4 en 5 mei 2014 HERDENKEN & VIEREN KIES JE ROUTE DOOR AMSTERDAM

4 en 5 mei 2014

HERDENKEN & VIEREN KIES JE ROUTE DOOR AMSTERDAM

inhoud

2 4 5 6 8 10 11 12 13 14

Herdenkingen Open Joodse huizen Na de Dam Interview Noraly Beyer Bevrijdingsfestivals Het orakel, Joep van Lieshout Vrijheidscollege Gedicht Anna Enquist Vrijheidsmaaltijden

Moedig in In 27 Amsterdamse huizen wordt verteld over verzetsstrijders: van strijdbare communisten en moedige leraren tot dapperen die stierven. tekst MARJOLIJN DE COCQ foto’s DINGENA MOL

Voorwoord oe ziet jouw leven eruit als een ideologie zo veel macht krijgt dat je niet zonder meer een kopje suiker bij de buren kunt vragen?’ ‘Wat gebeurde in de oorlog in jouw buurt?’ Dat zijn vragen die Minka Bos opwerpt in het onlangs verschenen boek Oorlog in mijn buurt. Met ruim tachtig kinderen en een dertigtal ouderen verzamelde zij 45 oorlogsverhalen van buurtgenoten in De Pijp. Het resultaat is een boek dat het oorlogsleven in een Amsterdamse buurt invoelbaar maakt.

‘H

bioscopen, buurthuizen of de concertzaal te gaan. Bezoek één van de vele theatervoorstellingen van Theater na de Dam, in Nestheaters, de Stadsschouwburg of Carré. Of ga naar filmprogramma’s in Eye, Kriterion, Rialto, Pathé Tuschinski of andere filmhuizen. In het Concertgebouw kunt u luisteren naar Different trains: Radiohead & Reich, door Zapp4 en het Mondriaan Kwartet. En ook in het Bijlmerparktheater, de Westerkerk en verscheidene andere kerken zijn uitvoeringen.

Vrijheidsmaaltijden en festival Open huizen Amsterdamse buurten, huizen en families vormen ook de ruggengraat van het openhuizenprogramma dat 4 en 5 mei opnieuw wordt georganiseerd. Open Joodse huizen is een programma van kleinschalige bijeenkomsten van herinneren en herdenken, waarin Joodse oorlogsen bevrijdingsverhalen centraal staan. Ze grijpen je aan en laten je niet meer los. Het zijn huizen waaruit de Joodse bewoners in 1942 en 1943 werden gedeporteerd. De uiteenlopende verhalen die schuilen in de Huizen van verzet vertellen de geschiedenis van verzetsstrijders die documenten vervalsten, Joden onderdak boden of illegale kranten maakten en verspreidden. Zij vertellen ook over Indonesisch verzet en het verlies van de dapperen die hun verzet met de dood moesten bekopen. Verderop in deze krant vindt u een overzicht van de programma’s in de huizen, zowel 4 als 5 mei.

Herdenkingen in de buurt 4 mei is het twee minuten stil op de Dam. Afgezien van de Nationale Herdenking zijn nog veertig bijeenkomsten. In deze krant, maar ook op de website www.4en5meiamsterdam.nl leest u meer over de herdenking in uw buurt.

Theater na de Dam, plus concert en film Met en na het herdenken komt bezinning op vrijheid en verdraagzaamheid in het Amsterdam van vandaag. Het uitgebreide avondprogramma nodigt u uit naar theaters,

In parken, huiskamers en straten, op pleinen en podia: we vieren Bevrijdingsdag voor de derde keer met Vrijheidsmaaltijden. Aan tafel voeren duizenden Amsterdammers kleine of grote gesprekken over vrijheid. Wij nodigen u uit aan zo’n maaltijd mee te doen. Aan talloze tafels in de gehele stad bent u welkom. Op de diverse muziekpodia in de stad staat nieuw en oud talent. Het Bevrijdingsfestival in het Cultuurpark Westergasfabriek kent een gevarieerd programma van bands, dj’s, markt, film en kinderactiviteiten op meer dan zeven podia in het gehele park. Het festival, gratis toegankelijk, duurt van 11.00 tot 23.00 uur.

Doe mee De viering van de vrijheid, juist in verbinding met de herdenking van slachtoffers van onvrijheid, slaat nog steeds aan. Dat merken wij aan het enorme aantal activiteiten dat wordt ontplooid en dat elk jaar groter wordt. Het sterkt mij als kersverse voorzitter in het werk van het Amsterdams 4 en 5 mei comité. Wij roepen u, opnieuw, op tot herdenken en bezinnen. Om hen die ons ontvielen, niet te vergeten. En om ons eigen bewustzijn van vrijheid en verdraagzaamheid aan te scherpen. Job Cohen, voorzitter Amsterdams 4 en 5 mei comité

‘De school met de Bijbel is nu een moskee’ ij kwam er op een dag gewoon binnenlopen, zegt Pim Ligtvoet, gepensioneerd sociaalcultureel en pastoraal werker met een fascinatie voor buurtgeschiedenis. De Haci Bayram Moskee op de Osdorperweg, ruim tachtig jaar geleden gebouwd als School met de Bijbel voor de gereformeerde kindertjes uit Slotervaart en Osdorp. “De herdenkingen van 4 en 5 mei betekenden eerst niet zo veel voor hen, maar toen ik uitlegde dat we er oorlogsverhalen willen vertellen over mensen uit de buurt, voor familieleden van mensen die daar woonden, buren, leden van de verzetsgroep, waren ze enthousiast. Het is mooi om dat zo te koppelen.” Ligtvoet schreef eerder het boek Joden in de Zaanstreek, over de oorlogsjaren in de regio waar hij werkzaam was. Nu verdiept hij zich in de geschiedenis van zijn eigen NieuwWest. “Ik heb wat rondgevraagd en van het één kwam het ander.” Zo hoorde hij van de zoon van de secretaris over de verzetsgroep van Sloten. Foto van mannen op een rijtje, Ligtvoet wijst aan: “In het midden de hoofdonderwijzer van de Mr. Terpstraschool, Marinus Willemse. Ze vormden de Groep Binnenlandse Strijdkrachten afdeling Sloten. Pas

H

ontstaan na D-Day; het was niet het verzet van mensen die meteen in 1940 actief werden. Maar er was toch moed voor nodig. In dat laatste oorlogsjaar zijn nog verschrikkelijke dingen gebeurd.” In de school zaten tijdens de oorlog Duitse soldaten ingekwartierd, terwijl hoofdonderwijzer Willemse ernaast zijn verzetsgroep runde. Ligtvoet sprak een oud-buurmeisje. Zij had altijd een hekel gehad aan de onderwijzer, die volgens haar neerkeek op de landarbeiders en haar niet kon uitstaan. Terwijl de Duitse soldaten achteromkwamen met brood en met de kinderen speelden. Hij is, zegt Ligtvoet, een beetje een detective geworden. Neus in de archieven. “Je wilt verdorie weten hoe iemand precies heette, wat zijn geboortedatum was, en je bent pas tevreden als je dat weet.” De zoon van Willemse zou in Hoofddorp wonen, maar Ligtvoet heeft hem niet kunnen traceren. “Misschien leest hij Het Parool. Dan is dit een uitnodiging 4 mei naar de Turkse moskee te komen.” Familieleden en buurtbewoners vertellen over hun oorlogsherinneringen. Haci Bayram Moskee, Osdorperweg 386, 4 mei, 14.0016.00 uur.

4 & 5 mei

3

tijden van pressie en angst ientallen Amsterdamse huizen slaan hun boeken open. Het Joods Cultureel Kwartier en het Amsterdams 4 en 5 mei comité organiseren 4 en 5 mei het dubbelprogramma Open Joodse huizen – Huizen van verzet. Open Joodse huizen biedt klein-

T

schalige bijeenkomsten van herinneren en herdenken, op bijzondere locaties met een Joodse historie. Bij Huizen van verzet worden uiteenlopende verhalen verteld over de verzetsstrijders die documenten vervalsten, Joden onderdak boden en illegale publicaties verspreidden.

Zo vertellen neef Paul van Tongeren over zijn tante Jacoba, leidster van verzetsgroep Groep 2000, en zoon Peter Polak over het verzetswerk van zijn vader, ‘rode arts’ Ben Polak, en zijn moeder, Pim Eldering, redacteur en koerier van De Vrije Katheder. “Het zijn verhalen die zich in de hui-

zen hebben afgespeeld,” zegt Corline van Es van het 4 en 5 mei comité. “Bijzonder, kleinschalig en superpersoonlijk.” De sprekers, onder wie overlevenden en nazaten, voormalige en huidige bewoners, vertellen hun verhalen over vervolging, oorlog en be-

vrijding aan de hand van foto’s, films, dagboekfragmenten, gedichten, literatuur en muziek. Iedereen is welkom om te luisteren, mee te praten en te herdenken. Voor een volledig overzicht zie www.openjoodsehuizen.nl en www.huizenvanverzet.nl.

‘De Indonesiërs werden uitgekotst’

‘Hij had zelfs op een driewieler een brancard laten maken’

e mensen hebben geen idee, zegt journalist Herman Keppy over de betrokkenheid van Indonesiërs bij het verzet in de Tweede Wereldoorlog. Hij is ‘absoluut’ op een missie om die misstand in zowel Nederland als Indonesië uit de weg te ruimen. “Het is niet zozeer onderbelicht, het is gewoon niet eens bekend.” 4 mei voert hij, zelfverklaarde Bekende Molukker en geboren en getogen Amsterdammer, het woord in Van Eeghenlaan 11, het onderduikadres voor het Indonesische verzet van tante Marie. Zij was ook Molukse, doorstond tot drie keer toe Duitse verhoren zonder door te slaan. Bij het uitbreken van de oorlog verbleven ongeveer achthonderd Indonesiërs in Nederland, onder wie veel studenten. Toen het fascisme opkwam, zetten zij hun strijd voor een onafhankelijk Indonesië in de ijskast om eerst dit grote gevaar te bestrijden. Zo gingen alle circa tachtig leden van de politieke vereniging Perhimpunan Indonesia (PI) in het verzet. Verzetsstrijders in Amsterdam waren onder anderen de leider van de PI Setijadjit, die vanuit de Jordaan opereerde, Evy Poetiray, koerierster voor de illegale pers, en Slamat Fai-

ij vocht met zichzelf omdat de verhalen niet tot rust kwamen. Verzetsman Evert Stroober, zegt Mieke Krijger van het Jordaanmuseum, heeft in de oorlogsjaren zo veel activiteiten ontplooid dat dat achteraf voor hem nauwelijks te verwerken was. “Hij heeft onder zo veel pressie en angst geleefd en toch al die verantwoordelijkheid op zich genomen.” Rijwielmagazijn Presto in de Haarlemmerstraat, de zaak van Stroober (1919-1999) en zijn vader, was tijdens de oorlog een belangrijk ontmoetingspunt voor verzetsgroepen. Ook was Stroober actief betrokken bij verzetsactiviteiten, zoals de Februaristaking, het weghalen van dynamiet bij het Centraal Station en het doorspelen van informatie en verdelen van voedsel onder onderduikers. “En hij zat bij de luchtbescherming, bij de EHBO-post. Hij had zelf op een driewieler een brancard laten maken. Die werd gebruikt voor het vervoeren van zieken en gewonden, maar ook van munitie en onderduikers.” 4 mei vertellen Krijger en Loek Valk, de huidige eigenaar van de fietsenwinkel, die nu iets verderop in de straat zit, over het leven van Stroober. Valk nam Presto, door Stroober

D

man, die hielp bij het vinden van onderduikadressen voor Joodse kinderen. Keppy: “Ze waren door hun eigen onafhankelijkheidsstrijd nauw gelieerd aan de Communistische Partij, de enige partij die het met hen eens was. Vanwege hun onafhankelijkheidsstrijd werden ze na de oorlog in Nederland uitgekotst.” Faiman, een Indonesische Javaan, woonde in de Van Eeghenlaan. Hij was op zijn achttiende naar Nederland gekomen om te studeren en had zich aangesloten bij de bevrijdingsbeweging. Hij kwam als gevolg van niet behandelde polio als invalide uit de oorlog, vertelt zijn zoon Iwan, die in de Van Eeghenstraat is geboren. Dat hij 4 mei over zijn vader kan vertellen, vindt hij een mooi eerbetoon. “Maar tegelijkertijd is het wel een beetje laat. Vanwege de koloniale oorlog werden de Indonesiërs in het verzet een beetje weggemoffeld. Laten we zeggen: het is een mooi begin dat het nu genoemd wordt.” Herman Keppy en Iwan Faiman vertellen over het Indonesische verzet. Van Eeghenlaan 11, 4 mei, 10.00 uur.

H

na de oorlog uitgebouwd tot een internationaal bekende merknaam, in de jaren negentig over. Maar hij kende Stroober als concurrerende en bevriende buurman-fietshandelaar al jaren en was op de hoogte van diens verzetsverleden. Net deze maand is Valk via een stiefdochter van Stroober in bezit gekomen van een tas met documenten en fotoalbums. Met Krijger en anderen die zich in Stroobers leven hebben verdiept, heeft hij 8 april de tas geopend. “Heel bijzonder,” zegt Krijger, die Stroober zesmaal heeft gesproken voor een reeks artikelen. “Wij hebben hem allemaal gekend en daarom voelen we ons verbonden. Hij was een heel rustige, aimabele man, maar zat wel vol prangende verhalen. Zo’n map met foto’s waar hij een volgorde in heeft gezocht, zijn notities voor de verhalen die hij zelf probeerde te schrijven, briefjes over voedselbonnen die verdeeld moesten worden, met namen en toenamen. We moeten heel voorzichtig kijken hoe alle verhalen in elkaar zitten en wie de verantwoordelijkheid voor dit archief moet krijgen.” Mieke Krijger en Loek Valk vertellen over Evert Stroober en Presto. Presto Cycle Sport, Haarlemmerstraat 76, 4 mei, 14.00 uur.

selectie

4

herdenkingen Mobiel monument

Kraanvogels op het Mosveld

IJburg heeft geen monument of plaquette ter herinnering aan de Tweede Wereldoorlog. Maar dit jaar is er een mobiel monument met foto’s van fotografen die lid waren van het illegale fotografencollectief ‘De ondergedoken camera’. Veel straten op Haveneiland zijn naar hen vernoemd, zoals Cas Oorthuys en Emmy Andriesse. Tijdens de herdenking zullen ook fragmenten van brieven worden voorgelezen van Joden in de Hollandsche Schouwburg die nog niet wisten wat hun te wachten stond.

Kinderen van de Oranje-Nassauschool zullen 4 mei ’s middags in de Noorderparkkamer hun gedichten/verhalen voorlezen, onder begeleiding van professionele dichters en muzikanten. Daarna volgt een workshop kraanvogels vouwen, waarmee een monument op het Mosveld wordt gebouwd. De twee mooiste gedichten zullen ’s avonds op het Mosveld worden voorgedragen, waarna leerlingen het monument met de kraanvogels zullen onthullen.

Amsterdam

door vertrek naar oorlogsmonument De zittende vrouw (Bos en Lommerweg). De herdenking wordt afgesloten met een theatrale, muzikale vertelling rond het thema moed in Podium Mozaïek.

