[49) sehuMarrdang.Makassaars handschrift,105pp., Latijnsschrift.
Maleis
J EenMakassaarse versievan de avonturenva' syaykrrt"raï; iLtn ook uit de Maleiseliteratuur bekend zijn.HeÍhandschrift komt uit de collectievan de zendelingA. Goudswaard, wiensweduwehet aan G.K.Niemann (1823-1905) had gegeven. Na de dood van Niemann gafdiensweduwehet aande feidsJbibliotheek.
De Hikayat Isma Yrtim
l!O) liu-pquwanna Raja Maradang.De geschieclenis van Radja lelu sechMaradarir.Macassar l ggl . r47 pp.,l4akuïsuurs schrift. gr'zp.+z van RajasyaikhMáradang,of beter:sehu MaraJ De geschieder-ris dang.Dezeuitgaveis vervaardigddoor Ince"Situwa, eenin Makassar geborenMaleier.B.F.Matthesgeeftin De IndischeGids6 (1gg4)r, pp. 632-636,in eenuitvoerigebesprekingvan dezeinla'dse editieee' gedetailleerde beschrijving và' de veleei ingewikkelde avonturen sehuMaradang.Matthesvindt de keuze,rotid"r. tekstechterniet erg geslaagd, en in dezelfdebesprekingmaakthij enigeopmerkinee,va' meeralgemeneaardoverde kwaliieitvan tekstedlties doo. inËnders: 'De inlandervan Zuid-celebesis vooralsederta. oprr.nti"g ài.. kweekschoolIwaarvanMatthesdirecteur*as] zeerin t .n"fi uàÀruitgegaan,doch is nog niet zooverontwikkeld',
De eersteMaleisetekst die in druk het licht zagis de Hikayat Isnta van IsmaYatim',door Ismail. Yatim'De geschiedenis l5l) Hikayet IsmaJatinr.Ya itu syaratsegalaraja' dan ntenteridan hulubalangdan sekoliannyaterkarangolehIsmail.Adapun diperiksti dan disahkenperkarajang salahdalamnyao/ehRoordavan Eysinga. 1144A20 Betawia1237AH (1822).1,2l I pp.,Arabischschrift. j De editiedoor P.P.Roordavan Eysinga,geproduceerd in de gouvernementsdrukkerijin Batavia. [52) HikayatIsma Yatim.Handschriftop papier,237ff ., Arabisch Or.23.708 schrift. J De kopij voor de drukkervan eeneditievan de HikayatIsma Yatirrt. Het is verleidelijkom aante rlemendat dit de kopij is die gemaaktis voor of door P.P.Roordavan Eysingavoor zijn editievan 1822,en de geschatte ouderdomvan handschriftsluit dit niet.Er zijn echterteveeltekstueleverschillentussenhet handschriften de editie.Het handschriftis afkomstiguit de bibliotheekvan J.C.Anceaux(1920l9B8),Leiderdorp. met tweeMaleiseteksten.Handschriftop paper, [53] Verzameldeel te Bataviaop 26 Dzu'l-ka'da 124pp.,Arabischschrift.Afgeschreven Or. l69l 1821). 1236(25 augustus í Het deelbevat: (l ) pp. 1-l17. HikayatIsma Yatim,. (2) pp. 117-124.Hikayat Sultan Moghul mengajarartaknyn. Dit handschrift is wel contemporain aan P.P. Roorda van Eysinga, maar hij heeft het kennelijk niet gebruikt voor zijn editie. Het is hct nr. 54). model voor de facsirnileeditie van 1993 (catalogr-rs l54l Hikayaí Isma Yetirn by Innail ord Hikayat Snlton Mogul tttt'ttrít 'l'hc jarkan crnaknya.A facsimile edition of ntanuscriptCod. Or. 1693 irt
86
87
*"_Ij ï
S S*-"**s
".r-r
*.riJ
. \ Ni). *-XïYSKli.
q-r-:st-:r"-$ +b' '>JJ *1"'*-.-Í c_-,t-*-., F A;tq, *
S*,
s*l-c s-Ul
$*
u-or.!...*o
J"*u
L!*jlift^s
w-{}JJ-$r-$
f , l5l) Hikayat IsmaJatim door Isrnail. De eersteuitgave, door P.P.Roordavan Eysinga. Bataviat237llg22(tÁ+ nZO)
) 155)SyairKetrTantbuhan.Geïllumineerdhandschrifi(Or. lc.)ír5
8B
u9
Libraryof LeidenUniversity.With an introduction by RogerTol & lan JustWitkam.Leiden1993. O.L.G. T 3801:l van Leider-r Or. 1693(catalogus í Facsimile-editie nr. 53). De SyairKén Tantbuhan Het verhaalvan hoflufferTambuhanis eenhoofseroman in dichtvorm. Het boekverteltvan de lotgevallenvan de prinsesvan Daha die verliefdwordt op de prins van Koripan.Het gedichtis eenvan de versiesvan het Panjiverhaaldat in velevariatiesin verscheidene Zuidoost-Aziatische talenis overgeleverd. Het publiekdat de tekst aanhoortleeftmeemet de zoektochtnaarde geliefdeen luistertnaar de beschrijving van de rituelenvan het hofleven. Maleishandschriftop papier,237 pp., 155)SyairKen Tantbuliarr. Arabischschrift,met illurninaties. Oi. tSOs J Eenhandschriftuit de collectievan de Rijks-Instelling tot Opleiding van IndischeAmbtenaren,Leiden.De tekstin dit handschrift bestaatuit 2588regels.Het is het handschriftM in de editievan A. Teeuw(catalogus nr. 58). Eenoorspronkelijk Maleischgedicht.Met 156lSjarrKén Tanfuoehan. aanteekeningen uitgegeven door Dr.J.].de Hollander.Leiden1856. I 8, 26 pp. Arabischschrift. 