‘Aan de haal met een verhaal’. Vertelvaardigheid van kinderen met en zonder een taalstoornis
Dr. Annette Scheper & drs. Iris Duinmeijer
NVLF Congres Logopedie 16 november 2010
Vertelvaardigheid: er was eens... Bij het vertellen van een verhaal zijn verschillende vaardigheden betrokken:
Talige kennis - Integratie van fonologische, morfologische, syntactische, semantische en pragmatische kennis
Communicatieve vaardigheden - inleven in de luisteraar
Cognitieve vaardigheden: - Plannen en organiseren van informatie - Fantasie en creativiteit - Aandacht - Geheugen
2
Vertelontwikkeling: plotstructuur Kinderen leren vanaf 4;0 jaar de plotstructuur van een verhaal verwerven (Berman & Slobin,1994)
Deze ontwikkeling loopt door tot in de adolescentie
4-6 jaar
6-8 jaar
>7/8jaar
Event 1
Event 2
Event 3
Episode 1
Event 4
Event 5
Event 6
Episode 2
Plot
3
Vertelontwikkeling: plotstructuur Ontwikkeling verwoorden plot bij TD kinderen (Blankenstijn & Scheper, 2003) 100 90 80
%plotelementen
70 60 50 40 30 20 10 0 4 jaar
5 jaar
6 jaar
7 jaar
8 jaar
9 jaar
leeftijd
4
Vertelontwikkeling: morfosyntaxis Grammaticale ontwikkeling bij TD kinderen (Blankenstijn & Scheper, 2003)
50 45
%ongrammaticaliteit
40 35 30 25 20 15 10 5 0 4 jaar
5 jaar
6 jaar
7 jaar
8 jaar
9 jaar
leeftijd
5
Specific Language Impairment • Kinderen met Specific Language Impairment (SLI) zijn kinderen met Ernstige Spraaktaal Moeilijkheden (ESM) • Kinderen met SLI: - problemen bij het leren van taal - Vaak ook problemen in de executieve functies zoals aandacht en geheugen (Schwartz, 2009)
• Hoofdkenmerken: fonologische en morfosyntactische problemen (Leonard, 1998) • Vertelvaardigheid: taalprobleem op verschillende lagen gedetecteerd (Botting, 2002)
6
Vertelvaardigheid & SLI • Kinderen met SLI hebben moeite met het vertellen van een verhaal (o.a. Merritt & Liles 1987, 1989; Kadaravek & Sulzby, 2000; Botting, 2002; Miniscalco et al., 2007; Dodwell & Bavin, 2008)
• Problemen gevonden op verschillende gebieden: - MLU - Grammaticaliteit - Complexiteit - Vloeiendheid - Plotstructuur • Resultaten verschillend tussen studies: - plotstructuur niet altijd slechter bij SLI-kinderen
16 november 2010
7
Verteltaken ZELF-VERTELTAKEN
NAVERTELTAKEN 8
Verteltaken Klinische diagnostiek → gebruik verschillende vertelvaardigheidstesten
Zelf-verteltaak
Naverteltaak
• TAK verteltaken
• Schlichting (2010) verhaaltest
• RAKIT verteltaken
• Renfrew busverhaal
• Kikkerverhaal
9
Spraak & Taal Ambulatorium Spraak & Taal Ambulatorium (STA) in Eindhoven/Utrecht: kinderen met SLI/ESM worden gediagnosticeerd door een klinisch linguïst en een neuropsycholoog • In linguïstische diagnostiek o.a. twee verteltaken afgenomen: - Kikkerverhaal (Mayer, 1969): kind vertelt zelf verhaal bij plaatjes - Busverhaal (Renfrew, 1997, vertaling/bewerking Jansonius et al., 2007): kind vertelt verhaal na aan de hand van plaatjes • In neuropsychologische diagnostiek aandacht en geheugen getest