Gemeentelijke herdenking op De Nieuwe Ooster, 10.00 uur Burgemeester Eberhard van der Laan loopt aan het hoofd van de stoet die langs een indrukwekkende reeks gedenktekens voert.

Dodenherdenking Zaanhof, 19.30 uur Dit jaar extra aandacht voor twee buurtbewoners die werden gedood bij het bombardement op huizen in de Hembrugstraat. Met Muziekvereniging Tavenu/Kaph. Na afloop koffie en thee in buurthuis Horizon.

Nationale sportherdenking bij het Olympisch Stadion, 10.30 uur Bijeenkomst over de roeisport tijdens de Tweede Wereldoorlog. Onder leiding van Frits Barend en sporthistoricus Jurryt van de Vooren. Aansluitend de Nationale sportherdenking bij het beeld van Prometheus.

Zuid

Stille tocht van het Museumplein naar de Dam, 18.00 uur bij Het monument voor Roma en Sinti Iedereen is welkom. Met toespraken van de burgemeester en de voorzitter van stadsdeel Zuidoost. Tussenstops bij de monumenten Vrouwen van Ravensbrück en De gevallen hoornblazer. Voor aankomst op de Dam voordracht gedichten door basisschoolleerlingen.

Stille tocht en herdenking Rozenoord, 19.00 uur Stille tocht vanuit de speeltuin, Gaasperstraat 8, naar fusilladeplaats Rozenoord, waar de herdenking zal zijn. Na afloop is iedereen welkom om na te praten bij de speeltuin. Herdenking Buitenveldert, 19.25 uur Herdenking op het ontmoetingseiland in het Gijsbrecht van Aemstelpark. Met toespraken door onder anderen Ronny Naftaniel en het koor Renanim.

Herdenking bij het Homomonument, 19.30 uur Herdenkingsceremonie met koffie na afloop in de Westerkerk. Koning Willem-Alexander en koningin Máxima tijdens de nationale dodenherdenking op de Dam in 2013. Nationale herdenking op de Dam, 19.30 uur Iedereen is welkom. Om even voor 20.00 uur leggen koning Willem-Alexander en koningin Máxima een krans bij het Nationaal Monument. Hierna volgen twee minuten stilte. Aansluitend krijgt de winnaar van de dichtwedstrijd Dichter bij 4 mei het woord.

Centrum Stille tocht en herdenking Noorderkerk, 19.30 uur Vertrek vanaf het Marnixbad. Na de herdenking in de Noorderkerk een gratis herdenkingsconcert door fluitiste Eleonore Pameijer en pianist Marcel Worms. Herdenking Weteringplantsoen, 19.30 uur Journalist Paul Arnoldussen van Het Parool houdt een toespraak bij het monument De gevallen hoornblazer. Na de twee minuten stilte verhalen door leerlingen van De Kleine Reus. Met accordeonmuziek en het koor Esthers tiental. Herdenking Hollandsche Schouwburg, 19.30 uur Met een toespraak van Klaas Smelik, auteur van Ik zou lang willen leven – Het verhaal van Etty Hillesum. Paul van den Enden, leerling van de Ivko, de voormalige kweekschool, leest zijn gedicht voor. Stille tocht en herdenking Plantagebuurt, 19.30 uur (tussen Roetersstraat en Plantage Kerklaan) Stille tocht, die begint op de Lau Mazirelbrug. Met het leggen van bloemen bij herdenkingsplaatsen. De tocht eindigt bij het Monument voor het kunstenaarsverzet. Herdenking Weesperbuurt, 19.30 uur Korte herdenkingsplechtigheid op de Schaduwkade, waar men bloemen – die ter plaatse aanwezig zijn – kan leggen bij één van de naambordjes. Deelnemers zijn na afloop welkom in het Verzetsmuseum, Plantage Kerklaan 61. Herdenking Hekelveld, 19.50 uur Fietskoerierswedstrijd en herdenking ter ere van omgekomen koeriersters. De wedstrijd begint om 19.00 uur op het Koeriersterplein en eindigt met de herdenking op het Hekelveld, bij het monument voor koerierster Annick van Hardeveld.

Nieuw-West Herdenking De Drie Hoven, 14.30 uur Met Michelle Mallinger (sopraan) en Jorrit van den Ham (piano). Herdenking aan de Sloterplas, 19.30 uur Concert van Jong Excelsior, waarna de fakkeldragers uit de herdenkingsloop het herdenkingsvuur ontsteken. Toespraak van onder anderen de stadsdeelvoorzitter. Na afloop koffie en thee in de Meervaart. Herdenking Haarlemmerweg, 19.30 uur Herdenking bij het monument voor P.J. Elias, H.J. Verkuyl en M. Verkuyl. Leerlingen van basisschool Veerkracht herdenken met buurtgenoten slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Herdenking Plein ’40-’50, 19.35 uur Herdenking met toespraken en muzikale omlijsting door blaasensemble Conservatorium. Na afloop gelegenheid elkaar te ontmoeten in de raadzaal van het stadsdeelkantoor. Herdenking Sierplein, 19.45 uur Met toespraken van onder anderen Peter Faber en leerlingen van de Louis Bouwmeesterschool. Na afloop koffie en thee in De Ark, achter het Sierplein, gevolgd door het bevrijdingsconcert van de Muziekvereniging Amsterdam en gemengd koor Musiforum.

maarstraat naar het Bezinningsmonument op het Purmerplein. Toespraak van Marjan Sax, medeoprichter stichting Mama Cash en poëzievoordrachten van leerlingen van de IJdoornschool. Herdenking Ransdorp, 19.00 uur Met Pauline Broekema als gastspreker en de Waterlandse Harmonie onder leiding van Thomas Geerts. Kinderen van openbare basisschool De Weidevogel verzorgen de vlagceremonie. Herdenking Molenwijk, 19.00 uur Voetbaltoernooi op Cruyff Court met barbecue voor jongeren (15-23 jaar). Om 20.00 uur twee minuten stilte. Vredesambassadeur Lamyn Belgaroui rapt (onder voorbehoud). Herdenking Mosveld, 19.25 uur Met overdenking door H. Rammers, optredens van onder andere vrouwenkoor Vrouwenbazaar, trompetsolo door Peter Huber en vioolsolo door Oene van Geel. Herdenking Zunderdorp, 19.45 uur Herdenking ter nagedachtenis van de twee gevallen Zunderdorpers. Aansluitend in het jeugdgebouw een tentoonstelling en een interview met Annie Gaaff, koerierster in Landelijk Noord.

Oost Herdenking Osdorperweg, 19.45 uur Met scouting de Phoenix, trompettiste Jolanda Picavet-van Geilswijk, dominee Bakker uit Sloten, een afgevaardigde van de dorpsraad Sloten-Oud Osdorp. Met voordrachten.

Herdenking kop Java-Eiland, 10.30 uur Herdenking van de zeelieden van de Stoomvaart Maatschappij Nederland bij het oorlogsmonument Zeeman op de uitkijk. Met toespraken en de Waterlandse Harmonie Ransdorp/Schellingwoude.

Noord Stille tocht en herdenking Tuindorp Oostzaan, 18.00 uur Tentoonstelling, gedichten en herdenkingsbijeenkomst in de Bethelkerk. Gevolgd door stille tocht naar het monument op de Meteorensingel, waar de officiële herdenking is. Na afloop is iedereen welkom bij de theatervoorstelling Brei III door Broedstraten op de NDSM werf. Stille tocht en herdenking Nieuwendam, 18.30 uur Vertrek hoek van de Beemsterstraat en de Alk-

Herdenking KNSM-medewerkers, 14.45 uur Herdenking oorlogsslachtoffers van de KNSM in Loods 6. Toespraken van de voorzitter van De Kroonvaarders, stadsdeelbestuurder Thijs Reuten en een vertegenwoordiger van de Vereniging Ons Suriname. Stille tocht en herdenking Transvaalbuurt, 18.45 uur (school Laing’s Nekstraat 44) Stille tocht langs monumenten in de Transvaalbuurt. Eindigend bij het monument Het buikschot (Tugelaweg t.o. 110). Met dichteres Esther Jansma, dochter van de maker van het monument, Adam Jansma (1929-1965).

FOTO ANP

Stille tocht en herdenking Ceramplein, 18.45 uur Stille tocht van het Makassarplein naar de gedenksteen op het Ceramplein. Herdenking met sprekers en voordrachten. Herdenking Kastanjeplein, namen en nummers, 19.00 uur Een mobiel monument gecreëerd door kunstenaars op het Kastanjeplein met de namen van weggevoerde Joden uit de Oosterparkbuurt. Deelnemers leggen zelfgemaakte naambordjes in het grote rituele landschap. Met vijf koren. Herdenking Hofkerk, 19.15 uur Herdenkingsbijeenkomst met aansluitend een herdenkingsconcert. Herdenking Kees Brijdeplantsoen, 19.30 uur (Panamakade) Herdenking bij het monument van Kees Brijde. Met de winnende gedichten van groepen 8 uit het Oostelijk Havengebied. Voordracht door ‘een kolenpikker’ uit de Tweede Wereldoorlog in Oost. Herdenking IJburg, 19.30 uur (Ed Pelsterpark ter hoogte van de nrs. 4 en 2, de Binnenwaai) De ondergedoken camera, een mobiel monument met foto’s van fotografen die in de oorlog lid waren van het illegale fotografencollectief. Met de IJburgfanfare, het IJburgkoor en een cellist.

West Herdenking Oud-West, 16.00 uur (Borgerstraat 52) Herdenking bij het Dirk van Nimwegencentrum en kranslegging. Daarna wandeling naar De Hallen voor tentoonstelling Het andere verhaal, over moslims en Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Stille tocht en herdenking De Baarsjes, 18.30 uur (Augustinuskerk) Met gedichten van Willem van Toorn over zijn oorlogsherinneringen in De Baarsjes. Stille tocht langs het monument op de Postjesweg, waar kinderen van de Joop Westerweelschool een gedicht voordragen. Ten slotte kranslegging bij het monument op het Columbusplein. Herdenking Bos en Lommer, 18.45 uur (Van Gentstraat/ Egidiusstraat) Korte herdenking in de Boomkapel, gevolgd

Herdenking Amstelveenseweg (ingang Vondelpark), 19.30 uur Herdenkingsprogramma met toespraak, voordracht en muziek. Na twee minuten stilte en het Wilhelmus gelegenheid tot het leggen van bloemen bij het gedenkteken. Stille tocht en herdenking in De Pijp (Van der Helstplein), 19.30 uur Met onder andere een toespraak van oudbuurtbewoners. Het IJskuipje schept originele IJssalon Kocorecepten. Kinderen uit de buurt dragen hun interviews met ouderen uit De Pijp voor en Irakees trompettalent Semah Misconi speelt The last post. Herdenking Apollolaan (hoek Beethovenstraat), 19.40 uur Met gedichten van leerlingen van de 1e Montessorischool De Wielewaal en een toespraak van leraar R. Sanders. Na afloop zal Theater na de Dam een theatrale rondleiding door de buurt verzorgen. Herdenkingsconcert Obrechtkerk, 19.45 uur Herdenkingsconcert door het Obrechtkoor en -orkest. Na de twee minuten stilte om 20.00 uur de première van de Missa pro defunctis van dirigent en componist Luc Löwenthal van de Obrechtkerk.

Zuidoost Stille tocht en herdenking Holendrecht, 19.30 uur Vertrek vanaf metrostation Holendrecht (verzamelen om 19.10 uur bij uitgang Noord). Toespraken van onder anderen Lauri Sweet, bestuurslid 4 en 5 meicomité. Leerlingen van de Holendrechtschool, Scouting Holendrecht, Tavenu en Young Releases verlenen medewerking.

Het avondprogramma Theater na de Dam nodigt bezoekers van de herdenkingen uit de avond voort te zetten in theater, bioscoop of concertzaal: bijzondere eenmalige reprises, nieuw werk van theatermakers of klassieke concerten. Op www.4en5meiamsterdam.nl staan het uitgebreide programma en de gegevens van alle herdenkingen. U kunt ook mailen via [email protected] of bellen met het Amsterdams 4 en 5 mei comité (0205287129).

4 & 5 mei

5

Terug naar waar geleefd werd Bij Open Joodse huizen wordt op 23 adressen de oorlogsgeschiedenis verteld. Van bewoners die niet terugkeerden, tot peuters die werden weggesmokkeld, van georganiseerd verzet tot kleine heldendaden. ‘We komen je pappie nog even halen.’ MARJOLIJN DE COCQ

‘Bij luchtalarm zaten we in de badcel’ k hoop dat u er wat van kunt flansen,” zegt Karla Nooter-Spreekmeester als ze haar verhaal heeft gedaan. Vooraf heeft ze gewaarschuwd dat ze haar jeugdherinneringen diep heeft weggestopt. Maar tot in de kleinste details weet de 82-jarige het verloop van de oorlogsjaren in de Danie Theronstraat in Oost te vertellen. Daar woonden veel Joodse gezinnen, die alle verdwenen. “Die gezinnen staan in mijn geheugen gegrift.” 4 mei ontmoeten kinderen uit de buurt die de oorlog overleefden, elkaar weer in de Danie Theronstraat. Mevrouw Nooter en Gerrit Meens, één van de zoons van de fruithandelaar en nu ‘Jerry’ uit de Verenigde Staten. Bij haar thuis, nummer 29 tweehoog, werd De Waarheid gestencild. De stencilmachine werd op zolder verborgen onder de kolen. Haar moeder was een Duitse ‘christenvrouw’,

‘I

Danie Theronstraat In de Danie Theronstraat doet Karla Nooter-Spreekmeester 4 mei om 12.00 en 14.00 uur haar verhaal op nummer 23 A. Andere sprekers zijn Jerry Meents (18 A, 10.00, 12.00 en 15.00 uur) en universitair docent/ architect Hüsnü Yegenoglu, die de Joodse geschiedenis van de Danie Theronstraat onderzocht. www.openjoodsehuizen.nl.

die als dienstmeisje naar Nederland was gekomen. Haar vader was een Joodse verzetsman, die al vanaf 1933, toen Hitler aan de macht kwam, bezig was geweest Joodse mensen, communisten en socialisten onderdak te geven. “Hij had bepaalde idealen en het fascisme was voor hem taboe. Wij kregen al zo veel signalen uit Duitsland.” Ze is jaren geleden nog eens terug geweest in de Danie Theronstraat. Een schok, omdat zo veel was veranderd en weggebroken. Zo waren de

Soms moesten ze in die eerste oorlogsjaren ook vreselijk lachen poorten aan weerskanten van de straat verdwenen. De gemengde gezinnen mochten blijven, terwijl trapportalen steeds leger werden. Op nummer 29 waren zij als enigen overgebleven. “We zagen dat: dan werd de straat afgesloten en werden mensen weggehaald, klaar.” Maar wat dat inhield, begreep ze nog niet echt. “Voor bepaalde dingen was ik toch nog een beetje te jong. Ik was een meisje van elf en er werd thuis weinig over gesproken.” Mooie herinnering aan haar vader: soms moesten ze in die eerste oorlogsjaren ook vreselijk lachen. “Hij zong zo graag. Ons huis was één van de eerste huizen met een badcel. Bij luchtalarm gingen we met ons vijven, mijn vader, moeder, oudere zusje, kleine broertje en ik, in die badcel

zitten en dan was mijn vader gewoon aan het zingen.” 19 februari 1943 werd hij opgepakt. “’s Morgens, toen ik op school was, werd hij gearresteerd, maar na verhoor vrijgelaten. Toen ik ’s middags weer naar school ging, stonden twee mannen van de Sicherheitsdienst voor de deur. ‘We komen je pappie nog even halen,’ zeiden ze, ‘maar als je om vier uur thuiskomt, is hij er weer.’ Nou, die vier uur moet nog komen.” 15 april is in de Danie Theronstraat een Stolperstein geplaatst voor Karel Spreekmeester, een project van de Duitse kunstenaar Gunter Demig, die ‘struikelstenen’ plaatst op de stoepen voor huizen van mensen die door nazi’s verdreven of vermoord zijn. Na zijn arrestatie werd Nooters vader naar Kamp Vught overgebracht, vanwaar hij naar Auschwitz werd getransporteerd. Haar zus, zes jaar ouder, vond haar eigen weg. Zij bleef achter met haar moeder en kleine broertje. “Wij zijn doorgesukkeld. Met mijn moeder ging het heel slecht. Labiel wil ik het niet noemen; ze is wel uit werken gegaan. Maar ik moest voor het huishouden zorgen.” Tijdens de Hongerwinter werden zij en haar broertje gescheiden van elkaar in Friesland ondergebracht. Zij bij een slager, waar ze aan het werk werd gezet en eens in de week twee uurtjes vrij kreeg om haar broertje te zien. “Toen mijn moeder ons 22 juni 1945 kwam halen, was ik dolgelukkig. Maar mijn broertje zei: ‘Ik ga niet met die vrouw mee.’ Ze had hongeroedeem; hij herkende haar niet.