860C 13 í De Hollanderhad de tekstal eerdergepubliceerd, in zijn Handleidingtot de kennisderMaleischetaal en letterkunde,yoor de kadettenvan alle wapenen,bestemdvoorde dienstin Nededandsch Indie.Breda1845,pp. 256-280.Dat wasde eersrevolledigeeditievan het gedicht.De hier getoondeeditic uit I856 is de eersfeapartin boekvorrngepubliceerde versievan de SyairKen Tambuhàn.De Hollandermaaktevoor zijn editiegebruikvan eenhandschriftdat hij van eenpersoon,die hij verderniet met namenoemt,in bruikleen had ontvangen,en dat ook al eensin bezitvan P.P.Roordavan Eysingawasgeweest . Dezelaatstehad eenproevevan vertalingnaar het Nederlandsgelevercl in RadinMantri, eetrcronlatTce near een Indischhandschrift vanAli Musthathier.RredaI 838. 90
157)SyairKen Tambuhandan SyairYatim Nustapada.nSyairBills' ari.'Tórcapdi negriLeidendi tempatcaptuan2Brill pada tahun 1886' latim NoelDrie MaleischeGedichten,of de SjaïrsKen Tamboehan, ,topo ,n Bidasari.voor de persbewerktdoor H.c. Klinkert.Leiden 860F 36 ii, 421pp.Arabischschrift. 1886.1 zonder cditie, J Een puur coÁmerciële,of liever gezegdpraktische ook màareenwoord van inleidingof commentaarvoor enigeder drie teksten.Kennelijkvoor het onderwijsgemaakt' t53] A. Teeuw,ShairKen Tambuhan.KualaLumpur 1966'xliii, 310 24 A 20 pp. (SeriklasikMelayu). Latijnsschrift' Ken van de Syair editie kritische (en nu toe enige) tot De eerste J en vergelijkingvan tien op de beschouwing Tambuhan,gebaseerd handschriften. l59l ln dezetijd tnaar naltwelijkste vinden.De Maleiseromanvan Vertaalduit het Maleisen ingeleiddoor.G'L' HofiufferTamboehan. bibliofoíteï en H.M.i. Maier.Leiden1991.174PP.(De Oosterse S 6153:26 theek26). geTambuhan, Ken van de Syair vertaling í Moderne Nederlandse van de (catalogus Een 58)' nr. 1966 van editie Teeuws op baseerd laatstedelenvan de Oostersebibliotheeken helaasin eenextreem k l e i n eo p l a g eg e d r u k t . Minangkabaus is De taalvan de Minangkabau,de bewonersvan West-Sumatra, nauw verwantaanhet Maleis.Zo nauw zelfsdat er geenovereenstemmingbestaatondertaalkundigenof het beschouwdmoet worden als eànzelfstandigetaal, ofals eenvan de veledialectenvan het milloen sprekerszijn vrijwel allemaalmosMaleis.De zeseneenhálf wereld' Minangkabause Minangkabau'de lim. Behalvein de alanr in Negri Minangkabau-sprekers groep aanzienlijke woont er ook een de veervanaf daar Zlj zijn . schiereiland Maleisische het Sembilanop van spreinvloed De geëmigreerd. naartoe eeuw vijftiende of tiende op de nationaletaalvan Indonesiëis rekersvan het Minangkabaus Dit had te makenmet het feit dat goedonderwijs latiefgroot geweest. 9l
-fr
van al vroegaanwezigwas.Het personeelsbestand in West-Sumatra (Balai rol cruciale dat een Pustaka), Volkslectuur voor het Bureau groot van het Maleis,bestondvoor ee_n speeldein de standaardisering afkornst.Zij haddenookeen deeluit personenvan Minangkabause belangrijkaandeelin het ontstaanen de ontwikkelingvan dernoliteratuur.Traditioneelwerd het Minangkabaus, dernJlndonesische De gein het Arabischeletterschrift. evenalshet Maleis,geschreven schrevenliteratuuris zeerrijk en kent epen,historischeen mytholoover gischewerken(tombo,kaba),poëzie(pantun,syair),geschriften gezegden. wijze en de adat,en ook veelspreekwoorden handschrift,op EngelspaMinangkabaus 160)TamboMinangkabarr. door Baginda pp. Arabischschrift,afgeschrevetr pier geschreven,T2 TanalarnSikaturiin Minangkabauop 13 Safar1240(7 oktober1824)' O r . 1 74 5 KoninklijkeAcademie,Dclfi. Ex-collectie De tekst begint met J Traditionele geschiedenisvan Nlinarlgkabar-r' het verhaal vatide afstamlning van de eerstcvorst vurnMinangkabiltt, Seri Maharaia Diraia, van Alexander de (lrote. Het htrndschrifttoont ook aÍbeeldingenvan de zcgelsvarl c'letwce opstcllersvan de Millgan cll Datuak Parpatih nangkabausewettett, L)atuak Katu rlratlggr'r nan Sabatang.
