Pacht- en Verkoopprijzen in Vlaanderen (16de - 18de eeuw)

STUDIA HISTORICA GANDENSIA UIT DE SEMINARIES VOOR OESClUEDENIS VAN DE RIJKSUNIVERSlTEIT TE GENI'

228 F.DE WEVER

Pacht- en Verkoopprijzen in Vlaanderen (16de - 18de eeuw)

Overdruk uit : Bijdragen tot de Geschiedenis, jaargang 59, bIz. 249-273.

GENT 1978

STUDIA HISTORICA GANDENSIA is een reeks overdru]d{en gepubIiceerd door de Afdeling Gesahiedenis van de Facu:1teit der Letteren en Wijsbegeerte van de Rijksuniversiteit te Gent. Blandijnberg 2, Gent (Belgie)

• STUDIA HISTORICA GANDENSIA est one serie de tirages a part publiee par la Section d'Histoire de la Faculte de Philosophie et Lettres de i'Universite de Gand. 2, Blandijnberg, Gand (Belgique)

• STUDIA HISTORICA GANDENSIA is a series of offprints published by the Department of History of the Arts Faculty of the University of Ghent. 2, Blandijnoorg, Ghent (Belgium)

• STUDIA HISTORICA GANDBNSIA ist eine Reihe von Sonderdrucken. veroffentlicht von der Historischen Abteilung der Philosophischen Fakultat der Staatsuniversitat Gent. Blandijnberg 2. Gent (Belgien) D. 1978/0538/11

~ IIII,iimniilliilDiiiill'lijll'~uiij,", 000000710014

Vanuit bodemkundig standpunt bekeken, ligt Zele op een zandrugje, dat de gemeente van west naar oost doorsnijdt, en ten no orden, zuidwesten en zuidoosten eertijds omringd werd door meers en bosachtig moeras, namelijk aan de Durme (noord), de Schelde (zuidoost) en een voormalige Scheldebocht op de grens met Overmere (zuidwest). Dit Vlaamse landbouwdorp, gelegen in de zandstreek, bestond eertijds uit een effen vlakte van velden, poldermeersen, heidegronden en braakliggende stroken waar de herders hun schapen lieten grazen (1). Omwille van de gesteldheid van de bodem was het akkerland er overwegend, terwijl de oppervlakte in beslag genomen door grasland betrekkelijk gering was. De weilanden waren voornamelijk gelegen langs de Durme en de Schelde. Vooral de Scheldemeersen leverden veel hooi van goede kwaliteit, wat o.m. blijkt uit de hoge verkoopwaarde die we voor deze gronden noteerden. Door de lage ligging ervan had de Zeelse bevolking echter geregeld te kampen met dijkbreuken en overstromingen en bleef het grootste gedeelte der polders soms gedurende lange tijd van het jaar overstroomd.

1.

AARD VAN DE BRONNEN

De grondprijzen zijn terug te vinden in verschillende soorten van dokumenten. De door ons verzamelde verkoopprijzen werden echter uitsluitend ontleend aan de « Registers van Erfenissen en Onterfenissen )} e). In deze omvangrijke registers werden de officiele akten geregistreerd van aIle transakties van onroerende goederen. Aangezien het een officiele optekening betreft, zljn aIle akten er in extenso in opgenomen, zodat ons aIle details worden verschaft. Het is dus voora! voor het excerperell van verkoopprijzen van grond dat deze registers van uitzonderlijk groot belang zijn. Welnu, afgezien van een kleine lacune in de tweede helft del' zestiende eeuw, bestrijken de bewaard gebleven registers voor Zele de periode 1550-1795. Aan de twee noodzakelijke voorwaarden voor een kwantitatief onderzoek, nl. volledigheid en continwteit van het bronnenmateriaal, wordt derhalve volkomen voldaan. Dank zij de onverkorte optekening van de verkoopakten konden we nagaan of de verkochte gronden al dan niet met een hypoteek waren belast. Het veelvuldig voor(1) Voor de bodembedekking van Zele in 1572 raadplege men L. PEE, Agrarische en sociaaleconomische toestand en bevolkingsevolutie in het Land van Dendermonde tijdens de tweede helft der XVIe eeuw, in Kultureel laarboek voor de Provincie Oost-Vlaanderen, 1971, p.287. De totale oppervlakte van de in gebruik genomen landbouwgrond bedroeg in voornoemd jaar 2769 ha. Minder dan een halve eeuw later werden de laatste heidegronden onder de ploeg gebracht en was praktisch heel het grondgebied omgewerkt tot bouw- en weiland, met hier en daar enkele percelen kaphout eu sparrenbos. Blijkens een legger der grondbelasting voor het jaar 18J 1 stond de drie vierde van het zaailand geklasseerd als goede grond ; de rest wc·rd gcschat len dele middelmatig, ten d,eJe minderwaardig. F. MICHEM. Zefe en zi;n geschiedellis. AnlwcrpenBrusscl-Amsterdam, 1957, p. 266. (2) Rijksarchief Gent, Gemeentearchief Zele. Registers van Erfenissen en Onterfenissen, Drs 463-488 (1550-1557. 1562-1795). .

250

komen van berente gronden vindt een verklaring in het feit, dat men door het bezit van waardevolle onroerende goederen krediet kon bekomen door er een rente op te verkopen, m.a.w. door een Iening op lange termijn tegen een lage intrest aan te gaan. Kwamen bij de verkoping van met een hypoteek bezwaarde gronden deze schulden ten laste van de nieuwe eigenaar, dan werden de aldus sterk naar beneden gedrukte verkoopprijzen niet geexcerpeerd. In veruit de meeste gevallen echter mocht de koper het bed rag van de schuld waarmee het verkochte goed was belast, in mindering brengen van de koopsom; de verkoper was bovendien verantwoordelijk voor de eventuele aanzuivering van achterstallige intresten. Dergelijke verkopingen werden weI in het onderzoek betrokken, met dien verstande dat de volledige onverminderde koopsom werd genoteerd. Het feit dat in deze bijdrage enkel belang werd gehecht aan de verkoopprijs van akkerland en, in geringe mate, aan die van grasland, vergt wei enige toelichting. Het ware immers niet verantwoord verkoopprijzen op te tekenen van gronden waarop gebouwen waren opgericht, omdat te veel onbekende faktoren . zoaIs de grootte van de woningen en de staat waarin ze zich bevonden, de verkoopwaarde beInvloedden. Verkoopprijzen van bos- en heidegrond werden evenmin in aanmerking genomen, omdat dergelijke gronden sIechts sporadisch het voorwerp waren van een transaktie. De bekomen reeksen zouden te veel leemten vertonen en bijgevoIg niet te gebruiken zijn. In tot3al werden niet minder dan 7.554 bruikbare verkoopprijzen uit een gelijk aantal verkoopakten geexcerpeerd. In 7.136 gevallen, zegge 94.5 %, betreft het een verkoping van een of meer percelen akkerland. De overige 418 prijzen (5.5 %) hebben betrekking op grasland. Het merendeel der verkochte gronden had een oppervlakte van minder dan 1 ha (3). Hierbij aansluitend dienen we evenwel op te merken dat de gegevens ongelijkrnatig over de tijd zijn verdeeld. Zo kan het gebeuren dat we voor bepaalde jaren zelfs over meer dan honderd prijsnoteringen beschikken, terwijl voor andere jaren soms slechts een tiental gegevens voorhanden zijn. De ongelijke verdeling der prijzen over een twee en een halve eeuw durende periode is bijna uitsluitend toe te schrijven aan het schommelend aantal verkopingen, dat in sterke mate werd bepaald door de steeds wisselende ekonomische omstandigheden. Uit kolom B (zie bijlage) blijkt echter dat het aantal gegevens dat van jaar tot jaar (3) De verklaring hiervan moet ten dele gezocht worden in de agrarische slrukluur van hel Land van Dendermonde, gekenmerkt door een uitgesproken overwicht van dwergbcd rijven (minder dan 5 ha) en kleine bedrijven (5-10 ha). zowel in aantal als in oppervlakte. Door de aanwezigheid van lichte en minder vruchtbare grond, vooral zandgrond, vraagt de bodem een heel intensieve arbeid ; vandaar het overwicht van intensieve landbouwbcdrijven met een geringe oppervlakte. De verkaveling van landbouwgrond, ten gevolge van erfenis en verkoop, is ook een bepalende faktor geweest. Voor een overzicht van het procentueie aandeel der verschillende bedrijfsgrootten in het totaal aantal bedrijven en in de totale bedrijfsoppervlakte te Zele in 1572 raadplege men L. PEE, O.C., p. 297, 300, 302.

