANTEKENINGEN OP DE IRSÁD AL-QÁSID

479. Ygl. Sahrastánl,tekst, p. 107;Sahrasránï,verraling,I, pp. t6t-2. 480. Ygl. Sahrastàni,tekst, p. 107;Sahrastáni,vertaling, I, p. 162.

vcrtaling,I, p. 143. 457. Ygl. Sahrastánï, tekst,p. 95; Sahrastani. 48I.Ygl. Sahrastánï, tekst, pp.135-6;Sahrasránï, vertaling,I, p.205. vcrtaling,I, p. 144. 458.Ygl. Sahrastànï, tekst,p. 96; Sahrastàni, 482. Ygl. Sahrastání, tekst, p. l4l; Sahrastànï, vcrraling,l, p. 212. vcrtaling,l, p. 144. 459. Ygl. Sahrastánï, tekst,p. 96; Sahrastánï, 483.Ygl.Sahrastánï, tekst,pp.142-3;Sahrasránï, vertaling,I, p.215. vcrtaling,I, pp.144-5. tekst,p.96; Sahrastáni, 460.Yg1.Sahrastáni, 461-462.Vgl. Sahrastàni, tekst, pp. 96-7; Sahrastáni,vcrtaling,I, pp. 145-6. vcrtaling,l, p. 147. tekst,p. 97; Sahrastáni, 463. Ygl. Sahrastánï, vcrtaling,I, pp.146-1. 464.Yg1.Sahrastánï, tekst,p.97; Sahrastànï, 465. Y gl. Sahrastáni,tekst, p. 98; Sahrastánï,vcrl.aling, l, p. 147. 466-467. Vgl. Sahrastání,tekst, p. 98; SahrastànÏ,vertaling, I, p. 148. 468. Ygl. Sahrastánï,tekst, p. 98; Sahrastánï,vertaling,I, pp. 148-9.Daar echter nisf al-'uir.

490-508. De indeling van de boeken van het Oude Testamentis bij Ibn al-Akfánr dus als volgt: De eerstemqrtaba (tawràt) omvat: - l. Genesis,2. Exodus,3. Leviticus, 4. Numeri, 5. Deuteronomium. De tweede martaba (sl-uwwal) omvat: - l. Jozua,2. Richteren,3. Samuel,4. Koningen. De derde martaba (al-akïra) omvat: - 1. Jesaja,2. Jeremia,3. EzechiëI,4. twaalf boeken,o.a. Jona,Habakuk Zacharia. De vierde martqba (kutub) omvat: - 1. Kronieken, 2. Psalmen,3. Job,4. Spreuken,5. Rechters(?), 6. Hooglicd 7. Prediker, 8. Klaagliederen,9. Arda5ïr(?),10. Daniël, ll. Ezra. 493. Ygl. Numeri ll:4-35.

vertaling,l, p.I49. 469. Ygl. Sahrastáni, tekst, p. 99; Sahrastáni, 514.Ygl. Sahrastànï, tekst, p. 174;Sahrastáni, verraling,I, p. 264. 470. Ygl. Sahrastánï,tekst, p. 99; Sahrastáni,vertaling, I, p. 150. 517-518.Vgl. Sahrastànï, tekst,p.173;Sahrastánï, vertaling,l, p. 263. 47t. Ygl. Sahrastáni,tekst, p. 101;Sahrastáni,vertaling, I, p. 153. 519.Koran Y (77)73 472. Ygl. Sahrastánï,tekst, pp. 101-2;Sahrastáni,vertaling, I, pp. 153-4. 520-521.Vgl. SahrastánI, tekst, pp.176-7;Sahrastánï, vcrraling,t, p. 261. vertaling,I, p.154. 473-474.Vgl. Sahrastánï, tekst,p.102;SahrastánÏ, 5 2 1K . oranY Q6)72 vertaling,I, pp. 156-7. 475. Ygl- Sahrastáni, tekst,pp.103-4;Sahrastánï, s22.Ygl. Sahrastàni, rcksr,p. 177;Sahrastànï, vcrraling,I, p. 2(rlt. vertaling,I, p. 157. 47ó. Ygl. Sahrastánï, tekst,p. 104;Sahrastání, 5 2 . 1V. g l . S a l r r a s t l ntic, : k s tp, . 1 7 . 5S;a h r a s t t l rvrcr ,r r u l i n gl, p . , ) ( r 5 vcrtaling,l, p. l5lt tckst,p. 105;Sahrastánï, í2,3.Vgl. Sahrastáni,

AANTEKENINGEN OP DE IRSAD AL-QASID

AANTEKENINGEN OP DE IRSÁD AL_QÁSID

233

527-538. Duitse vertaling bij Haarbrticker1859,p. 26.

de I'islamisme'>'.