Karla Spreekmeester met moeder en broertje in de Danie Theronstraat. Waarschijnlijk 1940.

En hij sprak geen woord Nederlands meer. En toen we terugkwamen in de Transvaalbuurt, begon het wachten.” In 1981 stortte mevrouw Nooter in. “Ik kon geestelijk niet meer ver-

der. Toen ben ik bij een psychiater geweest en die zei dat het tijd werd voor een rouwproces. Toen mijn vader werd opgepakt, was mijn jeugd voorbij.”

‘Het is een bijzonder verhaal; mijn vader is een dapper mens’ n april 2004, bij het kijken naar de jaarlijkse golf documentaires over de bezetting, realiseerde hij zich ineens: zijn vader was een held geweest. Vanaf dat moment dook Aart Janszen (1938) in de geschiedenis van zijn vader, Laurens ‘Lau’ Janszen, onderwijzer in Betondorp, die in juli 1941 had geweigerd de Joodse leerlingen in zijn klas aan te geven en daarvoor was geschorst. Op de website eenkleineheldendaad.nl doet Janszen verslag van zijn onderzoek naar het lot van ruim vierduizend Joodse leerlingen en meer dan honderd Joodse leerkrachten op de lagere scholen in Amsterdam tijdens de Tweede Wereldoorlog. “De verhalen zijn als tandraderen die in elkaar grijpen,” zegt Janszen. “Elk verhaal waaiert uit met toevoegingen en zijverhalen, data en commentaren. Niets is af en alles groeit verder. Het is een levende website.” Janszen vertelt 4 mei in Het Brinkhuis in Betondorp, de voormalige openbare leeszaal waar vanaf 1941 geen Joden meer werden toege-

‘I

Laurens ‘Lau’ Janszen met zijn klas in 1940-1941.

laten, over ‘de ont-Joodsing’ van het lager onderwijs. In november 1940 werden alle Joodse onderwijzers en onderwijzeressen van de ene op de andere dag uit het onderwijs verdreven. En in ju-

li 1941 kregen alle schoolhoofden opdracht ‘een nominatieve opgaaf’ te verstrekken van de leerlingen die ‘van Joodschen bloede’ waren. Janszen: “Nu waren kennelijk de Joodse kinderen aan de beurt. Maar mijn va-

der weigerde daaraan mee te werken. Vier van zijn 43 leerlingen waren Joods, maar hij zei tegen het schoolhoofd dat hij alleen Nederlandse kinderen in de klas had.” Meester Janszen was in 1925 van de Amsterdamse kweekschool gekomen en had in 1929 een vaste aanstelling gekregen op de Watergraafsmeerschool. 12 juli 1941, de dag van het afscheidsfeest van de zesdeklassers, werd hij met onmiddellijke ingang geschorst. Eind augustus werd bekendgemaakt dat Joodse leerlingen niet langer welkom waren op hun school. Na de oorlog werd meester Janszen opnieuw benoemd op de Watergraafsmeerschool, maar hij vertelde zijn verhaal pas aan zijn zoon toen hij achter in de tachtig was. Na de dood van zijn vader in 2003, op 98-jarige leeftijd, kreeg Janszen alle foto’s en documenten en het plakboek dat zijn vader over de schorsing had bijgehouden. Sindsdien brengt hij veel tijd door in het Amsterdamse Stadsarchief, het Na-

tionaal Archief en het Niod, het instituut voor oorlogs-, Holocaust- en genocidestudies, om het verhaal in een breder kader te plaatsen. “Ik heb er mijn publicatieproject van gemaakt, omdat ik het een heel bijzonder verhaal van een dapper mens vind. Het besluit van mijn vader zijn Joodse leerlingen niet aan te geven mag je als een kleine heldendaad zien.”

Brink 45 In Brink 45 in Betondorp zat van 1928 tot 2008 een prachtbibliotheek. In drie verhalen staat daar 4 mei het leven in Betondorp tijdens en vlak na de oorlog centraal. Met om 10.00 uur Herbert Sarfatij, geboren in Betondorp en oudsecretaris van het Auschwitz Comité, om 11.00 uur Sander Hartog, kleinzoon van Louis Teeboom en Adèle Wolsing, verzetsstrijders uit de buurt, en om 12.00 uur Aart Janzen over de ont-Joodsing van het lager onderwijs. www.openjoodsehuizen.nl.

selectie

6 Theatervoorstelling Brei III

Ode aan Cola Debrot in Podium Mozaïek

Tijd bepaalt ons ritme, stuurt onze dagen. Maar wat is tijd? Beweging? Verandering? Kun je tijd zien? Hoe nemen we tijd waar? Kan tijd voorbijgaan? Wat was er daarvoor? En erna? Hoe nemen we tijd waar? Heelt tijd alle wonden? Theatervoorstelling Brei III van de Theaterstraat is 4 mei om 21.00 uur en 5 mei om 20.00 uur te zien op de kade van de NDSM-werf in Noord. 4 mei is er voordien in de Bethelkerk en op het Plejadenplein in Tuindorp Oostzaan een herdenking en 5 mei nadien een Vrijheidsmaaltijd op het Zonneplein.

In de grote zaal van Podium Mozaïek wordt 4 mei om 20.45 uur een muzikale en theatrale vertelling uitgevoerd rondom het thema moed met Het Koor van Meneer de Wit en vier jonge solisten. De uitvoering volgt op de kranslegging bij het monument De zittende vrouw op de Bos en Lommerweg. Op het programma staat een (verkorte) versie van het Requiem van Mozart. De gesproken tekst is van auteur Karin Amatmoekrim. Daarin wordt de Antilliaanse schrijver en arts Cola Debrot belicht, die tijdens de Tweede Wereldoorlog huisarts was in West. Debrot ondernam tijdens de oorlog tal van verzetsactiviteiten.

Cola Debrot

‘Er spreekt zo veel hoop uit; hartverscheurend’ Actrice/zangeres Hadewych Minis maakt voor Theater Na de Dam een eenmalig theaterprogramma in Carré. Sober en met veel respect. ‘Ik wil dat deze avond hoop geeft.’ MARJOLIJN DE COCQ

aar oma heeft in het verzet gezeten. In die zin is de Tweede Wereldoorlog voor Hadewych Minis (37) heel dichtbij. De engelen van de post werden ze genoemd, de dochters van de chef van het postkantoor. Oma en haar zussen hielden Joodse onderduikers verborgen, redden parachutisten uit bomen waarin zij vast waren komen te zitten, waagden zich door mijnenvelden. “Ze vertelde er vaak over en dat waren voor mij heel beeldende verhalen. Mijn oma is altijd mijn voorbeeld geweest. De moed die zij destijds had, is indrukwekkend.” Het was daarom haast vanzelfsprekend dat in de voorstelling die Minis voor Theater Na de Dam in Carré mag maken, het vrouwelijke perspectief op de oorlog centraal zou staan. Toen ze ervoor werd gevraagd, dacht ze even dat het een grap was. “Carré, dat is een droom, dat is heilige grond. Even sloeg de angst me om het hart. Kan ik dat wel? Maar er werd meteen een kiempje gelegd om daar iets moois van te maken.” Sinds november is ze met het 4 meiprogramma bezig en gisteravond zat ze voor het eerst om tafel met regisseur Gerardjan Rijnders. “Best raar om zo veel tijd te besteden aan een programma dat maar één avond

H

te zien zalzijn. Maar dit is zó belangrijk. Ik ken Gerardjan van de toneelschool, toen ik nog een piepkuiken was. Het is de eerste keer dat we weer samenwerken, maar alles valt helemaal op zijn plaats.” Wat ze wil, is dat de avond het gevoel van samenzijn versterkt. “Ik wil dat de voorstelling hoop geeft. Het eerste dat in me opkwam, is dat er een gospelkoor moest komen; dat staat voor mij heel erg symbool voor hoop. Samen zingen geeft kracht.” Daarnaast werkt ze met onder anderen pianist Mike Boddé, gitarist Wouter Planteijdt, accordeonist Oleg Fateev en, heel bijzonder, haar moeder, die viola da gamba speelt en met wie ze sinds haar achtste niet meer had gespeeld. De voorstelling voert van gospel tot Purcell, van Jeff Buckley tot Amsterdam huilt van Zwarte Riek of Minis’ eigen tedere Soothing song. Verbindend is de brief vanuit het getto van een moeder aan haar zoon, die in Moskou is achtergebleven. Zij weet dat ze geëxecuteerd zal worden en zoals anderen voor haar haar eigen graf zal moeten delven, maar beschrijft ondertussen hoe het leven zo gewoon mogelijk doorgaat. “De brief komt uit Leven en lot van Vasili Grossman. Er spreekt zo veel hoop uit en dat is hartverscheurend. Je gaat er helemaal stuk van.” Er komt geen acteren aan te pas,

Hadewych Minis

ze zal de tekst gewoon voorlezen. Haar opvallende podiumoutfits blijven in de kast. “Ik wil het sober houden, met veel respect. Dit is niet de grote Hadewych Minisshow; ik ben

FOTO PIM RAS

deze avond meer een doorgeefluik.” Hadewych Minis, 4 mei, 21.00 uur in Carré. Voor alle voorstellingen van Theater Na de Dam zie www.theaternadedam.nl.

Ondervoede spelertjes van DWS in Heerenveen Tachtig voetballertjes van DWS werden in 1944 opgenomen door fans van Heerenveen. Sport was toen ‘best een ding’, ontdekken de jonge makers van FC Bleekneusjes, dat in het Brediusbad zal worden opgevoerd. ie had die meneer met die handgranaat geïnterviewd? En wie meneer Den Bakker? Theatermaker en -docent Hanna Timmers (27) zet haar jonge acteurs in cultureel jongerencentrum Volta in de Spaarndammerbuurt aan het werk. Vorige week hebben ze in groepjes ouderen uit de buurt geïnterviewd over de oorlog. Geboren en getogen Amsterdammers, veteranen van voetbalclub Door Wilskracht Sterk (DWS), kinderen van verzetsmensen. Nu moeten uit de geluidsopnamen de grote lijnen en kleine details worden gedestilleerd. “Het gaat mij erom wat júllie interessant vinden. Helder?” Met het materiaal dat de jongeren aandragen, van elf tot negentien jaar en van gemengde afkomst, maakt Timmers de voorstelling FC Bleekneusjes, die in het kader van Theater Na de Dam zal worden

W

opgevoerd in het Brediusbad . Die bleekneusjes waren de ongeveer tachtig ondervoede en ziekelijke jeugdspelers van DWS die tijdens het laatste oorlogsjaar door de VV Heerenveen in Friesland werden ondergebracht. Bij de jongerenvoorstelling in de Spaarndammerbuurt staat sport centraal. Dat was ‘best een ding’ tijdens de oorlog, hebben ze ontdekt. Timmers: “De Duitsers moedigden het sporten aan, met het getrainde lichaam als ideaal. Maar ook vanuit de gedachte: wer Sport treibt sündigt nicht. Wie sport, heeft een verzetje – zonder in verzet te gaan.” Iris (18) en Rose (13) beschrijven hoe meneer Den Bakker, nu 88, met andere spelers de kleedkamers en het stadion van DWS bewaakte om te voorkomen dat hout zou worden geroofd. Levende geschiedenis, verteld door mensen die er over niet al te lan-

Het Brediusbad in de Spaarndammerbuurt, waar FC Bleekneusjes zal worden opgevoerd.

ge tijd niet meer zullen zijn. Iris: “Het kwam op mij over alsof het voor hem een soort heilige plaats was.” De meerwaarde van de Theater Na de Damvoorstellingen is dat die generaties bij elkaar brengen en historisch besef aanwakkeren, zegt Timmers.” Maar het is ook een artistiek project. Er moet wel iets staan.” De ouderen werden gevonden via

DWS en een oproep in Het Parool. De jongeren komen, zegt Timmers, toch ‘vooral voor het theaterdeel’. “Maar nu hebben ze het wel over hún ouderen; er ontstaat echt een band. Door die verhalen over het gewone leven komt de oorlog veel dichterbij.” Fadel (11) is door Volta nieuwsgieriger geworden naar de oorlog. Hij vond het spannend iemand die hij

niet kende, zomaar vragen te stellen. “Maar Hanna had gezegd dat er geen vragen zijn die je niet mag stellen.” Met Dewi (13) interviewde hij de 75jarige Ko Waterman, die tijdens de oorlog in een sanatorium lag met tuberculose, totaal afgesneden van zijn familie. “En hij was ook nog doof, omdat vlak naast hem een bom was ontploft.” Ook Pepijn (15) wil graag meer over de oorlog weten, waarover zijn opa hem heeft verteld. “Het was toch een gebeurtenis.” Vandaag maken de jongeren hun eerste korte scènes. Pepijn en Lola (12) worden belaagd door twee ‘Duitsers’, die om hun persoonsbewijs vragen. Steeds dwingender marcheren de soldaten om hen heen. Als ze beseffen dat ze geen kant op kunnen, brengt Pepijn de granaat in zijn hand tot ontploffing. Dat was de instructie die één van de DWS-jongens van zijn vader had gekregen: “Jongen, laat ze je niet levend in handen krijgen.” FC Bleekneusjes door Volta. 4 mei 21.00 uur, 5 mei 20.00 uur, Brediusbad (Spaarndammerdijk 306), kaarten 7,50 euro. Andere jongerenvoorstellingen worden gespeeld in Zuid en Oost. Zie www.theaternadedam.nl.