16 november 2010
10
Aandacht & Geheugen •
SLI-groep heeft problemen op test auditieve aandacht, digit span & verbaal korte termijn geheugen (Duinmeijer, 2010)
14
10
8
SLI (N=34) TD (N=38)
11,58
12
9,05 7,57 7,12 5,68
6
3,53
4
2
0
Aandacht
Digit span
Verbaal geheugen 11
Vertelvaardigheid In beide verteltaken :
Aantal plotelementen 75 60,01 60
•
Kinderen met SLI vertellen minder plotelementen
45
54,49 40,75
42,67
SLI TD
30 15 0
Kikkerverhaal
Busverhaal
Ongrammaticaliteit 50
•
Kinderen met SLI maken meer grammaticale fouten
45,5 39,72
40 30 20
SLI TD
17,26 10,02
10
(Duinmeijer, 2010)
0
Kikkerverhaal
Busverhaal 12
Link met aandacht & geheugen •
Kikkerverhaal: doet meer beroep op de aandacht, en minder op het geheugen
•
Busverhaal: doet meer beroep op het geheugen, en minder op de aandacht
•
\
Kikker * Aandacht r = .400, p = .043
Bus * Geheugen r = .374, p = .029
(Duinmeijer, 2010) 13
Casus Diagnostisch beeld Rohan 7;0 jaar: - gemiddeld SON-IQ (101) - Nederlands als moedertaal - gehoor goed - auditieve aandacht zwak - auditieve verwerking van grote hoeveelheid informatie zwak - visuele aandacht & visueel geheugen gemiddeld - werkgeheugen goed, fonologisch korte termijn geheugen zwak - fonologische problemen - woordvindingsproblemen
14
Verhalen Kikkerverhaal:
- ongrammaticaliteit hoog (28,6%) - vertelt 8 plotelementen (42,2%) - niet-vloeiendheid gemiddeld (17%) - maakt soms bijzinnen (3)
Busverhaal:
- ongrammaticaliteit licht verhoogd (15,4%) - vertelt maar 3 plotelementen (12%) - niet-vloeiendheid te hoog (62%) - maakt geen bijzinnen (0)
15
16
Verhalen - ongrammaticaliteit Busverhaal
Kikkerverhaal
<ehm> de busjefeur dat [=dacht?] was kapot
<ehm> een kikkertje die zit in een pat [:pot]
<en ehm en> en toen ging die alleen door
en e kindje kijkt erin
en <en de mneer> de busjesjeur
die moest er achter aan rennen
en toen ging ie slapen
en <nou trein eht> de bus ging over de weg <#> en over de straat
en e kindje blijfste slaapte
<en toen> <en toen ging die>+…
en toen was ie wakker
<#> nou al die <#> meneere moeste renne
dat hondje die had zo gezien dat et kikkertje weg was
en toen ging die <#> op de weg
en toen dee die de sok aan
en toen sprong die op de <#> koeienwei
en het hondje <dee dee> deed een vaas aan op zijn kop
<en toen> de koe die zei +”<ehm> ik heb <nog nooit zo’n bus gezien> nog nooit zo’n koe gezien
en die roepste <ehm> +"kikkertje, kikkertje
en toen kwolde [=wilde] die remmen
en het kindje vindt niet leuk
maar da ging niet
en nou is het hondje heel boos dat ie een beetje bijt, het hondje
en toen <#> ging die plons in het water vallen
en hun roepte in het bos
en toen had ie een takelwagen gebeld
maar dan komt ze nog niet
en had ie <#> de bus weer terug
en toen dee-e pakke
toen ging e kikkertje er vandoor
maar het hondje valt eraf
en het kindje roept ze in het gat maar daar was ze niet <en bij bij> en bij de bijen ook niet …….