251

aan de basis ligt van de gemiddelde verkoopprijs per ha van akkerland (kolom C) doorgaans aanzienlijk is. Deze vaststelling biedt een stevige waarborg voor de representatieve waarde der indexcijfers (kolom D). Voor grasland daarentegen is het aantal prijsnoteringen dat aan het jaarlijks gemiddelde per ha (kolom G) ten grondslag ligt, heel gering; voor verscheidene jaren werd zelfs geen enkele transaktie in de registers teruggevonden (kolom F). Het is dan ook niet verwonderlijk dat de voor grasland bekomen prijzenreeks niet aIleen verscheidene lacunes, maar ook abnormale schommelingen vertoont. Aangezien de statistische wet van het groot aantal gegevens hier niet speelt, worden de ongewoon hoge of lage prijzen, te wijten aan onvermijdelijke kwaliteitsverschillen, niet in het geheel weggewerkt. Deze prijzenreeks werd dan ook niet in indexcijfers uitgedrukt. Daar we binnen het kader van dit onderzoek onze aandacht vooral wijden aan de algemene evolutie der verkoopprijzen van akkerland over een lange periode, is het niet onmiddellijk belangrijk de - overigens geringe - jaarlijkse schommelingen te kennen, maar weI de grote bewegingen te onderscheiden. We vonden het daarom raadzaam tienjaarIijkse voortschrijdende gemiddelden te berekenen van de index der verkoopprijzen (kolom E) en die, samen met deze index, grafisch voor te stellen (zie grafiek 1). Doordat de uitkomsten telkens op tien jaar berusten, worden de jaarlijkse toevalligheden als het ware dunner uitgespreid en veroorzaken ze minder afwijkingen. Het gehele verloop wordt hierdoor duidelijker en vergelijking met andere kurven gemakkelijker. De reeds hoger besproken « Registers van Erfenissen en Onterfenissen» bevatten althans voor Zele - niet aIleen overvloedig statistisch materiaal voor een studie der verkoopprijzen; ook voor een onderzoek naar de beweging der pachtprijzen zijn ze van groot belang. Inderdaad, in niet minder dan 1.998 verkoopakten van akkerland - 28 '% van het totaal aantal akten - werd niet aIleen de verkoopwaarde, maar ook de op het tijdstip van de transaktie geldende pachtprijs van het verkochte goed vermeld. Het betrof uiteraard telkens een stuk grond dat op het ogenblik van de verkoop werd gepacht. De eertijds tussen verkoper en huurder overeengekomen huurtermijn (doorgaans zes jaar) en de bedongen pachtsom dienden door de nieuwe eigenaar te worden gerespekteerd. Bijgevolg kon de koper het gekochte goed niet vlugger terugnemen of de huur ervan, op grond van een eenzijdige beslissing, vroegtijdig verhogen. Het is in dergelijke gevallen dus normaal dat de geldende pachtprijs in de verkoopsvoorwaarden werd vermeld, te meer daar eIke kandidaat-koper op die wijze werd ingelicht over de opbrengst die hij van het te koop gestelde goed kon verwachten. Dank zij de talrijke gegevens konden we, afgezien van enkele kleine leemten, voor heel de beschouwde periode jaarlijkse pachtprijsgemiddelden per ha van akkerland berekenen (kolom I). Het aantal prijsnoteringen dat jaarlijks aan de basis ligt van deze gemiddelden, ligt weliswaar lager dan dat der verkopingen (kolom H) ; toch kan 252

r--.--------------------------------------------------------------------------------------~

oj. aan het representatief karakter der indexcijfers (kolom J) - berekend op basis van de bekomen gemiddelden - niet worden getwijfeld. Ook voor de pachtprijzen vanden we het wenselijk tienjaarlijkse voortschrijdende gemiddelden te berekenen van de indexcijfers (kolom K) en die, samen met de indexcijfers, wt te tekenen (zie grafiek 2). Het excerperen van pachtprijzen uit verkoopakten is echter niet de gangbare werkwijze om de pachtprijsbeweging in een of ander gebied te rekonstrueren. De tot dusver voor Vlaanderen gepubliceerde pachtprijsreeksen werden aIle ontleend aan de archieven van geestelijke en liefdadige instellingen (4). Daarnaast waren er uiteraard nog andere grondeigenaars die hun bezittingen verpachtten, maar het waarom van deze gang van zaken ligt voor de hand. Het adellijk grondbezit, weliswaar niet onbelangrijk, was immers doorgaans heel wat meer versnipperd dan het kerkelijke ; hetzelfde kan worden gezegd van de gronden in handen van de burgerij. Daarbij komt nog dat de archieven van adel en burgerij, gesteld dat ze bewaard en toegankelijk zijn, meestal slordig en onvolledig werden aangeIegd. Voor zover er rekeningen voorhanden zijn, handelen ze veelal slechts over enkele jaren. De instellingsrekeningen daarentegen kunnen niet aIleen gemakkelijk worden geraadpleegd, maar zijn bovendien voor een of meer eeuwen vrijwel zander hiaten bewaard gebleven. Daarom hebben we een onderzoek ingesteld naar het statistisch bronnenmateriaal in de archieven van de kerkfabriek en de armendis te Zele. De kerkrekeningen, waarin de dienstdoende kerkmeesters verantwoording gaven van het beheer over het kerke(4) Voor het Vlaamse land werd het belangrijkste cijfennateriaal uitgegeven door A. WYFFELS, Pachtprijzen van gronden en huizen in het Brugse (J6e eeulV), in C. Verlinden e.a., Dokumenten voor de Geschiedenis van Prijzen en Lomm. in Vlaanderen en Brabant, dl. I (XVe-XVlIIe eeulV). Rijksuniversiteit te Gent. Werken uitgegeven door de Faculteit van de Letteren en Wijsbegeerte, Brugge, 1959, p. 143-164; P. DEPREZ, Pachtprijzen in het Land van Nevele (l7e ell 18e eeulV), in C. Verlinden e.a., o.c., dl. I, p. 181-204; D. DALLE, Pachtprijzen in Veume-Ambacht en in het Brugse Vrije (J7e en 18e eeulV), in C. Verlinden e.a., O.c., dl. I, p. 205-238; F. DE WEVER, Pachtprijzen ill de streek rOlld Gent (l8e eeulV), in C. Verlinden e.a., o.c., dl. III (XVleXIXe eeulV), Brugge, 1972, p. 222-286; IDEM, Pachtpri;zen in de streek rand AntlVerpen (I8e eeulV), in C. Verlinden e.a., o.c., dl. III, p. 359-424 ; IDEM, Pachtpri;zen in de AntlVerpse Polders (J8e eeulV), in C. Verlinden e.a., o.c., dl. III, p. 425-450; IDEM, Pachtprijzen in Vlaanderen en Brabant in de achttiende eeuw. Bijdrage tot de konjunktuurstudie, in Ti;dschrift voor Geschiedenis, 85, 1972, p. 180-204; R. VAN UVTVBN, De evolulie van de hoeve- en akkerpacht in het Antwerpse tijdens de tweede helft def achttiende eeuw, in Bet Land van Beveren, XV, 1972, p. 53-67; G. STAPPAERTS, Pachtprijzen in Brabant in de achttiellde eeulV. Bijdrage tol de kOIljUllktuurstudie, Vrije Universiteit te Brussel, 1971 (onuitgegeven Iicentiaatsverhandeling). De uiteenlopende en doorgaans te weinig verfijnde verwerkingsmethoden der reeds gepubliceerde pachtprijsreeksen waren voor ons aanleiding tot het voorsteUen van een nieuwe werkwijze, die een uniforme statistische bewerking van pachlprijzen via een elektronische ordinator toelaat. Bij het bewerken der kwantitatieve inforrnatie wordt de hisloricus immers gekonfronteerd met talrijke problemen, zoals de omvang, de verscheidenheid en de onoverzichtcIijkheid van het cijfermateriaal, de tijdrovende arbeid en hel foutcnrisico bij het rekenkundig werk. Deze moeilijkheden rechtvaardigen dan ook de inschakeling van een computer. Door tijdsbesparing bij het klasseren en berekenen kan de nodige aandacht worden besteed aan de kritische interpretatie van de - met wetenschappelijke precisie bekomen - resultaten. F. DE WEVER en P. VANDEWALLE, Bet gebruik vall de computer bi; de stu die der pachtprijzen. Eell methodologische bijdrage, in Album Charles Verlinden, Gent, 1975, p. 163-191.

253

lijk bezit, zijn van 1615 tot 1797 onafgebroken beschikbaar. Hierin vonden we de pachtprijzen terug van 15 partijen akkerland, met een totale oppervlakte van ruim 8 ha (5). Het onroerend bezit van deze kerk was dus gering. Het is bovendien jammer dat op het einde der zeventiende eeuw deze eigendommen - met het oog op de voorgenomen bouw van een nieuwe kerk - bijna integraal van de hand werden gedaan. Op het platteland werd de armenzorg waargenomen door de armendis of de zogenaamde Tafels van de Heilige Geest. Deze instellingen bezaten, evenals de kerkfabriek, onroerende goederen, die doorgaans werden verpacht, en waarvan het beheer was toevertrouwd aan twee of drie annmeesters. De jaarrekeningen van de armendis van Zele, bewaard gebleven voor de perioden 1615-1631 en 1652-1797, vermelden de huurprijzen van 34 partijen akkerIand, die samen cen oppervlakte van ruim 20 ha vertegenwoordigden (6). In de loop der beschouwde twee eeuwen is dit grondbezit echter, als gevolg van schenking en verkoop, niet ongewijzigd gebleven. De rekeningen van kerk en armendis vermelden bij ieder perceel niet alleen de verschuldigde pachtsom, maar ook de oppervlakte, aard en ligging van het stuk grand, de naam van de pachter en de terrnijn waarvoor de pacht was afgesloten. Dank zij deze gegevens konden we de evolutie van de pachtprijs van eenzelfde grand gedurende een lange peri ode volgen. Ais gevolg van ongunstige politieke of ekonomische omstandigheden, zoais oorlog of misoogst, werden door deze instellingen soms pachtverminderingen tocgestaan. Werd de oogst op het veld vernietigd, dan waren vooral de kleine pachters immers tot aan de nieuwe oogst dikwijls van alle bestaansmiddelen beroofd. Het bedrag van deze redukties vinden we in de rekeningen terug, wat zeker van belang is om zich een beeld te vormen van de toestand die op een bepaald ogenblik in het door ons bestudeerd gebied heerste. Daar we echter, zoals hoger reeds werd aangestipt, voornamelijk belang stellen in de lange prijsbewegingen, werd aIleen rekening gehouden met de oorspronkelijke pachtprijzen, zoals ze in het pachtkontrakt waren bepaald. Ook wanneer de pachter een of meer jaren in gebreke bleef, wat vooral tijdens krisisjaren voorkwam, zijn we het normaal verschuldigd bedrag blijven noteren. AIleen op deze wijze trouwens bleef een optimale vergelijking van deze pachtprijzen met de in de verkoopakten gestipuleerde pachtwaarden mogelijk (7). (5) Rijksarehief Gent, Kerkarehief van Zele, reg. 240-247, jaarrekeningen 1615-1797. (6) Rijksarehief Gent, Arehief van de H. Geesttafel van Zele, reg. 229-238, jaarrekeningen 16151631, 1652-1797. (7) Ben kurve der reeel betaalde prijzen zou evenwel veelbetekenende aanwijzingen geven over de sehomrnelingen der landbouwinkomsten en als het ware een film rekonstrueren van de aehtereenvo1gende moeilijkheden, van de krisis- en herstelperioden in de landbouwuitbating. P. Deprez stelt voor de zeventiende eeuw bove.ndien vast dat in de streek ten westen en zuidwesten van Gent een gedeeIteIijke kwijtschelding van de normaal versehuldigde pacht50m dikwijIs samenviel met een daling van het geboorten- en huwelijkscijfer. Dergelijke pachtpdjsverminderingen geven dus een beeld van de weerslag der ekonomische situatie op de dcmografische ontwikkeling. P. DEPREZ, Ret bevolkingscijfer in de Reerlijkheid Nevele gedurende de 16e, 17e en 18e eeuwen, in Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, Nieuwe Reeks, IX, Gent, 1955, p.72-73.

