6TIPS VERBETER DE KWALITEIT VAN LEVEN. Een bevlogen mens is gelukkiger... kijk op pagina 12 >

DE INHOUD VAN DEZE BĲLAGE VALT NIET ONDER DE VERANTWOORDELĲKHEID VAN DE AD-REDACTIE

Wees verstandig Neem pĳn in eigen beheer

Online therapie Veilig, anoniem en toch effectief

Schizofrenie Ervaringsdeskundige Wouter geeft advies

PĲN

Nr. 2 / maart 2009

6 VERBETER DE

FOTO: MARK NETTENBREĲERS

TIPS

KWALITEIT VAN LEVEN Wees er snel bij: Pak psychische- en lichamelijke klachten direct aan en haal het optimale uit jezelf.

Langdurige klachten Aan chronische pijn valt wat te doen

Last van depressie De drempel hoeft niet hoog te zijn

Een bevlogen mens is gelukkiger... k i j k o p p a g i n a 12 >

EEN ONAFHANKELĲKE THEMABĲLAGE VAN MEDIAPLANET

2 · MAART 2009

DE UITDAGING Pijn en psychische klachten hebben één ding gemeen: beiden tasten de kwaliteit van het leven aan. Toch wordt er nog te weinig over gesproken. Het wordt tijd dat we er met z’n allen ‘normaal’ over doen.

WIJ RADEN AAN Karen Venhuizen Kunstschaatster en getroffen door het syndroom van Guillian Barré.

PAGINA 4-5

Doorbreek het taboe

H

Hoe komt het toch dat tegen psychische ziekten,zoals depressie, zoveel anders wordt aangekeken dan tegen een lichamelijke aandoening, zoals een maagzweer of een hartinfarct? Als iemand na ingrijpende levensgebeurtenissen langdurig blootstaat aan stress en vervolgens een hartinfarct krijgt, is daar bijna altijd begrip voor. Krijgt iemand onder dezelfde soort omstandigheden een depressie, dan is hij een ‘loser’ of niet opgewassen tegen het leven.

Taboe

Het is niet eerlijk dat een lichamelijke ziekte vaker geaccepteerd wordt, terwijl iemand met een depressie zich schaamt en het verbergt of ontkent. Vanuit het Fonds Psychische Gezondheid pleiten wij er voor dat psychische ziekten dezelfde status krijgen als lichamelijke aandoeningen. Het is de hoogste tijd dat we leren ‘normaal’ te doen over psychische problemen. Daar zijn een hoop mensen mee geholpen.

1

Volksziekten

2

Psychische problemen komen veel voor. Ze staan in de top-vijf

(!) van ziekten in Nederland. Volgens onderzoek heeft één op de vijf Nederlanders ooit zelf te maken met psychische problemen. Jaarlijks worden zo’n 700.000 mensen in GGZ-instellingen of psychiatrische ziekenhuizen behandeld voor psychische aandoeningen. Tijdelijke psychische ziekten zoals depressie of burn out kunnen genezen. Sommige aandoeningen zijn chronisch zoals schizofrenie en autisme. Behandeling bestaat vooral uit het verminderen van de ziektelast.

Ontwikkeling

De geestelijke gezondheidszorg heeft in de laatste jaren een enorme ontwikkeling doorgemaakt. Iemand met schizofrenie was anno 1980 afgeschreven voor de maatschappij. Dat is nu niet meer zo. Er zijn betere medicijnen, er zijn betere behandelmethoden. Door deze vernieuwde zorg hebben mensen meer kwaliteit van leven en kunnen zij soms zelfs met enige aanpassingen meedraaien in de maatschappij.Maar er moet nog veel gebeuren. Er is behoefte aan goede voorlichting over psychische gezondheid. Er moet wetenschappelijk onderzoek worden gedaan,naar de oorzaak van psychische ziekten en naar betere medicatie.Ook

3

Stress, burn-out of depressie? Essence Training: een oplossing die echt werkt. Veel organisaties en families lijden aan de gevolgen van stress en burn-out. De meesten hebben al verschillende oplossingen geprobeerd, die vaak veel tijd kosten en een beperkt resultaat opleveren. Er zijn andere bewezen manieren om stress en burn-out te voorkomen, of om ze sneller op te lossen met een duurzaam resultaat. Kijk voor meer informatie op www.stresstrainingen.nl

steunt het Fonds Psychische Gezondheid patiënteninitiatieven en andere projecten om de geestelijke gezondheidszorg beter te maken. Voor uw psychische gezondheid. Daar gaat het ons om.

“Ik voelde mĳn handen en voeten tintelen en toen ik onder de douche stond voelde het water anders aan op mĳn huid, net alsof ik koorts had.” Advies van een specialist p. 21 Psychiater Sandra Kooĳ geeft haar visie over ADHD bĳ volwassenen.

De schaamte voorbij

Deskundigen over het belang van voorlichting bĳ verslaving.

Pijn

Psychische problemen komen veel voor in Nederland, maar er zijn weinig mensen die erover praten. Dat levert veel verborgen leed op. Ook pijn is vaak niet zichtbaar.En het is lastig in te schatten welke lasten iemand met zich meedraagt. Toch zijn er oplossingen en antwoorden. Voor zowel de psyche, als pijn. Pijn kan zich op verschillende manieren openbaren.Iemand kan acuut pijn krijgen die snel effectief verholpen kan worden. Pijn kan echter ook je leven gaan beheersen waardoor de gewone dingen in het leven niet meer zo gewoon lijken als voorheen. Dat geldt met name voor mensen die chronisch en langdurig pijn ervaren. Zeker 2,5 miljoen volwassen Nederlanders worden geconfronteerd met pijn die regelmatig en gedurende langere tijd optreedt.

4

Ronald Gorter Directeur Fonds Psychische Gezondheid

“Iemand met schizofrenie was anno 1980 afgeschreven voor de maatschappĳ. Dat is nu niet meer zo.”

In samenwerking met: www.psychischegezondheid.nl

We make our readers succeed! PĲN, 2DE EDITIE, MAART 2009 Country Manager: Kristiina Kansen Editorial Manager: Birte van Ouwerkerk Business Development Manager: Lot van Brakel Sub-editors: Amber van Delft Thomas Rohlfs Project Managers: Yvonne Ovink & Eden Baars Phone: 020-7077015 E-mail: [email protected] [email protected] Gedistribueerd met : Het AD, maart 2009 Drukkerij: Wegener NieuwsDruk Mediaplanet contact information: Phone: 020-7077001 Fax: 020-7077099 E-mail: [email protected] Mediaplanet ontwikkelt hoogwaardige bĳlagen die zich richten op een specifiek thema en de daarbĳ behorende doelgroep. Zo brengen wĳ lezer en adverteerder dichter bĳ elkaar.

Keuzehulpen:

goed voorbereid op weg naar uw behandeling Begrijp beter waar uw arts het over heeft. Met een keuzehulp staat u er sterker voor! Voor veel ziektes bestaan verschillende behandelingen. Een keuze maken kan soms een hele opgave zijn. De keuzehulpen van kiesBeter.nl helpen u een passende behandeling te vinden.

Op kiesBeter.nl staan onder meer keuzehulpen over:

¹ ADHD (bij kinderen) ¹ Angststoornissen ¹ Depressie ¹ Overgangsklachten

De website www.kiesBeter.nl biedt betrouwbare informatie over gezondheid en zorg.

Meld je vandaag nog aan voor een GRATIS proeftraining op 17 april via 020 614 7006 of [email protected]

p. 22

"!"! $ ! ' '!!

!&"%!# # &

(.'('!$('$$"+"*)$ $%)"%+'$)$$*+$/&'&'(%%$ (.'('$'!$('$ $"+"*)$$*+$/ &'&'(%%$

!! "%!# # !$!

(.'('!$('$$"+"*)$ $%)"%+'$)$$*+$/&'&'(%%$ (.'('$'!$('$ $"+"*)$$*+$/ &'&'(%%$ ! ""!

%!& (-&)(!%$"+"*)$ +%"&$(%$')'! *$ *"$ **()*($*+$/ &'&'(%%$ (-&)*'%$"$(!% $"+"*)$+%"&$(%$')'!# *+$/ &'&'(%%$

)"%%$ ,,,#%%().'($"

&$$$ !&

4 · MAART 2009


INSPIRATIE Vraag: Wat doe je als je als jonge topsporter binnen 48 uur de controle over je spierfuncties verliest? Antwoord: Je blijft positief denken in de wetenschap dat het waarschijnlijk allemaal weer goed komt.

Op naar de Olympische winterspelen in Vancouver! DE VERANDERING Het is de ergste nachtmerrie van iedere topsporter: in hoog tempo de kracht uit je spieren voelen wegvloeien, wekenlang in het ziekenhuis liggen en helse zenuwpijn lijden. Ongeveer een jaar geleden overkwam het de talentvolle kunstschaatster Karen Venhuizen. Tegenwoordig staat ze weer op het ijs en traint ze voor de Olympische winterspelen in Vancouver in 2010.

Tijd voor de huisarts

“Het begon al bij het opstaan. Ik voelde mijn handen en voeten tintelen en toen ik onder de douche stond voelde het water anders aan op mijn huid, net alsof ik koorts had. Later op de training had ik moeite met mijn balans en de rest van de dag liep het allemaal niet lekker. Die nacht had ik veel pijn en kon ik moeilijk ademen, best eng. De volgende dag kon ik mijn arm niet goed optillen en ik besloot mijn training af te zeggen. Ik ben nog wel naar college gegaan – ik studeer aan de Rijksuniversiteit Groningen.Maar toen ik in de auto terug met twee handen moest

schakelen, vond ik dat ik dat het tijd was voor een bezoek aan de huisarts. De huisarts stuurde me onmiddellijk door naar de neuroloog. Deze liet me een paar testjes doen, maar inmiddels kon ik bijna niks meer. Hij had gelukkig direct door dat ik het syndroom van Guillian Barré had, een aandoening die leidt tot spieruitval. Opmerkelijk, want er zijn jaarlijks maar 150 tot 300 mensen die het krijgen. Ik werd direct aan de medicijnen gezet en er werd me verteld dat daarmee de kans op herstel groot zou zijn. Maar ook dat de situatie eerst nog slechter zou worden. Ik werd opgenomen in het ziekenhuis en had echt heel veel pijn. De hulsjes om mijn zenuwen werden als het ware ‘opgegeten’ waardoor de zenuwen gingen ontsteken en werden aangetast. Ook voor de pijn bestonden medicijnen, maar die moesten in anderhalve week een bepaald niveau opbouwen voordat ze werkzaam zouden zijn.

Mijn muziek en ik

PROFIEL

Karen Veenhuizen O Leeftijd: 24 jaar O Sport: Kunstschaatsen O Prijzen: Negenvoudig Nederlands Kampioen, veertiende op het EK van 2008 O Studie: Communicatieen informatiewetenschappen O Woonplaats: Heerenveen O Getroffen door: Syndroom van Guillian Barré

Die periode was een hel, ik voelde me zó machteloos. ’s Nachts was de pijn het ergst. Omdat ik niets anders kon, luis-

Snel en goed minder pijn

D

e gezondheidszorg verandert. De introductie van marktwerking zorgt voor nieuwe zorgaanbieders die goede zorg leveren die is afgestemd op patiënten. Bijvoorbeeld door korte toegangstijden en snelle doorlooptijden van behandelingen. Daarnaast hecht een moderne kliniek veel waarde aan topkwaliteit behandelingen waarvan het resultaat aantoonbaar is. Bijvoorbeeld door mee te werken aan wetenschappelijk onderzoek en opleiding en daarmee de zorg voor patiënten verder te verbeteren. Optimal Care Pijnklinieken is een voorbeeld van een moderne kliniek voor patiënten met chronische en acute pijnklachten. De eerste locatie van Optimal Care Pijnklinieken is gevestigd in Rotterdam, binnen de muren van de grootste ZBC van Nederland: Park Medisch Centrum. De uitstraling van het centrum is modern, niet ziekenhuisachtig maar juist heel rustgevend en uitnodigend. Als missie heeft de kliniek zich voorgenomen om integrale pijnbestrijding volgens een multidisciplinaire benadering aan te bieden, op een locatie waar patiënten met (chronische) pijn zich thuisvoelen.

Pijnaandoeningen kunnen zich overal in het lichaam voordoen. Ze bevinden zich in het hoofd, aan het gezicht, nek, schouders, armen, rug, benen en voeten. Door deze verscheidenheid is het noodzakelijk om de zorg van verschillende specialismen op elkaar af te stemmen. Hierdoor doorlopen patiënten hun behandeling eenvoudiger en vaak met beter resultaat. Om de verschillende soorten pijn zo goed mogelijk te behandelen, wordt bij Optimal Care Pijnklinieken samengewerkt door pijnspecialisten met een anesthesie achtergrond, psychologen, psychiaters, fysiotherapeuten en revalidatieartsen. Maar daarnaast vindt ook multidisciplinaire samenwerking plaats met orthopeden, neurochirurgen en neurologen. Doordat pijnspecialisten multidisciplinair samenwerken en alle mogelijke (complexe) behandeltechnieken beheersen, kunnen zij een optimaal behandelplan voor pijnpatiënten aanbieden. Op 16 april organiseren Optimal Care Pijnklinieken en Pfizer, in samenwerking met Psy To Be, Medtronic, Biomet en Smith & Nephew een congres over behandelen van pijnklachten voor huisartsen, medisch specialisten en medewerkers in de thuiszorg.

terde ik dan vaak naar muziek. Als ik in de ochtend soms eindelijk sliep, maakten ze me toch wakker om mijn dag/ nachtritme niet te verstoren. Die weken in het ziekenhuis heb ik dus nauwelijks geslapen. En dan kreeg ik ook nog eens de pers over me heen. Natuurlijk hoefde ik ze niet te woord te staan, maar ik voelde me toch een beetje verplicht. Bovendien wilde ik dat mijn verhaal goed de wereld in ging. Alleen: wat kon ik ze zeggen? Ik kon wel roepen dat ik zou terugkeren in de topsport, maar ik wist zelf nauwelijks hoe mijn herstel zou verlopen. Wel had ik me voorgenomen om pas te gaan schaatsen als ik alles weer zou kunnen. Ik was namelijk bang dat ik het zou verprutsen als ik te vroeg zou beginnen. Na vier keer weer een dubbele axel Eind april had ik er vier weken ziekenhuis en zes weken revalidatiecentrum opzitten. Half juni stapte ik voor het eerst weer het ijs op, onder toeziend oog van de regionale tv. Ik was bang dat ik meteen onderuit zou gaan, maar het ging eigenlijk prima. Na vier keer trainen kon ik alweer een dubbele axel

springen. Dat versterkte mijn idee dat ik uiteindelijk weer op topniveau zou kunnen schaatsen. Inmiddels ben ik bijna weer terug op mijn oude niveau. Het enige wat nu nog opspeelt is een heupblessure die ik voor mijn ziekte ook al had. Ik had gehoopt dat hij door al die rust zou zijn verdwenen, maar helaas. Gelukkig zijn we nu dichtbij een diagnose en dus ook bij een oplossing. Dan kan ik daarna weer vol in training.

Vechten voor herstel

Inmiddels ben ik ambassadeur geworden voor het Prinses Beatrixfonds voor spierziekten. Ik realiseer me dat ik veel positieve belangstelling krijg waarmee zij hun voordeel kunnen doen. Bovendien vind ik het mooi als ik mensen kan helpen bij hun motivatie om te vechten voor hun herstel. Maar er komt een moment dat ik daarmee zal stoppen. Dan ben ik gewoon klaar met de ziekte en wil ik me alleen kunnen focussen op mijn studie en de topsport! IRMA VAN DER LUBBE [email protected]


MAART 2009 · 5

5

OVERLEVINGSTIPS

Zoek afleiding Als ik bezoek kreeg, wilde iedereen weten hoe het met me ging. Maar ik liet hen liever vertellen over het leven ‘buiten’. Zo hoefde ik zelf niet te praten, want dat kostte me veel moeite. Maar ook was het fijn om afleiding te hebben en even met iets anders dan mijn ziekte bezig te zijn.

1

Blijf positief denken Ik wist dat mijn kans op herstel groot was. Daarom ben ik zo veel mogelijk dingen voor school blijven doen. Natuurlijk dacht ik ook aan schaatsen, maar dat kwam op het tweede plan. Mijn gezondheid was het belangrijkst.

2

Blijf lachen Humor is het beste medicijn.Toen ik uit een tuitbeker mijn Roosvicee zat te drinken, zei ik tegen mijn moeder: “Het lijkt hier de peuterspeelzaal wel!” We hebben ons suf gelachen!

3

Kies voor jezelf Ik voelde me verplicht de pers te woord te staan, terwijl ik daar eigenlijk geen zin in had. Door een gesprek met een maatschappelijk werkster leerde ik dat het niet erg is om in zo’n situatie voor jezelf te kiezen.

4

Geef je over Er werd mij verteld dat het herstelproces bij mijn ziekte heel wisselend kan zijn. De een krijgt bijvoorbeeld veel pijn, de ander komt aan de beademingsapparatuur.Daarom heb ik me bewust niet verdiept in alles wat er zou kunnen gebeuren, maar me aan de ziekte overgegeven. Ik had er tenslotte toch geen invloed op.

5

SYNDROOM VAN GUILLAIN BARRÉ Jaarlijks worden in Nederland 150 tot 300 mensen hierdoor getroffen. De meeste mensen herstellen volledig, al kan dit maanden of jaren duren.

Als het niet vanzelf over gaat... Iedereen heeft wel eens pijn. Door pijn merken we dat ons lichaam beschadigd is en moet herstellen. Het gaat vanzelf wel over, daar vertrouwen we op. Groot zijn dan ook de frustraties en de wanhoop als de pijn niet vanzelf over gaat, maar chronisch blijkt te zijn. Chronische pijn is, in tegenstelling tot gewone pijn, niet te herleiden tot een specifiek mankement aan het lichaam. De pijn wordt desondanks wel als een krijsende alarmbel geregistreerd: er is iets mis! Zo ervaart men continu negatieve spanning, zonder aanwijsbare reden. Chronische pijn te lijf Om chronische pijn te bestrijden, zijn verschillende vormen van pijnrevalidatie ontwikkeld. De patiënt leert op een slimme manier met de pijn om te gaan, zowel fysiek als mentaal. Dat loont, zo is te lezen in het onderzoeksrapport ‘Kosten en baten van revalidatie’, mede geïnitieerd door het Revalidatiefonds. Pijnrevalidatie levert een winst van € 33.000,- per behandelde patiënt op voor de maatschappij. De belangrijkste winst wordt uiteraard behaald op de kwaliteit van leven, zowel van de patiënt als van zijn omgeving. Mensen met chronische pijn leren de alarmbellen te negeren en kunnen weer zonder remmingen meedoen in de samenleving. Dat willen we toch allemaal?