4 & 5 mei

Ida

7

Films na de Dam

Concerten na de Dam

Na de herdenking bieden Eye, Kriterion, Cinecenter, Rialto, de Tolhuistuin, Pathé Tuschinski en de Uitkijk een speciaal filmprogramma. Met onder andere Final image, met speciale aandacht voor journalisten die in oorlogsgebied in het harnas zijn gestorven, gepresenteerd door Eye. Ida van Pawel Pawlikowski is in Eye, Rialto en Cinecenter te zien.

Op diverse locaties zijn 4 mei herdenkingsconcerten. Zoals Different trains: Radiohead & Reich, door Zapp4 en het Mondriaan Kwartet in het Concertgebouw. In het Bethaniënklooster klinkt het Quatuor pour la fin du temps van Messiaen en in het Muziekgebouw aan ’t IJ het Stabat mater van Vivaldi. In de Hofkerk, Augustinuskerk, Obrechtkerk en Noorder- en Westerkerk kan men een gratis herdenkingsconcert bijwonen.

Het Mondriaan Kwartet

FOTO BRUNO DEVILLE

‘Annelies’ snijdt door de ziel ier moet het snijden, als een mes. Héél dun,” zegt dirigent Benjamin Bakker. De sopranen van koor FeniX zingen hoe Anne Frank en haar familie aankomen op de Prinsengracht. Hoe ze door de gang lopen, de houten trap op naar het Achterhuis. Hoe de deur achter hen wordt gesloten. ‘En we waren alleen,’ schreef Anne 10 juli 1942 in haar dagboek. De passages die de Britse componist James Whitbourn met toestemming van het Anne Frank Fonds in Basel heeft gebruikt voor het oratorium Annelies, snijden inderdaad door de ziel. Hoe fijn en vertrouwd ze het geluid vond van de Westertorenklok, die om het kwartier zegt hoe laat het is, schreef Annelies Marie Frank in september 1942. Nu worden 4 mei in

‘H

In de Westerkerk, vlak bij het Achterhuis van Anne Frank, worden 4 mei haar leven en lot bezongen. Koor FeniX zingt het oratorium Annelies van de Britse componist James Whitbourn. ‘Als je het zingt, lopen de rillingen je over het lijf.’ MARJOLIJN DE COCQ

de Westerkerk, zo dicht bij haar onderduikadres, haar leven en lot bezongen. “Alone,” zingt Bakker voor. “Voelen jullie hóé triest?” Bakker (33), gepokt en gemazeld als solist in het Roder Jongenskoor, als dirigent internationaal gelauwerd en sinds anderhalf jaar artistiek leider van FeniX, heeft Annelies één keer eerder uitgevoerd. “Je merkt dat het stuk een enorme indruk maakt op het publiek. Iedereen kent het verhaal, maar door de muziek komt

het nét iets dieper binnen.” Velen van de bijna veertig koorleden zijn opnieuw in het dagboek van Anne Frank gedoken. Alt Annet Visser leende haar exemplaar uit de jaren van vijftig uit aan sopraan en koorvoorzitter Maureen Cox. “Ik heb het vroeger wel gelezen, toen ik een puber was. Dat moest ook van school. Maar nu ben ik zo bezig met het stuk. Het doet me echt wat. Als je het zingt, lopen de rillingen je over het lijf.” Cox: “Ik sta ermee op en ga

ermee naar bed. Het is zo pakkend.” Kamerkoor FeniX in steekwoorden: enthousiast, gedreven, hecht en avontuurlijk. Geen koor louter voor de gezelligheid, onderstreept bas Jeroen Vermeer. “Als we niet zo ambitieus waren geweest, zouden we ook niet zo’n uitzonderlijke dirigent zo gek hebben gekregen voor ons te staan. We zingen niet het geijkte repertoire. Meestal is het niet gemakkelijk; onze kracht ligt vooral in heel bijzondere concerten.” De bezetting van het vijftien jaar oude koor is perfect voor dit oratorium, zegt Bakker. En de plaats voor het concert van 4 mei is eigenlijk bijna huiveringwekkend perfect. Componist Whitbourn komt naar Amsterdam om deze extra geladen uitvoering bij te wonen. “De titel van het stuk, Annelies, is

bewust zo gekozen. Je zou bijna vergeten dat ze voluit Annelies Marie Frank heette, zozeer is de naam Anne Frank nu een merk geworden,” zegt Bakker. “Er is zo’n wereld rond Anne Frank ontstaan. Met haar naam kun je dingen verkopen.” In Annelies, waarvoor Melanie Challenger het Engelse libretto schreef, dat ook zo zal worden gezongen, is Anne Frank weer het meisje achter de boekenkast, bang opgepakt te worden, verlangend naar haar vriendin Lies. Opgesloten. ‘Naar buiten, lucht en lachen, schreeuwt het in me,’ schreef ze 29 oktober 1943. ‘Let me out,’ zingt FeniX. ’Let me out.’ James Whitbourn: Annelies. Kamerkoor FeniX. Dirigent Benjamin Bakker. Sopraan Nikki Treurniet. Westerkerk, 4 mei 21.00 uur.

‘En mijn oma dan, de vrouw van die Jodenjager?’ Het Stadsarchief heeft in kaart gebracht waar in Amsterdam tussen 1940 en 1945 bommen zijn ingeslagen. Er zijn gegevens over locatie, datum, doden en gewonden. ‘Je kijkt meteen anders naar de stad.’ e hebben bommenlijsten doorgevlooid, rapporten van de politie en de Luchtbeschermingsdienst, ambtelijke verslagen. Waar zijn de honderden bommen en granaten ingeslagen in Amsterdam? En waar zijn vliegtuigen gecrasht, zowel Duitse als geallieerde? Eric Heijselaar en Peter Kroesen zijn onderzoekers bij het Amsterdams Stadsarchief, gespecialiseerd in de periode 1910-1950. 3 en 4 mei bemannen zij een extra balie, waar mensen terecht kunnen met vragen over de Tweede Wereldoorlog. In De Bazel, het voormalige hoofdkantoor van de Nederlandse Handelmaatschappij in de Vijzelstraat, hangt dan ook een speciale kaart, waarop staat waar ongeveer vierhonderd bommen op de stad zijn gevallen. Later zal die kaart ook in digitale vorm beschikbaar zijn op de website van het Stadsarchief, met gegevens over locatie, datum, doden en gewonden. “Snap je ineens: o, dáárom staat nieuwbouw midden tussen die panden uit de jaren twintig,” aldus Kroesen. “Je kijkt meteen anders naar de stad.” Van Herengracht tot Keizersgracht, op vier verdiepingen, beslaat het papieren archief in De Bazel veertig kilometer. Met de antwoorden op vragen waarmee mensen soms jaren hebben rondgelopen. Zes dagen per week kan iedereen met vragen bij het Stadsarchief terecht en de laatste jaren weten mensen het steeds beter te vinden. Ze kunnen de archieven gratis inzien, maar ook specialisten

Z

kunnen aan het werk worden gezet. Onlangs hielpen die specialisten een winkelier uit de buurt, die de zaak van zijn vader en opa runde, maar dacht dat zijn opa die tijdens de oorlog niet geheel koosjer had overgenomen. “Met snel zoekwerk zien wij dan dat de zaak in de jaren dertig zonder dwang is verkocht. ‘Had mijn vader dat nog maar geweten,’ zei de winkelier. ‘Die heeft er zijn hele leven last van gehad.’” Of de kleinzoon van een beruchte Jodenjager, die na de oorlog ook ter dood is veroordeeld. Maar hoe zat het

Ze krijgen antwoorden op vragen waarmee ze soms jaren hebben rondgelopen met zijn oma? wilde de man weten, want die had hij toch altijd zo lief gevonden. Kroesen: “En dan vinden wij een dossier waaruit blijkt dat die oma door buren is vrijgepleit; die had de briefjes waarmee zijn opa Joden aangaf, zo veel mogelijk vernietigd. Die man had tranen in zijn ogen. ‘Dat heeft ze godverdomme goed gedaan,’ zei hij.” Hun werk draagt bij aan het verwerkingsproces. “Dat blok archief van 1910-1950, daar zit het allemaal in,” zegt Kroesen. “Om te vinden wat je zoekt, moet je er soms via een zijdeurtje in. Je bouwt het verhaal op als een muurtje met verschillende stenen. Het is echt een Miss Marplegevoel.”

De Recht Boomssloot, waar 30 september 1940 Engelse bommen insloegen. Zeven mensen kwamen daarbij om het leven.

Die bouwstenen kunnen marktkaarten zijn, de vergunningen van kooplui, die voor tachtig procent Joods waren. Zo kreeg een zoon voor het eerst een foto van zijn moeder te zien; verder had hij niets. Heijselaar: “Zijn dochter bleek sprekend op zijn moeder te lijken. We moeten de boodschap soms voorzichtig brengen. Soms is het huilen, huilen, huilen.” Rapporten van de sociale dienst

mogen na twintig jaar weg, zegt Kroesen bij de wanden vol dozen. Hij opent een dossier met schrijnende details van armoede, die veel vertellen over het leven van toen. “Doen wij dus mooi niet; ze zijn voor ons van onschatbare waarde. Alles werd keihard genoteerd.” Het onderzoek naar de bommen, granaten en neergestorte vliegtuigen is deze meidagen een extra service

FOTO STADSARCHIEF

aan het publiek. Soms, zegt Heijselaar, wil je haast niet verder lezen als je met je neus in de rapporten zit. “Dan staat er dat een brisantbom in een kinderkamer terechtkwam en denk je: o nee hè? Alleen bleek die bom niet te zijn afgegaan en had het meisje het overleefd. Maar meestal liep het verkeerd af.” www.stadsarchief.amsterdam.nl

selectie

8

Het Lloyd Hotel

FOTO ANP

Kies een route door de stad

Ritten met oude tram

Het aantal herdenkingen, theatervoorstellingen, films, concerten, open huizen, festivals of vrijheidsmaaltijden is groot. Daarom zijn allerlei routes uitgezet, zoals een route voor kinderen met een kinderfestival in het Vondelpark. De route Kunst heeft indrukwekkende tentoonstellingen geselecteerd. Een andere route leidt langs oorlogsverhalen van organisaties: zoals de geschiedenis van het Lloyd Hotel of die van het Waterleidingbedrijf. Andere routes: Lezing & debat, Klassieke muziek, Dialoog & gesprek en Film.

5 mei zijn er twee ritten met oude trams. De eerste rit vertrekt om 11.00 uur vanuit de remise in de Lekstraat. Tinie IJisberg en Marjan de Boo vertellen dan over Joop IJisberg, een tramconducteur die in 1941 aan de Februaristaking meedeed. Om 15.00 uur is Bianca Stigter, schrijver van De bezette stad, gids in de tram. Reserveren via www.huizenvanverzet.nl.

Een Union motorwagen uit 1904

FOTO ANP

‘Hij was onverveerd, nergens bang voor’ In heel Nederland worden 4 en 5 mei herinneringen opgehaald aan markante verzetsstrijders. Voormalig NOS-nieuwslezeres Noraly Beyer (1946) vertelt over de Surinaamse verzetsman Lou Lichtveld, beter bekend als de schrijver Albert Helman. ‘Als ik hem zo in leven kan houden, doe ik dat graag.’ tekst PATRICK MEERSHOEK foto REYER BOXEM

Surinamers en Antillianen in het verzet, daar horen we eigenlijk weinig over. “Veel te weinig. Af en toe is er een opleving, zoals met Sonny Boy, maar zoiets zakt altijd gauw weg. Wie kent George Maduro of Boy Ecury? Het was indertijd al een heel gedoe om de veteranen bij de herdenking op de Dam te krijgen. Dat hebben ze voor elkaar gekregen, wat ik heel mooi vond. Het is belangrijk dat de mensen uit de vroegere koloniën die onder Nederlandse vlag hebben meegevochten of hebben meegewerkt in het verzet, worden meegenomen in het eerbetoon.” Waarom Albert Helman? “Ik werd vorig jaar uitgenodigd drie gedichten voor te lezen tijdens de herdenking van de Februaristaking. Ik dacht toen meteen aan Helman. Hij heeft in de oorlog een prachtig gedicht geschreven over de fusillade op het Weteringplantsoen: ‘Niemand sprak; geen kreet, geen kreunen, zelfs geen ademtocht...’ Het gaat over de 36 gevangenen die kort voor de bevrijding werden omgebracht ter vergelding van de dood van een hoge SS’er. Na de herdenking kwam een meisje van de organisatie naar me toe om te vragen of we niet meer met Helman moesten doen. Ik zei: ‘Ik ben blij dat het jullie opvalt. Hij heeft een enorm oeuvre en hij is zo onbekend. Als ik hem op deze manier in leven kan houden, doe ik dat graag.’” Wat wilt u vertellen over Helman? “Dingen over zijn verzetswerk. In Nederland, maar ook in Spanje, waar hij in de jaren dertig met George Orwell stukken schreef tegen Franco. Tijdens de Duitse bezetting van Ne-

derland vervalste hij persoonsbewijzen en publiceerde hij artikelen en pamfletten onder pseudoniemen als Joost van den Vondel en Friedrich Nietzsche.” Lachend: “Hij dacht: de Duitsers zijn grote bewonderaars van Nietzsche; dat zit wel goed.” U heeft Helman persoonlijk gekend. “De laatste vijftien jaar van zijn leven. Ik was net uit Suriname naar Nederland gekomen. In Suriname kende ik hem alleen van zijn boeken. Ik bewonderde hem mateloos als schrijver. In de tijd dat Lou op Tobago woonde, heb ik nog wel pogingen ondernomen hem daar op te zoeken. Ik ging elk jaar naar het carnaval op Trinidad en dan ging ik altijd even langs

‘Hij schreef in de jaren dertig met George Orwell stukken tegen Franco’ zijn huis. Maar dat leverde niets op.” “We troffen elkaar voor het eerst in Amsterdam, in de studio van Radio Stad, tijdens een uitzending over de Decembermoorden. Lou ging vreselijk tekeer over de situatie in Suriname. Dat was natuurlijk koren op mijn molen. Mijn hoofd zat vol met wat daar allemaal gebeurd was. En dan zit daar zo’n kleine man van ver in de zeventig die roept dat we iets moeten doen. Ik dacht: aan jou heb ik wat.” Waar kwam zijn strijdbaarheid vandaan? “Hij was recalcitrant. Zeer recalcitrant. En hij was een allesweter. Dat was ook echt zo. Hij wist alles en had een enorm geheugen. Dat recalci-

trante zorgde geregeld voor conflicten. Hij heeft in Suriname de middelbare school opgezet en het Spaans als schoolvak geïntroduceerd, maar ook vreselijke ruzies gehad in de politiek. Dat deerde hem niet. Hij was onverveerd, nergens bang voor. Ik was erg onder de indruk van zijn vastberadenheid. Al kon hij ook vreselijk koppig zijn. Als hij je niet mocht, hoefde je niet langs te komen. Dat was heel willekeurig.” Vertelde hij wel over zijn activiteiten in de oorlog? “Hij vertelde wel eens over zijn herinneringen aan de Spaanse Burgeroorlog. Ik heb nooit met hem gesproken over zijn rol in het verzet. Nu vind ik dat natuurlijk jammer. We hebben het wel over Gerrit van der Veen gehad. Ik dacht dat ze elkaar goed hadden gekend, omdat Lou ook deel had uitgemaakt van de Groote Raad der Illegaliteit. Maar dat was niet zo. Ze hebben elkaar misschien één of twee keer ontmoet. Hij heeft later wel de biografie van Van der Veen geschreven, Een doodgewone held. Lou pronkte niet met zijn verdiensten. Niet als verzetsman, maar ook niet als schrijver.” Noraly Beyer: ‘Lou pronkte niet met

U heeft Suriname verlaten na de Decembermoorden van 1982. Was dat ook een daad van verzet? “Niet bewust. Het was een impulsieve beslissing, omdat ik wist dat ik mijn werk als nieuwslezer voor de Surinaamse televisie niet kon blijven doen. Ik wist hoe de militairen dachten: als je niet vóór ze was, was je een tegenstander. Ik heb nooit een grote bek gehad, maar ik was als kritisch journalist al lang bestempeld als vijand van de revolutie. Van hun revolu-

tie. Na de moorden was ik losgeslagen, compleet in de war. Alles was onzeker. Wat ga ik doen? Hoe kom ik weg? Wanneer gaan de vliegtuigen weer? Ik ben met het tweede vliegtuig naar Nederland gegaan.” Daar bent u aan het werk gegaan voor de Wereldomroep. “Ik had niets gepland. Ik werd ge-

4 & 5 mei

De WA op de Dam (jaar onbekend)

SPAARNESTAD

9

Het paleis in oorlogstijd

Museum Willet-Holthuysen

‘Ongenaakbaar staat het gebouw als een rots in de stad.’ Deze woorden van Geert Mak lijken ook te gelden voor 1940-1945. Het gesloten karakter van het oude stadhuis geeft niets prijs van wat zich er in de oorlogsjaren afspeelde. Tijdens een rondleiding hoort u onder andere hoe het gebouw uit handen van de nazi’s bleef en hoe kunstwerken de oorlog overleefden. De rondleidingen vertrekken om 10.00, 11.30 en 13.00 uur. Reserveren via www.huizenvanverzet.nl.