Z54

In de pachtprijzen zijn niet begrepen de lasten, zoals cijnzen, tienden en belastingen, die voor het graotste gedeelte door de pachter dienden te worden betaald. De pachtprijsindex die op basis van de gegevens in de kerk- en armenrekeningen werd berekend, is een schakelindex (8). In de bijlage vindt men naast deze index (kolom M) het aantal gronden waarvan de pachtwaarde in het overeenkomstig jaar in aanmerking kwam (kolom L). Er werd reeds op gewezen dat in een graot aantal verkoopakten ruet alleen melding weed gemaakt van de verkoopwaarde, maar ook van de op het ogenblik van de verkoop geldende huurprijs van het verkochte goed. Vit de relatie verkoopprijs-pachtprijs konden we derhalve voor elk van deze gronden de intrest berekenen die het gei'nvesteerde kapitaal (= waarde van de grand) jaarlijks opbracht. Dank zij de vrij talrijke gegevens waarover we jaarlijks beschikken (kolom N), konden we op deze wijze een exact beeld geven van de evolutie der gemiddelde rentevoet van in onbebouwde immobilien belegde kapitalen doorheen de periode 1550-1795 (kolom 0). Op basis van de jaarlijkse gemiddelden werden bovendien tienjaarlijkse voortschrijdende gemiddelden berekend (kolom P), waardoor de leesbaarheid van de kurve aanzienlijk wordt verbeterd (zie grafiek 4). Zover ons bekend is, werd voor Vlaanderen nog geen vermeldenswaardig statistisch materiaal betreffende deze materie gepubliceerd. We hopen dan ook, al was het maar in geringe mate, met deze informatie een bijdrage te leveren tot een betere kennis van het rendement der verschillende beleggingsvormen tijdens het Ancien Regime.

2.

DE RESULTATEN EN HUN BETEKENIS

Laten we nu onze aandacht wijden aan de bespreking der bekomen resultaten. Gezien de tegenwoordige stand van het onderzoek aangaande de Vlaamse landbouwekonomie, en meer bepaald die van het Land van Dendermonde, dient er bij voorbaat op gewezen, dat we niet konden doordringen tot aIle faktoren die een invloed hebben gehad op de evolutie der pacht- en verkoopprijzen. Daartoe ontbreken o.m. detailstudies over de kwantitatieve en kwalitatieve veranderingen in de Vlaamse (8) De bij de berekening ervan gevolgde methode werd eertijds uitgewerkt door E. SCHOLLIERS, Un in dice du loyer: les loyers anversois de 1500 Ii 1873. in Studi in onore di Amintore Fanfani. dl. V, Milaan, 1962, p. 599-601 en IDEM, Prijzen en lonen te Antwerpen en in het Antwerpse (16e-1ge eeuw), in C. Verlillden e.a., o.c., dl.lI (XIVe-XIXe eeuw), B. Brabant, Brugge, 1965, p.646-649. Als vertrekpunt kozen we het jaar 1610. Alle pachtwaarden die voor dat jaar voorhanden waren, kregen het indexcijfer 100 toegewezen. Daar de schakelindex wordt bepaald door de jaarlijkse procentuele stijging of daling, heeft de keuze van het basisjaar nochtans weinig belang. Het trapsgewijze verloop van de kurve (zie grafiek 3) is toe te schrijven aan het feit dat de pachttermijnen der verhuurde gronden van kerk en armendis telkenmale op hetzelfde tijdstip verstreken, waarna ze ge/ijktijdig aan de meest biedenden opnieuw werden verpacht.

255

landbouwproduktie en over de evolutie van het grondbezit en de bedrijfsexploitatie. Dit geldt ook voor de tot op heden onvoldoende gekende rol die de spekulatlef ingestelde rijke stadsburgerij heeft gespeeld bij de transakties van onroerende goederen op het platteland (9). De wisselwerking tussen de pacht- en verkoopprijzen enerzijds en de omvang van de landbouwproduktie anderzijds is evenmin een volkomen opgelost probleem. Waar ze kan worden vermoed, is ze bovendien, bij gebrek aan nauwkeurige inlichtingen, moeilijk te bewijzen. In de hierna volgende beschouwingen zullen we ons derhalve beperken tot een bondige beschrijving van enkele faktoren die ongetwijfeld hebben ingewerkt op de beweging der verzame1de pacht- en verkoopprijzen van akkerland (10). De stijging der pacht- en grondprijzen tussen de jaren 1550 en 1580 ligt volledig in de lijn van de voor de landbouw gunstige periode, die zich in heel Vlaanderen vooral in het tweede derde van de zestiende eeuw situeert (11). Door de veralgemening van een aantallandbouwtechnische vernieuwingen steeg de grondproduktiviteit op bruuske wijze (12). Be1angrijk voor Zele was bovendien de enorme graei van de - vooral op het platte1and geconcentreerde - Vlaamse linnenindustrie, wat een gevoelige uitbreiding van de vIasteeIt in de hand werkte. Eeuwenlang is de voornaamste teelt in dit Iandbouwdorp immers het vIas geweest (13). Evenals in het Waasland was van in de late midde1eeuwen het vlasbedrijf te Zele meer beperkt tot de teeIt en de bereiding van het gewas, zonder dat het linnenweven er evenwel volledig verdween (H). Gelijktijdig met deze gunstige ontwikkeling der landbouwekonomie is in het Land van Dendermonde tot v66r de tachtiger jaren een stijging van het bevolkingscijfer waar te nemen (15). (9) Een belangrijke bijdrage voor Brabant in dit verband is de studie van L. VAN BUYTEN, Grondbezit en grondwaarde in Brabant en MecheIen, volgens de onteigeningen voor de aan1eg der verkeerswegen in de achttiende eeuw, in Bijdragen voor de Geschiedenis der Nederlanden, XVIII, 1963, p. 91-124. (10) De bespreking van de beweging der pachtprijzen is gebaseerd op de cijfergegevens die in de verkoopakten werden teruggevonden (grafiek 2). (11) De prijsstijging in de zestiende eeuw is natuurlijk grotendeels te wijten aan de ontwaarding van de munt. Het veelbesproken probleem van het verband tussen prijsbewegingen en monetaire verschijnselen laten we hier echter zoveel mogelijk buiten beschouwing. Enkele gegevens betreffende het probleem in de Nederlanden vindt men o.m. in R. VAN UYTVEN, Sociaal-economische evoluties in de Nederlanden v66r de Revoluties (veertiende-zestiende eeuw), in Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden, 87, 1972, p. 60-93. (12) H. VAN DER WEE, Conjunctuur en economische groei in de Zuidelijke Nederlanden tiidens de 14e, 15e en 16e eeuw, in Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunslen van Belgie, Klasse der Letteren, XXVII, nr. 8, Brussel, 1965, p. 12-13. (13) Bij vele Zeelse Iandbouwers besloeg de teeIt van het vIas het zesde tot vijfde deel van het winnende land. F. MICHEM, O.C., p. 188. (14) Pas op het einde van het Ancien Regime ontstond er een Iandelijke arbeidersstand van spinsters en weyers, die bijna uitsluitend van de vlasnijverheid leefden ; in 1774 tel de Zele 160 weyers. F. MICHEM, O.C., p. 189. (15) Zele zag zijn bevolking tussen 1552 en 1572 aangroeien met ca. 34 %. L. PEE, De BevoIkingsevolutie in het Land van Dendermonde van 1469 tot 1620, in Gedenkschriften van de Oudheidkundige Kring van het Land van Dendermonde, vierde reeks, 1, 1975, p. 146-147.