W - ^ .-, ', . " * - -
16ll Kaba Cinduo Maro. Minrrngkabausop Nederlands papier, iii, 274 pp., afgeschrevcncloor FarkihBendaharo uit Kota Gadang,op l9 Zulkaldah 1246 (1 rnei 1831). Ex-collectieKoninklijke Academie,
Met het zegelvan Datuak 160l'l.anfuoMinangkahau. Katumanggungan. Afgeschreven door BagindaTanalamSikaturiin Minangkabauop l3 Safar124017 oktober 1824(Or. 1745,f.1b)
Or.1749 Delft. Het staatsmy'the. í Dit werk wordt beschouwdalsde Minangkabause verhaalloopt ongeveeralsvolgt.LanggeledenleefdekoninginBunclo de hoofdstadvan Miin Pagaruyung, Kanduang('waren-roeder') n-retzijn nicht-van verloofd nangkabau.Haar z-oonDangTuankuwas vriendCindua zijn hoort zekere dag moàersz-ijde,Puti Bungsu.Op zou kunnen niet door het huwelijk dat gerucht Mato het lasterlijk ziekte zou lijden.Dit een schandelijke aan Tuanku Dang gaanorndat geruchtbleekte wordenverspreiddoor de koning van Sungai Ngiang,ImbangJayo,die zelfeenoogjehad op Puti Bungsu.Cindua Máto óntvoertPuti Bungsuechter,en zij trouwt met DangTuanku. verlatende koningin-moederen de jongNa allerleiverwikkelingen
92
93
1-
gehuwdende aardeen vestigenzich in de hemel.Daarwordt hun zoon geboren,die terugkeertnaarMinangkabaualsRajoAlam ('koning der wereld').Dezelaatstehuwt de dochtervan de sultanvan Aceh,verstoothaarechterweermaar zonderhet restantvan de bruidsschat te betalen.In het conflictdat hieruit volgtbezetde sultan van Acehde westkustvan Minangkabau.Dit is eenverwijzingnaar eenhistorischegebeurtenis tijdensde regeringvan sultanIskandar Muda van Aceh (regeerde1607-1636). Nederlands Zornin alshet Arabischen Chineesis het Nederlands van oricineeen h-rdonesische taal.Tegenwoordig wordt het Nederlandsniet ireer als eerstetaaldoor Indonesiërs gebruikt,en nog maareenkleinegroep mensen,eeninmiddelsvergrijsdegeneratiein vooralgrootstedelijke gebieden, gebruikthet Nederlandsnog alstweedetaal.Het geldtin die kringenwel alschic om Nederlandsgoedte kunnen spreken. De invloedvan het Nederlandsop het Indonesisch is enorm.en tal varrbegrippen en gebruikenuit de tijd vande Nederlandse overheersingzijn in de Indonesische cultuur bewaardgebleven, al washet alleenmaardat belangrijkeonderdelenvan het Nederlandsrechtin vrijwelongewijzigde vorm nog steedsin Indonesiëgelden. Wie zich op eenwetenschappelijk niveaumet de geschiedenis en cultuurvan Indonesiëwil bezighoudenzal nog steedsvan de enorme hoeveelheid in de loop der afgelopenvier eeuwendoor Hollandse geleerden, domineesen amateursverzamelde kennisin het Nederlandskennisrnoetennemen. Ook heeftin Indonesiëvan oudshereenuitgebreideNederlandse literatuurbcstaarr, eu tot op de dagvanvandaag latenNederlandsc schrijverszich voor hun thematiekinspirerendoor wat men zou kurrnen a a n d u i d em n e td e t e r m' h e t I n d i s c hgee v o e l M ' . a a ro o k d a t i s eenaflopendezaak,want ztj die de expulsievan 1957nog min of meerbewusthebbenmeegemaakt bereikenoverenigejaren alweerde pensioengerechtigde leeftij d. De Indonesische archievenbevattenongclooflijkgrotehoeveelheden documentenen brievenin het Nederlands.De Nederlandstalige pers in het voormaligeNederlands-Indië is nog eenvoorbeeldvan in
Zuidoost-Azië geproduceerdNederlands.De effectenvan de wisselwerking tussenhèt Nederlands en het Indonesischm9ge,nevenmin worderi onderschat.En dan ztin er nog de tlpisch Indische vorrren van het Nederlands zoals het petjoh. Alle trends van globaliseringmet zijn voorkeur voor het Engels,en niet het Nederlands, als de internationale taal, en van nationalisme met zijn exclusiviteit voor het Indonesisch (en niet het Nederlands) als de uationale taal van Indonesiê, cloen aan dez-esituatie nicts af. Het Nederlands is en blijft een factor var-rbelang, en het zou vrect.nclzijn als-hetanders was' D e b e s t u d * e r i nvga n i n N c d c r l a n d s - I n d i ee n I n d o n e s i ëo n t s t a n eN e is pas bctrckkelijk laat op gang gekornen.Een derlardse litcrarttrr.rr 'inhectllse' tirlen,waar de overgangvan de handde bij als situatie in druk nog in de tweede helÍi vcrsprciding nairr traclitie schriftelijke van de negenticnclcecuw tc z.ienwas, is voor het Nederlands in Zuidoost-Azieiiet aan cic ol'rlc. I'.vetlnlitlzien we dat Indonesischegcleerden van niet 9f nict g11crltritgegevcnNcderlandsetcksten kritische edities maken. Illocntlczirrgcncn studiesals de classicsvan E. du Perron, Rob Nieuwctrhtty'sert [.lv'l' Beekman,en de geschiedenisvan de bestudering vnn hct Netlcrlrutclsir-rNederlands-lndie door Kees Groeneboei, gcvclt cctt socclcinclruk van het geweldigebelang nog v o o r , r u n I n d o n e s ische l i t e r a t u u r d e t a a l c n N c c l c r l a r r r l s e d. steeds Nederlands van uit Nederlandsvoot'bcclcl rrls worclt Hier cultuur. I n d i ë e e r ra r c hi c f s t rl i F t ' I t ' t ' r t 'tt c t ' r t l ' D e o p m e r k e l i j k cg e s c l r i c t l c t t ivsr l t tM i n e r v a v a n T a n e t e , v e r t e i d a a n d e h a t t t l r ' . t r te er r N c c l c r l a n d sd o c u m e t r tu i t Makassar en .Javrl val.t met overeenkomsten [ 6 2 ] K o o p c o l t t r a c tv i l n t ' er r l i r r r . i t t c sscl i r v i n , pagevouwen ..'i1it'tlrtrcrl. L,etlmaal blad rt,lt' volge doorverkbop aatr p i e r , 4 p p . , 2 7 x I 1 , . - t. t r r ( r ( ) r ) t l i l r l l c l f-.kH o n i g & Z o o n e n ) . D e t e k s t i s i n h e t N e d e r l a n ( . l rsr,r , r , rt l , ' ( . h i r r c s c i g e n a r e nh e b b e l h u n h a l c l t c O r . 1 9 1 4( 9 r ) k e n i n g o o k i n ( l h i n c , ' ' ' , l r r i l l 1 l t ' s t' ll t' jrrot c' rl 'ftl tv.a , 'l':rd i e s l . r V i n a f k o m s t i gi s u i t r l r ' t r t , l l t ' r r l r e t i a n s a c t i e s D e J n e t c , Z u i d - S u l a l v c s i\.' , r n r ' t r t r . t t t l l r t r t rl a t e r ce i g e n a a ros n t v a n g t z i j t l t n a a m M i n e r v a .l n r l t ' | t t t o t l t ' l t l s s c l-ll n l c i 1 8 0 9e n I j u l i 1 S 1 0r v o r c l t z i i v i i f m a a l v e r k g c h t t ' n I o n r t z i i v r u l ] \ 4 a k a s s ai nr S e m a r a t l g9 p f a y a
* qd*
4\ 0 r
u$;::z
w' I
"':..
