Heukelum 1. Ontvangst met koffie 2. Welkom 3. Samenzang Psalm 108 vers 1 en 2 (isoritmisch) 1 Mijn hart, o Hemelmajesteit, Is tot Uw dienst en lof bereid; 'k Zal zingen voor den Opperheer, 'k Zal psalmen zingen tot Zijn eer. Gij, zachte harp, gij schelle luit, Waakt op, dat niets uw klanken stuit'. 'k Zal in den dageraad ontwaken En met gezang mijn God genaken.
2 Ik zal, o HEER', Uw wonderdaan, Uw roem den volken doen verstaan; Want Uwe goedertierenheid Is tot de heemlen uitgebreid. Uw waarheid heeft noch paal noch perk, Maar streeft tot aan het hoogste zwerk. Verhef U boven 's hemels kringen, En leer al d' aard' Uw grootheid zingen.
4. Lezing over "Liturgisch orgelspel in Nederland in de 18de eeuw" door Willem Poot
Orgelbespeling door Okke Dijkhuizen
5. Maximilian Stadler (1748-1833) a) Praeambulum 6ti toni b) Praeambulum 1mi toni 6. Johann Ludwig Krebs (1713-1780) Uit: Clavier-Übung: a) Praeambulum en Choral supra: Jesu, meine Freude b) Praeambulum en Choral supra: Warum betrübst du dich, mein Herz c) Praeambulum en Choral supra: Vater unser im Himmelreich (zie pagina 4, 5 en 6) 7. Johann Gottfried Vierling (1750-1813) a) Choral, für ein oder zwey Claviere (Herzliebster Jesu) b) Trio (in Bes-groot) für ein oder zwey Claviere 8. Johann Baptist Vanhal (1739-1813) Cantabile in Bes-groot
2
9. Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791) Andante (2de deel) in F-groot uit Sonate in C-groot, KV 330 10. Johann Georg Albrechtsberger (1736-1809) Preludium en Fuga in Bes-groot (vierhandig) 11. Wilhelm Friedemann Bach (1710-1784) Fuga in f-klein
Zijaanzicht van het orgel in Heukelum
3
4
5
6
Het Gideon Thomas Bätz-orgel (1779) in de Hervormde kerk te Heukelum
In de loop van de 18de eeuw werd het orgel op het Nederlandse platteland steeds meer als kerkelijk instrument geaccepteerd. In de grotere steden was dit al eerder het geval. Het orgel werd zelfs het kerkelijk instrument bij uitstek: een heel orkest – was zo zag men het orgel – maar dan bespeeld door één man, geassisteerd door de balgentreder. Voor de zuinige Hollander dus een ideaal begeleidingsinstrument! Ook in Heukelum gingen stemmen op, het orgel niet langer uit de kerk te bannen.
Signatuur van het orgel in Heukelum
Resoluties Volgens de resoluties van de Magistraat - stedelijk en kerkelijk bestuur lag in dezelfde handen - besloten de gasthuismeesters Simon van der Stel, Heer van Heukelum en drost Frans C. de Groot op 9 februari 1778 ”te laaten maken in de kerk van Heukelum een orgel tot Stigting van de Godsdienst en tot voorkoming van alle disorde in de Kerke; en dat de kosten dienaangaande gemaakt uijt de gasthuisinkomsten zouden betaald worden als mede het tractement van de organist.”
7
De regenten waren voortvarende bestuurders, want niet lang daarna werd de opdracht tot de bouw verstrekt aan Gideon Thomas Bätz. Ongetwijfeld werd de keuze voor deze orgelmaker bepaald door de aanwezigheid van een orgel van diens vader in de Grote Kerk van het naburige Gorinchem. Bovendien stond de naam Bätz garant voor degelijk en artistiek werk. Wel moet gezegd worden dat Gideon Thomas Bätz in 1778 nog sterk profiteerde van de reputatie die zijn in 1770 overleden vader Johann Heinrich Hartmann Bätz verworven had. Een duidelijk bewijs hiervan toont het orgel in Heukelum zelf. Wanneer men het instrument goed bekijkt, valt op dat er met het front iets aan de hand is. Zonder de twee halfronde pijpenvelden aan de buitenzijden, ontstaat het orgelfront zoals Johann Heinrich Hartmann Bätz (1709-1770) dat voor zijn orgels ontwierp: een halfronde middentoren, bekroond met koning David en zijn harp; aan weerszijden daarvan een gewelfd pijpenveldje en een spitse hoekige buitentoren. Daarop zitten of staan musicerende engelen - in Heukelum twee vrouwengestalten, de een met een luit, de ander met een waldhoorn. Zeer waarschijnlijk hangt de uitbreiding met de twee halfronde pijpenvelden aan de buitenzijden samen met de uitbreiding van de klavieromvang in de discant tot f³. De zijronden zijn als het ware tegen het oorspronkelijke front aangeplakt en er mee samengevoegd door de rijk versierde onderbouw en getooid met de wapens van de beide opdrachtgevers. De wapens overleefden de Franse tijd (ze vielen nauwelijks op!) en sieren nu nog het orgel.