Het Museum Willet-Holthuysen was een verzetshaard. Hoofdhuurder was het Instituut voor Sociaal Onderzoek naar het Nederlandse Volk, dat als dekmantel fungeerde. Er zaten ook onderduikers, onder wie de Joodse huisarts Jo van der Hal. Riskant, want twee huizen verderop was het consulaat van Italië. Met een rondleiding, om 14.00 en 16.00 uur, over meestervervalser Eduard Veterman en onderduiken. Reserveren via www.huizenvanverzet.nl.

Man van de wereld Lou Lichtveld (1903-1996) was schrijver, dichter, musicus, componist, maar vooral man van de wereld. Hij woonde in Suriname, Nederland, Spanje, Mexico, Trinidad en Tobago, de VS en Italië. Hij stierf in 1996 in Buitenveldert, op zijn 92ste. De in Paramaribo geboren Lichtveld, met indiaans, creools, Duits en Nederlands bloed in de aderen, kreeg bekendheid als Albert Helman, schrijver van ruim dertig romans, waaronder Zuid-Zuid-West, De stille plantage en De laaiende stilte. In Amsterdam studeerde Lichtveld muziek en Nederlandse taal- en letterkunde. Hij speelde orgel in de Bonifatiuskerk en werkte als verslaggever en kunstredacteur bij De Telegraaf. In de jaren dertig verhuisde hij naar Spanje, waar hij correspondent was voor De Groene Amsterdammer en de Nieuwe Rotterdamsche Courant. Tijdens de burgeroorlog koos hij partij voor de republikeinen, heel even als militair, daarna als schrijver. Tijdens de bezetting in Nederland was hij actief in het verzet. Zo schreef hij voor het illegale blad De Vrije Kunstenaar. Na de oorlog was hij minister van Onderwijs en Volksgezondheid in Suriname. Na zijn pensionering woonde hij op Tobago. Grote erkenning voor zijn literaire werk heeft Lichtveld nooit gekregen. Een jaar voor zijn overlijden kende het Fonds voor de Letteren hem een eregeld toe. Voor zijn verzetswerk werd hij benoemd tot ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw.

duiken, de parlementariërs noch de pers. Ik kan niet tegen onrecht. Het maakt me opstandig. Ik zou willen dat ik écht iets kon doen. Ik zou willen dat ik een grote rebel was. Een Che Guevara. Maar dat ben ik niet. Zelfs Lou met al zijn kennis en ervaring kon er niets aan veranderen. Maar hij liet wel zijn stem horen. In Suriname noemen we dat stanvaste, onverzettelijkheid. Helaas zijn mensen met stanvaste schaars.”

zijn verdiensten. Niet als verzetsman, maar ook niet als schrijver.’

beld door de Wereldomroep. Ik heb toen gezegd dat ik er even over wilde nadenken. Ik begreep dat ik de deur naar Suriname dichttrok als ik voor een baan bij de Wereldomroep zou kiezen.” “De Wereldomroep was voor Suriname een soort Radio Oranje. Wat in het land gebeurde, hoorde je via de Wereldomroep. Bij mijn vertrek uit

‘Ik heb helaas nooit met hem gesproken over zijn rol in het verzet’ Suriname had ik een band meegekregen van een collega van de televisie. Het was een ruwe band met de valse

verklaringen van een zwaar mishandelde Jozef Slagveer en André Kamperveen die zij in opdracht van de militairen hadden moeten voorlezen op televisie over hun zogenaamde plannen voor een staatsgreep. Ik heb die band aan Hugo van Rhijn van het NOS Journaal gegeven. Hij heeft toen de Wereldomroep gebeld om een goed woordje voor me te doen.”

U aarzelt nooit uw mening te geven over de Decembermoorden. “Ik vind het niet kunnen wat daar gebeurd is. Het onrecht dat mensen is aangedaan. Onvoorstelbaar dat de verdachten van de moorden nu het land in hun macht hebben. Ze gebruiken Suriname als hun persoonlijke speeltuin. Het klopt gewoon niet. En niemand durft echt in de materie te

Toch gaat u elk jaar terug naar Suriname. “Lou was daar heel principieel in: zolang die ellendeling daar zit, ga ik niet terug. Ik vind het wel goed rond te kijken hoe het gaat met het land. Ik kan ook zien waarom het is zoals het is. Waarom de mensen al dat onrecht en al die onzin over zich heen laten komen.” “Je ziet ook hoe mensen er allemaal kleine eilandjes zijn geworden. Kleine eilandjes waar het veilig is. Je bemoeit je niet met de ander als het niet noodzakelijk is. Als de moorden ter sprake komen, wordt gezegd dat het allemaal zo lang geleden is en dat het zo goed gaat met de economie. Daar kan ik niet tegen. Daar word ik erg treurig van.” Noraly Beyer over Albert Helman en Raymi Sambo over Cola Debrot. 5 mei, 13.00 uur in het CBK Zuidoost. www.huizenvanverzet.nl

selectie

10

Amsterdam Klezmer Band XL

FRED VAN DIEM

Veel optredens

Plein van de Vrijheid

Vrede en veteranenzorg

Op de twee grote muziekpodia, de Sena Talent Stage en het Bevrijdingspodium, zullen 5 mei onder andere optreden: Beans & Fatback, Sven Hammond Soul, de Amsterdam Klezmer Band XL, Giant Tiger Hooch, een band met zangers uit allerlei landen die vrijheidsliederen ten gehore zullen brengen, My Baby, Dennis Kolen, The Silverfaces en Sofia Dragt.

Op het Plein van de Vrijheid fotografeert het Rode Kruis 5 mei bezoekers met een portret uit de Heroes-serie. Amnesty voert er met het maken van een video actie voor vrijheid van meningsuiting in Turkije. En ProDemos heeft er een StickerStemWijzer, waarbij door het plakken van stickers bij stellingen spontaan discussies ontstaan.

Het vfonds (nationaal fonds voor vrede, vrijheid en veteranenzorg) zet zich in voor erkenning en waardering van oorlogs- en dienstslachtoffers van de Nederlandse overheid. Daarnaast wil het fonds de herinnering aan oorlog en vredesmissies levend houden door slachtoffers te herdenken, maar boven alles ook de bevrijding, vrijheid en vrede vieren.

‘Doorbeuken op bevrijdingsfestival’ Voor de derde keer organiseert Het Vrije Westen een bevrijdingsfestival in het Westerpark. Op meer dan zeven podia wordt vrijheid gevierd. Met dj’s, film, theater en muziek. Vier bands blikken alvast vooruit. MARJOLIJN DE COCQ

Bevrijdingspodium Kensington

Rusty Beat Club Le ‘DJ’ Mette

Kensington heeft 5 mei ‘een belachelijk schema’, zegt zanger/gitarist Casper Starreveld (27) lachend. ‘Er is letterlijk geen minuut om even te chillen. Het is gewoon de hele dag doorbeuken.’

Dj Carl Lemette (47), alias Le ‘DJ’ Mette, draait op het bevrijdingsfestival vintage world, Lindahop en big band. ‘Herdenken vind ik in deze jachtige tijd echt belangrijk.’

4 mei 20.00 uur twee minuten? “Ik ben ermee opgevoed daarbij stil te staan. We hebben ook een keer de auto langs de weg stilgezet. Mijn opa en oma hebben de oorlog meegemaakt. Ze liepen van Amsterdam naar Rotterdam om een zak aardappelen te halen. Nu zijn we te gast bij de officiële herdenking op de Dam.”

4 mei 20.00 uur twee minuten? “Ik ben half-Indisch, half-Moluks. 4 mei denk ik altijd aan het oude Nederlands-Indië en wat daar toen gebeurde. Mijn hele familie heeft te maken gehad met de jappenkampen.”

5 meifeestje? “Nu we ambassadeur zijn, denk je er meer over na. In het nieuws zie je zo veel mensen die moeten vechten voor wat wij normaal vinden. Natuurlijk lopen wij ook tegen grenzen aan. Wilders is er een voorbeeld van. We moeten koesteren wat we hebben, en dat beschermen.” Beste bevrijdingsfestival? “Vorig jaar stonden we in Haarlem op het tweede podium. Het was zo druk dat ze de boel moesten afsluiten. Maar daardoor was de sfeer wél de bom, al is dat misschien een beetje een foute woordspeling.” Ultiem gevoel van vrijheid? “Het moment dat we met ons allen, de band en de crew, in de bus zitten. Net een show gespeeld en het besef: wauw, ik verdien mijn geld met muziek, ik heb mijn leven eraan gewijd en het lukt! En dat dan deze keer in een helikopter.” Beste nummer over vrijheid? “Elbow, One day like this. Het is een episch/euforisch nummer met een zeer toepasselijke titel, mooie strijkers en productie, en met een catchphrase als: ‘Throw those curtains wide/One day like this a year would see me right.’ Zit je op Bevrijdingsdag wel goed!”

Podium De Nieuwe Anita The Velvedettes The Velvedettes zijn pas net begonnen en dan nu al op het bevrijdingsfestival. Zangeres Rosie Stevens (24): ‘Een vrouwenband en rockabilly. Ik denk dat ze vinden dat we een leuke positieve uitstraling hebben.’ 4 mei 20.00 uur twee minuten? “Voor mij betekent het zeker wat, omdat ik Joods ben; ik heb er wel een geschiedenis mee. Ik ben best traditioneel opgevoed, maar de eindstand is dat ik volkomen tegen georganiseerde religie ben. Als Joodse voel ik me verbonden met het Joodse volk.” 5 meifeestje? “Gewoon een leuke dag met vrienden op een terrasje. Ik ben niet zo’n festivalganger.” Beste bevrijdingsfestival? “Heb ik dus ook geen antwoord op. Het enige festival waar ik geweest ben, was vorig jaar het Magneetfestival, omdat ik daar moest optreden. Ik doe ook aan gogodansen. Maar ik zou niet snel een kaartje kopen; ik ga liever naar bandjes kijken.” Ultiem gevoel van vrijheid? “Dat je kunt doen wat je hart begeert, dat je niet een limiet wordt opgelegd door jezelf en anderen. Mensen willen vaak aardig gevonden worden, maar ik wil straight zijn. Daardoor kom ik soms bot over, maar ben ik wel mezelf.” Beste nummer over vrijheid? “The man comes around van Johnny Cash. Om het volgende stukje tekst: ‘Whoever is unjust let him be unjust still/Whoever is righteous let him be righteous still/ Whoever is filthy let him be filthy still.’ Laat iedereen in zijn waarde, leg een ander niets op. Zo zou een samenleving moeten zijn.”

Sena Talent Stage The Silverfaces De jonge Utrechts/Amsterdamse band The Silverfaces speelt rock met een vleugje psychedelica. Frontman Jesse Koch (19): ‘Ik denk nooit zo na over vrijheid. Wij zijn eraan gewend.’ 4 mei 20.00 uur twee minuten? “Tuurlijk, dat doen we sowieso. Ik woon met mijn moeder en die vindt het respectloos als je niet twee minuten stil bent. Ik zit voor de televisie naar de speeches te kijken. Maar verder heb ik er niet veel mee.” 5 meifeestje? “Het heeft wel betekenis. Vrijheid en vrijheid van meningsuiting zijn belangrijk, al moet je het niet te gek maken. Verder zie ik het eigenlijk als een normale dag. Het is niet dat ik altijd iets uitbundigs doe.” Beste bevrijdingsfestival? “Tja, ik ben er nooit geweest; ik ben niet zo’n festivalganger. Nu staan we in Amsterdam, maar vorig jaar bestonden we nog niet eens.” Ultiem gevoel van vrijheid? “Voor een muzikant is alles om een optreden heen werk: reizen, opbouwen, soundchecken. Maar als je aan het spelen bent, voel ik me vrij, voel ik me thuis. Showtime is vrije tijd.” Beste nummer over vrijheid? “Wat meteen in me opkomt is LA woman. Niet per se om de tekst. Maar als je het hoort, zie je jezelf in je Mustang over de snelweg rijden.”

5 meifeestje? “Het betekent echt iets dat je met z’n allen een dansje doet. Niet alleen om de bevrijding; vrijheid moet je doortrekken naar wat je bent en wat je doet.” Beste festival? “Waar het breedst wordt geprogrammeerd. Het Vrije Westen is daarvan een goed voorbeeld; dat gaat van documentaires in Het Ketelhuis tot uitgeverij Bukowski met een schrijverspodium. Dat vind ik een pure vorm van de vrijheid benadrukken.” Ultiem gevoel van vrijheid? “Voor mij de financiële onafhankelijkheid om te doen wat ik leuk vind. Ik zit nu in mijn tuinhuisje, vlak voor Halfweg. Behalve met programmeren ben ik bezig met een cateringbedrijf waarvoor ik mijn eigen groenten wil verbouwen.” Beste nummer over vrijheid? “Bob Marleys Redemption song vind ik erg goed. Het is een aansporing: je moet zelf de verlossing zoeken, jezelf losmaken om vrijheid te hebben: ‘Emancipate yourself from mental slavery/None but ourselves can free our minds.’ www.hetvrijewesten.eu

4 & 5 mei

De club van lelijke kinderen

11

Vrijheid en verzet in Ketelhuis

Film op Nieuwmarkt

In Het Ketelhuis zijn 5 mei documentaires en films over vrijheid en verzet te zien, zoals afleveringen van VPRO’s Tegenlicht, waaronder De regenmakers, over vier Chinezen die opstaan tegen de teloorgang van het milieu. Movies That Matter vertoont onder andere De club van lelijke kinderen. Op een dag komt een bus het plein oprijden. Er stapt een fotograaf uit, die van alle kinderen een foto maakt en bij sommige kinderen een kruisje zet. Alle kinderen met een kruisje mogen op schoolreisje.