5 3 4 - 5 3 8 . D e i n d e l i n g v a n d e a f g e l e i d ew e t e n s c h a p p evna n d e ' i l m

bedoeld zijn de minerale, vegetatieveen 601. ql-muwaltadàt al-Lul-qr-a: animale rijken.

al-naw-amïs is dus als volgt:

602. quqins:al-DamÏrÏ 1857-8,II, p. 308 geeft:quqïs:

'phoenix"

Allah: l. al-qirà'àt

605.wa-qad taqaddama:zie lr\-ad al-Qà;id 355-358'

al-hsdit_

6 0 6 - 6 0 9 . D e i n d e l i n g v a n d e a f g e l e i d e w e t e n s c h a p p e inn d e is dus als volgt: natuurwetenschaP al-lism al-bas1t f alakT: l. ahkdm al-nulum

min kal-qm Allàh:3. taf slr al-Qur'-an

unsurT:2.tilasmdt

min kaldm al-rasïtl: 4. dirdvat al-had7t

al-murakkab al-Èism " N

taqrT

l

t |

li-al-drà': 5. usïrlal-d7n

\

\ \zonder mizà!:3.simiYa

I

met mizAÉl--zonder

li-al-af'dl: 6. u;-ul al-f iqh

/ met zie).,/ ./ waarnemendf-niet I inteliigent-

hà yusta'ànubihi:7. al-ladal

istifràp al-ahkdm:8. al-fiqh 561. Deze traditie staat onder meer in de Musnad van Ahmad (Ibn Hanbal 1895 I, p. 266), waar de Profeet dit zegt met zijn hand op de 'Abbás. Al-Qas[alleni 1871geeft in zijn commentaarop schoudervan Ibn al-Bukári, Dabd'ib nr. 28 (deel VIII, p. 322), als epitheton voor Ibn 'Abbás 'Abbás: al-bahr fi-al-'ilm. I!abr en balr als epitheta voor Ibn wordcn genoemddoor Ibn al-Atïr 1963I, p. 328l.al-habr vanwegc zijn wctcnschappcn, en al-bahr vanwegede omvangvan dezewctcnschap. ttl tttlr

ul-owwal:

D
'lcs

l)rctlllcÍs l('rrtl)s

ziel 4. kTmiYa t

, =

niet waarnemend:5. f ilàha intelligent 6. baytara y""-

hif z al-;ibha:7. gibb

/ ' l .r'

ahwàl zàhira:8. f ir-asa

., ahwàlíf ,ror,9.tu'b7r ó09.'alà ul-nuhii al-muraqaddim: lbn al-Akfàni bcgint cchtcr bij dc l n c : d i s c h cw c l c n s c h a p ,z . i j n c i g c n s p c c i a l i t c i t ( r . l . l | ) c l a a t s t c t l r i c t r t c l s z rj r r w t : r k c l t v ; t t t l l r t t l l A k l i - l r r ir c l í . Z t e t l l r ; t

l\q

AANTEKENINGEN OP DE IRSÀD AL_ZÀSID

bibliografie van het werk, resp.nrs.5,8 en 3. 627. Koran XXXII (6)7. 628. asfal al-saf ilïn: Koran XCV (5)5. 635. Koran XV (75)75;Koran tI (274)2i3_ 636. concordancevII, p. 298. voor de divinatorischetechniekenqiyàf at al-alar wa-qiyàfat al-baiar, zie Fahd t966, p.371.