Wetenschappelijk onderzoek naar behandelmethoden is belangrijk. Niet

Fibromyalgie betekent letterlijk pijn in spieren en bindweefsel. Deze aandoening wordt door velen verkeerd ingeschat. Fibromyalgie heeft een enorme impact op de kwaliteit van het dagelijkse leven van fibromyalgiepatiënten, zowel economisch als

alleen worden bestaande methoden

sociaal. Dit wordt helaas nog veel te veel onderschat door mensen die hier beleids-

getoetst, er worden ook telkens betere

matig mee te maken hebben, zoals politici, overheidsinstanties en keuringsartsen.

vormen van behandeling ontwikkeld.

Mensen met fibromyalgie lopen niet alleen tegen deze muur van onbegrip op, ze

Het Revalidatiefonds steunt onderzoek

hebben voorafgaand al een lange weg bewandeld alvorens de diagnose fibromyalgie te krijgen. Ook hier zijn ze vaak geconfronteerd geweest met onbegrip en onbekend-

dat tot doel heeft de levenskwaliteit

heid, waardoor het klachtenpatroon verergerd wordt.

van mensen met een chronische ziekte

Fibromyalgie, een moeilijk te diagnosticeren aandoening met een diversiteit aan

of handicap te verbeteren. En om die

klachten en met een aantal veel voorkomende klachten. Allereerst is er de constant

steun te kunnen geven, doen wij graag een beroep op u.

aanwezige pijn, verspreid over het gehele lichaam. Als gevolg van deze pijn kunnen intense vermoeidheid en gebrek aan energie ontstaan. Een andere veel voorkomende klacht is niet uitgerust wakker worden en daarbij geconfronteerd worden met (ochtend) stijfheid. Fibromyalgie is een aandoening die tot op heden niet te genezen is en waarvoor ook geen specifieke medicatie beschikbaar is in Europa, dit in tegenstelling tot de V.S. Een behandeling die tot nu toe het beste resultaat op langere termijn geeft is het multi-

?[Z[h[[dce[j akdd[dc[[Ze[d =[[\dk=_he/+)

disciplinaire programma volgens het biopsychosociaal model. Meer informatie kunt u krijgen bij de Nationale Vereniging voor Fibromyalgie-patiënten (F.E.S.) Postbus 58066 1040 HB Amsterdam

Het Revalidatiefonds helpt mensen met een lichamelijke handicap of chronische ziekte

020-6862152 ledenadministratie 020-6812001 voor vragen over fibromyalgie en een luisterend oor Beide telefoonnummers zijn op werkdagen van

Het rapport ‘Kosten en baten van revalidatie’ is op te vragen bij het Revalidatiefonds: [email protected].

A_àefmmm$h[lWb_ZWj_[\edZi$db e\X[b&)&,+-(&((

9.00-12.00 en van 12.30-15.30 uur bereikbaar Zie ook de website www.fesinfo.nl

(advertorial)

Neurofeedback

als effectieve behandelmethode binnen de psychologie Neurofeedback is een methode waarbij de hersenactiviteit getraind wordt door middel van operante conditionering/feedback. Neurofeedback heeft zijn effectiviteit inmiddels wetenschappelijk en maatschappelijk bewezen. Neurofeedback wordt zowel bij kinderen als volwassenen ingezet bij o.a. de volgende klachten: burn-out, vermoeidheid, AD(H)D, PDD-NOS, migraine, dyslexie/automatiseringsproblemen, paniek- en angststoornissen, stress, wiplash, klachten na hersenletsel en lichte depressie. Wat is Neurofeedback?

Door het plakken van elektroden op het hoofd is hersenactiviteit via een computerscherm zichtbaar en meetbaar te maken. Dit wordt ook wel een EEG (elektro-encefalogram) genoemd. Door het zichtbaar maken van de hersenactiviteit kan de werking van het brein beïnvloed en veranderd worden. Het functioneren van het menselijk brein is afhankelijk van de toestand waarin men zich bevindt. Tijdens slaap is het brein in relatieve rust, dit is als trage hersenactiviteit in het EEG terug te zien. Wanneer er meer van het brein gevraagd wordt, bijvoorbeeld bij het oplossen van een ingewikkelde taak/

som/probleem zal het brein meer snelle activiteit moeten produceren om deze taak te volbrengen. Het brein is in staat te schakelen. Klachten zoals angst, spanning, slaapstoornissen en concentratieproblemen kunnen ontstaan als het brein niet in staat is de gewenste activiteit te produceren die voor de situatie passend is. Door hersenactiviteit te registreren en vervolgens gericht te beïnvloeden middels feedback, in beeld en/of geluid via een computerscherm, kunnen we de hersenen leren de gewenste activiteit te produceren. Neurofeedback is dus een trainingsmethode waarin het zelfregulerend vermogen van het brein wordt verbeterd.

Hoe gaat een neurofeedbacktraining?

Neurofeedback is een geheel pijnloze training waarbij elektroden op het hoofd en de oren worden geplakt. Deze elektroden meten de hersenactiviteit en het signaal van deze elektroden wordt weergegeven op een computerscherm. De cliënt zit in een comfortabele stoel en kijkt bijvoorbeeld naar een film. Wanneer het brein van de cliënt de gewenste hersenactiviteit vertoont, zal de film gaan lopen. Voldoet het brein niet aan de juiste voorwaarden dan staat de film stil. Doordat de feedback steeds opnieuw aan het brein wordt aangeboden reageert en anticipeert het brein op deze informatie en zal het brein leren de ‘nieuwe’ gewenste activiteit te vertonen.

Wie is de Neurofeedback Group? De Neurofeedback Group is het centrum voor mentale training en therapie. In onze praktijken (Arnhem, Den Bosch, Doetinchem en Heerenveen) werken behandelaren met een

universitaire opleiding psychologie en een aanvullende opleiding Neurofeedback. Zij beschikken binnen de psychologie over verschillende specialisaties (neuropsychologie, klinische psychologie etc.). Dit multidisciplinaire team wordt verder aangevuld door een orthopedagoog en een coach. Indien gewenst of noodzakelijk combineren we de Neurofeedbackbehandeling met deze disciplines en cognitieve ondersteuning. U kunt zich via onze site of telefonisch aanmelden voor een kennismakingsgesprek inclusief korte EEG-meting. Op basis van dit gesprek weet u of Neurofeedback voor u of uw kind geschikt is. Ook in het kader van ‘terugdringing ziekteverzuim’ is Neurofeedback een effectief instrument.

Voor meer informatie www.neurofeedbackgroup.nl

44-09

Hoofdkantoor: Neurofeedback Arnhem Simon Stevinweg 27, 6827 BS Arnhem Tel.: 026-361 37 77

Vestigingen in Arnhem, Den Bosch, Doetinchem en Heerenveen

44-09 Adv NFBG 266x195.indd 1

13-03-2009 20:37:36

(advertorial)

DYSLEXIE KLACHTEN VERDWIJNEN DIRECT Veel mensen worstelen onnodig met lezen.

Ze hebben leesklachten als: - Lezen is inspannend en moeilijk geconcentreerd vol te houden. - Tekst wordt wazig of letters dansen. - Kleine letters bijna niet te lezen, proefwerken moeten vergroot worden. - Leesgerelateerde hoofdpijn. Logisch dat ze dan niet willen lezen, zich slecht kunnen concentreren of er gefrustreerd van raken? Dat gun je toch niemand? Met de gepatenteerde Xlensfilters van Chromagen verdwijnen die klachten en gaat lezen en leren direct beter, en wordt ook leuker! De filters die in bril of contactlenzen = Geen hoofdpijn meer van lezen. kunnen, werken bij jong en oud. Met de Xlensfilters kost lezen dus minder energie. De theorie Als men de filters regelmatig gebruikt, moeten de Men merkt dat ook aan: = Niet meer zo vermoeid van het leeswerk na ogen en hersenen het licht op een andere manier verwerken. Dit noemt men brainmapping hetgeen school of werk. = Sneller lezen, dus leesachterstand inlopen. je kunt vergelijken met hersengymnastiek. Daar= Letters of getallen minder omdraaien, tafels beter door verbeteren de leesprestaties uiteindelijk ook automatiseren. zonder de filters. Veel universiteiten en onderzoe= Minder vaak iets overlezen om het goed te be- kers bevestigen dit, een aantal onderzoeken staan grijpen. Daarom lees-, proef- of huiswerk snel- op www.xlens.nl ler klaar. = Kleine letters beter lezen, dus geen vergrote tekst Er loopt een onderzoek met zwaar dyslectische kinmet proefwerk meer nodig. deren op een speciaal basisonderwijs in Arnhem.

Daarbij kinderen die al 2 jaar bijna geen vooruitgang boekte. Met de Xlensfilters werd er binnen 3 maanden gemiddeld ruim 20% sneller en 50% minder fout gelezen. Eigenlijk kan een docent of remedial teacher nu pas echt beginnen met leesondersteuning, omdat de leerling zich nu pas optimaal kan concentreren. Ook leerlingen van het middelbaar en hoger onderwijs die geen bijles meer hebben, merken dat hun studieprestaties ineens fors toenemen. Ineens zijn meer studies mogelijk. Men kan een afspraak maken om te zien of Xlens de oplossing is. Dat onderzoek is € 50,Garantie, niet goed geld terug Het is bewezen dat Xlens echt werkt. Xlens geeft 100% zekerheid met een niet goed geld terug garantie. Als er bij de eerste controle na 3 maanden geen duidelijke verbeteringen zijn krijgt u gewoon uw geld terug. Meer informatie ChromaGen wordt al 3 jaar succesvol en exclusief door XLens in Nederland aangeboden via gerenommeerde partners. Meer informatie op www.xlens.nl Wilt u weten of XLens voor u de oplossing is, bel dan: 040.2631207.


7 · MAART 2009

DESKUNDIG ADVIES Online psychische hulpverlening wordt steeds populairder, want inmiddels bieden tientallen Nederlandse instanties hele of gedeeltelijke therapieën aan via internet. Logisch, want het heeft heel veel voordelen. Het grootste voordeel? Zelfs patiënten, die voorheen onbereikbaar leken, kunnen nu efficiënt worden geholpen.

VRAAG & ANTWOORD

Hulp na twee keer klikken

D

e psychische hulpverlening verplaatst zich langzaam van de spreekkamer naar het internet. Wie via een zoekmachine informatie zoekt over een psychisch probleem zal binnen twee muisklikken bij een onlinehulpverlener belanden. “Nu vindt nog maar een paar procent van alle hulpverlening plaats via de interactieve mogelijkheden van het web, maar er komen steeds meer initiatieven”,vertelt Frank Schalken van E-hulp.nl, een stichting die organisaties stimuleert tot en ondersteunt bij het ontwikkelen van online hulpverlening. Er lijken alleen maar voordelen aan te zitten, voor zowel de organisatie als de patiënt.“Bepaalde behandelingen zijn qua opbouw telkens hetzelfde, dus een organisatie kan via internet in kortere tijd meer mensen helpen.” Andere voordelen zijn dat de onlinegroepsbehandelingen sneller vol zitten, omdat reisafstanden minder belangrijk zijn en de hulpverleners kunnen makkelijk teruglezen wat een patiënt eerder heeft geschreven.

Anonimiteit

Onlinetherapie heeft bovendien een belangrijke bonus: een nieuwe doelgroep. Het gaat hier om een groep patiënten die uit schaamte normaliter geen hulp zou zoeken. “Denk aan een hoogopgeleid iemand met een alcoholprobleem,die bang is te worden gestigmatiseerd en dus op zoek is naar

anonimiteit”, aldus Schalken. Nu belandt slechts hooguit vijf procent van de verslaafden bij een hulpverlener, dus er valt veel te winnen. “Wat dat betreft is er sprake van een aardverschuiving!” zegt projectleider Bram van Leeuwen van de verslavingsinstelling met het grootste onlineaanbod. Hij meent dat ze nu ongeveer tien procent van de verslaafden meer bereiken dan voorheen. “Het gaat vooral om mensen zoals jij en ik,die nog goed functioneren op sociaal gebied, met een partner,vrienden en een baan.”

INTERNET

“Alles bĳ elkaar zou ik de onlinehulp een stille revolutie in de geestelĳke gezondheidszorg willen noemen!”

Meteen inloggen

Behalve deze laagdrempeligheid en het feit dat de patiënten zich al melden voordat hun gedrag te problematisch is, zijn er nog meer voordelen voor de patiënt. Van Leeuwen: “Mensen kunnen het doen in een relatief veilige omgeving,in hun eigen tijd en eigen tempo. En tijdens een moeilijk moment, als je bijvoorbeeld ’s avonds laat een wijntje wilt nemen, kun je meteen inloggen en aan de slag!” Sinds de online hulpverlening zo’n tien jaar geleden z’n intrede deed, zijn er diverse vormen opgedoken: patiënten kunnen lid worden van een patiëntenforum, chatten of emailen met hulpverleners, of een ‘robot’ zoekt automatische antwoorden op hun vragen. “Patiënten moeten er goed op letten dat de vorm van de hulp hen aanspreekt. Als je het prettig vindt om je woorden nauwkeurig te kiezen, dan kan e-mailen fijner zijn dan chatten”, aldus Schalken.

Nadelen zijn er nauwelijks, volgens Van Leeuwen.“Voor sommigen mensen is online hulp wel minder geschikt, zo zullen wij iemand met een alcoholprobleem én een depressie altijd vragen om langs te komen.” Je zou denken dat de anonimiteit als keerzijde heeft dat het uitvalpercentage hoger is,maar dit zou juist lager zijn dan bij de faceto-face-gesprekken. “Dat komt waarschijnlijk ook door de hoge motivatie van de patiënten,want ze kiezen er zelf voor om wel of niet in te loggen.” Patiënten die online hulp zoeken moeten er wel goed op letten dat ze te maken hebben met een officiële instantie, dat er een klachtenregeling is en dat er zorgvuldig wordt omgesprongen met persoonsgegevens, waarschuwt E-hulp.nl. Schalken: “De patiënt vindt het nu misschien prima om met voor- en achternaam op een forum op te staan,maar als-ie over een tijdje gaat solliciteren kan dit erg vervelend zijn!”

Werk aan de winkel

Bram van Leeuwen Online behandelaar bĳ Brĳder Verslavingszorg

U staat niet alleen Een kwart van de Nederlanders heeft er last van

De kenners verwachten een verdere groei,zowel in kwantiteit als kwaliteit. Schalken: “Het scala aan problemen wordt steeds meer gedekt en de medewerkers worden steeds meer getraind in hoe ze zo’n gesprek voeren.” Toch zouden veel sites nog gebruiksvriendelijker en veiliger moeten worden, meent hij. Ook van Leeuwen erkent dat er nog werk aan de winkel is.“Mijn utopie is dat iedere patiënt een eigen ehulpprogramma krijgt op z’n eigen niveau,door complete pakketten met diverse behandelingen aan te bieden.”

Eva Broomans Online hulpverlener (psychologe/seksuologe) bĳ een erkende GGZzorginstelling.

O Voor wie is zo’n onlinebehandeling geschikt? Je moet natuurlijk met een computer kunnen omgaan en gemotiveerd zijn om alle opdrachten te maken. Daarbij helpen we je met het beschrijven van je gevoelens en het ontwikkelen van zelfkennis. O Hoe ziet zo’n onlinetherapie eruit? De patiënt heeft minstens een keer in de drie dagen contact met steeds dezelfde coach,via een afgeschermde site. Vooral in het begin sturen we veel berichten heen en weer om de patiënt op weg te helpen. Zo’n bericht lijkt meer op een brief, dan op een MSN-bericht, gezien de lengte en inhoud. De patiënt vult tussentijds vragenlijsten in, zodat wij zicht houden op de vooruitgang. En tot drie maanden na de behandeling kunnen ze contact opnemen met de coach,als dat nodig is. Naast internetten, kunnen we trouwens ook bellen of een face-to-face-gesprek hebben. Ik ben een groot voorstander van zo’n mix, om de behandeling volledig ‘op maat’ te krijgen. O Werkt het goed? Ja, en dat is niet alleen mijn ervaring, maar ook die van collega’s. Verschillende onderzoekers, zoals het Trimbos-instituut, bevestigen dit. De reacties die ik krijg zijn positief, de afstand maakt het voor mensen vaak makkelijk hun emoties te uiten. Vaak zorgt dat voor een goede, eerste kennismaking met psychische hulpverlening.

Deskundig, respectvol en optimistisch De Parnassia Bavo Groep wil de kwaliteit van leven van haar patiënten en de kwaliteit van de samenleving verbeteren. Dat doen we door het bieden van geestelijke gezondheidszorg en door voortdurend te streven naar verbetering en vernieuwing, met behoud van het goede. Onze deskundige medewerkers werken vanuit een respectvolle en optimistische instelling. We investeren in onderzoek en opleiding, vergaande specialisatie en uitstekende bedrijfsvoering. Zo leveren wij de best mogelijke

Psychische problemen zijn de gewoonste zaak van de wereld. Behalve voor degene die er last van hebben. Met de zelftest op www.psyq.nl weet u na enkele minuten of PsyQ iets voor u kan betekenen. Wij bieden gespecialiseerde behandeling van de meest voorkomende psychische klachten.

behandelingen en zorg op maat voor alle patiënten.

OPTIMISTISCH, SPECIALISTISCH, TOEGANKELIJK !NGSTSTOORNISSENs$EPRESSIEs!$($BIJVOLWASSENENs%ETSTOORNISSEN/BESITASs0ERSOONLIJKHEIDSPROBLEMATIEK 0SYCHOTRAUMAs3EKSUOLOGIEs3OMATIEK0SYCHEs2ELATIE0SYCHE

www.parnassiabavogroep.nl

(advertorial)

DEPRESSIE ONLINE TE BEHANDELEN Eind vorige eeuw startten het Fonds Psychische Gezondheid en de Universiteit van Amsterdam (UvA) onder leiding van prof. dr. Alfred Lange onderzoek naar een veilige en werkzame manier om psychische klachten te behandelen via internet. Het leverde een nieuwe behandelvorm op: Interapy, die nu succesvol wordt toegepast in de geestelijke gezondheidszorg, onder andere voor het behandelen van depressie. Psycholoog Bart Schrieken, toen één van de onderzoekers, nu werkzaam bij de behandelorganissatie: “Uit onderzoek naar de werkzaamheid van psychotherapie blijkt dat inzicht in klachten even belangrijk is als het leren van vaardigheden. Dat hebben we vertaald naar een behandelvorm waarin mensen heel praktisch met hun klachten bezig zijn. Maar wel onder goede begeleiding van een psycholoog. Het aardige is dat die niet naast je hoeft te zitten. Dat blijkt net zo goed via internet te gaan. Hoe komen mensen bij jullie in behandeling?: Meestal worden ze verwezen door hun huisarts, bijvoorbeeld met een burn-out, posttraumatische stress of depressie, maar soms melden mensen zichzelf aan. We brengen dan eerst de klachten in kaart met vragenlijsten die zijn geijkt op grote groepen mensen, zodat je een standaard hebt om te kijken wat en hoe ernstig de problemen zijn. Ja, en dan? Een cliënt heeft een eigen beveiligde Interapy-site en werkt met een persoonlijke psycholoog samen aan het oplossen van problemen, maar niet uit de losse hand. De behandeling heeft een duidelijke richting, en dat is ook nodig. Depressie is bijvoorbeeld een hardnekkige klacht. Mensen moeten zich daar

Foto: fotosipsak/ istockphoto

stap voor stap uitvechten. Daarom hebben de behandelingen veel structuur. Uit het onderzoek weten we wat je het beste kunt doen als je bijvoorbeeld posttraumatische stress, paniek- of depressie klachten hebt. Voor elk van die klachten is een stappenplan gemaakt om weer op de rails te komen. Een cliënt krijgt twee keer per week een opdracht van zijn psycholoog. Dat is dus behoorlijk intensief. Het voordeel is dat behandeling daardoor snel klaar kan zijn. Afhankelijk van de klacht duurt een behandeling tussen de 7 en de 20 weken. Wat mensen eigenlijk doen is het onder begeleiding maken van een eigen behandelprogramma. “Hier”, Bart laat een stukje lezen van een interview met een cliënt die is behandeld voor burn-out.