8
Dispositie Heukelum Ook in de dispositie ging Gideon Thomas Bätz met zijn tijd mee. Naast het sterke geluid, dat nodig was voor de begeleiding van de gemeentezang, plaatste hij een Fluittravers met de daarbij behorende tremulant als nabootsing van de traverso (barokke dwarsfluit): hét mode-instrument van de late 18de eeuw, waarop vorsten en virtuozen zich lieten horen. Ook verdeelde hij verschillende registers in bas- en discant, om de melodie nog duidelijker te kunnen laten horen. Trots schreef hij zijn naam boven het klavier van dit eerste geheel door hem zelf ontworpen en gebouwde orgel en - doordat zijn vader de orgels nooit van zijn naam voorzag - bezit Heukelum ook nu nog het oudste gesigneerde Bätzorgel! De vrouwenfiguren, die vanaf 1936 met lege handen zaten, kregen in 2002 hun instrumenten terug. De orgelkas, oorspronkelijk wijnrood van kleur, was voor 1969 wit en werd daarna in eikenimitatie geschilderd. Soffiet, blinderingen en beelden zijn in 1998 bij de restauratie door orgelmaker Albert de Graaf opnieuw verguld. Bourdon B/D Prestant Dd Holpijp B/D Fluit travers D Octaaf Gemshoorn Quint Octaaf Mixtuur B/D Cornet D Trompet B/D
16' 8' 8' 8' 4' 4' 3' 2' 3-8 st. 4 st. 8' (Blank, 1969)
Manuaalomvang: Pedaalomvang:
C-f³ C-d¹
Temperatuur: Toonhoogte:
Neidhardt III a¹= 403 Hz (sic!)
Windvoorziening: twee spaanbalgen (1779) (oorspronkelijk waarschijnlijk drie balgen) Plaats klaviatuur:
achterzijde
Orgelfront Heukelum
9
Asperen 1. Samenzang Psalm 62 vers 1, 4 en 5 (isoritmisch) 1 Mijn ziel is immers stil tot God; Van Hem wacht ik een heilrijk lot. Hij immers zal mijn rotssteen wezen; Mijn heil, mijn hulp in mijn gebrek; Mijn toevlucht en mijn hoog vertrek. Ik zal geen grote wankling vrezen.
4 Doch gij, mijn ziel, het ga zo 't wil, Stel u gerust, zwijg Gode stil. Ik wacht op Hem; Zijn hulp zal blijken. Hij is mijn rots, mijn heil in nood, Mijn hoog vertrek; Zijn macht is groot; Ik zal noch wanklen, noch bezwijken.