256

Van dan af echter, bij de aanvang van de grote ekonomische krisis, die werd veroorzaakt door het bestendig oorlogsgeweld tijdens de herovering der Zuidelijke Nederlanden door de Spaanse troepen, daalde het bevolkingsaantal plotseling en vaak op katastrofale wijze ('6). Het Land van Dendermonde werd het slachtoffer der militaire gebeurtenissen, die reeds vanaf 1572 elkaar opvolgden, maar hun hoogtepunt bereikten met de inname van Dendermonde door Farnese in 1584. Een groot deel van de bevolking viel als slachtoffer van de oorlog, hongersnood en besmettelijke ziekten, of week uit naar veiliger oorden. Door het oorlogsgeweld waren de meeste akkers verwoest en bleven ze van dan af braak liggen. Het eertijds zo welvarende Zele was, evenals zoveel Vlaamse dorpen in deze beroerde tijden, bijna in een woestijn herschapen. Naarmate de ontvolking van het platteland toenam en de oogstopbrengsten verminderden, werd het aanbod van grond groter dan de vraag. Door deze ernstige storingen in de verhouding vraag-aanbod begonnen de verkooppdjzen vanaf 1580 pijlsnel te dalen. In zeven jaar tijds (1580-1586) waren ze tot op een negende teruggevallen. In 1586 en 1587 werden te Zele respektievelijk 149 en 187 verkopingen van akkerland en grasland geregistreerd ; vergeleken met het aantal transakties tijdens de periode 1550-1579, dat jaarlijks gemiddeld 39 bedroeg, zijn dit rekordjaren. In die tijd, waarin de prijzen der levensmiddelen op brutale wijze de hoogte inschoten en de overgebleven, tot in het merg uitgezogen bevolking de achterstallige intresten van geleende kapitalen steeds maar zag aangroeien, zagen velen zich uit geldnood verplicht hun onroerende bezittingen geheel of gedeeltelijk te verkopen. Voor het merendeel van deze transakties konden, bij gebrek aan liefhebbers, geen openbare verkopingen georganiseerd worden, waarop de goederen aan de meest biedende werden toegekend, zodat uit deze transakties slechts zelden het maximum werd gehaald. De meesten verkochten uit de hand aan de eerste de beste die de grond wilde hebben, en dit voor soms bespottelijk lage prijzen. Typerend voor de toen heersende situatie is weI het feit dat verscheidene akkers werden verkocht in ruil voor levend vee. Van deze totale ontwrichting van het ekonomisch leven hebben vooral de stedelingen gebruik gemaakt om hun onroerend bezit uit te brei den. Reeds v66r de krisisperiode was de grond voor steeds meer handelaars en industrielen het voorwerp geworden van kommerciele belangstelling. Veiligheid, verruimde kredietmogelijkheden en spekulatie waren de zakelijke motieven die de stedelingen ertoe aanzetten een deel van hun geldelijk vermogen in immobilien te beleggen (17). De aanzienlijke prijsdaling der landbouwgronden in de jaren tachtig bood aan de kapitaalkrachtige kommer(16) Weliswaar is oos het bevolkingscijfer van Zele op het hoogtepunt van de krisis niet bekend, maar we mogen gerust aannemen dat dit niet veellager zal geweest zijo dan in 1590, toen het inwonertal was teruggevallen op 1685 eenheden, zegge ca. 63 % van het aantal inwoners in 1572 (2660). L. PEE, De Bevolkingsevolutie ... , p. 150-151. (17) H. SOLY, Grondspeculatie en kapitalisme te Antwerpen in de 16e eeuw, in Economisch en Sociaal Tijdschrift, 27, 1973, p. 295-298.

257

ciele en industriele burgerij de mogelijkheid om voor een luttel bedrag uitgestrekte landerijen te verwerven. Vooral tijdens de jaren 1586-87, op het ogenblik dat de grondprijzen een volstrekt dieptepunt hadden bereikt. kochten verscheidene Dendermondse. Antwerpse en Gentse kooplieden en industriele ondernemers tientallen hektaren bouw- en grasland te Zele. Een deel van deze stedelingen kocht evenwel gronden met louter spekulatieve oogmerken. Bijna gelijktijdig met de verkoopprijzen brokkelden de pachtprijzen af en bereikten in 1589 een peil dat slechts een vierde bedroeg van dat in 1580. Deze inzinking was echter mindel' katastrofaal dan die del' grondprijzen. zodat de rentevoet, die tijdens de drie decennia die aan de krisis voorafgingen, schommelde rond 3.5 '%, meer dan verdubbelde. Men verlieze evenwel niet uit het oog. dat alleen rekening werd gehouden met de oorspronkelijke pachtwaarden. zoals ze in het pachtkontrakt waren vastgclegd. Deze werkwijze heeft tot gevolg dat in deze krisisperiode, wanneel' gedeeltelijke of totale kwijtschelding van de pachtsom veelvuldig voorkwam, de pachtprijs in werkelijkheid gevoeliger daalde en de rentevoet bijgevolg minder spektakulair steeg dan door de grafieken wordt gesuggereerd. Het waren bovendien de pachters van landbouwbedrijfjes die in deze tijden van oorlog het eerst en het gemakkelijkst konden uitwijken naar rustiger oorden, zodat vooral gepachte gronden onbebouwd achterbleven, zander dat de eigenaars ervan vooralsnog enige huuropbrengst konden verwachten. Zodra de krisis haar dieptepunt voorbij was, begonnen de grondprijzen, enkele jaren later gevolgd door de pachten, andermaal te stijgen. Rond 1615 hadden de verkoopprijzen zich hersteld op het peil van v66r de krisis; tijdens de daaropvolgende 25 jaar klommen ze dermate. dat ze in een tijdsbestek van een kwarteeuw bijna verdrievoudigden. Toen rond 1640 de stijging der pachtprijzen - die reeds in 1605 de inzinking van de tachtiger jaren hadden overbrugd - haar hoogtepunt had bereikt. waren ze, vel'geleken met het begin der zeventiende eeuw, verdriedubbeld. De rentevoet daalde tot omstreeks 1630, waarna hij in het daaropvolgend decennium, evenals v66r de krisis, schommelde rond 3.5%. Deze gestadige stijging der pacht- en verkoopprijzen moet begrepen worden in het licht van de steeds verbeterende ekonomische toestand op het platteland. Ze verliep parallel met de aangroei van de bevolking, met de daaruit voortvloeiende hall sse van de prijzen del' landbouwgewassen en toenemende vraag naar grond voor het vestigen van nieuwe landbouwbedrijven (18), en met de stijging del' agrarische opbl'engsten (19). In deze gunstige tijdsomstandigheden loopt de bevolkingskurve van (18) Rond 1570 telde Zele een vijfhonderdtal hoeven ; een eeuw later waren er ruim honderd meer. F. MICHEM, a.c., p. 182. (19) Een andere belangrijke faktor die de snelle prijsstijging der landhuren en gronden beinvloed heeft, is de wanverhouding tussen de hoeveelheid beschikbare gronden en de geldhoeveelheid in omloop,

258

Zele in een regelmatig opklimmende lijn. Tussen 1605 en 1640 kon Zele, dat nu heel wat minder te lijden had onder het oorlogsgeweld, een aanwinst boeken van ca. duizend inwoners, hetzij 50 % van het inwonertal bij de aanvang der zeventiende eeuw eO). Deze gunstige demografische ontwikkeling werd in de hand gewerkt door de voortdurende uitbreiding van de lokale vlasteelt (21). Na 1640 kwam er evenwel een ongunstige kentering op het platteland. Het ongunstig karakter van de nu volgende eeuwbeweging, die zal aanhouden tot omstreeks het midden der achttiende eeuw, kan o.m. verklaard worden door de verstarring van het betalingsverkeer (22). Toch was de depressie, die weI eens wordt getypeerd als een stagnatie of een vertraging van de groei, veel minder scherp afgetekend dan de ({ age of contraction)} die de veertiende en een groot dee1 der vijftiende eeuw geweest waren op ekonomisch en demografisch gebied (23). De stagnatie der pacht- en verkoopprijzen tussen 1640 en 1660 en de daaropvolgende gevoelige inzinking, die voor de grondprijzen aanhield tot omstreeks 1690 en voor de pachten tot bijna het einde der eeuw, vielen in grote trekken samen met de prijstrend van het graan in Vlaanderen en Brabant ( 4 ). Ofschoon de ekonomische geschiedenis van ons gewest, dat hoofdzakelijk op landbouw was afgestemd, nog grotendeels moet geschreven worden, lijdt het geen twijfel dat de tweede helft der zeventiende eeuw allesbehalve een tijd van bloei is geweest voor de Zeelse boeren en vlassers. De aanhoudende verwoestingen en plunderingen ten gevolge van de Franse veroveringsoorlogen - vooral Lodewijk XIV zorgde ervoor dat het hier noait te lang rustig bleef - hebben de ekonomische malaise nog ver(20) F. MrcHEM, o.c., p. 170-172. • (21) Voor een overzicht van de ontwikkeling der Vlaamse landbouw in de zeventiende eeuw, waarin de grondslag werd gelegd voor de grote bloei van onze landbouw in de volgende eeuw, raadplege men P. DEPREZ, De boeren in de 16de, 17de en 18de eeuw, in J.L. Broeckx e.a., Flandria Nostra, dl. I, Antwerpen-Brussel-Gent-Leuven, p.132-139. (22) De ekonomische geschiedenis poogt de verstarring van het betalingsverkeer uit te leggen door de evolutie van de edelmetaalvoorraad. V. Janssens daarentegen vestigt de aandacht op de wijzigingen in de verhouding tussen goud- en zilverprijzen, die in de tweede helft der zeventiende eeuw in het voordeel van het witte metaal evolueerde, met het gevolg dat dit metaal 80 % van de totale waarde der munthoeveelheid bestond uit zilveren muntstukken - het voorwerp werd van een spekulatieve oppotting. V. JANSSENS, Het geldwezen der Oostenrijkse Nederlanden. (Verhandelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen, L etteren en Schone Kunsten van Belgiii, Klasse der Letteren, XIX, nr.29, Brussel, 1957, p. 118125). (23) J. CRAEYBECKX, De agrarische wortels van de industriiHe omwenteling, in Belgisch Tijdscllri!t voor Filologie en Geschiedenis, XLI, 1963, p. 416-417. (24) C. Verlinden e.a., o.c., dl. I. Zie hierin de bijdragen van J. VERMAUT, Prijzen van tarw e en rogge te Nieuwpoort en gewicht van het brood (1588-1792), p.67-83 en grafieken 23-24; IDEM, Merkuriale van de abdij van Ename (markt Oudenaarde) (1587-1793), p.84-87 en grafieken 20-21 ; IDEM, Merkuriale van de Sint Pietersabdij te Gent (markt Gent) (1591-1794), p. 88-90 en grafiek 22; J. CRAEYBECKX, De prijzen van graan en van brood te Brussel (1501-1795), p.481503 en grafieken 25-26 ; IDEM, De prijzen van gran en en van brood te Anlwerpen (1608-1 817), p. 504-522 en grafieken 25-26 ; H. COPPEJANS-DESMEDT, Prijzen van granen te Tienen (16631779), p. 523-531 en grafiek 27. Zie oak A.E. VERHULST, Prijzen van granen, bater en kaas Ie Brugge vo/gens de «slag» van het Sint-Donatiaanskapittel (1348-1801), in C. Verlinden e.a., o.c., dl. II, p. 3-70 en grafieken 1-2.