Ik had er nog nooit van gehoord, behandeling via internet, waarom zou je het eigenlijk doen? Omdat het goed is. Behandelingen worden alleen aangeboden als we wetenschappelijk onderzocht zijn. We zijn bijvoorbeeld nu bezig de resultaten van de laatste 1500 behandelingen te evalueren.

“Wat ik persoonlijk als heel positief heb ervaren, is dat ik alles later kon teruglezen. Dat is heel bruikbaar voor me geweest. De handvatten die ik tijdens de therapie heb opgedaan, helpen me nu nog door moeilijke periodes heen.”

Wat is Interapy eigenlijk en is het goedkoper dan een gewone behandeling? Interapy is een erkende instelling, na verwijzing door een huisarts of bedrijfsarts wordt de behandeling door de zorgverzekering vergoed. Wel is het zo dat we, dankzij onze werkwijze, lagere kosten in rekening kunnen brengen dan gemiddeld. Maar eigenlijk vind ik dat niet zo relevant, het gaat om de kwaliteit van de behandeling.

Ook zorgen we ervoor dat we geen wachtlijst krijgen: dus mensen kunnen met een behandeling beginnen op het moment dat mensen dat willen. En soms blijkt dat mensen het makkelijker vinden om niet met iemand te hoeven praten over hun problemen.

Informatie: www.interapy.nl

Korrelatie Onze naam is u vast bekend. We geven al sinds 1965 hulp en advies aan mensen die een vraag hebben. Of het nu om dilemma’s, twijfels en onzekerheden gaat of om psychologische en/of sociale problemen. Iedereen kan bij ons terecht. Zowel telefonisch als online.

Korrelatie

Aan onze psychologen, maatschappelijk werkers en pedagogen kunt u alles in vertrouwen voorleggen. Onze dienstverlening is gratis, anoniem en toegespitst op uw situatie. De meeste mensen hebben hier baat bij.

‘Psychosociale problemen’ kunnen heftige gevoelens en onzekerheid met zich meebrengen.

Antwoord

op uw vraag

Met welke vragen? Voorbeelden van vragen die ons gesteld worden: Ik kom al weken tot niets, is dit nu een depressie? Ik voel me zo eenzaam nu mijn partner is overleden, wat kan ik daaraan doen? Ik durf al weken de straat niet op, waar vind ik hulp?

Helpen of doorverwijzen? www.korrelatie.nl

Neem contact op met de professionele hulpverleners van Korrelatie Bel 0900-1450 (15 CPM)

Chat www.korrelatie.nl

Mail [email protected]

(ma t/m vr 9:00 - 18:00)

(ma t/m vr 9:00 - 17:30)

(7 X 24 uur)

Onze hulp is specifiek op uw situatie afgestemd. Veel mensen kunnen direct met ons advies aan de slag. Soms is een probleem complex of een antwoord niet meteen voorhanden. Dan zoeken we naar een manier om het dilemma een plek te geven. Of proberen we samen uw probleem zo nauwkeurig mogelijk te verwoorden en passende hulp te zoeken. Zo vinden we met elkaar doelgericht een oplossing.


10 · MAART 2009

NIEUWS

TIP

NIET MEER LĲDEN DAN NODIG IS OVraag: Betekent chronische pĳn dat je altĳd maar moet lĳden? OAntwoord: Nee, zeker niet! Aan chronische pĳn valt gelukkig veel te doen.

Naar schatting lopen 2 tot 3 miljoen Nederlanders rond met chronische pijn. Dat maakt het tot een aandoening met veel maatschappelijke gevolgen. “Helaas wordt nog vaak gedacht dat chronische pijn ‘tussen de oren’ zit”, ervaart anesthesioloog Frank Huygen.“Terwijl inmiddels wetenschappelijk is aangetoond dat pijn vrijwel nooit een psychische oorzaak heeft. Zelfs bij artsen heeft chronische pijn nog niet altijd de erkenning die het verdient. Daarom strijden wij hard om deze ‘ziekte’ op de medische kaart te krijgen en de pijnzorg landelijk goed georganiseerd te krijgen.”

Duidelijke prikkel

Die zorg bestaat onder meer uit het bestrijden van de pijn. In tegenstelling tot wat veel mensen denken, is op dat gebied veel mogelijk. “De grootste uitdaging ligt bij neuropatische pijn; dat is pijn die niet door een duidelijke prikkel wordt veroorzaakt”, vertelt Huygen. “Er worden goede resultaten geboekt met medicijnen die opmerkelijk genoeg niet specifiek voor pijnbestrijding zijn ontwikkeld, zoals anti-epileptica en anti-depressiva. Net als pijn zitten epilepsie en depressiviteit namelijk vast op een zelfde soort mechanisme

dat een elektrische storm van impulsen geeft. Het middel moet uiteraard wel voor pijnbestrijding zijn geregistreerd om het voor dit doel te kunnen voorschrijven. Bovendien wordt voor het ene en het andere doel vaak verschillende doses gebruikt.”

Extra prikkels toevoegen

Een andere methode om neuropatische pijn te bestrijden is het toedienen van extra prikkels, bijvoorbeeld door Transcutane Electro Neuro Stimulatie (TENS). Huygen legt uit: “TENS is een apparaatje dat je op je lichaam draagt,zo groot als een luciferdoosje. Het geeft elektrische stroompjes af die maken dat de zenuwen minder pijn doorgeven aan de hersenen. De pijnhaard blijft dus gewoon bestaan, alleen voel je hem niet meer. Voorwaarde voor een succesvol resultaat is wél dat het dikke vezelsysteem van de patiënt nog intact is.Is dat niet het geval, dan is het ook mogelijk om een soort inwendig TENS-systeem aan te brengen.Het ruggenmerg geeft prikkels door aan de hersenen.Om dit merg via stroom extra te stimuleren kan een pacemakerdraad in de ruimte rond het ruggenmerg worden aangeDr. F.J.P.M. Huygen Anesthesioloog en sectorhoofd pĳnkenniscentrum Erasmus MC

1 ZOEK EEN OPLOSSING

bracht.Het pacemakerapparaatje kan vervolgens in de bil of de linkeronderbuik worden bevestigd.” Het kan ook zinvol zijn om de overdracht van prikkels helemaal te stoppen door een blokkade. Daarbij wordt de zenuw uitgeschakeld met een warme naaldpunt.“Je kunt dat vergelijken met het doorknippen van een draad van een alarmsysteem”, legt Huygen uit. “Je moet dat heel nauwkeurig doen, anders gaat juist het alarm af. Met andere woorden: in theorie kan een patiënt er een nieuwe pijn voor in de plaats krijgen. Daarom gebeurt dit alleen in specifieke gevallen waarbij we zeker weten dat het veilig kan.”

Prikken geen bezwaar Naast de reguliere behandelmethoden in het ziekenhuis wordt soms ook gekozen voor (aanvullende) behandelmethoden in de eerste lijn zoals: manuele therapie, oefentherapie Cesar/ Mensendieck of hapnotherapie. Ook ervaart Huygen dat sommige patiënten baat hebben bij alternatieve behandelingen zoals accupunctuur. “Er is geen wetenschappelijke verklaring voor de werking aangetoond”, stelt hij. “Toch hebben we geen bezwaar tegen deze complementaire vorm van behandelen,integendeel.Alleen al omdat de patiënt bij dergelijke behandelaars meer zorg en aandacht krijgt dan wij vaak kunnen geven.Ook dat werkt helend.” IRMA VAN DER LUBBE [email protected]

SPINA-BAC HOLLAND Voor een beter zitgemak!

Spina-Bac

Oefentherapeut als bewegingscoach Gezond blijven bewegen, ook als u ouder wordt.

Proostwetering 101G 3543 AC UTRECHT The Netherlands

Rugklachten zijn te voorkomen. Zweedse rugspecialisten hebben hiervoor een ideale oplossing gevonden: Spina-Bac, een handzaam, verstelbaar kussen. De goed doordachte constructie van Spina-Bac kan uw rug de natuurlijke S-bocht laten behouden. Met Spina-Bac kunt u zo goed als elke stoel aanpassen op uw eigen rug. Het Spina-Bac rugkussen is verkrijgbaar in vier verschillende kleuren

T +31 (0)30 241 06 18 F +31 (0)84 22 637 13 E [email protected] I www.spina-bac.nl

Juist bij het ouder worden krijgen we vaker te maken met pijnklachten. Pijn beïnvloedt ons welbevinden en wij functioneren niet zoals we graag zouden willen. Met pijn in de rug bijvoorbeeld, valt de zorg voor kleinkinderen zwaar. Na een partijtje tennis krijgen we last van de knieën. En die lange wandelingen gaan ons ook niet meer zo gemakkelijk af. Mensen met een chronische ziekte zoals Parkinson, artrose of reuma, kennen vaak continu pijn. Een oefentherapeut Cesar/Mensendieck weet alles van pijn en de bewegingsmechanismen van ons lichaam. Samen met u kijkt de oefentherapeut wat voor u de beste houding en optimale manier van bewegen is. Met behulp van oefeningen op maat leert u anders en beter bewegen. U leert met de pijn om te gaan, de pijn neemt af of verdwijnt.

gninuetsredno edneketstiu De huisarts kan u een verwijsbriefje

Pijn in nek, schouder, rug, heup, bekken, gewrichten of voeten.

geven, maar u kunt ook op eigen initiatief Hoofdpijn, klachten bij het ademhalen, incontinentie of RSI; contact opnemen met één van de 2000 de oefentherapeut Cesar/Mensendieck helpt u er wat aan te doen. oefentherapeuten. Oefentherapie wordt vergoed vanuit de aanvullende zorgverzekering. nelovebnaa ne tseteg Kijk op www.oefentherapeut.nl voor een praktijk bij u .negnireovtiu ednellihcsin revde buurt. Of neem contact op met de VvOCM, de vereniging van oefentherapeuten Cesar/Mensendieck, tel. 030-2625627, [email protected]

Meer informatie: Spina-Bac, Proostwetering 101G, 3543 AC Utrecht, T +31 (0)30 241 06 18, F +31 (0)84 226 37 13, E [email protected], I www.spina-bac.nl

Meer dan 75 jaar ervaring in preventie en behandeling van klachten aan het bewegingsapparaat.


MAART 2009 · 11

5

Klop aan bĳ de huisarts bĳ twĳfel over pĳn Heb je pijn die je niet kunt verklaren? Blijf er niet mee lopen en maak een afspraak bij je huisarts.

VOORBEELD Wanneer je opstaat met rugpijn nadat je gisteren de tuin hebt omgespit, dan is dat verklaarbaar.“Pijn heeft een signaalfunctie”,legt huisarts Yvonne Hogewoning uit.“Het laat je weten dat je lichaam of je geest overbelast is. Vaak weet je zelf wel wat de pijn veroorzaakt. Daarmee stoppen en even gas terugnemen is dan verstandig.” Eerst even aankijken, dan actie Houdt pijn wat langer aan, dan is het prima om het nog even aan te kijken en de ergste pijn weg te nemen met een pijnstiller. Wanneer de oorzaak echter onduidelijk is, wanneer pijn een beperkende factor wordt of wanneer je het gewoon niet vertrouwt, dan is het raadzaam om naar de huisarts te gaan. “Wij beginnen altijd met het stellen van gerichte vragen om helder te krijgen waar de pijn vandaan komt”, vertelt Hogewoning. “Eventueel kunnen wij verder onderzoek doen,zoals een foto laten maken bij het vermoeden van gewrichtsslijtage of een maagonderzoek bij chronische maagpijn. Vaak zijn pijnklachten goed te behandelen met gerichte medicatie zoals pijnstillers voor migraine,spierblessures en rugpijn of tabletten die maagzuur remYvonne Hogewoning Huisarts

GEVOLGEN Naast pijnbehandeling is het belangrijk om te leren hoe je met pijn kan leven.

TIPS VAN YVONNE

men.Daarnaast kan bijvoorbeeld een behandeling bij de Mensendieck- of fysiotherapeut verbetering geven, of een bandage of zwachtel bij een verstuikt of gekneusd gewricht.”

Tijdig weer aankloppen

Als pijn desondanks niet over gaat, kun je spreken van chronische pijn. Klop dan weer aan bij de huisarts, die gaat dan verder (onder)zoeken.“Soms kan er een onderliggende ziekte zijn,” weet Hogewoning.“Slijtage van de gewrichten en gespannen spieren door bijvoorbeeld stress komen het meeste voor. Maar de pijn kan ook worden veroorzaakt door reuma of kanker. Dan is het zaak dat je daar zo snel mogelijk bij bent. Een nog relatief onbekende chronische pijn is neuropatische pijn die het gevolg kan zijn van diabetes, suikerziekte dus. Door het hogere suikergehalte in het bloed worden de zenuwuiteinden in met name de handen en voeten aangetast. Dit kan zorgen voor rusteloze en pijnlijke benen en handen. Gelukkig bestaan er medicijnen die deze klachten kunnen verminderen.”

Geen paniek

Zelf op internet zoeken naar wat er mis is, is niet altijd handig. “Soms denken mensen hierdoor dat ze een tumor in hun hoofd hebben, terwijl het gewoon om een spanningshoofdpijn gaat”, ervaart Hogewoning. “Daarom is het raadzaam om bij dergelijke pijn naar de huisarts te gaan. Die kan een klacht nuchter bekijken en samen met de patiënt naar een oplossing zoeken.” IRMA VAN DER LUBBE

FOTO: SEBCHANDLER/ISTOCKPHOTO

Gezond verstand Probeer de pijn te lokaliseren en te bedenken wat de oorzaak kan zijn. Is het overbelasting, geef je lichaam dan rust zodat het tijd heeft om zich te herstellen.

1

Voorbarige conclusies Er is niks mis mee om op internet te zoeken naar wat de oorzaak van de pijn kan zijn. Trek echter geen directe conclusies uit de informatie die je vindt.

2

Twijfel Blijf nooit te lang met pijnklachten doorlopen. Als je niet snapt waar de pijn vandaan kan komen of wanneer je je zorgen maakt, stap dan naar de huisarts. Al is het alleen maar zodat deze je kan geruststellen.

3

Duidelijk verhaal Heb je zelf een idee van wat je mankeert, zorg dan dat je je verhaal klaar hebt. Vertel zo duidelijk mogelijk wat je klachten zijn en waarom je denkt dat dit met je aan de hand is.

4

Open stellen Ook al heb je misschien een gedachte over je kwaal of aandoening, probeer je toch te blijven open stellen voor de mening van de huisarts. Samen kom je verder.

4

[email protected]

ZENUWPIJN?

IN ÉÉN DAG VAN UW HERNIA AF? Sinds vier jaar is een unieke operatie op het gebied van de herniachirurgie van de wervelkolom mogelijk. Orthopedisch chirurg Menno Iprenburg heeft deze ingreep inmiddels meer dan 600 keer succesvol uitgevoerd. Wat maakt deze techniek zo bijzonder? Deze innovatieve techniek, de zogenaamde PTED is een afkorting van Percutane (door de huid) Transforaminale (door het foramen, het gat aan de zijkant waar de zenuwwortel door loopt naar het been) Endoscopische (door een kijkbuis van 8 mm) Discectomie (verwijdering van het uitpuilende deel van de tussenwervelschijf) en heeft de volgende voordelen: • • • • • • •

Doe de test op www.stopdepijn.nl

Binnen één week kunnen patiënten komen voor een consult en indien nodig een operatie. De kliniek heeft de beschikking over een uiterst moderne operatiekamer en hooggekwalificeerd (operatie)personeel. Patiëntvriendelijkheid staat vanzelfsprekend hoog in het vaandel.

LYR-07-055

Bind de strijd aan met pijn Heeft u last van branderige pijn, een gevoel van koude voeten of benen en/of pijn met elektrische schokken? Ga naar www.stopdepijn.nl, vul de zenuwpijntest in en neem deze mee naar uw arts.

De ingreep vindt plaats in dagbehandeling De ingreep wordt gedaan onder plaatselijke verdoving Het is een zeer klein operatiewondje van 8 mm via de zij De patiënt gaat pijnvrij 2 uur na de ingreep huiswaarts Een zeer snelle revalidatie Er is geen wachtlijst. Klein toegewijd team van (operatie-)medewerkers

Voor meer informatie kunt u zich wenden tot: Rugkliniek Iprenburg Telefoon: 085-2103004

www.rugkliniek.net www.herniakliniek.nl

12 · MAART 2009


NIEUWS

DE GEKLEURDE MUIS WERKT MET PLEZIER OVraag: Waarom krĳgt de één last van een burn-out, terwĳl de ander datzelfde werk fluitend doet? OAntwoord: Bevlogenheid! Burn-out wordt nog steeds een modeziekte genoemd, ondanks dat al jaren consequent een op de tien werknemers klachten heeft. “Werkgevers grijpen nu wel sneller in dan voorheen, zodat mensen niet een paar jaar, maar een paar maanden thuis zitten. Nog beter is om in te grijpen vóór iemand dreigt uit te vallen”,zegt managementconsultant Carien Karsten en schrijfster van diverse boeken, waaronder ‘Hart aan het werk, voorkom burn-out’. Wie lijdt aan een burn-out is door langdurige overbelasting of chronische stress extreem uitgeput geraakt,vergeetachtig,heeft z’n concentratievermogen verloren en voelt zich niets meer waard. Deze somberheid kan leiden tot een depressie of je kunt je niet meer op een normale manier ontspannen, waardoor je een verslaving ontwikkelt.