AANTEKENINGEN OP DE IRSAD AL-QÁ$ID

721. al-Mtr'taman b. Hnd. Zie voot een reconstructie van zijn werk over de geometrieHogendijk 1986. 726. i6inf man-aziral-aiyd': Dit betreft optische verschijnselen,zoals p a r a l l a x , w a a r b i j m e n v o o r w e r p e n o p v e r s c h i l l e n d ew i j z e z i e t , afhankelijk van de positie van degenedie kijkt.

van de geometrie 728-734. De indeling van de afgeleidewetenschappen is dus als volgt: universeleprincipes

638. Deze uitkomst wordt als volgt berekend.De gehelezendingvan de Profeet Muhammad duurde 23 jaar. Zijn eerste openbaringenwaren dromen die hij gedurendeeen half jaar had. De ware dromen worden daarom, in tijd gemeten, l/46 deel van het profeetschapgenoemd.Deze berekening staat aan het begin van de meesteArabische werken over droomuitleg. 652. Beide ciraten uit Koran VII 013)116. 654. wa-yunfa1'alayhi: vgl. Koran CXIII (4)4.

"'K*

/ \K'

/

l

I

\iu'

7 1 3 - 7 5 5 . D u i t s e v e r t a l i n g v a n , e n u i t g e b r e i d c o m m e n t a a ro p h e t hoofdstuk over de geometriein Wiedemann1970I, pp. ll0-143.

al-aLqàI t. mardkiz

l

nee: 2. misàha

/ àldt ?

- (104)104. 701. Koran XVIII (103)103 7ll. Deze traditie o.m. in Muslim, masdpid nr. 33. Al-Nawawï in zijn commentaar hierop (Muslim 1930 v, p. 2, vermeldt weliswaarilgtilaf, maar komt tot de conclusie dat dezetraditie een verbod op de geomanrie inhoudt. Zo ook Siddiqi in zijn verraling (Muslim tg13-5r, p. 272).De variant in handschriftE2 is conform de tekst in Muslim,maar wordt hier niet gebruikt voor emendatie omdat daarvoor verderehandschrifteliike steun ontbreekt.

meting? ja:S- tr ansport: 3. ! ar r tijd: 4. binkdmdt n""'[-

oorlog: 5. harbiYYa

niet oorlog: 6. rithániyya

nèe:7. inbdt al-miy-ah y u b h a t ' q m m d y u n z a r ilayhi ?

714. al-!;ism al-ta'lïmï: voor de zuiver filosofische betekenisvan d,cze t o r r i l v g l . G o i c h o n 1 9 3 8 ,p . 2 4 9 , n r . 4 5 7 : . ' l e c o r p s q u i a p p a r t i c n ra u prórlicanrcntQuantitó'.

235

(vervolÍt van het schema op de volgende bladziide)

AANTEKENINGEN OP DE IRSÀD AL-QÁSID (vervolg van het schema op de voorgaande blqdziide)

z)t

(vervolg van het schemo op de voorgaande bladziide)

(yubhat'smmà yunzar ilayhi ?)

(bi-sl--aldt)

ia: in'ikds ?

D-\,

OP DE IRSÁD AL-QÁSID

AANTEKENINGEN

straling:3. tastThsl-kuru

a:8.maràyd muhriqa

n!"' q. manàzir

schaduw: 4. Aht zilliyya

(tilia ma Mbarhanabi-al-f i'l ?) ,/

nee: 10.'uqítd al-abniya

nee:5. kayfiyyat al-irsdd

743. qarastítn: Een weeginstrument,vgl. K. Jaouiche,art. Karastfrn in EIz (deel IY, p. 629),en ook Jaouiche1976.

786-818. Duitse vertaling van, met commentaarop het hoofdstukover aritmetica, in Wiedemann1970I, pp. 428-436.

754. ka-qadl.tay al-'adl wa-al-!ïr: Het is niet duidelijk welke automaar met deze beide drinkbekers is bedoeld.Zij worden niet genoemdin Ban[ M[sà 1979en al-Gazari 1974wa-al-surup al-qattàra: De druppelendelamp is wellicht een zichzelf bijvullende olielamp. vgl. de modellen 95, 96 en 97 in Ban[ M[sá 1979.