259

F

scherpt. Dat er in zulke omstandigheden slechts sporadisch van een geregelde landbouw kon gesproken worden, behoeft nauwelijks betoog. Het feit dat de Zeelse bevolking, mede aIs gevolg van drie katastrofale pestperioden, tussen 1640 en 1700 sIechts met de helft toenam, moet vooral verklaard worden door deze ongunstige tijdsomstandigheden (25). Gelet op de huidige stand van het onderzoek op het gebied van prijzen en lonen, is het vooralsnog te vroeg om de betekenis van de beweging der pachtprijzen en die der graanprijzen nauwkeurig tegen elkaar af te wegen en aldus de evolutie van de winstmarge van de pachter te volgen. Rekening gehouden met de zware lasten, die ten gevolge van het aanhoudend oorlogsgeweld op de gronden drukten, en met de verwoestingen door de legerbenden aangericht, staat bet in ieder geval buiten kijf, dat de kostenelementen in de landbouw (pachtprijs + belastingen + schadeposten) niet in dezelfde mate zijn gedaald als de broodgranen. Hieruit voIgt dat de rendabiliteit van menig landbouwbedrijf in de loop van de tweede helft der zeventiende eeuw aanzienlijk is verminderd. De rentevoet bewoog zich tijdens het tweede derde van deze eeuw tussen 3 en 4 '%, waama hij tot omstreeks 1685 klom tot een niveau dat hoger lag dan 5%. De daling die daarop volgde zou - afgezien van enkele stagnerende fasen - onafgebroken aanhouden tot het laatste kwart van de volgende eeuw. Het ware echter verkeerd uit de stijging van de rentevoet te besluiten dat kapitaalkrachtige personen die hun olUoerende bezittingen verhuurden, in deze periode de inkomsten uit hun belegging zagen vermeerderen. Wegens het niet of slechts gedeeltelijk betalen van de verschuldigde pachtsom in oorlogstijd hebben de grondeigenaars verliezen geleden. Sommige gronden brachten bovendien zo weinig op, dat er geen pachters voor gevonden werden en de eigenaars zich verplicht zagen hun goederen te verkopen of in bruikleen aan de gemeente af te staan, ten einde er geen belasting te moeten voor betalen. Het vrij gunstig beeld dat door de kurve van de rentevoet wordt gesuggereerd, moet aldus sterk gerelativeerd worden. Niet aIleen te Zele, maar ook in het Brugse Vrije en in Veurne-Ambacht valt na 1640 een ongunstige ommekeer in de beweging der pachtprijzen waar te nemen (26). De daling der pacht- en verkoopprijzen na 1640 in het Gentse wijst eveneens op de kentering die alsdan intrad (27). We menen dan ook dat de in 1953 geformuleerde op(25) F. MrcHEM, o.c., p.170-172. (26) D. DALLE, Pachtprijzen in Veurne-Ambacht ... , p. 559-561, grafieken 31-34 en J. VERMAUT, Pachtprijzen van gronden in het Brugse (l7de eeuw), in C. Verlinden e.a., o.c., dl. I, p. 165-173, Voor een uitvoerige bespreking van de pachtprijsbeweging in Veurne-Ambacht in de tweede helft der zeventiende eeuw raadplege men D. DALLE, De bevolking van Veurne-Ambacht in de 17de en de 18de eeuw. (Verhandelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Weten.schappen, Letteren en Schone Kunsten van Be/gie, Klasse der Letteren, XXV, nr. 49, Brussel, 1963, p. 57 e.v.). (27) P . DEPREZ, De verkoopprijs van akkergrond in de he.erlijkheid Nevele. (Bijdragen tot de Prijzengeschiedenis, uitgegeven door het Interuniversitaire Centrum voor de Geschiedenis vall Prijzen en Lonen in Belgie, III, Leuven, 1958, grafiek p. 125) ; IDEM, De boeren .. " grafiek p . 145; IDEM, Pachtprijzen in het Land van Nevde ... , p.559, grafiek 30.

260

vatting van J.A. Van Houtte, die meent - op grond van enkele losse gegevens - dat het er op het Vlaamse platteland in de zeventiende eeuw, althans tot aan de Grote Coalitieoorlog (1689-1697), niet zo slecht aan toeging, aan een herziening toe is (28). Voor het platteland dient de aanvang van de krisis ongetwijfeld naar het midden van de eeuw verscboven te worden. De vrij krachtige stijging der verkoopprijzen te Zele tussen 1690 en 1715 heeft oj. niets te maken met een ekonomische berleving. Ze was o.m. bet gevolg van een tijdelijke hausse der graanprijzen (29). Bovendien had Zele - behoudens hoge inkwartieringskosten en zware krijgsbelastingen - weinig te lijden onder het krijgsgeweld dat onze gewesten in die periode teisterde, zodat de verkoopprijzen zich in een betrekkelijk korte tijdsspanne op een enigszins normaal niveau konden herstellen. De daaropvolgende zeer langzame stijging, die zou aanbouden tot na het midden der eeuw, moet in verband gebracht worden met de lage graanprijzen en de matige aangroei van de Zeelse bevolking (30). Bovendien was de beiangstelling van de stedelijke burgerij en de adel voor het platteland, als gevolg van de ekonomische krisis, sterk verminderd. Slechts nadat bleek dat het dieptepunt van de krisis, veroorzaakt door de talrijke oorlogen, voorgoed voorbij was, werd de landbouwgrond stilaan weer bet voorwerp van kommerciele belangstelling. Wat de evolutie der pachtprijzen betreft, stellen we vast dat de trapsgewijze stijging van deze prijzen tijdens de eerste twintig jaar der achttiende eeuw werd gevolgd door een langdurige stagnatie. Na 1760 begonnen de verkoopprijzen te Zele gestadig te klimmen ; ze verdubbelden in een tijdsspanne van vijfendertig jaar. Deze crescendobeweging vie! samen met de algemene herleving van de Westeuropese ekonomie, die verband hield met een verruiming van de beschikbare hoeveelheid betaalmiddelen (31). De pachten daarentegen stagneerden tot omstreeks 1775; de stijging die hierop volgde, bedroeg niet meer dan ca. 50 '%. Deze evolutie wijkt sterk af van de krachtige stijging der pachten en grondprijzen in andere delen van Vlaanderen. Ter vergelijking kan worden aangevoerd dat in de Heerlijkheid Nevele de pachtwaarde van 1750 tot 1795 tot meer dan het dubbele steeg. De verkoopprijzen klommen er dermate, dat ze in minder dan een halve eeuw

(28) J.A. VAN HOUTTE, Onze zeventiende eeuw «Ongelukseeuw»? (Mededelingen van de Kaninklijke Vlaamse Academie vaar Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van Be/gie, Klasse der Lellerell, XV, Dr. 8, Brussel, 1953). (29) De verkoopprijzen van landbouwgrond wa ren uitennate gevoelig voor de prijsevolutie der landbouwproduktcn. De pachten evolueerden in dezelfde riehting, maar volgden bijna steeds met een vertl"aging, die is toe to scbrijven aan de neiging tot stabiliteit der landhuren en de duur der pachtovereenkomsten. (30) F. MICHEM, a.c., p.I72-174. (31) V . JANSSENS, o.c., p. 119, 148, 277-278, 290.

261

meer dan verviervoudigden (3 2). In tientallen dorpen rond Gent verdriedubbelclen de pachten in dezelfde periode (33). De stijging te Gijverinkhove en Hoogstade (Kasselrij Veurne) en die te Koekelare (Brugse Vrije) waren zowat van dezelfde orde van grootte (34). In Brabant daarentegen stegen de pachtprijzen veel minder spektakulair en is er veel gelijkenis met de toestand te Zele te bespeuren. Zo begonnen de pachten in de streek rond Antwerpen eerst in het laatste kwart van de eeuw te klimmen ; de toename bedroeg er bovendien niet meer dan 25 '% (35). In de streek rond Brussel stegen de pachten tussen 1750 en 1795 slechts met ca. 50 '% (36). Een verklaring voor de gekonstateerde verschillen dringt zich op, maar is in de huidige stand van het onderzoek niet mogelijk. Het toekomstig onderzoek zal er dan ook goed aan doen bijzondere aandacht te besteden aan de uitgesproken verschillcn in de evolutie der pacht- en verkoopprijzen naargelang van de aard der Iandbouwstreken. Het Land van Dendermonde en wellicht ook het Land van Waas zouden weI eens veel geringer door de agrarische revolutie del' achttiende eeuw zijn beraerd dan doorgaans wordt verondersteld (37). P. Deprez schrijft de spektakulaire stijging der verkoopprijzen in de Heerlijkheid Nevele vooral toe aan de grate belangstelling van de rijke burgerij voor onroerende beleggingen op het platteland, met het gevolg dat de verkoopprijzen niet meer in verhol1ding waren tot de werkelijke waarde van de grond (38). Gelet echter op de evolutie van de grondrente te Zele, die weinig stimulerend heeft gewerkt op de spekulatief ingestelde burgerij - de rentevoet schommelde tijdens het laatste derde van de eeuw tussen slechts 2 en 3 '% - zijn we geneigd aan te nemen dat deze stuwende faktor hier niet, of althans vee! minder heeft gespeeld. We hebben namelijk herhaaldelijk vastgesteld dat grondeigenaars hun onroerende bezittingen te Zele verkochten en de kooppenningen herinvesteerden in hypotekaire Ieningen, waarvan de intrestvoet 4 tot 5 '% bedroeg (39). De investeringen van de burgerij waren in dit deel van Vlaanderen wellicht ook meer gericht op de zich in de achttiende eeuw snel ontwikkelende nijverheden (40).