Op de Nieuwmarkt is 5 mei een gratis minifilmfestival, met een groot scherm en plaats voor ruim zeshonderd toeschouwers. Een prachtige speelfilm zal de dag op passende wijze besluiten: La vita è bella (Het leven is mooi), de Italiaanse tragikomedie uit 1997van Roberto Benigni. Een verhaal over de kracht van liefde in een wereld vol waanzin.

La vita è bella

Het orakel spreekt zonder filter Atelier Van Lieshout ontwierp het kunstwerk Het orakel, dat 5 mei op de Dam komt te staan en ongefilterde sms-boodschappen uitspreekt. ‘Er kan van alles worden geroepen, van schuttingtaal of politiek incorrecte teksten tot stichtelijke woorden.’ tekst MARJOLIJN DE COCQ foto SANNE DONDERS

et is van een hufterige eenvoud, zegt Joep van Lieshout (1963) in zijn atelier op de Rotterdamse Keileweg. Zijn Orakel, ontworpen voor de Dam in opdracht van het Amsterdams 4 en 5 mei comité, een vier meter hoge kopconstructie voorzien van primitieve robotica. “Meer de Lange Jan van de Efteling dan Star wars.” De mond gaat open en dicht, de oogleden openen zich en de oogbollen draaien in de constructie. Is Het orakel uitgesproken, dan draait de kop. Een beetje spooky, maar ook aandoenlijk. “Het zijn doelbewust simpele, bijna negentiende-eeuwse mechanieken. Daar houd ik sowieso van en ik denk ook dat het daardoor onschuldiger wordt. Hoe lulliger de kop, des te meer vrijheid je hebt.” Het orakel is nog werk in uitvoering in het grote atelier, een voormalige dierenvoersilo, te midden van ‘de afgodsbeelden’ van de industriële revolutie waaraan Atelier Van Lieshout werkt. Reusachtige frezen, draaibanken, decoupeerzagen, een stoomhamer. Polyester mastodonten, onderdeel van het utopische project New tribal labyrinth waarvoor Van Lieshout de industriële revolutie opnieuw wil uitvinden. Politiek, macht, arbeid, revolutie, autarkie, het zijn terugkerende thema’s bij Atelier Van Lieshout. Zo krijgt ook Het orakel, in samenwerking met Mediamatic, dat de computertechniek levert, zijn eigen lading. Inspiratie kwam onder andere van een poppenkast van een Duitse kunstenaar die Van Lieshout ooit zag in hartje München. “Handpoppen van Himmler, Adolf zelf. Ze konden zeggen wat ze wilden, want ze waren geen mens. Af en toe heb je kunstwerken waarvan je denkt: shit, die had ík moeten maken.” Burgemeester Eberhard van der Laan zal de eerste sms naar Het orakel sturen. Maar daarna kan iedereen zijn boodschappen laten verkondigen. Zo’n platform kan provocerend werken, erkent Van Lieshout. “De angst dat het misbruikt zal worden, is er denk ik wel. Maar het is een afspiegeling van de samenleving. Er kan van alles worden geroepen, van schuttingtaal of politiek incorrecte teksten tot stichtelijke woorden. Als er alleen schuttingtaal komt, zegt dat wat over de samenleving.” Wat is vrijheid? is de vraag die voor hem centraal staat. Iedereen wil vrijheid en er wordt al gauw aangenomen dat die er is. “We zijn in Nederland zo veel jaren zonder oorlog.

H

Atelier Van Lieshout Sinds twee jaar nodigt het Amsterdams 4 en 5 mei comité een kunstenaar uit om een bijdrage te leveren aan de viering in de stad. In 2012 was dat Maarten Baas, die een 65 meter lang tafelkleed maakte met de namen van 780.559 Amsterdammers. In 2013 maakten kunstenaar Arne Hendriks en Stichting Stadshout een vier meter hoge keukentafel met twee stoelen van hout dat uit alle delen van de stad afkomstig was. Voor 2014 heeft het Amsterdams 4 en 5 mei comité Atelier Van Lieshout gevraagd een kunstwerk te ontwerpen. Atelier Van Lieshout (AVL) is de studio en werkplaats rondom de Nederlandse kunstenaar Joep van Lieshout. Van Lieshout staat al jaren in Elseviers top tien van toonaangevende kunstenaars van Nederland. Terugkerende thema’s in het werk van AVL zijn de organisatie van macht en arbeid, politiek, revolutie en autarkie. Ook kenmerkt het werk zich door een fascinatie voor de mens en het menselijke lichaam, vruchtbaarheid en vergankelijkheid. www.ateliervanlieshout.com.

Maar hoe vrij zijn we nu echt? Zeker als je dat afzet tegen al die NSA-verhalen. Als je een telefoon op zak hebt, iets koopt, weten ze wat je aan het doen bent. Ze weten dat wij elkaar hebben ontmoet vandaag. Die totale controle over het individu in deze informatiesamenleving heeft iets beangstigends.” Vrijheid van meningsuiting, zegt Van Lieshout, is ook hier geen vrijheid van meningsuiting. “Ik ben niet geïnteresseerd in Geert Wilders’ vorm van vrijheid van meningsuiting. Maar het lijkt er haast op dat mensen zitten te wachten totdat iemand iets zegt om daar bovenop te springen. Dingen worden heel snel aangegrepen om er een schandaal omheen te bouwen; dat zie je ook vaak met kunst.” Juist goed, zegt hij, als Het orakel discussie losmaakt. “Ik had heel veel andere dingen kunnen bedenken. Die heb ik ook bedacht. Maar ik vond ze zo soft, zo schijterig.” Hoofd schuin, twinkelende ogen. “Oké, Het orakel ís ook een beetje fout. Maar anders raak je in een soort burgerlijkethische dwangbuis.”

Joep van Lieshout: ‘Ik ben niet geïnteresseerd in Geert Wilders’ vorm van vrijheid van meningsuiting.’

Op de Dam staat van 10.00 tot 22.00 uur Het orakel, dat live jouw boodschap uitspreekt. Sms die naar 2255. Begin je bericht met Orakel <spatie> gevolgd door je boodschap.

selectie

12 European Alternatives

Godwinlezing

Helaas geniet niet iedereen dezelfde vrijheden. Daarom wil European Alternatives organisaties en personen die zich inzetten voor vrijheid, in het zonnetje zetten. Op het programma staat onder andere een open dialoog tussen organisaties, (kandidaat-)Europarlementariërs en aanwezigen. Zij vertellen over hun belevenissen in caravans die tussen 25 april en 6 mei door Europa rijden en initiatieven voor democratie, solidariteit en gelijkheid met elkaar verbinden. 5 mei is er een European Alternativesmiddag in de Tolhuistuin, met daarna een Vrijheidsmaaltijd in Buurthuis De Meeuw.

Bits of Freedom vraagt elk jaar een prominente denker over privacy en vrijheid te spreken. Bij deze Godwinlezing hoeft geen vergelijking geschuwd te worden, om de discussie te verdiepen, te verbreden en op scherp te zetten. De wet van Godwin luidt: elke internetdiscussie die maar lang genoeg doorgaat, komt uit bij een vergelijking met de nazi’s. ‘Het doen van een Godwin wordt ook buiten internet gebruikt om in discussies een taboe uit te spreken over vergelijkingen met WO II. De Godwinlezing is 5 mei in het Verzetsmuseum en is gratis voor personen die voor 5 mei 1945 geboren zijn.

‘Elke internetdiscussie komt uit bij de nazi’s.’

Keel doorgesneden door echtgenoot Journalist Naeeda Aurangzeb (1974) pleit er in haar vrijheidscollege voor de ogen te openen voor huiselijk geweld. Ze kent de voorbeelden van dichtbij. Een voorpublicatie. NAEEDA AURANGZEB

Bevrijdingscollege in Utrecht, maart dit jaar.

én van de vier door president Roosevelt geformuleerde vrijheden is de vrijwaring van angst voor wapens en dan vooral nucleaire wapens. Hoezeer deze angst leeft, hebben we enkele weken van heel dichtbij mogen zien. Wereldleiders deden, met hun staf en hun beveiligers, ons land aan. Ze spraken over de gevaren van die wapens, de macht van naties die nucleaire wapens bezitten, en hoe ze zichzelf en u en mij hiertegen kunnen beschermen. De grote leiders concludeerden dat onze planeet gevaar loopt als we ons niet goed verhouden tot die vieze bommen. Voor het gemak vergaten we dat wij dit nucleaire gevaar zelf bedacht, verwezenlijkt en in stand gehouden hebben. De wapens zijn niet verdwenen; sterker nog, ze zijn nu nog destructiever en intelligenter dan in Roosevelts tijd. Ja, we hebben een soort afgesproken codes met elkaar over gebruik et cetera, maar het is afwachten door wie, wanneer en waar die codes zullen worden doorbroken. Dat die wereldleiders niet gevrijwaard zijn van angst, konden we opmaken uit de aanwezigheid van een heel leger beveiligers, de vele rondvliegende helikopters en de mobiele muren die om hen heen werden opgetrokken, ter bescherming van hun veiligheid. Die levende angst is ook in ons belang. Een wereld zonder angst, dus zonder wapenindustrie en defensie, is economische zelfmoord. Het zijn zieke geesten die het bedacht hebben, maar het schijnt waar te zijn: vrede loont niet. Roosevelts freedom of fear houdt ook in dat we niet bang hoeven te zijn voor een gewapende aanval door buurlanden. Op het voormalige Joegoslavië na gaat het sinds de Tweede Wereldoorlog best goed in Europa. En sinds de val van de Sovjet-Unie slaap ook ik een stuk rustiger. Ik was als kind behoorlijk bang voor de Russen. Het waren vooral de verhalen over verdwenen dissidenten waar ik wak-

E

Naeeda Aurangzeb

ker van lag. En dus geloofde ik graag dat dat geschiedenis was. Totdat de Russen besloten dat ze zin in de Krim hadden. De NOS toonde gewapende Russische mannen die verhaal kwamen halen bij de eigenaresse van een pension. Klopte het dat de pro-Russische receptioniste was ontslagen? wilden ze weten. Deze beelden van de Krim zag ik

Een vijand in je intiemste ruimte, thuis, de plek waar je veilig moet zijn ’s nachts om twee uur na een lange verkiezingsdag, een dag waarop we werden wakkergeschud, niet door het verlies van de PvdA of de winst van D66, maar door de woorden minder, minder, minder. Ik staarde naar het televisiescherm en keek verstijfd naar de

FOTO WIM KLUVERS

dame in het pension. Die had vast ook niet gedacht: in mijn land komt het heus niet zo ver dat gewapend testosteron me de mond snoert. Toch zijn het niet de PVV, de Russen of nucleaire wapens die mij echt wakker houden. De momenten van doodsangst die ik heb ervaren, hadden altijd te maken met het feit dat ik geboren ben met een vagina tussen mijn benen in plaats van een penis. Je maagdelijkheid beschermen, de eer van de familie, de angst dat ik uitgehuwelijkt zou worden, niet meer naar school zou mogen gaan. Al deze angsten waren niet geheel ten onrechte; de voorbeelden van vrouwen en meisjes die waren afgestraft, kende ik van dichtbij. Vrouwen die niet de geschiedenisboeken ingaan, maar ik noem ze vandaag wel bij naam. Hawwa. Gescheiden tegen de wil van haar man. Door messteken vermoord. Spangen, Rotterdam. Nasra. Om het leven gebracht

door haar vader. Ze was te vrijgevochten. Charlois, Rotterdam. Qudsia. Bevallen van een dochter in het opvanghuis. Zwanger na verkrachting binnen het huwelijk. Leefde jaren in gevangenschap. Rotterdam-West. Dilek. Keel doorgesneden door echtgenoot. Schilderswijk, Den Haag. De daders zijn of nooit veroordeeld of reeds vrijgelaten. Bovenstaande voorbeelden iets van andere culturen? Ja, maar dat neemt niet weg dat ook in onze samenleving de grootste vijand huiselijk geweld is. Een vijand in je intiemste ruimte, thuis, de plek waar je veilig moet zijn. Statistisch gezien is huiselijk geweld de meest voorkomende vorm van geweld in ons land; dus ja, ook onder u zijn er daders en slachtoffers. En velen van u zijn niet laagopgeleid, arm of werkloos. De fabel ‘bij ons komt huiselijk geweld niet voor’ gaat niet langer op. Afhankelijkheid en loyaliteit drukken zwaar. Op het slachtoffer, maar ook op de omgeving. Kom je op voor het gezin van je gewelddadige broer, wat zeg je tegen je beste vriend met losse handen? In de meeste gevallen doen we niets! Angst dat jouw gezin iets wordt aangedaan, angst voor je baan of reputatie, angst voor het verlies van je relatie met je broer/vriend et cetera. Wist u dat slachtoffers van huiselijk geweld dezelfde symptomen vertonen als slachtoffers van oorlog? En toch bagatelliseren we deze vorm van geweld. Waar en wanneer komt er een top met wereldleiders om zich uit te spreken tegen deze misdaad tegen de mensheid? Freedom of fear, loze woorden. Ze liepen rond in Den Haag, ongestraft, wereldleiders met bloed aan hun handen. Het bloed van hun zussen, vrouwen en dochters. Vrijheidscolleges #10: 'Freedom from Fear', De Balie. 5 mei om 20:00 uur.

4 & 5 mei

FOTO DENNIS VELDMAN

Nacht met Sven Ratzke

Vrijheidsmaaltijden UvA en VU

5 mei is er voor de vijfde keer een Duits-Nederlandse Nacht in het Bimhuis. Voor deze gelegenheid zal de gastheer en organisator, de Duits-Nederlandse zanger en entertainer Sven Ratzke, alles uit de kast halen met een avondprogramma met feestelijkheden, muziek, verhalen en een bijzondere mix van Duits en Nederlands. Speciale gast uit Duitsland is het kosmische theaterduo Ulan & Bator, dat in 2011 de Duitse Kleinkunstprijs won. Andere gasten zijn auteur Connie Palmen en harpiste Lavinia Meijer.

De UvA organiseert een Vrijheidsmaaltijd in de Academische Club met een debat over de gevaren voor onze privacy: gevaren door invloeden van buitenaf, maar ook vanuit onszelf. Met Beate Roessler (ethiek, UvA), Ot van Daalen (oud-directeur Bits of Freedom) en Maarten den Braber (oprichter Quantified Self Europe). De maaltijd bij de VU is in het hoofdgebouw op de De Boelelaan. Bij VU deden in de oorlog studenten in het geheim tentamen en zaten onderduikers in de gebouwen. Met Jaap Winter (voorzitter college van bestuur VU) en George Harinck (directeur Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme) over de lessen die we uit die tijd kunnen trekken.