790. kamd -- bi-'adad: VgL ook al-Kwárizmï 1895,p. 184,regel 9-10.

7 5 6 - 7 8 5 - D u i t s e v e r t a l i n g v a n , e n u i t g e b r e i d c o m m e n t a a ro p h e t hoofdstuk over de astronomiein V/iedemann1970l, pp.25g-270. 77I-773. De indeling van de afgeleide wetenschappen van de astronomie is dus als volgt:

791.al-a'dàd ul-mutahdbba:De bevriendegetallen.De bekendstezijn de getallen 220 en 284. De som van de delers van 220 bedraagt 284 en de s o m v a n d e d e l e r s v a n 2 8 4 b e d r a a g t 2 2 0 , v g l . R à S i d 1 9 8 2 .H e t eerstvolgendepaar, 17296en 18416,was ook in de Arabischewiskundige traditie bekend,vgl. Hogendijk 1984. van de aritmeticaworden dus als 792-795. De afgeleide wetenschappen volgt ingedeeld: bekendegetallen

tabarhana bi-al-f i'l ?

./\

\gedachtenbeelden: l. al-bisab al-maftïth

,/ bisdb a'mál-sterren

geíchrevencijfers: 2. hisdb al-takt ? (vervolg van het schemaop de volgendebladziide) ipdt en tuq-awim

hi-ul-alut

238

AANTEKENINGEN OP DE IRSÀD AL-QÀSID

(vervolg van het schema op de voorgaande bladzijde) onbekenden

AANTEKENINGEN OP DE IRSÁD AL-QÁSTD

239

817-818.Christel Hein vat de inhoud van dit hoofdstuk(de berekening v a n m e e r d a n e e n o n b e k e n d em e t m e e r d a n e e n v e r g e l i j k i n g ) t e n 'Umrechnung von Silber- und Goldeinheiten'(Hein onrechte samen als p. 1985, 207). Vgl. Juschkewitsch1964,p. 2ll. 819-833.Duitse vertaling van, en commentaarop het hoofdstukover de muziek in Wiedemann1970deel II, pp.589-595.Zieook Shiloah1968en 1979. 830. Bijna identiek met al-Fárábï 1953,p. 70, regel 13-15(Arabischetekst).

niet vergelijking: ter

werking ? 845. Bryson,vgl. Plessner1928. ja:5. dawr wa-wa;dy-a

847-863. Samengevatbij Haarbriicker 1859,pp.20-21. née:6. dirham wa-dindr 798. Koran XXI (48)47; Koran X (5)5; Korsn XXIII (ll5)113. 800. Ibn al-Akfánï's eigen vaardigheid in het rekenen op een bord, of in het zand, wordt vermeld door al-Saf adi 1949, p. 25; A'yàn a/-'Ásr (MS Berlijn V/e. 298 (Ahlwardt 1887-1899,nr. 9864)), f. ll8a. Zie voor de tekst cn vertalingen van deze mededelingen het hoofdstuk over leven en werk van Ibn al-Akfánï. 'ammà talnà ba'dahd bi-al-mar-atiá: Hiermee wordt bedoeld dat men de ticntallen, honderdtallen enz. niet apart hoeft te kennen, daar deze vcrkregen worden door middel van dezelfde cijfers als welke voor de ccnhcdcn worden gebruikt. It()8. hisàb al-ka(a'ayn: Dit is d,eregula duorum f alsorum. Ygl. Juschkcwil.sch 1964, pp. 214-7. ,\11-lJI6. Hct hicr door Ibn al-Akfàni gegeven voorbeeld is een exces in (l(:z(: wctcnschap, en eerder bedoeld als een grap, bedacht door sllt:cialistcn in hct erfrecht. Ibn al-AkfànI's voorbeeld komt neer op een soort juridisch pcrpctuum mobile en is eigenlijk niet een serieuze r l l u s t r a t i c v a n h c t o n d e r w e r p v a n d e z e w e t e n s c h a p .D u i d e l i j k e r i s h e t v o r l r b t : r : l dv a n d c b c r c k c n i n g v a n d e t e r u g g a v ev a n o n g c l d i g c l c g a t c n d a t r l o r l r W i r : t l c l r r a n n1 9 7 0 I , p . 4 3 - 5 ,n o o t l , w o r d l .g c g c v c nc n < l a ti s o n t l c c n d r u r t tt l c A l g t l t r u v a r r a l - K w i l r i z . r n i .