17
Verhalen – niet-vloeiendheid Busverhaal
Kikkerverhaal
<ehm> de busjefeur dat [=dacht?] was kapot
<ehm> een kikkertje die zit in een pat [:pot]
<en ehm en> en toen ging die alleen door
en e kindje kijkt erin
en <en de mneer> de busjesjeur die moest er achter aan rennen
en toen ging ie slapen
en <nou trein eht> de bus ging over de weg <#> en over de straat
en e kindje blijfste slaapte
<en toen> <en toen ging die> <#>+…
en toen was ie wakker
nou al die <#> meneere moeste renne
dat hondje die had zo gezien dat et kikkertje weg was
en toen ging die <#> op de weg
en toen dee die de sok aan
en toen sprong die op de <#> koeienwei
en het hondje <dee dee> deed een vaas aan op zijn kop
<en toen> de koe die zei +”<ehm> ik heb <nog nooit zo’n bus gezien> nog nooit zo’n koe gezien
en die roepste <ehm> +“kikkertje kikkertje
en toen kwol [=wilde] die remmen
en het kindje vindt niet leuk
maar da ging niet
en nou is het hondje heel boos dat ie een beetje bijt, het hondje
en toen <#> ging die plons in het water vallen
en hun roepte in het bos
en toen had ie een takelwagen gebeld
maar dan komt ze nog niet
en had ie <#> de bus weer terug
en toen dee-e pakke
toen ging e kikkertje er vandoor
maar het hondje valt eraf
en het kindje roept ze in het gat maar daar was ze niet <en bij bij> en bij de bijen ook niet ……
18
dat ie een beetje bijt,
Verhalen – bijzinnen Busverhaal
Kikkerverhaal
<ehm> de busjefeur dat [=dacht?] was kapot
<ehm> een kikkertje die zit in een pat [:pot]
<en ehm en> en toen ging die alleen door
en e kindje kijkt erin
en <en de mneer> de busjesjeur die moest er achter aan rennen
en toen ging ie slapen
en <nou trein eht> de bus ging over de weg <#> en over de straat
en e kindje blijfste slaapte
<en toen> <en toen ging die> <#>+…
en toen was ie wakker
nou al die <#> meneere moeste renne
dat hondje die had zo gezien dat et kikkertje weg was
en toen ging die <#> op de weg
en toen dee die de sok aan
en toen sprong die op de <#> koeienwei
en het hondje <dee dee> deed een vaas aan op zijn kop
<en toen> de koe die zei +”<ehm> ik heb <nog nooit zo’n bus gezien> nog nooit zo’n koe gezien
en die roepste <ehm> +"kikkertje, kikkertje
en toen kwol [=wilde] die remmen
en het kindje vindt niet leuk
maar da ging niet
en nou is het hondje heel boos dat ie een beetje bijt, het hondje
en toen <#> ging die plons in het water vallen
en hun roepte in het bos
en toen had ie een takelwagen gebeld
maar dan komt ze nog niet
en had ie <#> de bus weer terug
en toen dee-e pakke
toen ging e kikkertje er vandoor
maar het hondje valt eraf
en het kindje roept ze in het gat maar daar was ze niet <en bij bij> en bij de bijen ook niet ……
19
Verhalen - plotelementen Busverhaal
Kikkerverhaal
<ehm> de busjefeur dat [=dacht?] was kapot
<ehm> een kikkertje die zit in een pat [:pot]
<en ehm en> en toen ging die alleen door
en e kindje kijkt erin
en <en de mneer> de busjesjeur die moest er achter aan rennen
en toen ging ie slapen (PLOT)
en <nou trein eht> de bus ging over de weg <#> en over de straat
en e kindje blijfste slaapte
<en toen> <en toen ging die> <#>+…
en toen was ie wakker (PLOT)
nou al die <#> meneere moeste rennen en toen ging die <#> op de weg
dat hondje die had zo gezien dat et kikkertje weg was (PLOT)
en toen sprong die op de <#> koeienwei (PLOT)
en toen dee die de sok aan
<en toen> de koe die zei +”<ehm> ik heb <nog nooit zo’n bus gezien> nog nooit zo’n koe gezien (PLOT)
en het hondje <dee dee> deed een vaas aan op zijn kop
en toen kwol [=wilde] die remmen
maar het hondje valt eraf
maar da ging niet
en het kindje vindt niet leuk
en toen <#> ging die plons in het water vallen (PLOT)
en nou is het hondje heel boos dat ie een beetje bijt, het hondje
en toen had ie een takelwagen gebeld
en hun roepte in het bos
en had ie <#> de bus weer terug
maar dan komt de kikker nog niet (PLOT)
toen ging e kikkertje er vandoor (PLOT)
en die roepste <ehm> +"kikkertje, kikkertje
en toen dee-e pakke en het kindje roept ze in het gat maar daar was ze niet (PLOT) <en bij bij> en bij de bijen ook niet
…..
20
Behandeling voorwaarden taal Voor de behandeling van taal is het belangrijk om de voorwaarden voor taal in kaart te brengen en indien nodig te stimuleren -
Hoe is de auditieve gerichtheid?
-
Hoe is de (volgehouden) aandacht?
-
Hoe is de verwerking van auditieve informatie?
-
Hoe is de verwerking van visuele informatie?
-
Hoe gaat auditief en visueel verwerken samen?
-
Hoe is het geheugen voor visuele en auditieve informatie?