terecht. Ook de statLlsvan haar eigenaarswordt steedshoger, van inheems naar Chineesnaar Europees,het hele scalavan de Indische klassenmaatschappij.Ook wordt haar koopprijs alleen maar hoger. Het document toont een opnerkelijke maatschappelijkestijging van een slavin in de nadagenvirn de slavernijin Nederlands Indië. De opeenvolgendetransacticszijn de volgende: 1. 3 mei 1809,Makassar.Acte van verkoop van Tjadewa van Tanete door Pa Enre uit Tanettc aarnOeij Njeeko, voormalig kapitein der Chinezen in Makassar,voor de som van 60 rijksdaalders. 2. l8 juni 1809,Makassirr.Acte van verkoop door Oeij Njeeko aan Oeij Kong Geng, voor dc sotn van 100rijksdaalders. 3. 10 september 1809,Makassirr.Acte van verkoop van Oeij Kong terug aan Oeij Njeeko, voor clczelfdeprijs, 100 rijksdaalders. 4. 29 september 1809,Senrarang.Actc van verkoop door Oeij Njeeko aan C.F. Overbeck,voor cic som van 200 Spaansematten (gelijk aan 262,32 rijksdaalders). Acte van verkoop van de inmiddels Minerva 5. 1 juli 1810,Ser-narang. genoemde slavin door (1.F.C)verbcckaan een ongenoemde nieuwe eigenaar,zonder opgavc van prijs. Mogelijk is deze laatstetransactie niet doorgegaan.Misschicn is Minerva intussen vrijgelaten,mogelijk ook is zij overleden.Nadcrc irtÍirnratie darirrovergeeft het document niet. actesvan verkoop en koop lurDe tekstenvan cleirchtcrccnvolucrtclc volgt: den als (p. 1)
betreffendeeenBugineseslavin, [62] Koopcontracten Makassar/Java I 809-l8 10 (Or. l e l a ( e a ) )
Izegel6 : Ms VOC] vSchinne No.367 Op Heeden den 3c lVÍaijA" llt09. Comparecrdevoor mij Hermanus n klcrk ten deesenGouvernemente Cornelis van Spriruggcsw()()re present de getuijgen Nagcrtoetlcl. Den TanetterecsPa Í'.nrcg'acisistcerdtnet den ondertolk Carolis Bothger die affcrrrccrclclcn (.ornparant wel te kennen dewelken-rij g'annexeerdeChiap vart overhandigdeEcn aan clc nrirrlrtc clcescs Datoea van Tancttc uijt kragtc van hetwelk,hij verklaardeverkogt crr tc hcbbcrt aan den oud Capitain der Chineeseovergetransportecrcl natie Oeij-Njeeko, z.ijnOonrparantsin Eigendom toebehoorendecrr 97
door EenLijf Eigenvan den Kooperin deeZengenaamdBapaTiega alsdaartoe bij EenChineese zijndeaangeweeChiap gequalificeerd senSlavingenaamdTjadewavan TanetteZulx voor Rijxdaalders Zestighollands,van welkeKopenningenden Comparantbekendete zijn voldaanbeloovendedierhalvendit transportte zullenvrijen en waarenalsNaregten! Terwijl op Expresseafuragevan mij geswooreklerk onder verthaaling van bovengernelde tolk gedagteSlavinbetuijgddat den Comparant haarheeris. Actum 't (p. 2) Actum Maccasser in CasteelRotterdamdatovoorz. Zijnde 't den inhoud deeses door mij aanden tolk in rnaleijdsen door deesenaanden Comparantin het Boeginees te verstaangegeeven terpresentievan furgenFrederikBewersen PieterJacobusSaptenno Clerkenalsgetuijgenhier toe gerequerieerd de minute deeses is behoorlijk geteekenden geschreeven op EenZeegulvar-rtwaalff stuijvers. Quod Attestor HCvSprang qv. BovengemeldeEenSlavinggenaamdTjadewavan Tanetteverkogten overTransporteerd aande ChineesOeij Kong GengEenesommavan EenHonderdRijksdaalders Hollandsbekennevoldaante zijn. Maccasser den 18.|unij A". 1809. Gesteldbij t .l Oeij Njeko Mijne gemeldeSlavinnewederovertransporteerd aanden oud alhierOeij Njeko.Eenesommavan Een Capitainder Chineesen HonderdRd' Holl' bekennevoldaante Zrjn. Maccasser Den 10"SberA" 1809. Gesteld bij I...1Oeij KongGing. (p.3) Het regtvan Eigendomdat mij op gemeldeSlavincompeteerdCedeereik aanclenwelEedele gestrenge l{eereC.F.Overbeckvoor de 'fwee Sommavan HondertSpaanse matten.S a m a r a ndge n2 9 " 'S e p t t r rt d t l O
gestelddoor den oud Capt:Chineeste Maccasser [...] Oei Njeko (handtekening en marginalenotitiein het Chinees) van dezeverkoop:] Iin de margevan p. I is de legalisatie (Chineese stempel,met de datum in het Chinees) GezienSamarang den 29"''Septb:1809. (*.g.) R. Steeman V Eersz. Het regtvan eigendom,dat rnij op gemeldeSlavinnetansgenaamd MinervaCompeteerd, cedereik aanclenWelEdel.Gestrengen Heer .:......... koopenningen behoorlijkvol[...]en,alszijndevan deszelfs oaan. Samarangden l " van Hooyrnaandl8l 0 (w.g.)C:F:Overbeck (p.4) Minervavan Tancttc Rd.266:32Zilverof Sp.200:Het documentwerclaangetroffen in eenkleir-re verzameling van documentenbetreffènde slavernijin Nederlands-lndië, afkomstiguit de privé collectievar.rde l)elftsehoogleraarSalomonKeyzer(18231868). Sasak De Sasakzijn dc oorspronkeiijke bewonersvan het eilandLombok. GeoffreyMarrisonheefieenuitgebreide opgavegemaaktvan de literatuur van de Sasak,clicin het Javaans en in de eigenSasaktaalis gesteld.Het preciezeonderscheidtussenJavaans-Balinees en JavaansSasakis vaakmocilijk vastte stellen.De alomtegenwoordige H.N. varr.r der Tuuk heeftz-ichbij hct schrijvenvan zijn Kawi-Balinees-Nederlandswoordenbockook rnetSasaktekstenbeziggehouden(deell, pp. 4-5, $ 2l ). De Lciclsccollectiebevat,naasttal van origineleSasak en Javaans-Sasak tckstcnop palmbladen papierook verschillencle notitiesvan lcxicografischc cr-rtaalbeschrijvende aarddoor Van clcr Tuuk.