Zingeving

Karsten zegt dat vier energiebronnen in balans moeten zijn. Allereerst de fysieke, wat je kunt bereiken met sporten of ontspanningsoefeningen. Ook mentaal moet alles kloppen, dus ga minder piekeren en kijk eens een film of neem vakantie. Als derde aandachtsgebied noemt zij het emotionele element, wat betekent dat je

Carien Karsten Schrĳfster en managementconsultant

Willem van Rhenen Chief medical officer bĳ Arboned

voldoende rust moet nemen, zodat je niet onnodig boos of bedroefd bent. Minder werken kan voor alle drie een oplossing zijn, maar de vierde energiebron is misschien wel het allerbelangrijkst: zingeving. “Door je af te vragen wat je écht belangrijk vindt, kom je tot de kern van wat je drijft.” Ze vindt het daarom een slechte zaak dat mensen met een burn-out antidepressiva slikken. “Een pilletje werkt dan niet. Je moet nadenken over wat wezenlijk is en wat je energie geeft.” Wie slechter slaapt, sociale verplichtingen afzegt vanwege vermoeidheid en minder presteert, moet bij zichzelf te rade gaan, luidt haar advies. Maar het eerste waarschuwingssignaal is dat je weerzin voelt tegen je werk. Ook Willem van Rhenen, chief medical officer bij ArboNed, vindt dat je al in een vroeg stadium alarm moet slaan. “Bijvoorbeeld als je routinematig werkt en langer blijft hangen bij de koffieautomaat omdat de werklust er niet meer is.” Volgens hem heeft zestig tot 65 procent van de werknemers hier last van. “Dat noem ik grijze muizen. Die vlammen niet meer.” Daarnaast zou 25 procent van de werknemers vallen in de categorie

‘gestampte muisjes’, omdat ze ernstige klachten hebben en het risico lopen op bijvoorbeeld een burn-out.

Gelukkig

De overige tien tot vijftien procent is een ‘gekleurde muis’. “Dit zijn bevlogen mensen die plezier hebben in hun werk omdat ze bij hun ‘bron’ zitten.” Van Rhenen klaagt dat de nadruk ligt op het reduceren van ellende, terwijl bedrijven juist het werkplezier moeten stimuleren. “Zoek uit waar werknemers gelukkig van worden. En dat kan voor iedereen iets anders zijn.” Wil jij jezelf vooral ontwikkelen, dan moet je dagelijks iets leren, maar je drijfveer kan ook in de sociale context liggen omdat je het vooral gezellig wilt hebben op je werk. Zorg dat je die energiebron dagelijks aanspreekt en je verandert van een grijze in een gekleurde muis. Prettig voor jezelf, het thuisfront en de werkgever. Van Rhenen: “Het is besmettelijk! Als voorbeeldfiguren zoals managers bevlogen zijn, dan gaat het rendement van het hele bedrijf omhoog!” HANNELORE ZWITSERLOOD [email protected]

(advertorial)

BETER SLAPEN ZONDER MEDICIJNEN: GEDRAGSTHERAPIE HELPT Als je goed slaapt is het makkelijker om stress het hoofd te bieden. Goede slaap is nodig om overdag optimaal te kunnen functioneren. Je aandacht bij je werk houden, auto rijden zonder brokken te maken of ’s avonds gezellig met je vrienden uit eten. Voor mensen die lijden aan slapeloosheid is dat niet vanzelfsprekend. Wetenschappelijk onderzoek toont aan dat Cognitieve Gedragstherapie voor slaap de beste oplossing is voor chronische slapeloosheid. Cognitieve Gedragstherapie heeft niet de nadelen van slaapmiddelen en de effecten zijn langdurig.

Slapeloosheid: problemen met in- en doorslapen Ca. 10% van alle Nederlanders lijden aan chronische slapeloosheid of insomnie: langdurige problemen met in- of doorslapen en vermoeidheid overdag zonder aanwijsbare oorzaak. Veel mensen lopen jarenlang met hun slaapprobleem rond. Vaak wordt dan naar slaapmiddelen gegrepen. Slaapmiddelen bevorderen de slaap wel, maar lossen de slapeloosheid op de lange termijn niet op. De werking neemt na korte tijd al af en je raakt er snel aan verslaafd, met alle nare gevolgen van dien. Slaapmiddelen worden sinds begin dit jaar dan ook niet meer vergoed in de basisverzekering. De meest effectieve oplossing: een gedragstherapie Is er dan geen oplossing voor slapeloosheid? Uit wetenschappelijke studies blijkt dat Cognitieve Gedragstherapie het beste helpt tegen chronische slapeloosheid. Een wetenschappelijk panel van het gezaghebbende Amerikaanse National Institute of Health oordeelde dat Cognitieve Gedragstherapie, in tegenstelling tot slaapmiddelen, blijft helpen, ook nadat de therapie zelf al is afgerond. Tijdens een dergelijke slaaptherapie werk je aan de verbetering van je slaapprobleem met gerichte en praktische

WWW.SOMNIO.EU

opdrachten. Naast informatie over slaap komen contraproductief gedrag, slaapbelemmerende gedachten en vele technieken en tips aan bod die het slapen kunnen verbeteren. Je krijgt weer vertrouwen in je slaap – een essentiële stap om slapeloosheid op de lange duur op te lossen. Binnen slechts 8 weken kunnen zelfs mensen die al 10 jaar last van slapeloosheid hebben hun slaap aanzienlijk verbeteren. Cognitieve Gedragstherapie voor slaap via internet – thuis in je eigen tijd Werken aan je slaapprobleem gaat het beste als je daarbij begeleid wordt door een persoonlijke therapeut. Dat kan ook heel goed via internet gebeuren, zoals bij de internet slaaptherapie van Somnio. De adviezen zijn op maat gesneden en het effect van een therapie via internet is vergelijkbaar met een ‘standaard’ therapie. Het voordeel is dat je geen afspraken hoeft te maken, maar de therapie gewoon thuis en in je eigen tijd kunt volgen. Bovendien zijn er geen wachtlijsten. De aangeboden behandeling wordt voortdurend door Somnio geëvalueerd op kwaliteit. Gebleken is dat de slaap na de therapie gemiddeld met 69% is verbeterd.


MAART 2009 · 13

TIP

2

Drempel bĳ 3 depressie hoeft niet hoog te zĳn

VIND JOUW ENERGIEBRON

TIPS VAN EXPERTS

Talloze mensen hebben last van een depressie. Op zich geen ramp, maar je moet er wel wat aan doen.

VOORBEELD “Iedereen weet dat je moet sporten en gezond eten om hartklachten te voorkomen, terwijl er veel minder vanzelfsprekende kennis over psychische problemen in de samenleving is”, zegt Aly van Geleuken van het Depressie Centrum. En dat terwijl niet hart- en vaatziekten maar depressie volgens de WHO straks volksziekte nummer één is. Iemand lijdt aan een depressie als hij langer dan twee weken erg somber is in combinatie met bijvoorbeeld slapeloosheid en verminderde eetlust, waardoor het dagelijks functioneren is verstoord. De oorzaak is vaak een combinatie van een aangeboren vatbaarheid en sociale factoren. “Ik noem de mens een bio-psycho-sociaal apparaat, waarvan sommige onderdelen al vanaf het begin minder goed werken of vastlopen door heftige gebeurtenissen. Dat is vaak goed te verhelpen.”

Winterdepressie

Onze biologische klok en hormonen spelen ook een grote rol, zegt Judith Haffmans van een gespecialiseerd behandelcentrum voor psychische klachten in Den Haag. “Alle procesAly van Geleuken Depressiecentrum GRIJZE MUIS? Zoek uit waar je gelukkig van wordt en waar jouw drijfveer ligt. FOTO: IMAGINEGOLF/ISTOCKPHOTO

sen in ons lijf,dus ook onze hersenen, lopen via ritmes. Zo stemt de biologische klok onze hormoonhuishouding af onder invloed van licht en donker”, aldus Haffmans. “Ontregeling van een ritme kan andere ritmes weer verstoren, zoals iemands stemming, concentratie of slaap- en eetpatroon. Vaak komt daar angst voor sociale afwijzing bij.” Een voorbeeld hiervan is een winterdepressie,waar 1,2 miljoen Nederlanders in meerdere of mindere mate last van hebben.

Liever niet gezien

Een algemeen verschijnsel dus, maar het blijft een taboe. Van Geleuken: “Zodra we horen dat iemand depressief is, denken we: die is niet tegen het leven opgewassen.Ook de patiënt zelf voelt zich een mislukking.” Veel mensen zoeken hierdoor te laat hulp. De eerste stap is de huisarts.Die is getraind in het herkennen van lichamelijke klachten als gevolg van een depressie. “De huisarts kan doorverwijzen naar bijvoorbeeld de GGZ, maar die stap is vaak erg groot. Je moet zelf een afspraak maken,terwijl je je vaak tot niets kunt zetten en belandt pas weken later in een gebouw waar je liever niet gezien wilt worden”, zeggen psychiaters Jan Doorn en Ellen Romeijn. Zij zijn de oprichters van een stichting die specialistische zorg in de huisartsenpraktijk levert met een psychiater en een sociaal-psychiatrisch verpleegkundige.“Dan kan de huisarts zeggen: maak maar meteen een afspraak bij mijn collega hiernaast. Dat maakt de drempel in ieder geval een stuk lager.” HANNELORE ZWITSERLOOD

Vind je ritme Je kunt zelf je interne klok ‘resetten’ door je dag anders in te delen. Sta om zeven uur op, doe de gordijnen open en ga ontbijten. Overdag moet je veel bewegen, zo veel mogelijk naar buiten gaan en pas om elf uur ’s avonds ga je naar bed. Houd dit tien dagen vol en kijk of je je fitter voelt.

1

Baaldagen mogen best Tevreden zijn met jezelf is een hele kunst, dus blijf werken aan je zelfvertrouwen om een dip te voorkomen. En natuurlijk is niemand alleen maar vrolijk. Heb je een paar baaldagen, trakteer jezelf dan op iets leuks. Ook vrolijke muziek en lachen kunnen helpen, daar reageren je hersenen zó op dat je echt vrolijker wordt. Bij zwaardere depressieve gevoelens wordt je omgeving belangrijker: iemand moet jou overhalen een stukje te gaan wandelen. Of om hulp te zoeken.

2

Neem het serieus Je hoeft niet paniekerig te doen over psychische problemen, maar neem ze wel serieus. Ga dus tijdig naar je huisarts. Mocht je medicijnen krijgen, zorg er dan voor dat jij (en je eventuele partner) goed worden geïnformeerd over de werking ervan.

3

[email protected]

99925;)410.

(advertorial)

IS UW GEZONDHEID € 9,- WAARD? PROBEER NU: ZES NUMMERS GEZONDNU VOOR MAAR € 9,stopt automatisch!

voedinggezondheidpsychewellnessbeauty

PERSOONLIJKE VOORDEELBON Ja, ik neem geheel vrijblijvend een proefabonnement op gezondNU. • ik betaal voor zes nummers slechts € 9,- (abonnement stopt automatisch!)

Bank-/gironummer

Naam:

Mevr.

Dhr.

Adres:

Ik machtig gezondNU daarvoor eenmalig het abonnementsgeld van onderstaande rekening af te schrijven. (E0441)

Postcode: Woonplaats: Land:

Stuur mij een acceptgiro voor het abonnementsgeld. (u betaalt € 2,- extra) (E0440)

Tel.nr.: E-mailadres: Handtekening:

Stuur deze bon in een envelop zonder postzegel naar: gezondNU Antwoordnummer 14066 5126 ZS GILZE

gezondNU,elke maand vol informatie en inspiratie

Ja, ik wil door gezondNU op de hoogte worden gehouden van het laatste nieuws en wil gratis de digitale gezondNU nieuwsbrief ontvangen.

Ja, ik wil op de hoogte gehouden worden van informatie en interessante aanbiedingen van door gezondNU zorgvuldig geselecteerde bedrijven.


NIEUWS

MAART 2009 · 15

3 TIP

LAAT JE ADVISEREN

MENINGEN Waarom een multidisciplinaire aanpak?

Prof. Jan Passchier Hoogleraar medische psychologie, Erasmus MC

MULTIDISCIPLINAIR Door verschillende specialisten wordt vanuit verschillende invalshoeken naar de pijnklacht gekeken.

O“Bij een multidisciplinaire aanpak stelt iedere specialist vanuit zijn specifieke kennis de vragen die nodig zijn om tot een succesvolle pijnbehandeling te komen. De psychologie kijkt onder meer naar uitlokkende factoren die te maken kunnen hebben met de persoonlijkheid van de patiënt. Bij een uitsluitend medische aanpak komt deze factoren nauwelijks aan bod.”

FOTO: KUZMA/ISTOCKPHOTO

Samen de pĳn te lĳf OVraag: Wat kun je doen als je medisch bent uitbehandeld, maar nog steeds pĳn hebt? OAntwoord: De multidisciplinaire aanpak van een pĳnteam maakt het leven zo dragelĳk mogelĳk. Mensen met chronische pijnklachten hebben vaak al een heel medisch circuit doorlopen, waarbij ze veel specialisten hebben gezien. Als er geen behandeling meer mogelijk lijkt of als er geen duidelijke oorzaak te vinden is, lijkt een leven lang pijn lijden de enige optie. Maar zo hoeft het niet te zijn. De laatste jaren zijn er steeds meer multidisciplinaire teams. Daar werken verschillende specialisten samen om de pijn vanuit verschillende invalshoeken te bekijken. Een pijnteam wordt veelal geformeerd rond de anesthesioloog die heeft doorgeleerd voor pijnspecialist of rond een neuroloog. Het team be-

staat daarnaast vaak uit een fysiotherapeut, een revalidatiearts en een psycholoog.

Bereid je goed voor

“In ons ziekenhuis doet de neuroloog de intake”, vertelt neuroloog Jean-Michel Krul. “Aan de hand van een uitgebreide vragenlijst en een gesprek kijk ik of er in het eerdere traject niets over het hoofd is gezien.Het is fijn als de patiënt zich goed voorbereidt en zijn eigen vermoedens uitspreekt. Wij nemen deze altijd serieus. Sterker nog, ze kunnen ons vaak helpen.Als me dat zinvol lijkt, betrek ik in dit stadium andere disciplines erbij.In ons ziekenhuis blijkt op die manier dat grofweg een derde van de patiënten toch nog behandeld kan worden en dat (gedeeltelijk) functieherstel mogelijk is.”

Vraag om een doorverwijzing

“Bij ons wordt de patiënt direct bij de intake door meerdere disciplines be-

keken”, vult anesthesioloog Nick van Dasselaar aan. “Daar moet je geen wonderen van verwachten, maar het geeft soms nieuwe inzichten in een mogelijke behandeling. Daarom is

PIJNKENNISCENTRA OVier academische ziekenhuizen zĳn aangewezen als pĳnkenniscentrum. Zĳ worden door de overheid gefinancierd en hebben als taak de kwaliteit van pĳnbestrĳding te bevorderen door het ontwikkelen van onderwĳs en onderzoek. OErasmus MC Rotterdam, www.erasmusmc.nl/pĳn OAcademisch Ziekenhuis Maastricht, www.pĳn.com OUMC St. Radboud, www.umcn.nl OUniversitair Medisch Centrum Groningen, www.pĳncentrum.info

het jammer dat wij vaak de laatste schakel zijn. Het zou fijn zijn als patiënten eerder bij ons komen. Kom je er met je specialist of huisarts niet uit, dan zou ik altijd om een doorverwijzing naar een pijnteam vragen.”

Lijd niet meer pijn dan nodig

Is behandeling of pijnbestrijding niet (meer) mogelijk, dan wordt gekeken op welke manieren de pijn dragelijker kan worden gemaakt. “Aan pijn ga je niet dood,maar het kan je leven danig beïnvloeden”, weet anesthesioloog Van Dasselaar. “Gelukkig bestaan er tegenwoordig veel manieren om pijn te verlichten. Houden ook hier de mogelijkheden op, dan kan de hulp van een psycholoog worden ingeschakeld om de patiënt via gesprekken te begeleiden in het accepteren van de pijn en het inpassen ervan in zijn leven.”

Dr. Nick van Dasselaar Anesthesioloog en pĳnspecialist, Reinier de Graaf Ziekenhuis FOTO: R. V.D. VOORDE

O“Door deze aanpak zijn specialisten op de hoogte van nieuwe inzichten op elkaars vakgebied die de situatie voor de patiënt kunnen verbeteren. Zo bestaat er nu een nieuwe methode waarbij patiënten met invaliderende klachten door hun pijn heen moeten bewegen. In sommige gevallen kan dat leiden tot gedeeltelijk functieherstel. Dat is winst.”

IRMA VAN DER LUBBE [email protected]

Grip op de pĳn door psychische hulp Vaak maakt een psycholoog deel uit van een pijnteam. Hij kan de pijn niet wegnemen, maar er wel aan bijdragen dat je er beter mee kunt leven. De laatste tijd groeit het besef dat pijn vaak niet alleen een lichamelijke kant heeft,maar ook een psychische en een sociale. Reden waarom een psycholoog vaak deel uitmaakt van een multidisciplinair pijnteam. “Veel mensen die langdurig pijn lijden stoppen met activiteiten waarbij ze extra pijn er-

varen”,weet Jan Passchier,hoogleraar medische psychologie. “Dat maakt niet zelden dat ze thuis zitten,angstig en depressief zijn en in een sociaal isolement raken. Het lijkt dan alsof er in hun leven niets anders meer is dan de pijn.Ook voor de partner van de patiënt is dat lastig. Het is geen pretje als je wederhelft steeds klaagt. Bovendien heeft de pijn vaak een impact op je gezamenlijke uitgaansgedrag en je seksleven.” Via speciale methodieken kan een medisch psycholoog de patiënt hel-

pen bij het accepteren van de pijn. Met zijn hulp kun je bovendien leren om op een andere manier tegen de pijn aan te kijken, zodat deze een andere plaats krijgt in je leven. Ook kan de psycholoog bijdragen aan het inzicht in wat men beter wel en niet kan doen. “Op deze manier krijgen patiënten meer controle over hun pijn”, ervaart Passchier. “Daardoor wordt deze minder catastrofaal. De patiënten vinden meer rust en zijn minder angstig. Dat maakt vaak een wereld van verschil.”

E-begeleiding

Helaas is voor veel patiënten de stap naar een pijnpoli of een medisch psycholoog te groot. Voor deze mensen is er psychologische pijnbegeleiding per internet op komst. “Daarbij kan de patiënt - anoniem - zelf zijn keuzes maken en feedback krijgen. Het wordt nog niet grootschalig toegepast, het verkeert nog in een testfase, maar ik verwacht er veel van”,aldus Passchier. IRMA VAN DER LUBBE [email protected]

Dr. Jean Michel Krul Neuroloog, Tergooiziekenhuizen

O“Pijn is veelomvattend en heeft veel verschillende aspecten. Daarom kun je een pijnpoli mijns inziens niet vanuit één discipline runnen. Het voordeel van een multidisciplinaire samenwerking is dat er een bredere kijk blijft op de klacht van de patiënt en dat behandelingen beter op elkaar kunnen worden afgestemd.”