Anna Enquist, stadsdichter van Amsterdam, maakte voor de Vrijheidsmaaltijd aan het IJ een gedicht dat zij bij de opening van het diner op de IJpromenade zal voordragen.

FOTO JEAN-PIERRE JANS

Sven Ratzke

13

Een vreemde bevrijding Geen brood en geen recht. De muren vormen je houvast, gebrek stuurt het verlangen: ooit weer het park in over jong gras, dronken van lucht onder olmen, eindelijk vrij. Het brandglas van oorlog bundelt bedrieglijk het licht op bevrijding: grenzeloos, hoopvol, eenduidig blij. Nu staan we verbaasd onder een grijze hemel, gaan we voortvarend de vrijheid uitvinden. Er is recht, volop brood, maar wie zal het ons geven? We zijn vrij te mislukken, te struikelen, missen. We verlaten verward de vertrouwde schaduw van oorlog voor de fuik van verplichting: we leven.

selectie

14 Straatdiners in stadsdelen

Reuzenmaaltijd bij Eye

Een bijzonder onderdeel van de Vrijheidsmaaltijden vormen de Straatdiners, georganiseerd door een lokaal team vrijwilligers, die gezamenlijk koken en entertainment verzorgen. 5 mei kan iedereen als organisator, vrijwilliger of gast meedoen. Lex de Jong van platform Boloboost in Bos en Lommer: “Het doel van Straatdiner West is zo veel mogelijk culturen uit West aan en óp tafel te krijgen.”

De Tolhuistuin organiseert met de restaurants en culturele hotspots aan het IJ de grootste Vrijheidsmaaltijd van de stad. Voor duizend Amsterdammers is plaats op de IJpromenade, aan een 330 meter lange tafel. Het is de bedoeling dat mensen zelf koude hoofdgerechten meenemen en die met elkaar delen.

www.streetdinners.org.

Moutpap bij Heineken Waar nu busladingen toeristen worden uitgeladen, stonden in de oorlog rijen hongerigen voor de gaarkeuken. Daarom is er 5 mei in de brouwerij op de Stadhouderskade, nu de Heineken Experience, een Vrijheidsmaaltijd voor onder anderen klanten van de voedselbank in De Pijp. De gaarkeuken was onderdeel van de voedselvoorziening voor arbeiders. ‘Gedurende de Duitsche overheersing 1940-1945 werden in deze gebouwen door de Stichting Centrale Bedrijfskeuken Amsterdam 6.716.341 liter voedsel bereid ten behoeve van het personeel in de Amsterdamsche industriëele bedrijven,’ valt op een bordje aan de gevel te lezen. In de Hongerwinter was er voor personeel ook elke dag een bord moutpap. Tijdens de oorlog bleven alle brouwerijen draaien, op grond van een overeenkomst van het Centraal Brouwerij Kantoor met de Wehrmacht. Zo hoefde niemand te worden ontslagen en kon het personeel niet door de Duitsers te werk worden gesteld. In ruil ging acht procent van de productie naar de Duitse bezetter. “De brouwerij van Heineken was één van de weinige plekken waar ’s avond licht brandde,” zegt Linde Bijlhout, die de Vrijheidsmaaltijd organiseert. “Dat werd gedoogd, omdat aan troepen werd geleverd.” Aan de andere kant kon Heineken door de leveringen zien waar de troepenconcentraties waren. Dat werd weer doorgegeven aan de Britse inlichtingendienst. “Het was zoeken naar evenwicht.”

FOTO FLORIS LOK

www.vrijheidsmaaltijdaanhetij.nl.

Vrijheidsmaaltijd als Een enorme tafel langs het IJ, een multicultureel diner in NieuwWest, tafelen in het Stedelijk en een Patatje Vrede. Ruim zeventig Vrijheidsmaaltijden verbinden 5 mei buurten in de stad. tekst MARJOLIJN DE COCQ illustratie HEDY TJIN

Water niet op rantsoen Zonder water geen bier. Tijdens de oorlog draaide het Waterleidingbedrijf van de gemeente keurig door, zegt historicus Geurt Rombach. De Vrijheidsmaaltijd van Waternet is 5 mei in café-restaurant Amsterdam, ooit het grootste distributiepompstation van het Waterleidingbedrijf. Vanuit de duinen werd water via gietijzeren buizen naar het Machinepompgebouw gepompt. Van daaruit werd het door vier pompen verdeeld. In het restaurant is nog een dieselgenerator uit 1939 te zien. In 1938 werden al maatregelen getroffen om de gebouwen van het Waterleidingbedrijf te verduisteren en oefende het personeel met gasmaskers. Bij de pompstations kwamen in 1939 schuilkelders. Ook werd een luchtbeschermingsdienst opgezet. Dag en nacht stonden hulpen brandweergroepen paraat. In de meidagen van 1940 werd echter bijna geen schade aangericht. Dat later geleidelijk minder water werd geleverd, had vooral te maken met het wegvoeren van Joden. Daardoor kwam, aldus het jaarverslag 1943, ‘een belangrijk groter aantal woningen leeg te staan’. Toen in 1943 personeel van het Waterleidingbedrijf voor werk in Duitsland werd opgeroepen, greep directeur Cornelis Biemond in. Rombach: “Hij wist de autoriteiten ervan te overtuigen dat hierdoor de volksgezondheid werd bedreigd.”

De IJpromenade

o veel mensen, zo veel tafels, zo veel gerechten, zo veel verhalen. 5 mei zijn in heel Amsterdam Vrijheidsmaaltijden. Zelf meegebrachte gerechten, uitgeserveerde diners, op de uiteenlopendste locaties met de uiteenlopendste geschiedenissen. Maar dit jaar met elkaar verbonden door nieuwe rituelen, zoals het breken van voor deze gelegenheid gebakken 5 meibrood. Het Amsterdams 4 en 5 mei comité heeft eetontwerper Marije Vogelzang, bekend van performances en restaurantconcepten, gevraagd mee te denken om in de Vrijheidsmaaltijden van zeer diverse pluimage toch een soort eenheid te vinden. “Ik heb meegewerkt aan het ritualiseren van de maaltijd, om de organisatoren een soort handvat te geven. Je kunt gewoon met elkaar eten en praten, maar je kunt er ook iets meer richting aan geven, er een choreografie op loslaten. Niemand hoeft zich daar strikt aan te houden; dat hangt af van degene die de maaltijd organiseert. De één zal het meer uitwerken dan de ander.” Vogelzang heeft voorgesteld alle glazen op de vooraf gedekte tafels met een 5 meilint met elkaar te verbinden. “Als dan een gezamenlijke toost wordt uitgebracht, drukt dat de verbondenheid van de deelnemers uit.” Daarnaast bedacht Vogelzang een 5 meibrood. “Dat kun je samen breken. In alle religies wordt veel belang gehecht aan het delen van brood; dat is iets wat universeel

Z

wordt herkend.” Ze somt op: oliebollen met oud en nieuw, pepernoten met sinterklaas, oranje tompoezen op Koningsdag. “Dat zijn heel sterke ontwerpen, die toch ook ooit door iemand zijn bedacht.” Haar 5 meibrood bestaat aan de buitenkant uit roggebrood, symbool voor ‘het regeringsbrood’ van rogge dat in opdracht van de regering werd gedistribueerd. Maar breek je het brood, dan wordt de witte binnenkant zichtbaar. “Naar het Zweedse wittebrood. En het zegt: de donkere tijd is voorbij en de kern is licht.” Vogelzang vermengde het rogge met kummel. “Als je zo’n brood met én die symboliek én zo’n uitgesproken smaak hebt én je bakt dat elk jaar 5 mei, kan dat zomaar de nieuwe oliebol worden.” Op die uitgesproken smaak valt volgens kunstenaar en kleinschalige bakker Karel Goudsblom van Mamabakkerij wel wat af te dingen. Het comité heeft bij hem voor de Vrijheidsmaaltijden zeshonderd 5 meibroden

besteld. Hij lacht: “Die kummel, eh, die was gewoon niet zo lekker. Wij werken met desem en onze broden staan 24 tot dertig uur te rijzen. Dan werkt die kummel door en dat wordt veel te heftig. Dus ik heb mijn eigen recept gemaakt. Maar dan wél met een beetje kummel bovenop.” Haar ontwerp is, zegt Vogelzang, ook niet meer dan een voorzet. “Eigenlijk gaat het natuurlijk niet om het brood zelf; het is een vehikel voor mensen om contact met elkaar te maken. Het is heel tastbaar. Wat rituelen betreft leven we in een armoedige samenleving. Maar ook zonder geloof kun je rituelen hebben.” www.streetdinners.org. www.vrijheidsmaaltijdaanhetij.nl. www.4en5mei.nl

Inventieve oorlogsgerechten Met de ingrediënten die er nog waren, werd tijdens de oorlog getracht toch iets voedzaams en eetbaars op tafel te zetten. HISKE VERSPRILLE

ijn ouders parkeerden mijn broertje en mij tijdens dodenherdenking altijd braaf voor de televisie, waar we dan met heel serieuze gezichten naar de stille Dam staarden tot het Wilhelmus. Maar het wilde ook wel eens gebeuren dat tijdens de twee minuten een auto of fiets door onze straat reed, en dan holden wij om het hardst naar het raam om, veelbetekenende blikken uitwisselend en verongelijkt het hoofd schuddend, te kijken wie van onze buren het had gewaagd tijdens de dodenherdenking achter het stuur te kruipen. Ik heb zelfs eens een nummerbord genoteerd, in een soort bizarre, ‘Do ist der Bahnhof’-achtige verzetsdaad.

Dat mensen – en dan heb ik het niet alleen over achtjarigen– zich vaak drukker maken over hoe anderen herdenken dan over hoe zij dat zelf doen, komt, denk ik, voort uit een soort diepe onmacht om er iets aan te doen dat de wereld tijdens belangrijke of verschrikkelijke momenten ge-

woon doordraait. Ik kreeg koude rillingen van een dagboekfragment, opgenomen in het mooie boekje over oorlogseten dat Joël Broekaert vorig jaar schreef voor het Amsterdams 4 en 5 mei comité: een Amsterdammer klaagt daarin dat zijn dagje kersen plukken in de Betuwe bijna wordt

M

Hiske Versprille

FOTO LUKAS GOBEL

verstierd doordat geen trams rijden vanwege een razzia. Op de weg terug naar huis stopt de trein niet op Muiderpoort: ‘Honderden Joden zijn hier op een hoop gedreven en op weg naar Vught. Wat een wereld.’ Vervolgens gaat de schrijver over tot de orde van de dag: ‘Als ik de balans opmaak, tel ik ong. 35 pond kersen, ze kosten mij f. 0,25 per pond. Om 11 uur kruipen we ons bed in en slapen binnen de minuut.’ Die dagelijkse beslommeringen zijn ook duidelijk te zien in tijdens de oorlog verschenen kookboekjes. Met de ingrediënten die er waren, werd getracht toch iets voedzaams en eetbaars op tafel te zetten. De overheid bracht allerlei publicaties uit met tips. ‘Spinazie’ van radijs- en wortelloof, ‘crisiscake’ zonder boter en ei. Aangeraden werd suiker in een zeefje te doen alvorens de thee op te schenken, opdat niets zou achterblijven op de bodem van het kopje. In het vrolijke huwelijksschriftje dat Antonia Boelen in 1944 van haar

4 & 5 mei

Museum Het Schip

FOTO MATS VAN SOOLINGEN

15

Spaarndammerbuurt

Markt en Waterleiding

Eten voor kunstenaarsvrijheid

Ook in de Spaarndammerbuurt heeft de oorlog sporen nagelaten. Zo was er een gaarkeuken in Het Schip. Een rondleiding, vanaf 11.00 uur, komt 5 mei bij de plek waar een vliegtuig op een school neerstortte, en laat zien waar zelfs bielzen van het spoor werden gepikt. Daarna Vrijheidssoep met alle groentes waar men in de oorlog naar verlangde.

Er werd op de Centrale Markt zwart gehandeld en het stikte in de Markthal van de onderduikers. Schuif 5 mei aan voor een gratis bevrijdingslunch in het Food Center Amsterdam. En wil je weten hoe Gemeentewaterleidingen werkte in de oorlog? Kom dan luisteren tijdens een lunch in Café Amsterdam, waarvandaan al het water de stad in werd gepompt.

Kunstenaars zijn vaak luizen in de pels van dictatoriale regimes. Voor hen is vrijheid een groot goed. Vier deze vrijheid en eet 5 mei in het Bob Vlakehuis (Keizersgracht 166), voor gevluchte kunstenaars en musici, mee met de Stichting voor Vluchteling-Studenten UAF, De Werkelijkbeeldend kunstenaar Olga Grigorjeva. Vrijheidsmaaltijden ook in Foam, waar The enclave van Richard Mosse aanknopingspunt vormt om erbij stil te staan dat niet iedereen in vrijheid leeft, en in de Amstel Gallery, met de expositie Here are the young men, over uitgezonden mariniers.

Reserveren via [email protected]

ritueel

Colofon Uitgave van Het Parool in samenwerking met het Amsterdams 4 en 5 mei comité. Hoofdredactie Barbara van Beukering Uitgever/directeur Frits Campagne Coördinatie Judith Zilversmit Eindredactie Roderik Oranje Artdirector John Koning Vormgeving Menno de Koning Beeldredactie Floris Lok Cover ontwerp Lava Design Redactie/samenstelling Ronnie Kroes, Davinia Levie, Judith Zilversmit Aan deze bijlage werkten mee Naeeda Aurangzeb, Marjolijn de Cocq, Anna Enquist, Patrick Meershoek, Hiske Versprille Opdrachtgever Amsterdams 4 en 5 mei comité Directie Partizan Publik Ontwerp omslag Lava Design App Linden Mobile Website Driebit Partners Theaterprogramma: Theater na de Dam Huizen van verzet: met dank aan alle locaties, sprekers, vrijwilligers en contactpersonen Vrijheidsmaaltijd: Amsterdam Dialoog, Marije Vogelzang, Johan Fretz, Bernice Thijm, Bite Me, bakkerij Mama, Tony’s Chocolonely, Rabobank Amsterdam Amsterdams Bevrijdingsfestival: Het Vrije Westen, 2 Meijer Producties, Bits of Freedom, VPRO Tegenlicht, Movies that matter Het Orakel op de Dam: Atelier Van Lieshout, Amsterdams Fonds voor de Kunst, Mediamatic, Sendsteps, Michelle Hamers Overige partners: Vrijheidscolleges, Amsterdam Roest Partners Bevrijdingsfestival/Nationaal Comité 4 en 5 mei vfonds, Amnesty International, WE Fashion, ministerie van Defensie, ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, Rode Kruis, ProDemos, NOS, For(t) Freedom, 3FM, Sena Mediapartners Het Parool, NOS, 3 FM, Vrij Nederland, Folia, Amsterdam FM

drie huisgenoten kreeg en dat haar dochter Kyra ten Cate een paar jaar geleden opnieuw uitbracht als Koken in moeilijke tijden, staan ook heel veel inventieve oorlogsgerechten. ‘Bonbons’ van cacao en gortmout, brandnetelsoep en een bijzondere ‘Nasi goreng in oorlogstijd’, zonder rijst: ‘Kan heel goed met gort of in kleine blokjes gesneden aardappelen, en als je geen garnalen hebt, gebruik je sardientjes – heerlijk.’ Ook dit ‘peulvruchtengehakt’ komt uit het boekje. Ik heb het ietsje aangepast.