99
'Sasaftsche woordenlijst,vervaardigd door Dr. H.N. van der [63] Tuuk'. Handschriftop papier,1,35 pp., tekstin Van der Tuuks hand. Or.3274 J Kennelijk kladnotities.Als dezezijn doorgehaaldgeeftdit aan dat Van der Tuuk de informatie al ergensheeft gebruikt.
(u
Ampenan... Handschriftop paper,2 164lBqhwainilqh bqsaSasak ff., Arabischen Latiins schrift. Or.3361 (West-LomNotities in het Maleis over de Sasak taal van Ampenan í bok), rnet lexicografische notitiesdoor H.N. van der Tuuk. Het origineledocumentis op de enezijdevan het papier,de lexicografische notitiesop de anderezijde.
,lt;
3 t
'l:.,, ,,, ', :.
'l
\,
.'11-l'
..
\rl
la
t/. t.. ,:
' '
)t:
. ' ,'
165)Datu Daha.Handschriftop palmblad,100ff. (maarff. 41-50 ontbreken),bijeengehouden door houtenplatten,eentouwtjeen een Chinesemunt. Or. 3593 i Eenanderetitel hiervoor is Cilinaya.De tekstis eenSasaknavolgingvan eenPanjiverhaal,maarmet eenopzetdie meerlijkt op het Angreniof het MaleiseKen Tambuhanverhaal. Iavaanse Van der Tuuk heeft van dit handschriftook eenkopie in Javaans schriftop papier,latenmaken(bewaardin LeidenalsOr.4189).
,1. :.
Handschriftop palmblad,4ff., Bali[66] Een Sasaklicfdesgedicht. neesschrift. Or.3837 n hadji (haji gila) wordt in de loop van het gedicht J Een gekgeworcie genoemd. Sundaas ,:'')
woordenlijst,kladnotitiesdoor [63] Sasaksche H.N. van der Tuuk (Or.3274\
Sundaasof Sunclanccsis de taal gesprokenop West-Java,met uitz-ondering van clc iran cle uoordkust gelegenplaatsenBanten, waar Javaans de voertaal is, en f akarta, waar Indonesisch de boventoor.r 'bergtaal'. voert. Dc Suntlanczcr.r zelf noemden hun taal basagunung, Na het Javarans cn Maleis is het Sundaneesqlla omvang de derdc taal van Indonesië, nret ougeveer27 miljoen sprekers.Sundanesehancl schriften werclcn gcschrevenin het Javaanse,dan wel het Arirbischc schrift, terwijl ook al vroeg in de twintigste eeuw het Latijnse schriÍ't
r00
r0r
werd gebruikt,met name in gedruktepublicaties.Inscriptiesuit cle veertiendeeeuwen eenklein aantal lontar-manuscriptenlaten een schriftziendat weliswaarverwantis aanhet oudeIavaanse schrift, maartoch zeerduidelijkdaarvanafivijkten eeneigenkarakterheeft. Het grootstedeelvan Sundanese geschreven literatuurbestaatuit religieuzewerkenmet betrekkingtot de islam.Daarnaastzljn er echter ook aanzienlijke aantallenpoëtischewerken(wawacan)en teksten met lokaleof regionalegeschiedenissen. Zoalsin allegebiedenin lndonesiëbestonder in het Sundanese taalgebied eenlevendigemondelingeliteratuur, naasten vooral ook verwevenmet de geschreven letterkunde.In West-Javawasen is met name de wayanggolekpopulair, eentheatervormwaarinverhalenuit de IndischeepenRamayana en Mahabharatacentraalstaan.Dezevorm yan wayangmaaktgebruik van fraaibewerktehoutenpoppen,tegenwoordig in grotehoeveelheden vervaardigdvoor de souvenirmarkt.