(advertorial)

Wellicht kan Bemer ook úw kwaliteit van leven verbeteren! Méér dan 1 miljoen mensen per dag gebruiken de Bemer voor hun gezondheid. 8 Minuten liggen of zitten op de Bemer-mat kan de doorbloeding tot in 4 miljard haarvaten verbeteren en dat met zuurstofrijker bloed. Als aanvulling op hetgeen uw arts u voorschrijft, een goede extra hulp voor het stimuleren van de „zelfgenezing“. Zeer goede resultaten bij klachten over gewrichten, maar ook bij chronische ziekten, diabetes, artrose en reuma.

Tot 4 miljard haarvaten worden extra doorbloed. Vaak een goede hulp bij chronische ziekten en tegen griep en verkoudheid.

vóór inschakeling

3 minuten ná activering van de Bemer3000 therapie

Enkele van de ca. 1000 gebruikers melden ons spontaan: M.van E .veel pijn.. Graag wil ik U of jullie mijn dank overbrengen t.o.v. mijn Bemer 3000. Vorig jaar kon ik geen 500 m lopen, boodschappen doen was een GROOT probleem, maar na 3 maanden gebruik van de Bemer kan ik weer winkelen, wandelen en nog veel meer. De laatste jaren heel veel pijn, nu niets meer. Het lijkt een wondermiddel. Voor geen goud wil ik het nog missen. A.de S. lopen.. Voorjaar 2007 hebben wij bij u de Bemer3000 aangekocht voor een huisvriend, die in het afgelopen jaar zijn loopvermogen aanzienlijk zag verbeteren, dankzij uw apparatuur. K. K. pijn… U heeft op 22 juli 2007 bij ons een Bemer mat gebracht. Onze zoon heeft deze in gebruik en heeft daar zoveel baat bij dat hij minder pijn heeft en ook minder moe is. Fam.t.H. diabetes... Tot mijn verrassing heeft een driemaandelijks bloedonderzoek (Diabetes Centrum Overvecht Utrecht) bij mij vandaag het beste resultaat opgeleverd (insuline enz.) van mijn toestand sinds enkele jaren . A.K. longtransplantie... De longarts is tevreden en spreekt niet meer over transplantatie. Mevr. T. K. maculadegeneratie... Tot mijn grote vreugde heb ik goede resultaten. Deze week was ik bij de oogspecialist en hij constateerde dat de macula verbeterd is. Ik had eerst 60/60 zicht en het is nu 80/100. Het is opmerkelijk want iedere oogspecialist kan je vertellen dat er niets aan te doen is. J. C. G. resultaat... De Bemertherapie leerde ik kennen via mijn zus en zwager, die de apparatuur op proef hebben met uitstekende resultaten.

Bemer helpt niet alleen de doorbloeding te verbeteren en de bloedstroom te versnellen (belangrijk voor het afvoeren van de afvalstoffen), maar kan ook de werking van de witte bloedcellen activeren. Het is niet alléén het hart dat het bloed transporteert... ook het vasomotie-gebeuren. Dat is de pompbeweging van de vaten. Het Bemer-signaal is het enig bekende, dat ook de vasomotie stimuleert. Bemer3000 is in ca. 100 landen gepatenteerd. In de Duits sprekende landen is de Bemer reeds lang bekend en meer dan100.000 x verkocht, (daaronder zijn ca. 6000 artsen/therapeuten en 300 ziekenhuizen), in Nederland bijna 1000 x en dat altijd na een proeftijd van 3 maanden. Pas na 3 maanden beslist u of de Bemer ook bij u de verwachte werking geeft. De voorwaarden sturen wij u graag.

Informatie: bel svp. 0314-66 85 92 of mail: [email protected] Een korte film van de werking in het lichaam ziet u op www.bemer3000.nl Bemer Nederland bv. Postbus 136, 7040 AC ´s Heerenberg

M Lin e past zich aan!

Tot 689,voordeel

op een matras

& bedbodem*

Een M Line-matras past zich automatisch aan naar de contouren van uw lichaam. Het resultaat is een ongekende slaapsensatie!

Tijdelijk passen we ook onze prijzen voor u aan. Dan hoeft u hier ook niet meer van wakker te liggen!

*Vraag naar de voorwaarden in de winkel of ga naar: www.mline.nl/beterbed

M Line slaapsystemen zijn verkrijgbaar bij Beter Bed B E T E R

www.beterbed.nl

S L A P E N

V O O R

E E N

B E T E R E

P R I J S


NIEUWS

MAART 2009 · 17

4 TIP

WEES ER SNEL BIJ

VRAAG & ANTWOORD Dhr. Geeraedts Bestuurslid Stichting Whiplash en medische adviesraad.

O Waardoor is een whiplash moeilijk herkenbaar? “Een whiplash - of zweepslag van de nek - kan weefselbeschadigingen in de nek en het zenuwstelsel veroorzaken. Daar hoort een reeks klachten bij, maar die komen niet bij alle patiënten voor. De klachten liggen op het terrein van meerdere specialismen en dat is lastig vertaalbaar voor een specialist op één vakgebied. Daarnaast wensen veel artsen een whiplash te zien als een psychisch probleem en niet als een medisch probleem.”

CHRONISCH Dertig tot veertig procent van de Nederlanders loopt rond met rugpijn. FOTO: MOTOED/ISTOCKPHOTO

Rugklachten vaak wel behandelbaar OVraag: Hoe is het mogelĳk dat de meest voorkomende pĳnklachten in Nederland klachten aan rug, nek, bekken en schouders zĳn? OAntwoord: Wĳ blĳven er met zĳn allen veel te lang mee lopen, terwĳl de behandelingen echter steeds gerichter worden. Vaak is er dus wel iets aan te doen! “Ons bewegingsapparaat levert ons de meeste pijnklachten op”, aldus Henk Koning,pijnspecialist Medisch Centrum Jan van Goyen Amsterdam. “Naast rugklachten zijn dat vooral nek- en hoofdpijnklachten.” Lang vond men dat chronische pijn maar

geaccepteerd moest worden. Nu is een kentering gaande. “Terecht”, aldus Koning, “pijn belemmert, ook in je sociale en maatschappelijke leven. Bovendien worden diagnoses en behandelingen steeds gerichter.”

MRI-scans

Door technieken als echo’s en MRIscans worden betere diagnoses gesteld. Maar ook medicatie is directer gericht op bijvoorbeeld de zenuwbeschadiging zelf. Kijkoperaties maken schouderklachten beter behandelbaar. “Ook op de wervelkolom wordt precisietherapie toegepast. We kunnen zien welke zenuw overmatige

pijnprikkels geeft en deze verdoven, verwijderen of uitschakelen.Met een apparaatje dat elektrische prikkels geeft - van buitenaf of onderhuids kun je pijn beïnvloeden.” Fysiotherapie en houdingstherapie kunnen ook goed helpen, net als chiropractie en manuele therapie. Koning: “Kijk bij manipulatie van gewrichten wel eerst goed naar de diagnose, voorHenk Koning Pĳnspecialist Medisch Centrum Jan van Goyen Amsterdam

Rugklachten, RSI, Stress ....?

al hoog in de nek is voorzichtigheid soms geboden.” Sommige - meer alternatief gerichte - therapieën stimuleren het zelfgenezend vermogen van het lichaam en het leren omgaan met pijn. “Prima maar zoek altijd eerst naar de oorzaak”, aldus Koning.“Gerichter zien betekent gerichter oplossingen zoeken. Kom je na de huisarts,neuroloog of orthopeed niet verder,ga dan naar een pijnpoli of pijncentrum. En hoewel we niet altijd alle pijn kunnen wegnemen,is er vaak meer mogelijk dan men denkt.” MARIAN VLEERLAAG

en bij de bestrijding van (spier)spanning en stress. De principes waarop de Backstretcher is gebaseerd zijn “massage, strekken en” mobiliseren”. De duimvormige uitsteeksels geven een drukpuntmassage op de lange rugspieren, die daardoor ontspannen (uw eigen

O Hoe kan een whiplash eerder worden herkend? “Artsen dienen te erkennen dat een whiplash op de eerste plaats een lichamelijke aandoening is. Daarvoor is voldoende bewijs aanwezig in de literatuur, maar die moet wel gelezen worden.”

ZKN-Keurmerk voor DC|Pijncentrum

DC|Pijncentrum, gevestigd in Almere en Rotterdam, is een behandelcentrum dat pijnklachten zorgvuldig in kaart brengt en op vooruitstrevende wijze aanpakt. Naast alle gangbare poliklinische ingrepen bieden wij extra expertise bij pijnklachten die gerelateerd zijn aan de wervelkolom en het

helpt bij 4 van de 5 mensen met chronische rugklachten

O Welke klachten horen bij een whiplash? “Bij een whiplash kunnen zich pijnklachten, mentale en emotionele klachten, orgaanklachten en vitaliteitsklachten voordoen. De klachten kunnen zo sterk zijn dat de patiënt ook psychische problemen krijgt.”

[email protected]

Het keurmerk van de Zelfstandige Klinieken Nederland (ZKN) is de garantie dat u in vertrouwde en deskundige handen bent. Klinieken met dit keurmerk tonen voortdurend aan dat de medische zorg, de professionaliteit en organisatie op hoog niveau staan en dat deze minimaal voldoen aan de eisen die voor ziekenhuizen gelden.

Onderzoek heeft aangetoond dat de Backstretcher ®

O Wat houdt deze situatie in stand? “In de huidige mentaliteit van veel artsen is een whiplash eigenlijk een flauwekulaandoening. Verzekeraars hebben baat bij die mentaliteit. De whiplashpatiënt wordt gedoodverfd als een bedrieger die uit is op ziektewinst. Dit is onterecht en moet veranderen.”

bewegingsapparaat. Alle pijnbehandelingen worden zonder wachttijd uitgevoerd. Bij DC|Pijncentrum kunt u rekenen op een prettige omgeving en een professionele begeleiding. Dr. A. Hartog en Dr. H. Koning hebben jarenlange ervaring in het behandelen van mensen met chronische pijn. Deze anesthesiologen hebben zich volledig op het vak pijnbestrijding toegelegd en hebben ruime ervaring in het toepassen van zenuwblokkades ter bestrijding van pijn. U wordt snel en deskundig geholpen en zij maken daarbij gebruik van de modernste apparatuur en wetenschappelijk ondersteunde protocollen.

gewicht zorgt voor de druk). De vorm van de Backstretcher maakt, mede door dat de spieren meer ontspannen zijn, de wervelkolom beweeglijker (“mobiel”). Hierdoor wordt de houding gecorrigeerd en de klachten verminderen of verdwijnen geheel. Het dagelijks onderhoud van uw rug: De Backstretcher 109 euro exclusief verzendkosten.

Voor informatie www.backstretcher.nl of bel HELP Medical bv 035 531 34 35

www.dcpijncentrum.nl

18 · MAART 2009


5 TIP

NIEUWS CPRS

Oorzaak niet ‘tussen de oren’ Last van pijn na een breuk, kneuzing of operatie? Niet mee blijven lopen! Artsen herkennen het Complex Regionaal Pijnsyndroom (CRPS) steeds eerder. Bovendien zijn er nieuwe behandelmethoden. CPRS, in Nederland ook vaak Posttraumatische Dystrofie (PD) genoemd, is een abnormale reactie die ontstaat na weefselbeschadiging zoals een verzwikking of botbreuk. De symptomen zijn divers. Ze variëren van pijn, tintelingen en verdoving tot zwellingen en kleuren temperatuurveranderingen van de huid. Ook kunnen motorische stoornissen, zoals verlies van controle en verkrampingen, optreden. Door deze vreemde combinatie van verschijnselen konden artsen CPRS in het verleden niet goed duiden, waardoor vaak gedacht werd dat de oorzaak ‘tussen de oren’ zou zitten. De laatste jaren wordt veel onderzoek naar CPRS gedaan en is in Nederland de eerste officiële behandelrichtlijn samengesteld. Hierdoor kunnen alle betrokken artsen het syndroom sneller herkennen en des te eerder kun je starten met de behandeling. Zo kun je mogelijk een ellendige chronische fase voorkomen, iets dat voorheen zelfs kon leiden tot amputatie. Blijven bewegen is zeer belangrijk. Voorheen heerste de opvatting dat bewegingstherapie niet te veel pijn mocht doen. Daardoor werden mensen bang om te bewegen. Dit heeft mogelijk zelfs bijgedragen aan het chronisch worden van CPRS. In Nederland wordt momenteel veel onderzoek gedaan naar nieuwe behandelingen. Bijvoorbeeld naar het belang van bewegen en medicatie tegen pijn en verkrampingen. Dat geeft veel hoop voor de toekomst. Prof. dr. Bob. van Hilten Hoogleraar bewegingsstoornissen

Acute pĳn? Neem je rust en herstel sneller

NEEM DE TIJD OM TE HERSTELLEN

O Vraag: Wat kun je doen om te voorkomen dat acute pĳn in chronische pĳn verandert? O Antwoord: Luister naar je lichaam en neem rust als je daartoe behoefte voelt.

Acute pijn is de pijn die je voelt bij bijvoorbeeld hoofdpijn en spierpijn. Maar ook wondpijn en pijn na een operatie horen daarbij: pijnen die allemaal een duidelijke oorzaak hebben. Technisch gezien sp reek je van acute pijn wanneer je een pijnprikkel waarneemt in een onveranderd zenuwstelsel.Daar heb je direct het verschil met chronische pijn: daarbij is het zenuwstelsel wel veranderd waardoor de prikkeloverdracht anders verloopt en je pijn kunt ervaren die zinloos lijkt. “Acute pijn heeft een signaalfunctie”, legt universitair hoofddocent Pijn en nociceptie Wilder-Smith uit. “Het waarschuwt je voor de dreiging van potentiële weefselschade. Vaak weet je bij acute pijn instinctief wat je moet doen om de schade te beperken. Raak je bijvoorbeeld iets heets aan,dan trek je snel je hand terug.”

Je ervaart meer pijn

Enkele seconden nadat de pijn ontstaat,komen in je lichaam chemische substanties vrij die via het ruggenmerg de hersenen bereiken. Daardoor ervaar je dat het weefsel om de pijnhaard heen gevoeliger wordt. “Het gebied waar je de pijn ervaart,wordt groter.Zo maakt je lichaam dat de behoefte aan rust toeneemt. In feite is dit de eerste voorbereidende fase op weg naar je herstel”,aldus Wilder-Smith.

Niet te veel pijnstillers

Voor een goed herstel is het vervolgens wél belangrijk dat je naar die

bruik ontstekingsremmende pijnstillers daarmee te maken had. Er is intussen veel literatuur over dit onderwerp verschenen. “Met een pijnstiller is op zich niks mis als je hem gebruikt als overbrugging”, vindt Wilder-Smith. “Zo niet, dan maak je de originele schade alleen maar erger en heb je kans dat het herstel langer duurt of onvolledig zal zijn. Bovendien: als het gevoelige weefsel zich blijft uitbreiden, dan kan dit het beginstadium zijn van de ontwikkeling van chronische pijn.”

Naar de huisarts DR. O.H.G. WILDER-SMITH. Universitair hoofddocent Pijn en nociceptie.

signalen luistert. “Daar zijn we met z’n allen in deze moderne tijd niet zo goed in”, ervaart Wilder-Smith. “De verleiding is groot om door te gaan en dan maar een pijnstiller of ontstekingsremmer te nemen.” Daar kle-

ven echter risico’s aan. Zo is recentelijk een Europees onderzoek gedaan onder voetballers. Bij deze groep jonge en fitte mensen kwamen namelijk relatief veel hartinfarcten voor. Aangenomen werd dat het hoge ge-

PRAKTISCHE TIPS BIJ ACUTE PIJN

Lauw water erop

Ontspannen

Koel een verbrande huid direct. Gebruik bij voorkeur lauw,zachtstromend water. Koel gedurende tien minuten.Koelen beperkt de grootte en diepte van brandwonden en is pijnstillend.Koel alleen de brandwond,bescherm verder tegen afkoelen.

Spanningshoofdpijn vermindert door te ontspannen. Ook afleiding en/of frisse lucht kunnen veel goed doen. Het (laten) masseren van nek, schouders en hoofd kan eveneens verlichting brengen. Een pijnstiller gebruiken kan ook, maar rust en slaap zijn vaak de beste medicijnen.

1

Voorzichtig wisselen Wondpijn kun je verminderen met een pijstillende zalf. Veel wondpijn ontstaat bij het verwisselen van verband of pleisters. Week opgedroogd verband eerst even los. Neemt de pijn toe, dan kan dat duiden op een infectie.Raadpleeg dan de huisarts.

2

3

Blijf bewegen Spierpijn? Blijf bewegen maar wel binnen de grenzen van lichte tot matige pijn. Voor je herstel is het belangrijk dat je spieren soepel blijven.

4

In een optimale situatie kan je lichaam direct de focus op het herstel richten. Op een bepaald moment zakt de pijnprikkel weg en stopt de pijn. “Neem je jezelf niet tijdig in acht, dan verandert de zenuwtransmissie”, vertelt Wilder-Smith. “Dit is nog wel reversibel, maar dit proces kan enkele uren in beslag nemen. Serieuzer is het als je de pijn blijft negeren of onderdrukken en er veel te lang mee blijft doorlopen. Dat kan leiden tot een verandering in de architectuur van je zenuwstelsel die niet meer hersteld kan worden. Daardoor kun je chronische pijnklachten krijgen. Doordat dit in Nederland veel gebeurt, hebben we meer chronische pijnpatiënten dan eigenlijk nodig zou zijn. Heb je het gevoel dat je pijn te lang aanhoudt of zich aan het uitbreiden is, dan is dat een teken dat je herstel niet zo verloopt als het zou moeten. Mijn advies: maak direct een afspraak bij de huisarts, voordat de pijn onnodig chronisch wordt!” IRMA VAN DER LUBBE [email protected]

TREND onderzoekt Complex Regionaal Pijnsyndroom (CRPS)

Een letsel en dan? Een gekneusde enkel? Een gebroken vinger? Het zijn kleine ongemakken totdat genezing op zich laat wachten. De pijn gaat niet weg, wordt zelfs erger, het lidmaat wordt dikker en rood en warm (of soms blauw en koud) breidt zich uit en neemt toe bij inspanning. Dan is er wellicht iets anders aan de hand. Dan is er mogelijk sprake van posttraumatische dystrofie (PD).

Wat is CRPS? Jaarlijks krijgen in Nederland ongeveer 4.300 mensen Complex Regionaal Pijnsyndroom (CRPS), ook wel Posttraumatische Dystrofie genoemd. CRPS is een aandoening die wordt gekenmerkt door hevige pijn, zwelling, stijfheid en/of veranderingen in kleur en temperatuur van de huid. Als gevolg hiervan zijn patiënten vaak ernstig beperkt in hun dagelijks functioneren. CRPS ontstaat meestal als reactie op een ongeval of na een operatie.