8 4 9 . Y g l . v o o r a l - S a h r a s t á n ï ' ss a m e n v a t t i n gv a n I b n S i n á ' s l o g i c a : Sahrastánï,tekst, pp. 348-9;Sahrastàni,vertaling, II, pp. 213-4. 852. Vrijwel letterlijk overgenomenuit Ibn Sïná 1963,nr. 1 (Arabische tekst, p. l0; vertaling,pp. ll-2). Ibn al-AkfánI heeft màhiyya vervangen door haqíqa. In het algemeenkan gesteld worden, dat Ibn al-Akfánï, met name in de epiloog van de Iriad al-Qdsid (maar eigenlijk in de gehele Iriad al-Qasid), gebruik maakt van de filosofischeterminologievan Ibn Sïná, 'gemakkelijke'boeken en dat hij met name veel ontleent aan de van Ibn (lbn (Ibn Sïnà, het Kitàb al-Huditd Sïná 1963),het Kitdb al-Napat Sïná 1985)en d,e Ris-alafï Aqsam al-'Ul-umal-'Aqliyya (lbn Siná l9l0). In mijn hiervolgende annotatie bij deze epiloog verwijs ik slechts incidenteel naar paralellen uit genoemdewerken van Ibn Síná. ,853.Vgl. Ibn Sinà 1963,nr. 2 (Arabische tekst, pp. l0-ll; vertaling,pp. t2-3). 8 5 7 .a l - m a q u l , ' a l àk a t - ï r í n . . . : V g l . h e t i n G o i c h o n1 9 3 8( p . 4 0 5 , n r . 1 2 3 ) aangcvocrdccitaat uit Ibn Sïná'sNalat. ,\óí. Vgl. lbn Slnà 1963,nr. 7. , \ r ' r 5 , Y r ' r ól.) c t l t : Í i r r i t i c v ' a n i u w h u r

is gcltccl crxtÍornt rlt'lortttrrlcrittg vttn

AANTEKENINGEN OP DE IRSÀD AL-QÁSID

Ibn Sïná 1963,nr. 15. Ibn Siná 1881,p. 60 en in navolging hiervan Ib'n terwijl Ibn al-Akfánr SÍná 1933,p. 103hebbenechterli-snnahu yaftt-aqu, geeft, wat veel meer voor de hand ligt. De betekenisvan drtà yal4t-apu definitie wordt er wel door omgekeerd.Ibn. Siná 1963,p. 23 (Arabischc tekst) bevestigtdeze,mijns inziensbetere,lezing. 867. De definities van hàyitld (ijtn) zijn geheelconform die in Ibn Siná 1963,nr. 6 (Arabischetekst, pp. 17-8;vertaling,pp. 25-7).Hetzelfdegeldt voor de definitie van mddda (ibid., nr. 8). 'zoals het sperma'.Een wat beknopte vorm van Ibn Siná's ka-al-min-a: formulering (tbn Sina 1963,nr. 8 = Arabischetekst, p. 18).Bedoeldis, zo blijkt uit Ibn Sïnà's tekst, de vermengingvan spermaen bloed om een animalevorm tot standte brengen. 8ó8. De definities van silra zijn conform Ibn Sïná 1963,nr. 16 (tweede helft). 870-871.De definitiesvan'aql zijn conformIbn SÏná 1963,nr.3. 872-874.De definities van na/s zijn conform Ibn Siná 1963,nr. 4. lijkt hier niet hoofdwetenschappen 885. De telling van zeven theoretische te kloppen, want er worden er maar vier met name genoemd.Met de 'wiskunde' worden hier bedoeld de volgendevier algemeneaanduiding geometrie,astronomie,aritmetica en wiskundige hoofdwetenschappen: muziek. Vgl. ook mijn annotatie bij lri-ad al-Qasid 239 en 23L-241.De adab ontbreekt in deze opsomming. 88J-88ó. Duitse vertaling bij Haarbriicker 1859,p. 21.