(32) P. DEPREZ, De boeren ... , p. 144-148 en IDEM, De verkoopprijs van akkergrond ... , p. 131. (33) F. DE WEVER, Pachtprijzen in Vlaallderen en Brabant ... , p,200. (34) D. DALLE, Pachtprijzen in V eurne-Ambacht .. ., p.559-560, grafieken 31-32. (35) F. DE WEVER, Pachtprijzell in Vlaallderen en Brabant ... , p.202. (36) G. STAPPAERTS, a.c., p.68-70. (37) Ret feit dat een belangrijk deel van de Zee1se bevolking in deze periode was aangewezen op emigratie, versterkt dit vermoeden nog. F. MICHEM, a.c., p. 172-174. (38) P. DEPREZ, De baeren .. . , p. 146, 148. (39) In de zestiende en zeventiende eeuw werd het kapitaal bijna onveranderlijk uitgeleend tegen een rentevoet van 6,25 %. De progressieve vermindering van de rentevoet in de achttiende eeuw kan aIleen worden verklaard door het feit dat het steeds toenemende kapitaalaanbod, uitgaa nd van de steden en van zekere vermogeode bevolkingsgroepen op het platteland, meer en meer de vraag overtrof. P. D li PIUlZ, Hypotekaire grondrenten in Vlaanderen gedurende de 18e eeuw, in Tijdschrifl voor Geschicdeflis, 79, 1966, p. 145. (40) L. V AN B UYTllN, D.C., p. 112.

262

P. Deprez kwam eertijds tot de vaststelling dat de pachtprijs van een stuk grand dat in pacht werd gegeven door de kerk of armendis van een of ander dorp, niet aIleen heel wat lager lag, maar oak minder snel evolueerde dan die van een perceel verpacht door een privaat persoon (41). Op grand van onze eigen bevindingen ter zake kunnen we dit echter niet volledig beamen. Bij vergelijking van grafieken 2 en 3 vah immers duidelijk op dat de pachtwaarden van de kerk- en armellgoederell te Zele sneller werden aallgepast aan de wisselellde ekollomische omstandigheden dan die van het partikulier grondbezit. Een onderzoek naar de gemiddelde huurprijs per ha en de jaarlijkse procelltuele opbrengst van de verpachting voor beide kategorieen van grondbezitters, bracht bovendiell geen noemenswaardige verschillen aan het licht. Ofschoon de verwerkte pachtprijzell van de kerk- en armellgoederen te Zele gering zijn, laten ze tach toe de hypotese te formuleren dat de vasts telling van P. Deprez geen algemene draagwijdte heeft. Tot zover deze korte uiteenzetting over de evolutie van het hiernavolgend prijzenmateriaal. We zijn er ons van bewust dat in deze bijdrage veel ongezegd en onbehandeld is gebleven. Zolang men bovendien niet zodanig over het verleden zal ingelicht zijn dat men in staat is totale geschiedenis te schrijven, zullen de hierboven geformuleerde verklaringen steeds door bijkomende elementen dienen te worden aangevuld of gewijzigd.

(41) P. DEPREZ, Brannen met betrekking tot de prijzengeschiedenis op het platte land. (Bijdragen tot de Prijzengeschiedenis. II, Leuven, 1957, p.61).

263

r

N

0'1

Grafiek 1 Verkoopprijsindex en voortschrijdende gemiddelden (1550-1795)

""" 700

700

600

600

500

SOD

400 -

400

300 -

300

200

-

200

150

-

150

100 90 80 70

100

90 80 70 60

A

60

50

50

40

40

30

30

20

20 -

15

1550

60

70

80

90

1600

10

20

30

40

16SO

60

70

80

90

1700

10

20

30

40

17SO

60

70

80

90

1800

15

Grafiek 2 Pachtprijsindex en voortschrijdende gemiddelden (1550-1795) 400 -

-

400

300 -

-

300

200 -

-

200

150

-

150

~:

100 90 80 -

7060 50 40 30 -

'00 90 80 70

}

60

50 -l.[)

'\

20 1550 60

N

0\

V.

70

80

90

1600

10

20

30

l.[)

1650

60

70

eo

90

1700

10

20

30

l.[)

1750 60

70

80

90

1800

-

30

-

20

•

N 0'1 0'1

Grafiek 3 Pachtprijsindex van kerk-en armengoederen (1610-1800)

600

-

600

500

-

500

L,()()

400

300

300

200

-

200

150

-

150

100 -

-

100

1600 10

20

30

40

1650

60

70

80

90

1700 10

20

3J

40

1750

60

70

80

90

1800

Grafiek 4 Gemiddelde rentevoet en voortschrijdende gemiddelden (1550-1795)

B -

10 9 8

7 -

7

6 -

6

10 9

5 -

:=

iN \

-4

~

f

~

1,5

1550

N

0'1

-..l

60

70

80

90

1600

10

20

3:l

~o

1650

60

70

80

90

1700

10

20

30

40

1750

60

70

00

90

1800

-

3

-

2

-

\5

BIJLAGE A B

C D E F

G H I

J K

L M N

0 P

Jaar Aantal verkopingen van akkerland Gemiddelde verkoopprijs van akkerland per ha (ponden groten Vlaams) Verkoopprijsindex van akkerland (1610 = 100 % ) Tienjaarlijkse voortschrijdende gemiddelden van de verkoopprijsindex van akkerland Aantal verkopingen van grasland Gemiddelde verkoopprijs van grasland per ha (ponden groten Vlaams) Aantal in de verkoopakten vermelde pachtwaarden van akkerland Gemiddelde pachtprijs van akkerland per ha (ponden groten Vlaams) Pachtprijsindex van akkerland (1610 = 100 %) Tienjaarlijkse voortschrijdende gemiddelden van de pachtprijsindex van akkerland Aantal verpachte percelen akkerland van kerk en armendis van Zele Pachtprijsindex van akkerland toebehorend aan kerk en armendis van Zele (1610 = 100 % ) Aantal gegevens voor de berekening van de gemiddelde rentevoet Gemiddelde rentevoet Tienjaarlijkse voortsehrijdende gemiddelden van de gemiddelde rentevoet

A 1550 1551 1552 1553 1554 1555 1556 1557 1558 1559 1560 1561 1562 1563 1564 1565 1566 1567 1568 156Q 157; 157l 1572 1573 1574 1575 1576 1577 1578 1579 1580 1581 1582 1583 1584 1585 1586 1587 1588 1589 1590

268

B

27 36 23 52 41 37 28 46

40 31 46 44 23 28 26 29 36 50 27 54 70 37 57 55 25 8 22 29 27 21 37 76 144 171 63 71 69

C 32 39 36 44 44 47 38 33

D

E

62 76 71 86 87 - 76 91 78 74 79 64 80

39 76 41 81 47 92 49 96 53 104 48 93 45 88 50 98· 47 92 55 108 47 92 53 103 55 108 59 116 63 123 64 125 68 133 69 135 54 106 44 86 53 103 45 23 11 22 8 16 8 15 8 ·16 11 21 13 25 14 27

90 90 91 91 93 95 97 98 100 102 105 110 113 115 113 114 ·108 99 89 79 68 57 46 38 33 27 27 30 34

F

1 1 2

G 47 96 82 54

4

0

3 1

2.62 1.88

45 47 52

4 5 2 1

2.34 3.02 3.48 4.06

2.90 2.95 3.22

1.49 64 1.70 73 1.50 65 1.67 72 1.25 54 1.56 67 2.14 92 1.75 75 1.43 62 2.20 95 1.79 77 2.02 87 2.00 86 1.73 74 1.70 73 2.18 94 2.44 105 1.27 55 2.38 103

66 70 70 69 72 73 75 77 77 79 82 83 81 85 84 84 83 83 84

1 2 9 3 3 4 3 5 5 2 2 5 4 6 7 6 4 1 3

3.33 3.38 2.74 3.35 3.14 3.98 4.04 3.96 3.15 3.49 4.88 3.99 3.31 3.02 2.85 3.13 3.56 4.67 3.81

3.32 3.42 3.49 3.45 3.45 3.61 3.67 3.72 3.69 3.66 3.58 3.53 3.60 3.67 3.69 3.48 3.41 3.43 3.50

1.79

77

68

3.00

5.64

0.88 0.77 1.04 0.61 0.71

38 33 45 27 31

42 37 42

9.50 9.32 7.57 5.33 6.57

6.49 6.95 6.95 6.90 6.74

J

0.73 0.65

32 28

4 5 1 1

0.88 1.10 1.29 1.55

38 47 55 67

1 1 9 3 3 3 3 4 5 2 1 5 4 6 7 5 4 1 3

K

L

M

37

1 31 2 33 4 82 3 107 1 60 1 132 3 79 1 123 2 3 2

P

N

I

3 1

H

44 76 39

1 149 3 90 2 74 1 4

80 83

1 6 5 16 6 4 3

29 17 15 16 21 31 37

4 12 4 2 4

44

46

5 13 4 2 4

A

B

C

D

E

1591 1592 1593 1594 1595 1596 1597 1598 1599 1600 1601 1602 1603 1604 1605 1606 1607 1608 1609 1610 1611 1612 1613 1614 1615 1616 1617 1618 1619 1620 1621 1622 1623 1624 1625 1626 1627 1628 1629 1630 1631 1632 1633 1634 1635 1636 1637 1638 1639 1640 1641 1642 1643 1644 1645 1646 1647 1648 1649 1650

64 36 53 48 62 67 93 66 62 41 44 17 23 26 26 36 21 27 40 50 47 50 39 32 46 31 32 19 14 11 17 14 30 37 27 32 37 28 15 21 13 16 16 5 6 17 19 10 16 17 16 25 17 23 12 13 23 15 25 42

22 21 23 25 27 29 38 40 40 40 34 40 34 42 40 42 35 37 43 51 49 53 50 62 62 67 73 69 76 75 79 91 96 104 97 113 118 131 137 137 155 142 139 130 146 132 161 149 191 188 166 178 192 195 132 145 148 170 163 170

42 41 45 48 54 57 74 78 78 78 67 77 66 82 78 83 68 73 84 100 96 103 98 121 121 132 143 135 149 148 155 178 188 204 191 222 231 257 269 269 303 278 271 255 285 259 316 293 374 368 326 348 376 382 258 283 289 334 319 334