Wat is posttraumatische dystrofie? Posttraumatische dystrofie is een complicatie na een letsel of operatie aan een arm of been. Er is een overreactie op dat letsel met ontstekingsverschijnselen: Pijn, roodheid (blauw 5%), warmte of kou, functieverlies, zwelling en in een groter gebied dan het oorspronkelijke letsel.

Wat is TREND? Tot enkele jaren geleden was er nog weinig bekend over CRPS. In het TREND consortium hebben universiteiten, academische ziekenhuizen en bedrijven hun kennis en krachten gebundeld om de puzzel die CRPS is, op te lossen. TREND doet onderzoek naar oorzaken en mogelijke risicofactoren, en naar methoden om verschijnselen van CRPS betrouwbaar te meten. Daarnaast wordt er gewerkt aan nieuwe behandelingen. TREND werkt samen met universiteiten in Duitsland, Engeland, Zwitserland, Australië en de VS. TREND wordt ondersteund door een BSIK-subsidie van het Ministerie van Economische Zaken.

De gevolgen Het merendeel van de 8000 mensen dat jaarlijks PD krijgt, geneest snel. Voor anderen pakt het heel anders uit. Zij krijgen te maken langdurige erge pijn die moeilijk te behandelen is en met meer complicaties zoals krampen of contracturen of uitbreiding naar een ander lidmaat. Posttraumatische dystrofie is een belangrijke oorzaak van functieverlies en invaliditeit. Een snelle diagnose en behandeling geven de meeste kans op genezing. Posttraumatische dystrofie raakt heel het bestaan door beperkingen en pijn.

U vindt betrouwbare informatie op de website U kunt bellen voor een luisterend oor of vragen U kunt alle brochures downloaden of bestellen U wordt met de Nieuwsbrief geïnformeerd over posttraumatische dystrofie en aanverwante zaken We helpen u met goede informatie, help ons om dat steeds te kunnen blijven doen en word lid.

Zorg dat u geïnformeerd bent. Voor u en uw omgeving kan het moeilijk zijn om te snappen dat een simpel letsel zoveel problemen geeft. Wij helpen met informatie.

Nederlandse Vereniging van Posttraumatische Dystrofie Patiënten. www.posttraumatischedystrofie.nl Tel: 013 4554951

Wat levert TREND (u) op? Het doel van TREND is om CRPS beter te begrijpen en zo tot betere behandelingen te komen. Deelname van patiënten aan klinische studies is daarbij van cruciaal belang. De Nederlandse Vereniging voor Posttraumatische Dystrofie Patiënten vervult hierin een belangrijke rol, maar u kunt zich ook zelf aanmelden via de website. In de afgelopen jaren is de kennis over CRPS enorm toegenomen. Via onderwijs en publicaties in gerenommeerde medische vaktijdschriften brengt TREND die kennis onder de aandacht van behandelaars. Meer informatie? Kijk op www.trendconsortium.nl.


MAART 2009 · 19

DESKUNDIG ADVIES Nederlanders staan positief tegenover vrij verkrijgbare pijnstillers, blijkt uit onderzoek van het Pijnstiller Infocentrum. Het gebruik ervan is echter zeker geen automatisme, we blijven nuchter en kritisch. Zeven van de tien Nederlanders slikt bij pijnklachten zelden of nooit pijnstillers.

KORTE BERICHTEN

Neem pĳn in eigen beheer

‘U

itzonderingen daargelaten gaan wij verstandig om met het slikken van pijnstillers”, aldus Astrid Sabel. Uit het consumentenonderzoek van het centrum blijkt dat de gebruikers over het algemeen weten welk middel voor welke klacht het beste werkt. “Het onderzoek bevestigt eigenlijk het beeld van ons Nederlanders: we slikken niet zomaar wat, we willen weten wat er speelt. We zijn redelijk op de hoogte van de soorten middelen en hun werking. Als de klachten na een week niet over zijn, gaan we meestal naar de huisarts.”

Paracetamol

Het is van belang dat er goede bijsluiters bij de middelen zitten, benadrukt Sabel. Niet elke pijnstiller is namelijk geschikt voor elke pijn. “De meest voorkomende pijnklachten bij Nederlanders zijn hoofd- en rugpijn, daarnaast komen spieren gewrichtspijn vaak voor. Pijnstillers slikken we met name tegen hoofdpijn, koorts en rugpijn.” De middelen zijn in te delen in drie groepen: paracetamol, NSAID’s en aspirine. “Paracetamol werkt pijnstillend en koortsverlagend en is in ons land de populairste pijnstiller”,aldus Astrid Sabel. Volgens haar werkt het goed bij hoofdpijn, verkoudheid en griep.“Maar ook bij andere lichtere pijn. Het kent nauwelijks bijwerkingen maar het blijft wel een medicijn. Hou je dus aan de aanbevolen dosering. Bij een overdosis kan het schade aan de lever veroorzaken.”

Juiste dosis

Pijnstillend en koortsverlagend werken ook de zogenaamde NSAID’s. Zij werken tevens ontstekingremmend. “Goed om te gebruiken bij gewrichtspijn bijvoorbeeld. Ibuprofen, naproxen en diclofenac zijn voorbeelden van NSAID’s die vaak net iets sterker werken dan paracetamol. Maar wat het beste werkt, verschilt per persoon.” Er zijn mogelijke bijwerkingen. Sabel: “Maagirritatie en darmstoornissen. Bij hartfalen of andere hartklachten is het verstandig eerst met je huisarts te overleggen.” De derde groep - aspirine - heeft als werkzaam bestanddeel acetylsalicylzuur.Het werkt pijnstillend en bloedverdunnend.“Bij het trekken van een kies kun je dus beter voor een andere pijnstiller kiezen”, aldus Sabel. “Verder gaat aspirine niet goed samen met alcohol. Mocht je maagklachten hebben, dan is ook een ander middel aan te raden.”

PIJNBESTRIJDING

“Als duidelĳk is waar de pĳn vandaan komt, is er geen bezwaar tegen het gebruik van pĳnstillers. Wees niet bang advies te vragen.”

Pijn is een signaal

Sabel pleit in zijn algemeenheid voor een juiste dosering van pijnstillers vooral bij ouderen. “Natuurlijk geeft een pijnstiller boven de 65 niet meteen een probleem. Maar je kunt bijvoorbeeld wel interactie krijgen met andere medicijnen. Bespreek daarom eerst met je huisarts welke pijnstiller geschikt is in een combinatie.” Ook Wouter Zuurmond (VUmc) benadrukt dit. “Bij verklaarbare pijn kan een pijnstiller een goede plus zijn.Het draagt bij aan de kwaliteit van leven. Maar pijn heeft ook een functie. Het kan een signaal zijn - zeker bij acute pijn. Met pijnstillers onderdruk je dit

Wouter Zuurmond VUmcw

signaal terwijl er eigenlijk iets aan gedaan dient te worden.” Niet alle pijn is te bestrijden, volgens Zuurmond. “Je kunt echter zelf een hoop doen.Als duidelijk is waar de pijn door veroorzaakt wordt, is er geen bezwaar tegen het gebruik van pijnstillers. Laat je goed voorlichten en neem de pijn in eigen beheer. Wees niet bang advies te vragen. Stop echter met slikken als het niet werkt.”

Pijnbestrijding

De pijnbestrijding tracht steeds meer op evidence based basis te werken: de werking moet verklaarbaar en bewezen zijn. “Gebruik pijnstillers echter goed”, benadrukt ook Zuurmond. “Het is geen snoepje. Ook al denken mensen dat paracetamol een onschadelijk middel is,in combinatie met alcohol kan het tot leverbeschadigingen leiden. En gelukkig gebeurt het zelden, maar NSAID’s kunnen leiden tot maagproblemen of effect hebben op de nierfunctie. Hou je dus wel aan de doseringsrichtlijnen. Slik je bijvoorbeeld dagelijks paracetamol tegen hoofdpijn of neem je te hoge doseringen,dan kun je er zelfs hoofdpijn van krijgen. Maar goed, je kunt zelfs depressief worden van sommige antidepressiva. Lees de voors en tegens in de bijsluiter zonder dat je er schrik van krijgt. En slik bij chronische pijn alleen in samenspraak met de arts.” “Pijnstillers kun je gerust en bewust gebruiken”, vat coördinator Astrid Sabel samen. “Maar als je hoofdpijn hebt van de stress pak je alleen het gevolg aan, niet de oorzaak. Het is raadzaam om daar wel iets mee te doen.”

VRIJ VERKRIJGBAAR

Zonder pijnstillers vaker ziek thuis OZonder de pijnstillers die zonder recept bij apotheek of drogist verkrijgbaar zijn, zou in Nederland één op de vijf mensen vaker een dag ziek thuis blijven. Dat blijkt uit een consumentenonderzoek ‘Nederland over Pijnstillers’ van het Pijnstiller Infocentrum. Veel Nederlanders blijken behoorlijk terughoudend te zijn in het gebruik van pijnstillers, maar ze zijn wel overtuigd van de effectiviteit ervan. Als er geen vrij verkrijgbare pijnstillers zouden zijn, zou 20 procent vaker een dag thuis zou blijven van het werk. BEVALLEN

Recht op een ruggensprik OVeel experts zien een bevalling zonder medische ingrepen nog steeds als de veiligste methode. Toch heeft een nieuwe richtlijn van de beroepsverenigingen van gynaecologen, verloskundigen en anesthesiologen vrouwen eind vorig jaar het recht gegeven op een ruggeprik tijdens de bevalling, als de pijn te erg wordt. Voor die tijd was het bestrijden van bevallingspijn min of meer ‘not done’; slechts bij 10 procent van de vrouwen werd een ruggeprik toegediend.

Verminder zelf uw rug- en nekpijn! Wilt u weten hoe u zelf uw klachten kunt behandelen? Lees de duidelijk beschreven en goed geïllustreerde oefenboekjes “Behandel zelf je rug” en “Behandel zelf je nek” van auteur Robin McKenzie. Deze boekjes zijn in meer dan 15 talen vertaald en wereldwijd zijn er meer dan 3 miljoen exemplaren van verkocht.

Door de wereldwijd bekende McKenzie methode: - begrijpt u uw rug- en nekpijn - leert u hoe belangrijk uw houding is en hoe u omgaat met uw rug - leert u eenvoudige oefeningen waardoor u zelf uw rug- en nekpijn kunt verminderen

Gebruik voor een correcte zithouding een McKenzie lendensteun.

www.fitwebwinkel.nl tel: 030-6043552

Kijk voor het volledige assortiment op www.fitwebwinkel.nl

(advertorial)

Myriam van Haften:

“Pijn mag geen lijdensweg worden” Pijn is een wonderlijk mechanisme. Het heeft een signaalfunctie. Het is een natuurlijke alarmbel die ons waarschuwt dat er iets loos is in ons lichaam. Of soms zelfs tussen onze oren. De signaalfunctie van pijn is een niet te onderschatten bescherming van lijf en leden. Een pijngrens is heel persoonlijk, de een ervaart pijn nu eenmaal sterker dan de ander. Het verschilt niet alleen per persoon, maar ook per situatie. Ons lichaam kan reageren op een blessure of ziekte. Pijn is dan vaak plotseling en duurt relatief kort. Met de ziekte verdwijnt dan meestal ook de pijn. Pijn kan ook chronisch zijn: wisselend in intensiteit maar altijd aanwezig. Maar of het nu acuut en hevig is, of chronisch en langdurig aanhoudt, feit is dat pijn de kwaliteit van leven behoorlijk aantast. En dat zou vaker voorkomen kunnen worden, aldus Myriam van Haften van Mundipharma Pharmaceuticals.

Vicieuze cirkel Als pijn zijn signaalfunctie verliest , langdurig aanhoudt en ons belemmert in ons leven, spreken we van chronische pijn. In Nederland gaan twee miljoen mensen gebukt onder chronische pijn zoals hoofdpijn, rugpijn en reumatische pijn. Dagelijkse bezigheden als traplopen, boodschappen tillen of met je kleinkinderen spelen kunnen daarmee bijna onmogelijk worden. Van Haften: “Leven met constante pijn kan iemand in een isolement doen raken. Een patiënt kan angstig worden of zelfs depressieve gevoelens ontwikkelen. “ Pijnbestrijding is ook niet altijd effectief: één op de drie patiënten heeft zelfs na behandeling nog klachten. “Een kwart van de pijnpatiënten loopt al meer dan twintig jaar rond zonder effectieve behandeling. Daar komt bij dat sommige pijnstillers heftige bijwerkingen hebben, bijvoorbeeld op het maag-darmkanaal. Denk aan krampen of ernstige obstipatie. Die kunnen soms zo ernstig zijn dat patiënten hun pijnstillers niet meer innemen.” Een vicieuze cirkel die een effectieve behandeling en kwaliteit van leven in de weg kunnen staan, aldus Van Haften. “Daarom is het goed dat er sinds kort krachtige middelen beschikbaar zijn die verlichting bieden bij pijn en zo min mogelijk bijwerkingen veroorzaken. Dat laatste maakt soms een wereld van verschil voor de patiënt. Eerst de pijn weg, dan werken aan herstel.”

Acceptatie Mundipharma ontwikkelt krachtige pijnstillers die worden ingezet bij de behandeling van ernstige pijn. De organisatie zet zich al jaren in voor een grotere acceptatie van sterke pijnstilling. Hun betrokkenheid bij het werkveld uit zich in investeringen in voorlichting over pijn en pijnbestrijding, en na- en bijscholing van de medische sector. “Het allerbelangrijkste is de kwaliteit van leven van een patiënt. Mensen moeten op een acceptabele manier door het leven kunnen gaan. Niet beperkt worden door pijn, bijwerkingen of angsten daarvoor.” Nederland lijkt op het gebied van pijnbestrijding toch wat behoudender dan andere landen. Maar pijn hoeft geen lijdensweg te worden, vindt van Haften.“Niet alle pijn is te behandelen of te voorkomen, maar in veel gevallen kan er verlichting worden geboden met een krachtige pijnstiller met minder bijwerkingen zoals de gebruikelijke darmklachten. Pijnpatiënten mogen niet in de steek worden gelaten. Iedereen verdient een optimale kwaliteit van leven.” Aandoeningen verschillenen, iedere patiënt is anders. Daarom heeft Mundipharma zich in de afgelopen jaren gefocust op het verbeteren en doorontwikkelen van krachtige pijnstillers, om oplossingen te kunnen bieden aan de meest uiteenlopende situaties. Voor meer informatie over pijn, pijnbestrijding en pijnmanagement: www.mundipharma.nl

(advertorial)

Myofasciale Triggerpoints: onbekende oorzaak van pijnklachten Heeft u last van kuitkramp, tintelingen in de handen, of klachten die doen denken aan hernia of een tenniselleboog? Voelen bepaalde spieren stijf aan en is het pijnlijk als u erop drukt? Maakt u voor beroep of sport vaak dezelfde beweging die steeds meer pijn gaat doen, of heeft u al jaren last van dezelfde pijnklachten? Grote kans dat u last heeft van myofasciale triggerpoints (MTPs). Door: Tilly Slangen en Rob Beenker

Een myofasciaal triggerpoint - is een plaatselijke kramp in een spier (spierknoopje). - voelt aan als een (pijnlijke) harde plek in een spier. - houdt de spier gespannen, ook in rust. - geeft pijn als je erop drukt, waardoor je een bekend pijngevoel kunt oproepen. - zit vaak op een vaste plek in een spier. Gevolg Velen denken dat de oorzaak van een klacht ligt op de plek waar de pijn is. De pijn trekt de aandacht en vaak kijkt men niet verder, waardoor de oorzaak niet achterhaald wordt. Kenmerkend voor een MTP is dat het niet alleen pijn kan veroorzaken op de plek zelf, maar ook op andere plaatsen. Bij ieder MTP komt deze afgeleide pijn telkens voor in karakteristieke patronen. Zo kan bijvoorbeeld spanningshoofdpijn veroorzaakt worden door MTPs in de nekspieren. Pijn in de onderrug kan voort-komen uit de billen, de buikspieren en zelfs de kuiten. De oorzaak moet dus niet alleen worden gezocht op de plaats waar het pijn doet.

De gevolgen van triggerpoints - Pijn: bij de meeste pijn klachten spelen MTPs een rol. Vaak zijn ze zelfs de voornaamste oorzaak ervan. - Problemen met bewegen, zoals stijfheid, krachtverlies en beperkte beweeglijkheid. - Diverse symptomen, zoals evenwichtsstoornissen, wazig of dubbel zien, hangende oogleden, maar ook jeuk, verdoofdheid en een brandend gevoel.

triggerpoint en bijbehorend pijnpatroon bij CANS (RSI)

Het ontstaan van triggerpoints De oorzaak ligt veelal in verkeerd gebruik van spieren, zoals kan gebeuren bij: - (te) zware inspanning - verkeerde (werk)houding - acuut trauma (val of ongeluk) - inactiviteit (bv. gips, brace) - stress

een keten van verstoringen, waarbij hele ledematen of zelfs een hele lichaamszijde betrokken kan raken. Denk hierbij aan beenlengteverschil, gewrichtsaandoeningen en scoliose.

Ook pijnvermijdingsgedrag, om een pijnlijke spier te ontzien, kan MTPs veroorzaken. Ze ontstaan dan in spieren die de taak van de verzwakte spier overnemen. Zo vormt zich

Naast deze oorzaken kunnen factoren als knellende kleding, ongezonde voeding, ziekte en slaapgebrek eenmaal ontstane triggerpoints en hun klachten in stand houden.

Behandeling van triggerpoints Klachten die door MTPs worden veroorzaakt, zijn vaak goed te behandelen. Tijdens het onderzoek wordt vastgesteld of er triggerpoints in de spieren zijn en of deze de klachten veroorzaken. Als dit het geval is, kunnen we behandelen. Hierbij is het van belang om te ontdekken hoe de MTPs zijn ontstaan, en door welke factoren ze in stand worden gehouden. De therapie is erop gericht triggerpoints te deactiveren (uit te schakelen), zodat de spier tot rust kan komen en de klacht kan verminderen. Het aantal behandelingen Het is niet goed te voorspellen hoe lang een behandeltraject duurt, omdat het ene triggerpoint meer tijd vergt dan het andere. Daarnaast hebben we de factoren die de MTPs hebben doen ontstaan en die ze laten voortbestaan. Ook die moeten we uitschakelen Over het algemeen geldt dat pas ontstane MTPs sneller te deactiveren zijn dan reeds lang bestaande. Bij

deze laatste is vaak een hele reeks trigger-points ontstaan, die stuk voor stuk moeten worden opgespoord en gedeactiveerd.