sÀsÀ$Àïp$ïÀ$tÀN *sïtÀs$ ili*:ljlit$liRÀlii: $$ii$*ÀtïÀNt"{xïÀ
}{r\ï]iï
il:IÀ$"r\ii i\l{i.S$'ï".$.pi\
EenSundanees schrijftoverzijn eigenvolk Haji HasanMustapa(1852-1930) waseenSundanees religieusleider en literator.Als kind van zevenmaaktehij met zijn vaderal de pelgrimagenaarMekka,en heeftdaarlaternog eenstien jaar gestudeerd.Hier ontmoettehij ook de befaamdeislamoloogChristiaan SnouckHurgronje.In zijn Jeddahdagboekvan eind 1884-begin1885 'Hasan schrijftdezelaatstealsvolgt overhem: Mogtafa,+ 30 jaren, ongeveerl2 jaren te Mekka,op Iavaleerlingvan MohammedGaroet, 'Afifi; te Mekka van veleno.a.Moqtafa zeerervarenin verschillende 't vakken;schrijvervanf4hboekenin Arabisch,waarvaneente Qaïrcr 'arud gedrukt,ook van lprosodie].Geeftonderwijsaanhuis tussen subhfochtendl en zuhr Imiddag],verderbij gelegenheid. Leerlingen wcllicht + 30. Hijzelfhoort ook nog wel lessenvan Nawawi Javancn, en sommigeanderen,doch door velebezigheden weinig.Leeftvoornamelijkop kostenfamilie.'(Leiden,Or.7112,p.53). In 1895werd hij benoemdtot hoofd-panghulu(islamitischambtenaar)van Bandung.Haji HasanMustapaschreefin het Arabisch, Maleis,Javaans en in zijn moedertaalSundaas. Babadat-odot PriangandjeungoerangSundalisn ti ets heefthij mogelijk geschreven op verzoekvan SnouckHurgronje,en het behandeltde gewoontenen
[67] Hasan Mustapa, Bnb odtrl oerailgPriangan djeung oerang S o e r u l al i a t r I i c t u . l l a t a w il 9 l 3 ( 8 1 9 5 D 2 9 )
102
103
:sr{:
gebruikenvan de Sundanezen. Hij schreefhet in Arabischschriften het werk is in 1913gepubliceerd in Latijnskarakter.In 1946pubhceerdeR.A.Kern eenNederlandse vertalinggetiteldOverdegewooutenengebruikender Soendaneezen.In 1984verscheen eenIndonesischevertaling Adat istiadotorangSundadie in I 991werd herdrukt. VerderschreefHaji HasanMustapawerkenop het gebiedvan de islam, en eengrotehoeveelheid poëziein het Sundaas, veelalook religieusgeïnspireerd.Het overgrotedeelvan wat hij heeft geschrevenis nooit gepubliceerd. [67] HasanMustapa,Babadal oerangPriangandjeungoerangSoenda Iian ti eta.KaranganHadji HasanMoestapahoofdpanghoeloe di Bandoeng.Batawi1913, 198pp. Sundanese tekstin Latijnsschrift. 8 1 9 sD 2 9 doorHadir [68] Overdegewoontenengebruikender Soendqneezen, HasanMoestapa.Uit het Soendaasch vertaalden van aanteekeningen voorziendoor R.A.Kern. 's-Gravenhage 1946.xiv, 290 pp. (Verhandelingenvan het Koninklijk Instituutvoor de Taal-,Land- en Volkenkundevan Nederlandsch-lndië, deel5) V t68l:5 vertalingvan HasanMoestapa's Bab adal oerang í De Nederlandse PriangandjeungoerangSoendalian ti eta (catalogusnr.67).
BI.AN{À} }1 0(}1{DI'I{Ï,}JST tJt'ït'lí*iyh:.3
0p . :i Í I'i f Rtf,íÍll," ,
' l' lil!.-ï]D.r
Tl-"\ ULtl{.}lYL. 1.1,\
&?.ï#lTT-í,. tHwrewr\L-I\xl&rur}Á *&&{,frxy,,* t &kLv
Zuid-Sumatraans De geschreven literatuurvan het zuideliikdeelvan Sumatrabehoort tot de minst onderzochte van de geheleregio.Er is dan ook zeerweinig van bekend.De nauw met elkaarverwanteschrifter-r van het gebied wordengebruiktvoor verschillende talendie wordengesproken in het gebiedvan Lampung,Bengkuluen Zuid-sumatra:Kerinci, Rejang(of Midden Maleis)en Lampungen hun diversedialecten.De taalvan de handschriften staatoverhet algemeen dicht bij het Maleis, met rneerof rninderlokaleinvloeden.Het materiaalwaaropgeschrcven wordt is bamboe,papierof boombast.Het schriftdat gebruikt wordt orn het Rejangte schrijvenwordt rénconggenoemd en is gebaseerdop eenoude Indiaseschriftsoort.De manuscriptenbevatten tekstenvan zeeruiteenlopende genres.Zo zljn er wetstèksten, epenen
op lost der regeeringvan Nttl. Irrtlii' uiÍgegeverr [69] Blanco wttordetrli.ist irrden Ned.-Irrdischenarchipcl. Irtlitrc ten behoevevon ttralvorschers B a t a r v i e1t8 9 4 .M e t b c t e k e n i s s e inn h e t R e i a r r s( O r . 7 6 4 t r )
r04
I05
V J \ . "7t . ï ï A ,
t à3*8r:ttï.rxíuïit*I 1*r4.
'r,'-l;%r^-t. ,.;:'"6; :r; 1:; ;; ;;- ,,t",t ,*r;ê^, ti:, ,É: :;r' "t7"q&'"';;5*ïi
u-W ** :Ïr il'-*'
verreligieuze en islamitische maarook gencalogieën liefdespoëzic, literatuurkennende volken irr handelingen. Behalveeengeschreven het gebiedook eenlevendigeoraletraditie.Zeerrecentis eentekstvan eenmondelingvoorgevertalingverschenen editiemet Engelse drageneposvan de Besemah(sprekersvan een Rejangdialect),The guritanof RadinSuane,bezorgddoor William A. Collins(1998). van Ned.-Indië op lastder regeering 169)Blancowoordenlijstuitgegeven archiqel. Editie in denNed.-Indischen vctntaelvorschers ten behoeve Or.7646 Baravia1894. (1829Holle 1896) door K.F. project was geïnitieerd was dat een J Dit voor de vervan eenbasis-lexicon en had alsdoelhet verzamelen itt Dit exemplaarbevatde woordbetekenissen schillendestreektalen. het Rejang.Eengetypttranscriptis bijgevoegd. tekstuit Lampung,mogelijkeen [70] Eennog ongeïdentificeerde Hiwang minneklacht.Handschriftop boombast,in harmonikavorm Or.25.497 gevouwen(5,5x 12,5cm). J Tekstslechtsaan één zljde van de boombast,met omslaguit één schenking van R.C.Hekker(1917-1990), stuk.Uit de nalatenschap 1993. [71] Fragmentvan eenwetboek.Lampungshandschrift,afkomstig O r . 3 3 8 7i uit Kroë.