38 43 49 54 59 62 66 68 71 74 76 75 75 76 78 81 83 86 90 95 100 107 113 120 125 131 138 147 155 162 171 180 192 204 216 231 241 250 255 264 268 276 280 290 300 303 310 320 333 330 332 330 334 328 325 326 323 315 307 306

F

G

H

I

J

K

5 1 5 2 6 2 5 4 2 1 1

42 48 41 51 43 62 72 80 81 66 44

3

75

2

85

2 1 6 2 1 1 2 3 5

101 119 77 67 75 66 177 109 130

9 1 6 7 10 8 17 14 7 10 18 4 1 3 5 5 2 4 8 5 11 12 10 12 14 11 7 5 5 3 1 2 12 12 4 5 6 7 5 3 8 2 2

1.04 0.99 1.70 1.45 1.38 1.22 1.44 1.17 1.12 1.67 1.73 1.76 1.01 2.12 2.34 2.21 1.18 2.85 1.85 2.32 2.08 2.32 2.11 2.26 2.19 2.98 2.98 2.89 2.97 3.35 1.99 2.65 2.79 3.00 3.65 3.18 2.76 3.70 3.50 2.73 5.49 5.72 5.97

45 43 73 63 59 53 62 50 48 72 75 76 44 91 101 95 51 123 80 100 89 100 91 97 94 128 128 124 128 144 86 114 120 129 157 137 119 159 150 117 236 246 256

47 50 51 53 57 60 63 60 63 67 71 70 78 81 83 85 87 92 93 95 103 103 108 112 112 113 116 120 126 127 126 129 131 129 144 157 171 175 178 188 205 214

5 3 1 7 5 6 10 6 7 8 3 5 4 7 14

5.05 5.99 5.37 6.08 5.61 6.05 5.77 5.50 7.00 5.65 5.08 6.01 5.72 5.49 5.60

217 257 231 261 241 260 248 237 301 243 218 258 246 236 241

246 247 244 250 250 250 250 251 249 249 246 250 251 247 244

99 3 153 I

125 1 118 4 202 2 256 2 187 1 90 328 2 258

279 2 355 1 209 1 223 239 221 322 233 310

92

L

M

N

0

P

10 1 6 8

5 5 7 7 5 3 8 2 3

4.16 6.23 6.98 6.49 5.28 3.81 3.75 3.06 3.41 4.12 5.55 5.05 3.92 4.71 5.62 5.08 3.66 5.60 4.61 4.15 4.07 4.04 3.93 3.89 3.44 4.48 4.15 4.34 4.30 4.04 4.48 4.57 3.10 3.20 3.92 3.19 2.44 2.99 2.98 2.41 3.24 3.83 4.17

6.17 5.61 5.16 4.97 4.72 4.86 4.75 4.44 4.26 4.30 4.42 4.41 4.67 4.79 4.79 4.64 4.54 4.54 4.46 4.24 4.18 4.23 4.11 4.07 4.06 4.10 4.16 4.07 4.01 4.05 3.92 3.75 3.62 3.49 3.32 3.20 3.13 3.23 3.24 3.15 3.20 3.29 3.53

5 3 1 7 5 7 11 6 7 8 3 5 4 7 14

3.58 3.16 4.89 3.18 2.94 3.56 3.17 2.98 3.18 4.09 3.21 4.22 3.65 3.31 3.39

3.66 3.58 3.43 3.40 3.47 3.43 3.54 3.41 3.43 3.47 3.47 3.61 3.70 3.78 3.85

11

9 18 16 7 11

37 37 37 37 37 37 37 37 37 37 37 37 37 37 37 37 37 37 37 37 37 37 37 37 37 13 13 13 13 13 13 13

13 13 13 13 13 37 37 37 37

100 100 100 100 100 131 149 150 151 151 151 151 151 170 170 170 170 170 170 305 305 305 305 305 305 320 320 320 320 320 320 289 289 289 289 289 289 249 249 249 249

18 4 1 3 5 5 2 4 9 5 11 12 11 12 16 II

7 5 5 3 1 2 12 13

269

A

B

C

D

E

1651 1652 1653 1654 1655 1656 1657 1658 1659 1660 1661 1662 1663 1664 1665 1666 1667 1668 1669 1670 1671 1672 1673 1674 1675 1676 1677 1678 1679 1680 1681 1682 1683 1684 1685 1686 1687 1688 1689 1690 1691 1692 1693 1694 1695 1696 1697 1698 1699 1700 1701 1702 1703 1704 1705 1706 1707 1708 1709 1710

36 17 14 12 14 28 17 18 19 27 34 24 21 32 26 23 13 17 42 25 18

171 163 154 151 127 142 144 146 149 150 175 174 156 158 152 165 163 136 130 124 104 114 123 116 135 118 104 107 115 103 98 78 86 89 88 81 51 79 75 76 80 63 78 94 109 75 95 91 84 99 74 101 69 91 86 101 127 101 96 108

335 320 302 296 248 277 282 286 291 294 343 341 305 310 298 323 320 266 255 243 205 223 240 227 264 230 205 209 226 202 192 153 169 175 173 158 100 155 147 150 156 124 152 185 213 146 186 178 165 194 144 199 135 179 169 199 249 199 189 211

305 305 300 297 293 294 296 296 298 303 307 311 309 306 300 287 275 268 260 257 247 236 230 227 223 222 215 208 202 193 186 176 170 162 157 153 151 149 150 154 153 161 163 165 170 169 176 174 174 169 175 181 183 185 187 197 198 209 215 222

270

11

23 19 38 32 19 23 40 28 15 7 11 22 40 11 26 18 10 14 6 20 19 76 21 53 30 52 71 37 11

9 9

17 19 16 26 32 36 71

F

G

2 267 1 364 1 1 3 1

233 241 235 275

1 373 3 264 2 194 2 3 2 2 3 4 4

255 246 293 314 254 290 236

2 2 1 3 1

142 177 227 215 284

2 213 2 198 2 177 1 7 3 3

119 158 216 187

1 183 3 175 2 188 1 162 3 148 3 3 6 4 1 1

132 200 244 250 119 154

J

K

L

M

N

0

P

237 285 246 255 214 279 229 256 257 246 255 294 243 232 256 283 276 128 214 299 185 265 260 268 199 203 193 204 217 208 195 136 180 238 193 171 114 222 135 165 203 128 153 157 181 154 155 141 119 164 175 163

250 247 248 250 251 252 253 253 251 255 255 260 247 243 248 241 238 240 243 238 230 221 229 229 220 221 208 200 197 197 193 186 187 179 175 176 175 172 164 163 161 165 157 156 156 153 156 157 159 161 167 171

11 4 7 7 10 16 32

4.08 4.67 4.94 4.38 3.80 4.09 3.58

176 201 212 188 163 176 154

180 179 178 176 176 175 173

37 37 37 37 37 37 37 37 37 37 37 37 37 37 36 36 36 37 37 37 37 37 37 37 37 37 38 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 25 25 27 27 27 27 27 27 28 28 28 28

249 249 494 494 494 473 473 473 342 342 342 342 342 342 348 348 348 348 348 348 243 243 243 243 243 243 228 224 224 224 224 224 184 184 184 184 184 184 169 169 169 169 169 169 206 206 206 206 216 216 273 273 273 273 273 273 246 246 246 246

14 7 4 4 3 11 6 4 5 10 16 10 9 8

1 2 4 2 6 1 5 7 28 8 11 6 24 38 9 2 2

5.52 6.64 5.71 5.94 4.97 6.50 5.34 5.97 5.97 5.73 5.94 6.85 5.66 5.40 5.95 6.58 6.41 2.98 4.99 6.97 4.30 6.16 6.05 6.24 4.62 4.73 4.48 4.73 5.05 4.85 4.54 3.17 4.18 5.52 4.49 3.97 2.64 5.17 3.14 3.85 4.73 2.98 3.55 3.65 4.21 3.59 3.61 3.27 2.76 3.82 4.07 3.80

3.50 4.63 3.88 3.95 4.78 4.23 3.77 3.69 4.40 3.91 3.42 3.64 3.70 4.01 3.71 3.76 3.98 2.50 5.32 4.21 4.77 4.76 4.65 4.77 3.60 4.12 4.44 6.38 4.25 4.41 6.14 6.48 4.27 6.09 4.61 5.29 4.40 5.18 4.15 4.80 4.76 4.84 4.45 4.05 4.00 4.91 4.09 3.38 3.88 4.41 5.45 5.73 3.73 4.34 4.71 5.11 3.76 4.07 3.8 3 3.44

3.95 3.90 3.91 4.02 4.07 4.06 3.96 3.94 3.95 3.84 3.80 3.82 3.70 3.79 3.82 3.96 4.07 4.1 6 4.24 4.23 4.26 4.31 4.70 4.59 4.61 4.75 4.92 4.88 5.01 5.11 5.23 5.23 5.11 5.10 5.14 5.00 4.83 4.85 4.65 4.59 4.55 4.52 4.34 4.31 4.27 4.34 4.43 4.36 4.39 4.46 4.48 4.45 4.51 4.51 4.41 4.22 3.97 3.93 3.84 3.72

H

I

13 7 4 4 3 10 6 4 5 10 15 10 9 7 10 6 2 1 8 3 4 3 9 3 12 15 8 5 10 7 3 1 4 6 11

2 199 143 1 317 3 217 1 40 4 lSI!