Hoe u zelf kunt meehelpen MTPs reageren goed op korte behandelingen die regelmatig worden toegepast. Zelfbehandeling maakt daarom deel uit van de therapie. Het is eenvoudig te leren en makkelijk thuis toe te passen –zelfs bij rugklachten-, en neemt per keer hooguit enkele minuten. Zo kunt u daadwerkelijk een bijdrage leveren aan het herwinnen van uw gezondheid. Wetenschappelijke basis De kennis over MTPs is in kaart gebracht door de Amerikaanse artsen Janet Travell en David Simons, in hun medische standaardwerk ‘the Trigger Point Manual’. De methode van zelfbehandeling die u leert, is gebaseerd op deze kennis, en staat beschreven in het nederlandstalige Handboek Triggerpoint-therapie.

Meer info over het boek en behandelaars bij u in de buurt vindt u op:

www.triggerpointboek.nl


MAART 2009 · 21

DESKUNDIG ADVIES Bij ADHD denkt iedereen al gauw aan drukke kinderen. ADHD omvat echter meer: het is een chronische aandoening waar veel mensen hun hele leven lang mee worstelen. Als het snel wordt ontdekt en behandeld, kan veel ellende worden voorkomen. VRAAG & ANTWOORD

Snellere diagnose voorkomt puin ruimen

A

DHD is de meest voorkomende psychische stoornis bij kinderen en wordt het vaakst als diagnose gesteld. Uit prevalentiecijfers die pas zijn onderzocht blijkt dat gemiddeld 3,4 procent van volwassenen ook ADHD heeft. Ik kwam er dertien jaar geleden achter dat er veel over het onderwerp bekend was,maar dan alleen over ADHD bij kinderen. De stoornis hield zogenaamd op bij achttien jaar. ADHD bij volwassenen was iets waar psychologen, psychiaters en andere behandelaars niets van wisten. Inmiddels is bekend dat de stoornis echter niet ophoudt op volwassen leeftijd.Meer dan de helft van de kinderen met ADHD houdt er levenslang last van.

Kernsymptomen

ADHD bij volwassenen kenmerkt zich door drie kernsymptomen. Men heeft concentratieproblemen en is daardoor snel afgeleid, chaotisch, vergeet alles of maakt dingen niet af. De andere twee zijn impulsiviteit en hyperactiviteit. Voor hyperactiviteit hoeft iemand niet heel druk te zijn. Het kan zich ook manifesteren als innerlijke rusteloosheid.Iemand die de symptomen herkent, hoeft nog geen ADHD te hebben. De symptomen moeten gepaard gaan met disfunctioneren dat weer tot problemen leidt. Daarnaast moeten de problemen zich al vanaf de kindertijd voordoen.

Disfunctioneren

Het blijft lastig om de diagnose te stellen want het disfunctioneren kan subtiel zijn. Daarnaast is de persoon in kwestie het afwijkende gedrag vaak normaal gaan vinden omdat hij of zij er al het hele leven lang last van heeft. Veel volwassenen met ADHD presteren bijvoorbeeld onder hun niveau omdat ze concentratieproblemen hebben. Of ze hebben wel een studie gevolgd maar toen ze hun scriptie moesten schrijven zijn ze afgehaakt omdat ze dat niet konden opbrengen. Door dingen niet af te maken, voelen ze zich een mislukkeling, maar ze weten niet dat ADHD de achterliggende oorzaak is. ADHD gaat vaak gepaard met andere psychische stoornissen. Veel volwassenen met ADHD kampen met depressie,angst,verslavingen en woedeuitbarstingen. Als je in een depressie bent beland, je relaties steeds vastlopen en het op je werk allemaal niet lukt,dan kun je behoorlijk in de nesten raken en zoek je hulp. Het is dan belangrijk dat de hulpverlener waar je bij terechtkomt de diagnose ADHD kan stellen. Dat gebeurt in mijn ogen nog te weinig. Psychologen en psychiaters in opleiding worden er zelden in onderwezen.Het staat tegenwoordig formeel wel in de opleidingseisen, maar het wordt nog niet overal gedaan.

Laat vastgesteld

ADHD bij volwassenen wordt gemiddeld pas op 38-jarige leeftijd vastge-

ADHD

“De opleidings– eisen moeten worden veranderd. Veel problemen kunnen voorkomen worden door ADHD tĳdig te ontdekken.”

steld. Dat is vrij laat voor een psychische stoornis die in de kindertijd is begonnen. Pas als een bijkomende psychische stoornis zich manifesteert of als men vastloopt,wordt hulp gezocht. Slechts twintig tot 25 procent heeft alleen ADHD, de meerderheid heeft meerdere stoornissen.Het duurt gemiddeld 12,5 jaar voordat de diagnose ADHD wordt gesteld, laat staan wordt behandeld. Een depressie krijg je, maar ADHD heb je vanaf je geboorte, je weet niet beter.Als dat niet snel herkend en behandeld wordt, kan het tot extra problemen leiden.Veel volwassenen met ADHD hebben last van slaapproblemen. Onderzoek wijst uit dat zij veelal een verlate slaapfase hebben. Hun biologische klok lijkt later te zijn afgesteld. Ze gaan pas om twee of drie uur ’s nachts naar bed. Iemand die chronisch te laat naar bed gaat, heeft een slaaptekort. De concentratieproblemen zullen daardoor alleen maar toenemen.

Erfelijk

Dr. Sandra Kooij Sinds 2002 hoofd van het gespecialiseerde Programma ADHD bĳ volwassenen bĳ PsyQ in Den Haag.

Ondanks de vele problemen die ADHD met zich meebrengt, wordt de aandoening door critici afgedaan als modeverschijnsel. Er zijn psychiaters die roepen: als we zo gaan beginnen,heeft iedereen een stoornis.Maar 95 procent heeft het niet.Er zijn duidelijke criteria waar iemand aan moet voldoen. Daarnaast speelt erfelijkheid een grote rol: je hebt vijftig procent kans op ADHD als een van je ouders het ook heeft.

Jacob Klompstra (60) ADHD’er

O Wanneer kreeg u de diagnose ADHD? ADHD’ers zijn vaak goede werknemers die hard werken en van alles doen, maar ze lopen zich stuk. Dat is bij mij ook gebeurd, met reumatische klachten en een burn-out.Ik ben op mijn 45ste afgekeurd, helemaal opgebrand, maar ik weet pas sinds drie jaar dat ik ADHD heb. O Hoe was dat? Toen de diagnose werd gesteld, vond ik dat moeilijk. Ik heb een medische achtergrond en als je beseft wat er allemaal door de aanwezigheid van ADHD is gebeurd, stemt dat verdrietig. O Wat is er gebeurd? Ik kom uit een gezin met acht kinderen. Volgens mij hadden mijn vader en verschillende broers ook ADHD. Je kunt je voorstellen dat er veel conflicten waren thuis. Op school was het ook niet makkelijk: ik kon me moeilijk handhaven en bleef zitten.Verder begon ik op jonge leeftijd te drinken en ik sliep slecht. O Hoe gaat het nu? Dankzij de medicijnen heb ik eindelijk de rust om dingen te voelen. Daarvoor denderde ik maar door.ADHD is niet makkelijk, maar het is ook geen kommer en kwel. ADHD’ers zijn vaak creatieve mensen die overal een oplossing voor weten en met wie het nooit saai is. Ik heb nog de mazzel dat ik dingen afmaak, want dat doen de meeste ADHD’ers niet. Zo heb ik (met een ghostwriter) een boek geschreven over mijn leven met ADHD,getiteld ‘Wat is die jongen druk’.

Slik ik wel de juiste medicijnen? Wat kan ik doen voor mijn depressieve zoon?

Mijn zus is overal bang voor, heeft ze een angststoornis?

Loes Dijkman is één van de vrijwilligers van de Psychische Gezondheidslijn: “Er zijn verschillende soorten bellers. Sommige mensen hebben zelf problemen, anderen vragen advies voor iemand uit hun omgeving. Op internet is veel informatie beschikbaar,

Er zijn veel verdrietige, sombere of zelfs wanhopige mensen

maar deze informatie roept soms meer vragen op dan dat het duidelijkheid schept. Iedere situatie is weer

die hulp zoeken. Zij kunnen voor álle vragen terecht bij

anders.”

de Psychische Gezondheidslijn. Onze speciaal door ons

“Tijdens de opleiding voor de Psychische Gezondheidslijn leren we alles over verschillende aan-

getrainde vrijwilligers bieden voor de mensen die bellen een

doeningen, de symptomen en behandelmethoden. Ook leren we niet op de stoel te gaan zitten van de hulpverlener, wél naar wie we kunnen doorverwijzen. Op de bijscholingsdagen bij het

luisterend oor. Zij kunnen helpen en advies geven. Als het nodig is,

Fonds Psychische Gezondheid wordt onze informatie actueel gehouden. Ook oefenen we regel-

verwijzen ze door naar de huisarts of de juiste professionele hulp.

matig ‘gesprekscases’. Ik vind het prettig dat ik iets kan betekenen voor iemand die ik eigenlijk niet

Blijf niet worstelen met vragen over psychische problemen.

De Psychische Gezondheidslijn, 0900 903 903 9, is bereikbaar op werkdagen van 10.00 -

Bel de Psychische Gezondheidslijn, 0900 903 903 9 (€0,20 p/m)

16.00. Dit informatienummer kost 20 eurocent per minuut. Wilt u net als Loes vrijwilliger worden?

ken. Het mooiste wat ik kan horen: ‘Ik ben blij dat ik heb gebeld, u heeft mij echt geholpen’.”

Geef u dan nu op.

22 · MAART 2009

NIEUWS


6 De schaamte voorbĳ door goede voorlichting TIP

WEES BEWUST VAN DE GEVOLGEN

VRAAG & ANTWOORD Keith Bakker Werkte in de jaren 80 in Amerika als muziekproducent, maar kwam in Amsterdam in aanraking met heroïne. Sinds 1998 is hĳ clean en uit onvrede over de hulpverlening heeft hĳ een afkickkliniek opgericht.

O Wat was het keerpunt in je leven? “Toen ik niet alleen in mijn hoofd, maar echt van binnen wist dat ik niet op een normale manier kon drinken of gebruiken. Jarenlang had ik mezelf in elkaar geschopt en nu moest ik actie ondernemen.” O Op tv zien we je vooral verslaafde jongeren helpen. Is daar meer aandacht voor nodig? “Ja, want jongeren kunnen alleen terecht bij Jeugdzorg en die weten niks van verslaving! Laatst zag ik een kind van zeventien met vier verschillende psychiatrische diagnoses, waaronder ADHD en borderline. Maar ik dacht meteen: lighten up, die heeft gewoon te veel zitten blowen! Als je die onderliggende verslaving aanpakt, heb je verder geen psychiatrische indicatie nodig! Daarom ga ik een nieuwe kliniek opzetten voor jongeren tussen de dertien en 21 jaar, waarbij de behandeling wordt vergoed door zorgverzekeraars.” O Anderen helpen, is dat de beste therapie? “Zeker! Ik help anderen, maar het gaat niet om hen... Het gaat om mij,haha! Laatst vroeg iemand mij of mijn slagingspercentage echt honderd procent is en toen antwoordde ik: ‘Ja hoor, want ík gebruik niet meer!’”

OVraag: 1,6 miljoen Nederlanders lopen een groot risico op een verslaving. Wat nu? OAntwoord: Volwassenen moeten horen wat de gevolgen zĳn, maar kinderen ook. Nóg een glas wijn of urenlang gamen. Dit kan ernstige gevolgen hebben als jij behoort tot de twintig procent van de mensen die sterk verslavingsgevoelig is. Het belangrijkste kenmerk van een verslaving is dat het andere zaken langzaam opzij duwt, zoals je hobby of sociale contacten. Er is geen sprake van gebrek aan wilskracht, want er verandert echt iets in je hersenen, zodat je steeds meer behoefte krijgt aan de roes. Deze problematiek wordt te veel gebagatelliseerd, zegt Daan Deenik. Hij werkt als psycholoog bij een verslavingskliniek en is een groot voorstander van voorlichting. Vooral aan jongeren. “Daar kun je niet vroeg genoeg mee beginnen! Kinderen in groep zeven en acht van de basisschool zijn nog niet in de ‘experimenteerfase’, zodat ze nog gevoelig zijn voor redenen om hun gedrag te veranderen.”

Hersenschade

terug”, vertelt Keith Bakker. Volgens hem weten hulpverleners te weinig over bepaalde verslavingen. Zo bood zijn kliniek als eerste een handeling aan voor gameverslaving, een groeiend probleem. En Bakker denkt dat het web nog meer slachtoffers zal maken. “Vroeger moest je in een regenjas stiekem naar de videotheek voor porno, maar internet maakt het veel makkelijker en anoniemer.” Ook Deenik constateert nieuwe ontwikkelingen: “Gokproblemen nemen toe en we zien ook steeds meer onlinekoopverslaafden.”

Schaamte VERSLAVING. Een toestand waarin een persoon fysiek en/of mentaal afhankelijk is van FOTO: AURUMARCUS/ISTOCKPHOTO een gewoonte of middel.

mee. En laat kinderen maar gewoon de keiharde gevolgen zien.” Blowen kan bovendien nog andere psychische problemen veroorzaken als je daar genetische aanleg voor hebt, zoals psychoses.

Psychiaters behandelen veel mensen voor een depressie, terwijl zij ook met een verslaving kampen.“Je moet dan beide problemen behandelen, anders valt zo iemand al snel weer

OMGAAN MET EEN VERSLAVING

Een tijdje zonder Wees extra alert als je denkt dat je gevoelig bent voor verslaving, bijvoorbeeld doordat een van je ouders een drankprobleem heeft (gehad). Probeer eens een week geen alcohol te drinken of een dag niet te gamen, zodat je kunt testen of je wel controle hebt over je gedrag.

1

Vooral cannabis is een grote boosdoener. “De term ‘softdrugs’ is verkeerd, want het thc-gehalte is veel sterker geworden. Jongeren lopen zelfs blijvende hersenschade op!”,aldus Keith Bakker, die in zijn klinieken veel verslaafde jongeren behandelt. Haast is geboden, want al binnen een jaar is het kortetermijngeheugen aangetast en later gaat ook het beoordelingsvermogen achteruit. Deenik: “Ons advies is: als je per se wil blowen, begin er dan zo laat mogelijk

Digitale snelweg

Zoek snel hulp Wil je direct weten of je een probleem hebt? Op internet zijn diverse vragenlijsten te vinden die je kunt invullen en er zijn talloze zelfhulpgroepen. Zoek in ieder geval zo

2

snel mogelijk professionele hulp als je kampt met een verslaving. Ga naar je huisarts of benader zelf een erkende instantie, telefonisch of via internet.

Bewaak je grenzen Als je partner verslaafd is, probeer hem of haar dan hulp te laten inschakelen. Daarnaast is het belangrijk dat je je eigen grenzen blijft bewaken, zodat je niet te lang meegaat in de gekte van een verslaving. Wie blijft helpen om het gedrag van de ander te maskeren, houdt de verslaving juist in stand.

3

Iedereen heeft in zijn omgeving wel iemand die kampt met een verslaving. “Het probleem blijft echter verborgen, omdat mensen zich schamen. Dat zie je met name in de hogere beroepsgroepen”, aldus Deenik. Ook hier is voorlichting de oplossing, want dit kan mensen helpen over die schaamte heen te komen. Het goede nieuws is namelijk dat veel verslavingen goed te behandelen zijn, bijvoorbeeld door middel van ‘totale abstinentie’. Deze benadering is een combinatie van een soort stappenplan en cognitieve gedragstherapie, waarbij je stopt met alles waaraan je verslaafd zou kunnen raken. Deenik: “Je leert te leven, zodat je bij zwaar weer niet meer omvalt. Minstens zestig procent van onze cliënten ondergaat een grote verandering: ze leren omgaan met verdriet en teleurstellingen en komen er ‘rijker’ uit. Ze vinden het achteraf alleen jammer dat voor deze levensles een verslaving nodig was!” HANNELORE ZWITSERLOOD

(advertorial)

Runningtherapie Het standaardwerk voor lopers en professionals; nu al tweede druk! Gerard Nijboer; …laten u middels Runningtherapie weten dat met een systematische introductie van hardlopen in uw leven de kans op een gezond bestaan wordt vergroot. Prachtig dat hardlopen als geneesmiddel zo veel kan betekenen! (Voorwoord Runningtherapie, november 2008) Arts&Auto; Runningtherapie is voor iedereen die zichzelf of een ander beter wil laten voelen door middel van de ‘duurloop’. (‘Boeken’ februari 2009) De Volkskrant; …Maar stiekem wist ik ook; ze hebben gelijk. Als het sporten er een paar weken bij is ingeschoten, begin ik slechter te slapen. Gedachten blijven een nacht lang door mijn hoofd spoken. Dan weet ik; morgen moet ik rennen. (Pillen, praten of hardlopen? 17 januari 2009) Het Parool; …tot iemand je duidelijk kan maken dat je juist door méér te bewegen minder moe zult zijn, evenwichtiger in het leven komt te staan en behoefte krijgt om nog meer te rennen zonder dat je in het startvak van een marathon belandt. Kortom; een inspannend kalmeringsmiddel. (Hardlopen als alternatief geneesmiddel, 13 januari 2009) www.atletiekunie.nl; De zogeheten runningtherapie is een beproefd middel om de genezing van mensen met psychische klachten te bevorderen. Om een tafel zitten en praten is soms nu eenmaal lastiger dan de hardloopschoenen aantrekken en een stukje gaan hollen. Dat is het mooie van runningtherapie: het mág, maar het hóéft niet. En als je niks zegt, is het ook goed. Lopen is een universele taal die iedereen ‘spreekt’. (maart 2009 Samen leven, samen lopen) Volgende cursus Runningtherapie; 14 & 15 mei 2009. Kennismakingsdag Runningtherapie op 5 juni 2009.

Voor algemene informatie en bestellingen; www.runningtherapie.nl

[email protected]

HEALOZONE: EEN UNIEKE METHODE VOOR EEN GEZOND GEBIT, ZONDER PIJN Voor iedereen die graag een gezond, schoon en mooi gebit wil, zonder pijnlijke behandelingen te ondergaan, is er nu HealOzone. Een vernieuwende tandbehandelingsmethode, waarbij tandweefsel zonder boren gezond en sterk wordt gemaakt. In diverse landen wordt HealOzone al veelvuldig toegepast, met opzienbarende resultaten. OzonTandZorg in Sneek is de eerste praktijk in Nederland waar u terecht kunt voor HealOzone-behandelingen. Een HO-behandeling is volstrekt pijnloos en de resultaten zijn spectaculair. Een tandartsboor is er overbodig! Bij een HealOzone behandeling wordt de tand of kies luchtdicht afgesloten. Positieve zuurstofatomen uit ozon worden door de natuurlijke kanaaltjes (dentules) gepompt. Van tandvlak tot in de wortelpunt wordt negativiteit, elektronen dus, opgezogen. Tandbacteriën vallen erdoor uit elkaar. Bovendien versterkt tandweefsel erdoor: tanden worden witter, sterker en gaan meer glanzen. Tandsteen en aanslag worden afgestoten. Tandbederf, cariës en kiespijn lossen op. U kunt ons bellen voor een kosteloze kennismakingsbehandeling. Die bestaat uit het eenmalig gratis behandelen van twee tanden of kiezen. Laat u versteld staan van deze unieke behandelmethode. Vele zeer tevreden klanten gingen u voor. Voordelen HealOzone behandeling: 1. Pijnloos 2. Oorzaak van kiespijn en tandbederf wordt deskundig aangepakt 3. Zonder tandartsboor, er wordt niet geboord in tandweefsel, dus veilig 4. In het 3-jarenplan onbeperkt ozonzorg garantie, (eerst kijken wie in aanmerking komt) 5. Behoud van bestaande Kronen en implantaten, worden behandeld terwijl deze blijven zitten 6. Bestaande vullingen kunnen met HealOzone langer behouden blijven en gerepareerd 7. Restauraties (vullingen) mogelijk zonder boren met nano-apatiet (vloeibaar aanbrengen van kunstglazuur) in het 3-jarenplan 8. Nooit meer een tand of kies verliezen door tandbederf, met opbouw van immuniteit 9. Speciale dieet adviezen om nuttige bacteriën te activeren en tandbederfverwekkers te weren 10. Ozonzorg is bevorderlijk voor de hele gezondheid zoals bij chronische vermoeidheid enzovoort. 11. Tanden worden sterker, witter en gaan meer glanzen. Esthetisch gaat het gebit er gezonder uitzien.