:..:/
J Het is gereproduceerddoor Van der Tuuk in zijn catalogusvan cle Lampongsehandschriften van baron Sloet van de Beele(pp.20 e.v.). Dit handschriftje maakt deel uit van de vele Zuid-Sumatraansentatc rialen uit het legaatVan der Tuuk, en is bewaard in een van de 'mandjes van Van der Tuuk'. Het meestemateriaal in dit mancljc bc vat tekstcn in het Lampungs, maar daarnaastbevat de verzarnelirlg papieren ook teksten in het Maleis, een Lampungse variant vatt ZtritlSumatraansliterair Maleis, en verder teksten in het Rejang,hct lVla lagasy(gesprokenop Madagascar),het Batak, het Javaansen het Sundaas.Toegevoegdzijn notities door P. Voorhoeve over clc itrhotrtl van de verschillendeteksten.
l7''
[71] Fragment van een wetboek. Larnpungs handschrift, afkomstig uit Kroë, verzameld door H.N. van der Tuuk (Or. 3387 r) t06
t07
Gebruikteliteratuur (niet opgenomen zijn verwijzingen naar stukken die ook tentoonsesteld zijn) Deyentert 560-i985. DeI.C. Bedaux,et al., Stads-of Athenaeumbibliotheek v e n t e r1 9 8 5 . E.M. Beekman,Paradijzenvan weleer.Kolonialeliteratuuruit NederlandsIndië, 1600-1950.Arnsterdam1998. William A. Collins, The Guritartof Radin Suane.A studyof theBesenroh oral epicJiom SouthSumatra.Leiden1998[BibliothecaIndonesica28.] yoorde Oost 1825-1950. C. Fasseur, De Indologen. Antbtenaren Amsterdan-t 1993. HoeseinDjajadiningral,Atjèhsch-Nederlandsch woordenboek. Met NederIandsch-Atjehsch registerdoor G.W.f. Drewes.Batavia1934,2 dln. KeesGroeneboer,Wegtot het Westen.Het NederlandsvoorIndië, i600-i950, eentaalpolitieke geschiedenis. Leiden I993. H.I.R. Hinzler, Catalogueof Balhesemanuscriptsin theLibrary of the Universityof Leidenand othercollections in TheNetherlands. Part 1. Reproductionsof the Balinese drawinssfrom the Van der Tuuk Collection.Leiden 1987.Volume 2. Descriptio-ns of the Balinese drawingsfrom the Van der Tuuk collection.Leiden1986. Teuku Iskandar,Kamusdewan.KualaLumpur I970. - , Catalogue of Matay,Mittangkabau and SóuthSnntatranmanuscripts in the Netherlands. Leiden1999.2 dln. 'Balineesch', yan Nederin I. Paulus(ed.),Encyclopaedie J.C.G.Jonker, (Den Haag-Leiden1917), vol. 1, pp. 128-129. landsch-Indië H.H. luynboll, Supplementop den Cntalogusyan deJavaansche en Madoereesche handschriftender LeidscheIJniversiteits-Bibliotheek. Deel I. Leiden t907. KamusbessrbahasaI ndonesia. Jakarta1988. Ann Kumar arrdJohn H.McGlynn (eds.),Illuminatiorrs. Thewriting traditiottsoJIndortesia. lakarta1996. Z.J.Manusann,HikayatTanahHitu. Historieerrsociale cultuurvan de Antbonseeilandenín lrct algemeen en van Uli Hítu in het bijzondertot het middender zevetrliertde eeuw.Leiden 1977. GeofïreyE. Marrison, The literatureof the Sasakof Lombok.A surveyof lavaneseand Sasnk/exts.Hull Ica. 1994],2vols.(PartI: Descriptior.r and manuscriptcollections. Part II: Catalogueof mar.ruscripts). -, Sasak ond lavanese líteratureof Lontbok.Leiden1999. i aerrti t a g cL. t u t E u o n I o h n H . M c C l y r r n( c d . ) ,/ r r c l o r r e s h g tct JI i t t r a t u r eS. i r r g l p o r e 1 9 9 8[ l n d o r . r e s i ah ne r i t a g e1 0 . ] l0B
A. Moeliono,A. (red.),1988,TatabahasabokuIlalnsa Indonesin. )akarta I988 Willem van der Molen, \993,Javnans schrift.Leidenl993. ISemaian8.] - 'Hoe heeftzulkskur.rnen geschieden? Het beginvan de lavaanse tlT)ografie', ir.r:Willernvan der Molen & IlernarciArps (red.),Woorden schriflírr de Oost;De betekenís van zertdingen missievoor de studíevan taal en literatuur in Zidoost-Azië,pp. 132-162. Leiden2000 [Semaian19.] Wat Nederlandse Rob Nieuwenhuys,Oosf-Lrdíschespiegel. schrijvers en dichjaren der Compagie vanafde eerste lersoverIndonesiëhebbengeschreven, tot op heden.Arnsterdarn(3e druk) 1978. spraakkunst. Leiden1910. Ch.A.var-rOphuijsen,Maleische E. du Perror-r(ed.),De nilEe yotl latr Conrpanjie . Overzichtelike verzonteling (1600-I780). van Nederlands-Oostindíese belletrieuít de Cornpatliestijd l l a n d o e n g1 9 3 9 . Th.G.Th.Pigeaucl, Litt'rottrrt' raisonné oJ'Javt.Catdlostte of Jovanese nMnurt atrdotherpubliccollectíons scriptsitt thet.iltraryo.ftltc Lltrit't'rsity ol l.eitle Volunrc I. Sprrrp-sl-s o.l-lot,ttrrt:sc lilerttttrt 900-1900 A.D. in theNttltcrlarrrl-s. listso.l-lat'utrcse rttartuscripls. l.eidenl967. Volunrcll. I)t:scriptit't' Leiden t sa, p s A i 9 6 8 .V c r l t r r nleI I . I l l t t s t r a t i o t r sr t tIl : a t ' s i n r i lot 'lsM o t t t t s c r i p M , dttntl Strbjccts. LeiclenI970.Volun're denclattrrda Octtt'rolItrtlt'rol Nutrrt's I Y . S u p p l e t n e rTrht .e H a g u c1 9 8 ( ) . ro l)jowa.