Peulvruchtenballetjes met karnemelkdaslookmayonaise Een blikje kapucijners en een blikje bruine bonen, 2 uien, 1 flinke teen knoflook, zout, peper, tl komijn, tl kerrie, vier takjes peterselie, paneermeel, olie of boter. 2 el karnemelk, twee handenvol daslook (in veel parken te plukken, goed wassen), 300 ml zonnebloemolie, zout. Prak de bonen goed fijn, fruit de uitjes en knoflook in een el olie en doe die erdoor met de peterselie en kruiden. Draai er

balletjes of burgertjes van (met natte handen gaat dat beter) en wentel ze door het paneermeel. Haksel met een staafmixer de daslook door de karnemelk met een flinke snuf zout en voeg langzaam de olie toe. De saus zal binden als dunne mayonaise. Maak goed op smaak met peper en zout. Bak de burgertjes op matig vuur aan alle kanten bruin en serveer de mayonaise als dipsausje ernaast. Sla en rijst.

Met dank aan Locaties Theater na de Dam Locaties Na de Damprogramma Locaties en sprekers Vrijheidsmaaltijd Locaties, sprekers en experts op het gebied van verzet Huizen van verzet Lopers Bevrijdingsvuurestafette Herdenkingscomité Hofkerk Herdenkingscomité Jordaan Herdenkingscomité Kop van Java Herdenkingscomité Kroonvaarders – KNSM Loods 6 Herdenkingscomité Apollolaan Herdenkingscomité De Baarsjes Herdenkingscomité Eerste Weteringplantsoen Herdenkingscomité Buitenveldert Herdenkingscomité Nieuwendam Herdenkingscomité Transvaalbuurt Herdenkingscomité Tuindorp Oostzaan Herdenkingscomité Zaanhof 4 en 5 mei comité Zuidoost Herdenkingscomité Midden-Noord en de Banne Herdenkingscomité Ransdorp Herdenkingscomité De Pijp Herdenkingscomité Amstelveenseweg Herdenkingscomité Homomonument Herdenkingscomité Zunderdorp Herdenkingscomité Oud-West Herdenkingscomité Osdorperweg Herdenkingscomité Bos en Lommer Herdenkingscomité Rivierenbuurt/fusilladeplaats Rozenoord Herdenkingscomité Plantage en Weesperbuurt Herdenkingscomité Plein ’40-’45 Herdenkingscomité Kees Brijde – Panamakade Herdenkingscomité Haarlemmerweg Herdenkingscomité Slotervaart-Overtoomseveld Herdenkingscomité Ceramplein Herdenkingscomité Ruma Khami Herdenkingscomité IJburg Namen en Nummers Met speciale dank aan alle vrijwilligers Het programma op 4 en 5 mei wordt mogelijk gemaakt door een subsidie van de gemeente Amsterdam. Het Amsterdams Bevrijdingsfestival wordt ook ondersteund door het Nationaal Comité 4 en 5 mei en het vfonds.

5 mei

VRIJHEIDSMAALTIJDEN 18:00 / DOLLARDPLEIN 2

14:00 / LIZZY ANSINGHSTRAAT 82

18:00 / BUURTHUIS HOLENDRECHT

Amstelring – Het Schouw

Kinderboerderij De Pijp

Stichting Kracht en Pracht

Vrijheidsmaaltijd in Dialoog

Vrijheidskoekjes maken met verhalen Oorlog in mijn Buurt

Vrijheidsmaaltijd voor vrouwen: in gesprek over vrijheid

WEST 11:00 / SPAARNDAMMERPLANTSOEN 140

Museum Het Schip Rondleiding en maaltijd: Spaarndammerbuurt tussen oorlog, verzet en vrede

17:00 / MUSEUMPLEIN 10

19.00 / VALBURGDREEF 1001

Stedelijk Museum

Stichting Women Connect 2 Success

Vrijheidsmaaltijd met SSBA Salon, Entree, Club Foam en Young Stedelijk: jonge generatie cultuurliefhebbers kijkt terug

Inspiratie diner voor vrouwen over vrijheid

NIEUW-WEST

17:00 / STADHOUDERSKADE 155 11:00 / JAN VAN GALENSTRAAT 4

Amstel Gallery

12:00 / CARRASCOPLEIN (SLOTERDIJK STATION)

Amsterdam Food Centre

Vrijheidsmaaltijd, expositie en verhalen van veteranen

Artches

Lunch in de monumentale markthal: Handel Centrale Markt in oorlogstijd

Internationale Openbare Ruimte Picknick / Freedom of Space

18:00 / DE BOELELAAN 1105 12:00 / BORGERSTRAAT 45

Vrije Universiteit

12:00 / NOORDERAKERWEG 2

De Klinker

Vrije Universiteit in het verzet: lezing door Jaap Winter en George Harinck

Huis van de Wijk De Aker

Vrijheidsmaaltijd met sprekers en muziek

CENTRUM V.A. 09:00 / PRINSENGRACHT 267

Anne Frank Huis

Lunch voor jong en oud, met oorlogsverhalen van buurtbewoners

12:00 / WATERTORENPLEIN 6

18:00 / CLAUDE DEBUSSYLAAN 2-8

Waternet

De Nieuwe Poort

13:00 - 22:00 / CALANDLAAN 258A

Amsterdamse water- en energievoorziening in oorlogstijd

Grenzen aan vrijheid: Maaltijd en theatervoorstelling ‘Vastgoed BV’

De Serre

Aardbeien van Anne

Dagprogramma met verhalen, film, vrijmarkt, workshops en Vrijheidsmaaltijd

14:00 - 22:00 / JAN VAN GALENSTRAAT 78

18:00 / ROOSEVELTLAAN 62

17:00 / OUDEZIJDS ACHTERBURGWAL 235

Natuurlijk Smullen

Boekhandel Jimmink

13:00 / DUIZENDBLADWEG 100, BADHOEVEDORP

UvA - Academische Club

Dagprogramma: Huis van Verzet & Vrijheidsmaaltijd

Detentiecentrum Schiphol

Privacy in gevaar: Vrijheidsmaaltijd en debat

Biologisch Patatje Vrede van snackpsycholoog Helen Geul

Mounia en Mohammed koken en praten met de ingeslotenen

17:00 / KEIZERSGRACHT 166

16:00 – 21:00 / DOUWES DEKKERSTRAAT 2

18:00 / ROELOF HARTPLEIN 2A

Bob Vlakehuis

Noppes-Havelaar

Huis van de Wijk Coenen-Lydia

14:00 / OSDORPERWEG 386

Vlucht naar de herinnering: Vrijheidsmaaltijd met gevluchte kunstenaars

Vrijheidsmaaltijd voor buurtgenoten en Noppesleden

Vrijheidsmaaltijd: Huize Lydia in de Tweede Wereldoorlog

Haci Bayram Moskee

17.00 / HERENGRACHT 502

17:00 / DA COSTAKADE 160

Vrijheidsmaaltijd over het gebouw in oorlogstijd

Ambtswoning Burgemeester

Woonwerkpand Tetterode

OOST

14:00 / SIERPLEIN

Dialoog over maatschappelijke in- en uitsluiting voor genodigden door Jetty Mathurin en Andreé van Es

Buurtmaaltijd Da Costabuurt, thema: vluchtelingen

11:30 / CZAAR PETERSTRAAT 12

Stichting Turks Onderwijs Centrum en 4 en 5 mei comité Sierplein

Vrijheidsmaaltijd in Dialoog

Vrijheidsmaaltijd met o.a. Turkse verhalen over oorlog en vrijheid

Amsta – De Keyzer 17:00 / ARIE BIEMONDSTRAAT 111

17:00 / VINKENSTRAAT 185

LAB111

De Rietvinck, Amstelring

Buurtmaaltijd in de buitenlucht met lezing Maurice Adams

12:00 / TUGELAWEG 59A

15:00 – 17:00 / MARIUS BAUERSTRAAT 401

Tugelahuis

Marokkaanse Ouderen Salon Joden en Moslims in de Tweede Wereldoorlog

17:00 – 19:00 / HUGO DE GROOTKADE 18-28

Ouderen eten en dansen voor de vrijheid met Het Danspaleis

Vrijheidsmaaltijd in Dialoog

17:30 / PIET HEINKADE 179

Pakhuis de Zwijger

Amsta - De Poort

Nederland, Marokko en de joodse diaspora

Vrijheidsmaaltijd in Dialoog

17:30 / SINGEL 452

18:00 / WITTE DE WITHSTRAAT 10

Doopsgezinde Singelkerk

Meneer de Wit

Het Daklozen Diner

Vrijheidsdiner met Malice Senga, Joke Hermsen, Meneer de Beer

17:30 / BAKKERSSTRAAT 12

Vrijheidsmaaltijd in Szmulewicz

16:00 / MEER EN VAART 290 12:30 / OOSTELIJKE HANDELSKADE 34

Straatdiner Nieuw-West

Lloyd Hotel Het gebouw in oorlogstijd: Huis van Bewaring III

Door o.a. Bureau Barel en Bite Me in het Talentenhuis: Storytelling door jong talent

13:30-22:00 / HOFMEYRSTRAAT 125

17:00 / NOTWEG 32

Cordaan – De Kraaipan

Lucas Community

Vrijheidsmaaltijd in Dialoog

Buurtmaaltijd; met o.a. komediant en mensenrechtenactivist: Ahmed Snoussi (MA)

18:30 / ERASMUSPARK

I.s.m. De Kleine Komedie

Straatdiner West

15:00 - 01:00 / MARITZSTRAAT 28

Wonny’s Eethuis

17:00 / LOUWESWEG 1

18:00 / DAM 27

Vrijheid vieren met de boodschap van eten en saamhorigheid

Radion

Industrieële Grote Club

Door Boloboost en Bite Me, met Vrijheidsliederen door het Nederlands Blazers Ensemble en Podium Mozaïek

Februaristaking 1941. Met o.a. Annet Mooij en theaterfragmenten STAAKT…

19:00 / SPAARNDAMMERDIJK 302

17:30 / CRUQUIUSWEG 11

17:30 / RUYS DE BEERENBROUCKSTRAAT 23

JC Volta en Spaarndammer Eten

Museum Perron Oost en het Persmuseum

PuurZuid – De Den

Vrijheidsmaaltijd & theatervoorstelling FC Bleekneusjes in Brediusbad

Vrijheidsmaaltijd bereid op kolen, verhalen en muziek

Vrijheidsmaaltijd in Dialoog

18:30 / KEIZERSGRACHT 566

Keizersgrachtkerk Verzet in de kerk

19.00 / KEIZERSGRACHT 609

18:00 / AUGUST ALLEBÉPLEIN 18:00 / MAKASSARPLEIN

De Buurtzaak

ZUID

StraatDiner Oost

Vrijheidsmaaltijd met gesprek

11.00 - 15:00 / EERSTE SWEELINKSTRAAT

Assadaaka en Bite Me, met gesprek over solidariteit & diversiteit, en benoeming Kinderburgemeester

18:00 / LODEWIJK VAN DEYSSELSTRAAT 61

Foam Vergeten tragedie: The Enclave, Richard Mosse. Maaltijd met sprekers

Vrijheidsbarbecue voor de buurt, met sprekers

Door Albert Cuypmarkt, Boerenmarkt en Cafe de Punt

Social Garden Buurthuiskamer Vrijheidsmaaltijd uit eigen tuin

NOORD

Vrijheidshapjes bij de markt, met aandacht voor het joodse verhaal

ZUIDOOST

16.00 / GEDEMPT HAMERKANAAL 231

12:00 / HOOFDDORPWEG 25

10:00 / BIJLMERDREEF 1289

Vrijheidsborrel in de Kromhouthal

HoofdKwartier buurtcentrum

Participatieteam Zuidoost

Vrijheidsborrel voor de buurt met oorlogsverhalen over de Kromhouthal

Vrijheidslunch met verhalen en foto’s uit de Hoofddorppleinbuurt in oorlogstijd

Vrijheidsmaaltijd met aandacht voor de rol van Suriname in de Tweede Wereldoorlog

17:00 / IJPROMENADE

12:00 / VONDELPARK 3

10:00 / LOPIKHOF 1

De langste tafel aan het IJ

VondelCS

Amsta – Nellestein

Tafel vanaf de Pont tot het EYE-museum, met tafeloptredens, Anna Enquist draagt een 5 mei gedicht voor, de ‘V for Victory’ en vrijheidsvuur. Neem iets voor een ander mee, je gerecht is je entree.

AT5, AvroTros, Het Parool presenteren: De mening van mediaorganisaties

Vrijheidsmaaltijd in Dialoog

17:00 / PAPAVERPARK, BUIKSLOTERHAM

18:00 / ALBARDAKADE 5-7

Huis van de wijk PlusPunt

Doe-het-zelf Vrijheidsmaaltijd

17.30 / STADHOUDERSKADE 78

Podium ZO!

Heineken Brouwerij

Vrijheidsmaaltijd voor dak/thuislozen

Maaltijd met verhalen over de Brouwerij in oorlogstijd

13:00 / ANTON DE KOMPLEIN 120

18:00 / SERVAES NOUTSSTRAAT 101 18:00 / ZONNEPLEIN

Combiwel – De Ontmoeting

Straatdiner Noord

Vrijheidsmaaltijd in Dialoog

Met aansluitend Theatervoorstelling BREI III

18:00 / MOTORWAL 300

Resto VanHarte

Cobra Museum

European Alternatives vertellen over de belevenissen in de Transeuropa Caravans

Diner 4 mei, lunch 5 mei met lezing en rondleiding

Vereniging Turks Huis Mensen uit allerlei hoeken van de samenleving gaan in gesprek over vrijheid

18:00 / VENING MEINESZLAAN 185 Buurthuiskamer Vrijheidsmaaltijd met gesprek

18:00 / SLOTERMEERLAAN 103-H

Huis van de wijk Slotermeer / De Honingraat CBK Zuidoost

Buurthuiskamer Vrijheidsmaaltijd over o.a. tentoonstelling Het Andere Verhaal

Vrijheidslunch: Noraly Beyer over de Surinaamse verzetsstrijder Albert Helman

18:30 / OUDE HAAGSEWEG 58

Rijkshemelvaart 18:00 / ANTON DE KOMPLEIN

4 MEI 19:00 + 5 MEI 13:00 / SANDBERGPLEIN 1, AMSTELVEEN

18:00 / LOCATIE NNB*

Tante Ali 12:30 / FRISSENSTEIN 78

van Woonschool tot Zelfbouw

Buurthuiskamer Vrijheidsmaaltijd

Kitchen of H-ART: verhalen en muziek

StraatDiner Zuidoost Comité 4 en 5 mei Zuidoost en Bite Me, onderdeel van Bevrijdingsfestival Zuidoost

*Kijk op de website en de mobiele 4en5meiamsterdam app voor het programma per locatie, updates en reserveringen.