-
Hoe zijn de planningsvaardigheden?
Aandacht, geheugen en planning zijn te trainen met luisteroefeningen, geheugenstrategieën, het bieden van structuur
21
Spraak-taal behandeling Fonologische ontwikkeling • minimale paren, foneembewustzijn, klank, lettergreep Semantische ontwikkeling • passieve en actieve woordenschat • vooral werkwoorden om gebeurtenissen te beschrijven Morfosyntactische ontwikkeling • transitieve werkwoorden met verschillende semantische rollen, bijvoorbeeld met schermspelen Pragmatische ontwikkeling • wie, wat, waar, wanneer • van bewegende verhalen naar plaatjesverhalen • uitspelen van scripts voor functioneel taalgebruik (Van den Dungen, 2006) 22
Conclusies Vertelvaardigheid: weet wat je meet met welk type verhaal! • Verteltaken zijn niet vergelijkbaar in wat ze meten • Wat vraagt een verteltaak van een kind? • Wat wil je weten? • Voor vertellen zijn klank-, woord- en zinsontwikkeling de basis • Voor het vertellen van een verhaal heb je goede aandacht, geheugen en planning nodig • Voor stimuleren van vertelvaardigheid moet naar al deze gebieden worden gekeken
23
Literatuur Berman R.A. & Slobin D.I (1994). Relating events in narrative. A crosslinguistic developmental study. England, Hove: Lawrence Erlbaum Associates Blankenstijn C.J.K. & Scheper A.R. (2003). Language development in children with psychiatric impairment. PhD Dissertation, University of Amsterdam, available via http://www.lotpublications.nl/publish/issues/Blankensti/ Botting N. (2002). Narrative as a tool for the assessment of linguistic and pragmatic impairments. Child Language Teaching and Therapy, 18, 1-21 Dodwell & Bavin (2008). Children with specific language impairment: an investigation of their narratives and memory, Journal of Language and Communication Disorders, 42, 2, 201-18 Gazella & Stokman (2003). Children’s Story Retelling under different modality and task conditions: implications for standardizing language sampling procedures, AJSLP, 12, 61-72 Jansonius-Schultheiss K., Roelofs M., Bruin de B. & Stumpel H. (2007). Handleiding voor het afnemen, scoren, op theoretische basis analyseren en interpreteren van: De Taalschalen van Renfrew voor Nederlandstalige kinderen. Jong J. de (1997). Specifieke taalontwikkelingsstoornissen: linguïstische aspecten, Stem, Spraak & Taalpathologie, 1, 1-35 Leonard L.B. (1998). Children with Specific Language Impairment. Cambridge, Massachusetts, London: The MIT Press, 23, 25, 71-73 Mayer M. (1969). Frog, where are you? New York: Dial Press Merritt D.D. & Liles B.Z. (1987). Story grammar ability in children with and without language disorder: story generation, story retelling, and story comprehension. Journal of Speech and Hearing Research, 30, 539-552 Merritt D.D. & Liles B.Z. (1989). Narrative analysis: clinical applications of story generation and story retelling. Journal of Speech and Hearing Research, 54, 429-438 Miniscalco C., Hagberg B., Kadesjö B., Westerlund M. & Gillberg C. (2007). Narrative skills, cognitive profiles and neuropsychiatric disorders in 7-8-year-old children with late developing language. Journal of Language and Communication Disorders, 42, 6, 665-681 Kaderavek J.N. & Sulzby E. (2000). Narrative production by Children with and without specific language impairment: oral narratives and emergent readings, JSLHR 43, 34-49 Pearce W.M. (2003). Does the choice of stimulus affect the complexity of children’s oral narratives? Advances in SpeechLanguage Pathology, 5, 2, 95-103 Renfrew C. (1997). The Bus Story – A Test of Narrative Speech (4th ed.). Bicester, England: Winslow. Spinillo A.G. & Pinto G. (1994). Children’s narratives under different conditions: a comparative study, British Journal of Developmental Psychology, 12, 177-193 Schwartz R. (2009). Handbook of child language disorders, Psychology Press Stark R.E. & Tallal P. (1981). Selection of children with specific language deficits, Journal of Speech and Hearing Disorders, 46, 114-122 24
Bedankt voor uw aandacht
[email protected] [email protected]
16 november 2010
NVLF Congres Logopedie