(lronincen-Batavia W.|.S.Poerwtrclarmint:i, Boocsost 1939. - , K a t n r t su r n t r nbt a l n s al t r d o n t ' s i t t . l ) j a k aIr9t a 52. W.l.S.Poerwadarminta & A. Tceuw,lrrlrlrc-sl-sc/l-Nederlands woordenboek. -Djakarta1950. Gronir-rgen 'Printing in Riau.Tr'vostepstoward modernity',in: BiiJanvan der Putten, , p.717-736. d r a g e nt o t d e T a a l - ,L a r t d -e n V o l k e n k t t r r1l c5 3( 1 9 9 7 ) p 'lrr jan vernder Putten& Al Azhar (eds.),Dl dalottrberkekalan perxthaltsttttt LettersfromIlajaAli Firryi. Leiden1995.f Semaian everlastíngfriendship'. l3.l 'De (RajaAli Haji), Ronkel,Pl-r.S. var.r,190l, Maleischeschriftleeren spraal
Nicoline van der Sijs (ed.), 'wie komt daar aan op rlie olifant?'EenzestiendeeeuwstaalgidsjevoorNederlanden Indië, inctuiiefhet ierhanl van de ayontuurlijkegevangenschap van Frederikde Houtnnn in Indië.Arnsterdam/ Antwerpen2000. In Leijdecker-'s f 'L. Swellengrebel, voetspoor. Anrlerharveeeuwbijbelvertaling en taalkundein de Indonesische talen.I: 1g20-1900; II: 1900_í970. j 911*lhage 7974,1978[Verhandelingen KITLV 68, 82.] s. Takdir Alisjahbana,Tatabahasaltaru Bihasa Indonesia.Djákarta 19g3. A..Teeuw,'Bijdragenand the studyof Indonesianlanguages'and literatures', t.n:Bijd-ragen tot de Taal-,Land-en Volkenkunde 150(1ó94),pp. 665_684. -, (with the assistance of H.w. Erna'uels),A criticarsurlvey oi siu'dieson Malay and bahasaIndonesía.'s-Gravenhage 196r. t KITLV; Bibliographical Series5.1 Toba-Bataks-N ederlands woortlenboek (vertalingnaarJ.Warneck).IM e_ nado?l(Pro Manuscripto)1947. RogerTol, 'Masterscribès.Husir bin Ismail,Abdullahbin Abdulkaclir Munsyi, their handwriting and the Hikyat Abdultah,, in: Archipel6l ( 2 0 0 1p) p . l l 5 - 1 3 8 . H.N. van der Tuuk, LesmanuscritsLampongs,en possession rJeM. le Baron Sloetvan de Beele. Leiden1868. -, K awi - Balineesch- N ederlan dsch woordenboek.B ataviar g97- r 9 12.4 dln. -, pr,: in gal gedoopt.Brievenen documenten. Verzamelden toegelicht ?, door Rob Nieuwenhuys. Amsterdam1962. E.M. Uhlenbeck,A criticalsurveyof the languages of Iava anclMadura. SeiiesZ.] _'s-Gravenhage1964[KITLV, BibliograpÈical Frangoisvalentijn, oud:n nieuwoost-Indien,vervattende eennaaukeurige en uitvoerigeverhandeli,nge,van Nederlandsmogentheyd in diegewesten,Tenevenseenewydlustigebeschryvinge der Molucios,Amboina,Bánda, Tintor, en Solor,Javaen alle de eylandenonderdezerve landbestieringen behoorende: het Nede.rlands c.omp-toir op suratte,en de levensdergrootefrogols;alsook eenkeurlykeverhandelingvan 't wezentlykste, dat ntín behoort"te wetenvan C^horornandel, Pegu,Arracan,Bengale,Mocha,persien,Malacca,Sumatra, Ceylon,Malabar, Celebes of Macaisar,China,lapan, Tayouonoj Forrroro, Tonkin,Cantbodia,Siam,Borneo,Bali, Kaap der Goede'Hoop en van Mau_ ritius...Dordrecht t7z4-1726(5 dln. in 8 bànden). P. voorh.oeve,c^atdlogue of IndonesianmanuscriptsIbelongingto Danish collections]. copenhagen1975.part I: Batakrnanuscripis. with u contribution by Carl Schuster. - , Codices Batacici.Leiden 1977. -' (with T. Iskandar& M. Durie), catalogueof Acehnese manuscripts in the Libraryof Leidenuniversityand otheriollectionsoutsideAceh.L;iden 1994. 110
A.C. Vreede,Oatalogus van de Javaansche en Madoereesche handsclrriJien der Leidsche Uttiversítei s- Bibliotheek. LeidenI 892. f,.P.Wieringa,Catologue in tlrcLiof Malay and MinangkabnuManuscripts brory of Leitlen Urriversityand othercollectiot'ts in TheNetherlands.l:The acquisitionsof Malay nnnuscriptsin LeidenUrtiyersityLibrary up to the yenr 1896.Editedby JoancieLijster-StreeFand JanJustWitkam. Leiden r998. ( j. Willrnet) Ilibliotheca Willmetiano.Ctttalogus bibliothecae instructissintae publicaauctiofiet quantin sr/osususcomporavit loannesWillnretcu.jus Antstelodani,die 22 ntaji et sc1c1. MDCCCXXXVII 1...1pe, bibliopolasJ. Mueller,J. Radinket D. Groeberin aeclibus Kalverstraat,lo. 9. Amsterdarn 1837. J.J.Witkam, Tussenhandschriften druk. Deproduktievan het handgeschreven boekin het Mirlden-Oostenin eentijd van ()vergang. Leiden 1994. P.]. Zoetmuld er, Kalattgwan.A surveyof old Javanese literature.The Hague 1974.
ill