11

6 3 1 8 4 4 3 9 3 12 15 8

5 11 7 3 1 4 6 12 1 2 4 2 7 1 5 7 29 8 11 7 25 39 9 3

2 2 11 5 7 7 11

16 32

A

B

C

D

E

1711 1712 1713 1714 1715 1716 1717 1718 1719 1720 1721 1722 1723 1724 1725 1726 1727 1728 1729 1730 1731 1732 1733 1734 1735 1736 1737 1738 1739 1740 1741 1742 1743 1744 1745 1746 1747 1748 1749 1750 1751 1752 1753 1754 1755 1756 1757 1758 1759 1760 1761 1762 1763 1764 1765 1766 1767 1768 1769 1770

36 30 28 28 36 25 17 33 18 20 22 23 15 27 33 33 24 22 30 21 24 22 25 26 36 22 15 18 29 26 22 20 14 29 10 20 34 7 30 39 25 32 29 27 29 22 15 16 21 15 26 23 14 10 20 34 15 24 35 31

122 110 126 121 120 120 119 146 135 128 129 119 118 128 123 121 118 131 143 130 149 139 126 138 130 146 146 119 140 129 131 126 154 156 155 154 149 139 157 151 150 156 146 133 143 154 139 181 157 162 152 183 156 151 166 183 166 199 201 234

238 215 246 238 234 234 234 286 264 250 253 234 232 250 241 236 232 257 279 255 291 273 248 271 255 287 286 234 275 253 257 248 301 306 303 301 292 273 308 296 293 305 286 260 279 301 273 355 308 317 297 357 305 296 325 358 326 390 394 459

225 224 232 240 244 245 247 246 247 248 248 248 245 246 247 251 255 256 258 260 265 270 268 267 267 264 261 267 270 275 276 277 281 284 288 292 298 296 292 289 289 287 296 296 298 298 303 305 309 313 319 324 328 337 351 365 376 388 407 422

F

G

2 196 4 247 3 226 1 1 1 2 2 3

179 304 302 261 244 132

1 5 1 3 3 2

85 208 284 225 198 275

1 258 1 199 3 172 1 312 2 173 2 172 1 72 2 191 2 267 1 231 2 3 1 1 2

245 242 212 404 366

2 4 3 3 2

255 226 224 289 331

2 366 2 1 1 1 3 2 2 2 1 5 1

322 200 189 570 380 290 495 234 609 369 617

H

I

J

K

L

M

N

0

P

19 15 15 20 16 9 11 13 11 7 5 8 9 13 12 15

3.96 3.38 4.11 3.78 4.26 4.86 3.63 5.12 4.31 5.00 4.92 5.42 4.72 4.47 4.43 4.59 4.60 4.53 4.72 5.15 5.19 5.05 5.00 4.63 4.55 4.48 5.55 4.10 5.20 4.55 4.56 4.38 4.97 4.94 5.54 5.19 4.39 5.97 4.53 5.12 4.73 4.82 5.16 4.50 4.46 4.76 5.12 5.39 4.86 5.29 4.35 5.27 4.91 4.91 5.47 5.60 4.49 5.33 5.23 5.23

170 146 177 163 183 209 156 220 185 215 212 233 203 192 190 197 198 195 203 221 223 217 215 199 196 193 238 176 224 196 196 188 214 213 238 223 189 256 195 220 204 207 222 193 192 204 220 232 209 227 187 227 211 211 235 241 193 229 225 225

173 170 175 176 182 187 195 198 201 202 200 205 202 204 204 206 204 205 206 206 206 210 208 210 208 205 202 202 203 208 211 206 214 211 213 214 216 217 215 210 208 211 209 210 211 209 211 210 212 216 220 217 217 219 218 220 219 218 221 219

28 28 30 30 30 30 30 30 29 29 29 29 29 29 30 30 30 30 30 30 29 29 29 29 29 29 29 29 29 29 29 29 29 29 29 29 29 29 27 29 30 30 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 24 24 24 24 24 24 24 24

246 246 347 347 347 353 353 353 375 375 375 375 375 375 291 291 291 291 291 291 310 310 310 309 309 309 298 298 298 298 298 298 295 295 295 295 295 295 248 246 241 241 268 268 306 306 306 306 306 306 324 324 329 329 329 329 369 369 369 369

20 16 15 21 16 10 12 14 12 8 6 8 9 14 12 16 12 12 19 12 18 18 8 11 22

3.49 3.24 3.40 3.39 3.50 3.49 3.19 3.32 3.72 3.55 3.72 4.01 3.88 3.85 4.04 3.87 4.19 3.78 3.65 3.88 3.60 3.56 3.44 3.55 3.68 3.54 3.40 3.90 3.71 3.85 3.64 3.76 3.43 3.34 3.23 3.31 3.44 3.62 3.14 3.36 3.34 3.27 3.28 3.31 3.08 3.20 3.02 3.02 3.10 2.80 3.49 2.92 3.20 3.37 3.21 2.87 2.88 2.64 2.57 2.21

3.56 3.50 3.42 3.41 3.42 3.45 3.52 3.57 3.62 3.67 3.71 3.81 3.86 3.85 3.88 3.87 3.83 3.78 3.75 3.72 3.68 3.60 3.62 3.62 3.62 3.62 3.64 3.64 3.62 3.58 3.55 3.56 3.53 3.47 3.42 3.39 3.34 3.33 3.33 3.31 3.30 3.26 3.20 3.19 3.14 3.15 3.12 3.11 3.12 3.13 3.10 3.08 3.04 2.99 2.93 2.83 2.74 2.69 2.62 2.51

11

11 18 11

18 16 8 10 22 13

7 9 22 15 11 11 5 10 6 6 17 2 17 16 10 16 14 19 12 8 7 12 9 11

12 9 9 6 11 11 6 13 20 13

13

7 10 22 16 11 13 5 10 6 6 17 2 18 17 10 18 15 22 12 9 7

13 9 12 13 9 9 6 11 12 6 13 22 13

271

BIBL, UNIV.

GENT

A

B

C

D

E

Inl

42 38 27 17 25 36 28 60 14 20

223 241 215 248 245 229 235 249 224 287 271 252 285 251 275 287 299 344 332 314 282 273 283 316 318

438 473 422 486 479 448 460 488 439 562 532 493 558 491 539 561 586 673 649 616 553 535 555 619 624

431 445 455 459 469 479 481 495 495 501 512 525 543 564 570 572 576 576 589 597

1772 1773 1774 1775 1776 1777 1778 1779 1780 1781 1782 1783 1784 1785 1786 1787 1788 1789 1790 1791 1792 1793 1794 1795 1796 1797 1798 1799 1800

272

13

14 28 30 29 27 17 33 28 18 31 27 19 11 5

F

5 3 2 1 1 1 3 2 1

G

H

I

J

K

L

M

N

0

P

671 552 485 478 299 509 386 657 332

15 16

4.70 5.01 4.83 5.48 4.99 4.53 4.64 5.11 4.84 6.64 6.19 5.79 6.70 5.61 5.71 6.78 6.35 7.58 6.63 6.96 7.47 6.62 7.32 6.96 6.13

202 215 208 236 214 195 200 220 208 286 266 249 288 241 246 291 273 326 285 299 321 285 315 299 263

214 215 214 212 218 225 228 236 237 240 249 257 267 275 276 282 285 288 294 296

24 24 24 24 24 24 24 24 24 24 24 24 24 24 24 24 24 24 24 24 24 24 24 24 24 24 23 23 23 23

369 369 411 411 411 411 437 437 443 443 443 443 443 443 483 483 483 483 483 483 507 507 507 507 507 507 544 544 544 544

16 19 14 5 10 13 16 46 6 8 5 7

2.49 2.04 2.62 2.68 2.16 2.45 2.09 2.08 2.23 2.36 2.54 2.49 2.19 2.58 2.17 2.40 1.99 2.42 2.06 2.29 2.72 2.89 2.51 2.68 1.87

2.47 2.39 2.33 2.30 2.32 2.32 2.37 2.32 2.31 2.31 2.31 2.30 2.33 2.32 2.31 2.33 2.37 2.40 2.41 2.38

1 493 2 535

13

5 9 13

14 44 6 8 5 7 11

3 2 1 2

602 854 1081 503

2 551

8 14 14 6 16 11 10

3 1 4 4

714 572 661 777

12 16 11 7 2

11

10 15 15 6 16 18 10 12 20 11 10

2

SUMMARY One of the most important means of gaining an insight into the agrarian conjunctur 1 course is - beyond any doubt - the statistical elaboration of rents and selling-pric:s of farming-land. In this contribution we have spatially confined ourselves to the municipality of Zele, situated in the eastern part of the province of East-Flanders near to the boundary of the Country of Waas. The selling-prices we collected wer~ exclusively excerpt from the «Registers of Inheritances and Disinheritances ». Altogether even 7554 useful selling-prices were extracted from an equal number of deeds of sale. In DO less than 1998 deeds of sale of arable land not only the sellingvalue was mentioned. but also the rent prevailing at the transfer of the sold property. So, we were able to calculate out of the relation selling price - rent the interest yearly realized by tbe invested capital (= value of land) for each of these plots. The upward movement of rents and prices of land between 1550 and 1580 is completely in the line of the period favourable to agriculture, that must be situated throughout flanders, especially in the second third of the sixteenth century. Through the grave interruptions in the proportion supply and demand the selling-prices and rents started declining as swift as an arrow since 1580. As soon as the economic crisis had passed the lowest point, the land-prices and some years later the rents, started rising once again. After 1640 an unfavourable turn of the tide occurred at the country. The stagnation of the rents and selling-prices 'between 1640 and 1660 and the next considerable falling off, that continued for the prices of land till about 1690 and for the rents till almost the end of the century, fell together in general lines with the price-movement of cereals in Flanders and Brabant. The rather vigorous rise of the selling-prices between 1690 and 1715 was among other things a result of a temporary rise of the prices of cereals. The following very slow rise, that would continue till after the middle of the century, must be associated with the low prices of corn and the moderate growth of the population of Zele. Concerning the evolution of rents, we establish that a lasting stagnation succeeded to the gradual increase of these prices during the first twenty years of the eighteenth century. After 1760 the selling-prices started increasing continuously at Zele, they were doubled in a period of thirty-five years. The rents on the contrary stagnated till about 1775 ; the next rising amounted to no more than about 50 %. This process of growth strongly deviates from the vigorous rise of the rents and land-prices in other parts of flanders. In Brabant on the contrary the rents increased much less spectacularly and much likeness to the situation at Zele can be discovered.

I'

r ,. u.

G. Syst. CataL

1 979 BIBL. UNlV 'J

GENT

273

-