5 In God is al mijn heil, mijn eer, Mijn sterke rots, mijn tegenweer; God is mijn toevlucht in het lijden. Vertrouw op Hem, o volk, in smart, Stort voor Hem uit uw ganse hart: God is een toevlucht t' allen tijde. 2. Lezing over "Hoe Nederlands was de 19de-eeuwse orgelcultuur?" door Willem Poot 3. Pauze met koffie
Orgelbespeling door Willem Poot
4. Gerard Bartus van Krieken (1836-1913) Praeludium Eroïca 5. Johannes Worp (1821-1891) Fantasia nr. 2 Maestoso - Fuga: Allegro moderato - Andante - Tempo Primo - Fuga: Allegro moderato 6. Jan Barend Litzau (1822-1893) Transcriptie van Carl Philipp Emanuel Bach’s aria ”Vater, deine schwachen Kinder” (op. 16/11) 7. Jan W.F. Brandts Buys (1868-1933) Toccate en Fuge in g
10
8. Gerrit Jan van Eyken (1832-1898) Allegretto, op. 12/4 9. Anton W. Rijp (1867-1931) Koraalbewerking over Psalm 89 Introductie: krachtig en statig - Opgewekt doch niet te snel - Koraal: statig (met isoritmische samenzang) 1 'k Zal eeuwig zingen van Gods goedertierenheen; Uw waarheid t' allen tijd, vermelden door mijn reen. Ik weet, hoe 't vast gebouw van Uwe gunstbewijzen Naar Uw gemaakt bestek, in eeuwigheid zal rijzen; Zo min de hemel ooit uit zijnen stand zal wijken, Zo min zal Uwe trouw ooit wanklen of bezwijken. 3 De hemel looft, o HEER', Uw wondren dag en nacht, Uw waarheid wordt op aard' de glorie toegebracht; Daar Uw geheiligd volk van Uwe trouw mag zingen; Want wie is U gelijk bij al de hemellingen? En, welke vorsten ooit het aardrijk moog' bevatten, Wie hunner is, o HEER', met U gelijk te schatten? Detail van het orgel in Asperen
11
Het Witte-orgel (1894) in de Hervormde kerk te Asperen
Dispositie Asperen Hoofdmanuaal (C-f³) Bourdon 16' Prestant 8' Violon 8' Roerfluit 8' Quintadeen 8' Octaaf 4' Octaaf 2' Mixtuur 3-5 st. Cornet disc. 5 st. Fagot 16' Trompet 8' Pedaal (C-d¹) Prestant Subbas Octaaf Bourdon Octaaf Bazuin Trombone
Bovenmanuaal (C-f³) Salicet 8' Viola 8' Holfluit 8' Gemshoorn 8' Salicet 4' Fluit 4' Woudfluit 2' Dulciaan 8'
16' 16' 8' 8' 4' 16' 8'
Werktuiglijke registers: Hoofdmanuaal – Bovenmanuaal Pedaal – Hoofdmanuaal Ventiel Calcant
De speeltafel van het orgel in Asperen
12
Het Witte-orgel (1894) in de Hervormde kerk te Asperen
13
Curricula vitae Willem Poot (1950) studeerde orgel bij Albert de Klerk aan het Sweelinck Conservatorium in Amsterdam. Tevens studeerde hij Theorie der muziek. Aan diverse conservatoria was hij jarenlang verbonden als docent Algemene Theoretische Vakken en Muziekgeschiedenis. In Frankrijk gaf hij meerdere malen interpretatiecursussen Nederlandse en Noordduitse orgelmuziek. Hij geeft orgelconcerten in binnen- en buitenland en maakte diverse radio-, plaaten CD-opnamen. Hij geeft lezingen en werkt regelmatig als publicist, arrangeur, muziekuitgever en als muziekregisseur/producer van CD-opnamen. Daarnaast doet hij onderzoek in bibliotheekarchieven. Veel onbekende orgelmuziek die hij daar heeft gevonden heeft hij inmiddels uitgegeven, of zal in de komende tijd door hem gepubliceerd worden. Meer informatie: www.interlude.nl
Willem Poot
14
Curricula vitae Okke Dijkhuizen (1954) studeerde orgel en koordirectie aan de conservatoria te Utrecht en Hilversum. Jarenlang produceerde hij voor radio 4 een keur aan uiteenlopende programma’s, waaronder de wekelijkse orgeluitzending. In 1992 ontving hij voor de cd-uitgave ”Orgelhistorie in Groningen” een Edison Klassiek. In het voorjaar van 2005 verscheen de door hem samengestelde 20 cd-box onder de titel ”Orgels in Nederland - Dutch organs”. Met het verschijnen van dit standaardwerk werd voor het eerst een historisch overzicht gegeven van de Nederlandse orgelcultuur tot en met 1900. Okke Dijkhuizen regiseerde vele radio- en CD-opnamen. In 1979 nam hij naar aanleiding van het 200-jarig bestaan van het Gideon Thomas Bätz-orgel het initiatief tot de serie Kerkconcerten Heukelum. Okke Dijkhuizen is eindredacteur van Kerk en Muziek, het orgaan van de Vereniging Organisten der Gereformeerde Gemeenten (VOGG). In 2004 werd hij koninklijk onderscheiden. Meer informatie: www.documuziekproductie.nl
Okke Dijkhuizen
15
Informatie Telefoonnummers Peter van Haaften Tom van Oost Marius Polinder
06 25 36 27 04 06 33 03 73 33 06 12 55 79 83
VOGG Kijk voor meer informatie over de VOGG op www.kerkenmuziek.nl. Fotoverantwoording Pag. 3: Okke Dijkhuizen Pag. 7: Willem Poot Pag. 11, 12 & 13: Cees van der Poel Pag. 15: Gérard van Betlehem
16