Kortingsbon

contactinfo U vindt OzonTandZorg aan de Simmerdyk 6 te Sneek. Voor afspraken kunt u gratis bellen 0800 444 4448. U kunt ons ook emailen, via [email protected]

Dhr/Mevr. Adres Woonplaats Geb.datum

-

-

Telefoon

06

Wil graag kosteloos en vrijblijvend kennismaken met de unieke werking van HealOzone op het gebit. Deze bon geeft eenmalig recht op een HealOzone-behandeling van twee gebitselementen bij OzonTandZorg. Deze bon is alleen geldig na telefonisch overleg met OzonTandZorg. U dient deze bon ingevuld mee te nemen tijdens uw kennismakingsconsult.

) $) ""B#"(B )!#B$

"$#

www.ozontandzorg.nl

TESTIMONIAL: Hoi, groeten uit Amsterdam, Ik zou nog wat schrijven voor jullie ivm de behandeling. Heb nu pas de tijd ervoor heb het heel erg druk, maar hier is mijn verhaal dan, kan er niets anders over zeggen dat het werkt, dus aan jullie persoonlijk niets dan complimenten voor het goede werk! Ik kwam bij de Ozontandzorg terecht via internet toen ik een kaakontsteking had, bij de reguliere tandarts is dan het gevolg, dat je een wortelkanaalbehandeling krijgt gevolgd door een kroon of het bewuste element laten trekken, het waren ook aan mij de bekende gevolgen hiervan. Ik las toen op de site van Ozontandzorg dat dit soort heel pijnlijke problemen zonder boren kon worden opgelost!! Had bij een eerdere kaakontsteking het element laten trekken, want met mijn angst voor de tandarts zag ik een wortelkanaal absoluut niet zitten! Aangezien er toch niets te verliezen is met een kaakontsteking ben ik toen naar Friesland getogen om te kijken of de Ozonbehandeling inderdaad het gewenste effect zou hebben. Ik heb uiteindelijk met het Ozonkapje op de bewuste ontstoken kies nog geen minuut in de stoel gezeten, nooit een boor of naald gezien, de behandeling is volstrekt pijnloos. Tot mijn stomme verbazing bleek achteraf dat de kaakontsteking inderdaad verdwenen was!!! Dus geen peperdure behandeling met verstrekkende gevolgen en een berg angst maar de kaakontsteking was mooi wel weg!!! Zonder verlies van het ontstoken element, eindelijk is er dan vooruitgang in de behandeling van dit soort klachten en hoeven we dus niet meer bang te zijn ook voor de ouderwetse en middeleeuwse methodes en een berg pijn! Ik heb vervolgens gekozen voor de totale Ozonbehandeling voor mijn gebit, waarbij bleek dat er nog een stuk of 4 kiezen op het punt stonden om een kaakontsteking te krijgen, die zijn als gevolg van de behandeling nooit gekomen. Voor de behandeling was mijn tandvlees erg slecht en voelden mijn tanden zwak aan en bros. Nu na de derde behandeling zijn mijn tanden keihard en sterk en is het tandvlees in goede staat en zijn mijn tanden witter! Ook zat er erg veel tandsteen, waarvan iedereen weet hoeveel ellende dat is als de tandarts dat eruit moet halen, na de Ozonbehandeling echter zijn er hier twee keuzes: het valt er vanzelf uit!!! Of als het eruit moet worden gehaald dan gaat dat zo makkelijk zonder gewrik en geboor dat het er nog net niet vanzelf afvalt!!! Ongelooflijk??? Dat zeker, maar het is toch echt waar!!! ALLES wat mij daar is uitgelegd over de Ozonbehandeling klopt tot nu toe en ik ben er vooraf heengegaan met een idee van we zien wel of het waar is, ik heb toch niets te verliezen behalve het element waar de kaakontsteking zat want dat ben je bij de reguliere tandarts toch hoe dan ook kwijt plus een maandsalaris voor de kosten!!! Ik heb wel bemerkt dat er tot twee weken na de behandeling een verhoogde gevoeligheid is en wat pijn maar er is natuurlijk wel wat gebeurd, maar daarna voelt het heel goed aan en verdwijnt ieder spoor van gevoeligheid en voelt de zaak hand over hand sterker aan! Dit kan ook geweest zijn vanwege de heel slechte staat van mijn gebit, dat weet ik niet zeker, maar feit is en blijft dat mijn gebit nu sterker en harder dan ooit is en dat had ik nooit gedacht!!! Dit was mijn verhaal over jullie goede en voor hier in Nederland revolutionaire behandeling tot zover, Ik geef toestemming aan jullie bij deze om dit verhaal te publiceren en de voor(oor)delen van Ozon uit te duiden, het mag ingekort als het te lang is, maar wel strikt naar waarheid, want van mij mag dit de standaard in tandbehandeling worden!!! Tot nu toe klopt alles wat jullie mij erover verteld hebben en als dat niet zo was dan ben ik echt wel de eerste om dat te zeggen, ook al omdat ik in dit soort dingen de houding heb van eerst zien en dan geloven!! Ik heb gezien en kan niet anders dan geloven wat werkt!! Bedankt voor de goede zorgen en het behoud van mijn gebit! Hartelijke groeten van Rob Tiller Amsterdam

Boek nu de

mooiste reizen

bij Peter Langhout Reizen! 10 dagen Rome-Florence-Venetië

10 dagen Côte d’Azur Vanaf

499,-

p.p.

o.b.v. halfpension

#FMFFGEF$ÙUFE"[VSWBOVJUIFU LOVTTFQMBBUTKF#FBVMJFVTVS.FS (FOJFU WBO EF .ÏEJUFSSBOÏF FO HBOBBS$BOOFT /JDF .POBDPFO +VBOMFT1JOT8FOFNFOFFOLJKL KFJOEFmMNTUBE$BOOFTFOOFNFO VNFFOBBS+VBOMFT1JOTXBBSV LFOOJTNBBLUNFUEFCFSPFNEF IBWFOXBBSNJMKPFOFOKBDIUFO[JK BBO[JKBGHFNFFSEMJHHFO.POB DP MBBU V LFOOJT NBLFO NFU EF

FJHFOEPNNFOWBO1SJOT"MCFSUFO IFUCFSPFNEFTUSBUFODJSDVJUWPPS 'PSNVMFXBHFOT%F[FSFJTOBBS EF$ÙUFE}"[VSIFFGUBMMFJOHSF EJÑOUFOWPPSFFOESPPNSFJT

529,-

o.b.v. halfpension

o.b.v. halfpension

Boek met deze code op peterlanghout.nl


Excursies t#F[PFLBBO4U1BVMEF7FODF t#F[PFLBBO$BOOFTFO/JDF t"WPOEUPVSMBOHTEFLVTU t#F[PFLBBOEFQBSGVNGBCSJFL JO&[F t#VTUPVSNFUCF[PFLBBO "OUJCFTFO+VBOMFT1JOT t#F[PFLBBO.POBDPPMW FFOHJET

Excursies: t#F[PFLBBO'MPSFODFPOEFS MFJEJOHWBOFFOEFTLVOEJHF HJET t#F[PFLBBO0SWJFUP t#F[PFLBBO3PNFPOEFSMFJ EJOHWBOFFOEFTLVOEJHFHJET t#F[PFLBBO'JVHHJ5FSNF t#F[PFLBBO7FOFUJÑJODM CPPUUPDIU

%JWFSTFWFSUSFLEBUBWBOBQSJM UNPLUPCFS

*UBMJÑTUBBUCFLFOEPN[JKONPPJF MBOETDIBQQFO FO NPOVNFOUBMF TUFEFO *O 5PTDBOF NBLFO XF FFOFYDVSTJFOBBSIFUQSBDIUJHF 'MPSFODF7FSWPMHFOTCSFOHFOXF FFO CF[PFL BBO EF XFSFMETUBE 3PNF NFU IFU QSBDIUJHF $PMPT TFVN 5FOTMPUUF HBBO XF OBBS /PPSE*UBMJÑ XBBSXFJOEFTDIJU UFSFOEF PNHFWJOH WBO IFU (BS EBNFFSWFSCMJKWFOFOFFOCF[PFL

%JWFSTFWFSUSFLEBUBWBONBBSU UNOPWFNCFS

Ga naar peterlanghout.nl voor ons uitgebreide aanbod: Excursiereizen, Stedenreizen, Weekendjes weg, Autoreizen,

Excursies t#F[PFLBBOIBWFOTUBE4QMJU PMWFFOHJET t#F[PFLBBOEFIJTUPSJTDIF TUBE5SPHJSPMWFFOHJET t#F[PFLBBO.PTUBSFO4FOK t#PPUUPDIUJODMMVODIFO ESBOLKFT t#F[PFLBBOEFFJMBOEFO )WBSFO#SBD t#F[PFLBBO%VCSPWOJLPMW FFOHJET

Vanaf

499,-

p.p.

o.b.v. volpension


3JNJOJ PNSJOHEEPPSTUSBOE [FF VJUHBBOTNPHFMJKLIFEFO IJTUPSJF FODVMUVVS6CFMFFGUIJFS[FLFS FFOESPPNWBLBOUJF(BHF[FMMJH XJOLFMFO FO HFOJFU WBO EF HF [FMMJHIFJEPQTUSBBUFOJOEFWFMF

Excursies t#F[PFLBBO'MPSFODFJODM SPOEMFJEJOHNFU/FEFS MBOETUBMJHFHJET t#PPUUPDIUMBOHTEFLVTU t#F[PFLBBO(SBEBSB t%BHUPDIUOBBS7FOFUJÑJODM CPPUUPDIUKF t#F[PFLBBO4BO.BSJOP %JWFSTFWFSUSFLEBUBWBONFJ UNTFQUFNCFS

17 dagen Portugal en Spanje

799,-

UFQVOUFOWBO4QBOKF[PBMT4FWJMMB $ØSEPCBFO#BSDFMPOB

p.p.

o.b.v. halfpension

Reiscode: BE30601 Boek met deze code op peterlanghout.nl

Vliegvakanties en Cruises.

-FFS1PSUVHBMLFOOFOWBOOPPSE UPU[VJE(FOJFUWBOTDIJUUFSFOEF CFSHMBOETDIBQQFO NFU CJ[BSSF SPUTGPSNBUJFT MJFnJKLF EPSQKFT QJUUPSFTLFXJUUFIVJTKFTFOQSBDI UJHF IFVWFMT NFU PMJKGCPNFO LVSLFJLFOFOFVDBMZQUVTCPNFO /BUVVSMJKL LVOU V PPL HFOJFUFO WBOEF"UMBOUJTDIFLVTU#PWFO EJFO[JFUVPPLOPHFOLFMFIPPH


DBGFFUKFT(BNFUPOTNFFOBBS EF IJTUPSJTDIF TUBE 'MPSFODF FO XBOEFM PWFS EF 1POUF 7FDDIJP #FMFFGCPWFOEJFOFFOCF[PFLBBO IFU NJOJTUBBUKF 4BO .BSJOP FO HFOJFUJOSPNBOUJTDI7FOFUJÑ

Reiscode: BE30582

Vanaf

Zonvakanties, Attractieparken,


%JU KBBS OFNFO XF V NFF OBBS IFU [VJEFMJKLF EFFM WBO ,SPBUJÑ %BMNBUJÑFOEF.BLBSTLB3JWJÒ SB-FLLFSMVJFSFOPQIFUTUSBOE FO XBOEFMFO PWFS EF HF[FMMJHF CPVMFWBSE8FCF[PFLFOTUFEFO BMT 4QMJU FO %VCSPWOJL 0Q XFH OBBS IFUEPPS[JKOFFVXFOPVEF CSVHCFLFOEF .PTUBSSJKEFOXF EPPS IFU /FSFUWBEBM FOEFCF

p.p.

Reiscode: BE30589

SPFNEF /FSFUWBLMPPG 0PL NB LFO XF FFO CPPUUPDIU OBBS EF FJMBOEFOWPPSEFLVTU

p.p.

499,-

CSFOHFOBBOHPOEFMTUBE7FOFUJÑ 5JKEFOT EF[F SFJT [JFU V EVT EF NPPJTUFMBOETDIBQQFOÏOEFESJF CFLFOETUFTUFEFOJOÏÏOLFFS FFO HFXFMEJHFFSWBSJOH

Reiscode: BE30577

12 dagen Zuid-Kroatië-Dalmatië Vanaf

Vanaf

10 dagen Rimini

Excursies t#F[PFLBBO#VSHPTFO 4BMBNBODB t3POESJUEPPSIFU4FSSBEB &TUSFMBHFCFSHUF t#F[PFLBBO$PJNCSB t#F[PFLBBO'ËUJNB #BUBMIB FO0CJEPT t4UBETUPVS-JTTBCPO t#F[PFLBBO4FWJMMBPMWFFO HJET t4UBETUPVS#BSDFMPOBPMW FFOHJET %JWFSTFWFSUSFLEBUBWBOBQSJM UNPLUPCFS

OOK MET DE

BUS MOGEL IJK 3 dagen ® Disneyland Resort Paris

3 dagen Parijs Vanaf

109,-

p.p.

o.b.v. logies & ontbijt

/PPJU[BHV[PWFFMEF"SDEF5SJ PNQIF .POUNBSUSF EF 4BDSÏ $PFVSFOEF&JGGFMUPSFO6LJKLU VXPHFOVJU

Vanaf

109,-

p.p.

o.b.v. logies en ontbijt


3FJTNFU1FUFS-BOHIPVU3FJ[FO OBBSIFUSPNBOUJTDIF1BSJKT(F OJFU WBO VJUOPEJHFOEF FUBMBHFT FOXJOLFMTJOWFSNBBSEFTUSBUFO [PBMTEF$IBNQT&MZTÏFTPGCFMFFG EF #PVMFWBSE )BVTTNBOO /JFU WPPS OJFUT CPFLFO TUFFET NFFS NFOTFO EF[F IFFSMJKLF DJUZUSJQ OBBSCSVJTFOE1BSJKT&OJFEFSFFO LPNU FOUIPVTJBTU FO CPPSEFWPM WBLBOUJFWFSIBMFO XFFS UFSVH

Excursies t"WPOEUPVSMBOHTTDIJMEFS BDIUJHFNPOVNFOUFOFO HFCPVXFO t#F[PFLBBO7FSTBJMMFTNFU IBBSCFSPFNEFQBMFJTFO UVJOFO FYDMFOUSFFFOSPOE MFJEJOH

t#F[PFLBBO.POUNBSUSF t#F[PFLBBOIFUPVEFDFOUSVN WBO1BSJKT FYDMSPOEMFJEJOH


ª%JTOFZ

,PN FO POUEFL EF .BHJF WBO %JTOFZJO%JTOFZMBOE®3FTPSU1B SJT XBBSKFESPNFOXFSLFMJKLIFJE

XPSEFO(FOJFUWBOTQFDUBDVMBJ SF BUUSBDUJFT JOESVLXFLLFOEF QBSBEFTNBBSWPPSBMWBOEFGBO UBTUJTDIFTGFFS7BOBGIFU,ZSJBE IPUFM CFOU V CJOOFO NJOVUFO CJKIFUQBSLNFUFFOHSBUJTTIVU UMFCVT6IFFGUEVTWPMPQEFUJKE PNUFHFOJFUFOWBOEFNBHJF

10 dagen Hotel Mar Ski Vanaf

249,-

p.p.

o.b.v. halfpension

FO EJWFSTF VJUHBBOTHFMFHFOIF EFO CFWJOEFO [JDI FWFOFFOT PQ MPPQBGTUBOE)PUFM.BS4LJIFFGU FFO SFDFQUJF POUWBOHTUIBM HF [FMMJHF CBS NFU 57 CJMKBSU FO DPNQVUFSHBNFT7FSEFSCFTDIJLU IFU IPUFM PWFS FFO CVJUFOCBE NFU[POOFUFSSBTFOMJHTUPFMFO

Reiscode: BE32057

Reiscode: BEA7159



Inclusief t"DDPNNPEBUJFPQCBTJTWBO MPHJFTFOPOUCJKU t5XFFEBHFOUPFHBOHUPU CFJEF%JTOFZ1BSLFO t(SBUJTTIVUUMFTFSWJDFWBOIPUFM OBBSEF%JTOFZ1BSLFOFOWW

Prijzen per persoon

%JWFSTFWFSUSFLEBUBWBONBBSU UNPLUPCFS

&FOWPVEJH NBBS QSJNB FO HF [FMMJH IPUFM EJSFDU HFMFHFO BBO IFU NPPJF TUSBOE WBO #MBOFT "OEFSFGBDJMJUFJUFO[PBMTFFOQJO BVUPNBBU TVQFSNBSLU CVTIBMUF

Inclusief t3PZBM$MBTT t7FSWPFSQFSMVYFFODPNGPS UBCFMFUPVSJOHDBS t7FSCMJKGPQCBTJTWBOIBMG QFOTJPO t/FEFSMBOETFSFJTMFJEJOHUFS QMBBUTF ALGEMEEN13

Meer weten? Onze reisinformatrices vertellen u graag meer (ook op zaterdag en zondag):

bel 0900-0991

Of surf naar

(€ 0,15 p.m.)

peterlanghout.nl en bespaar tot € 10,- reserveringskosten

De prijzen zijn per persoon. Prijzen zijn excl. reserveringskosten en calamiteitenfonds. Aan eventuele fouten en/of vergissingen kunnen geen rechten ontleend worden.

PLH_AD13_v3.indd 1

16-03-2009 15:00:29

6TIPS VERBETER DE KWALITEIT VAN LEVEN. Een bevlogen mens is gelukkiger... kijk op pagina 12 >

Recommend Documents