Na de oorlog Herdenken en vieren in Europa

Na de oorlog | Herdenken en vieren in Europa

Inhoudsopgave 4 6

Inleiding Analyse – Elk land zijn eigen oorlogsherdenking

12 14 16 18 19 20 21 23 24 25 27 28 29 30 32 33 35 36 37

West-Europa en Irsraël België Denemarken Duitsland Finland Griekenland Frankrijk Ierland IJsland Italië, San Marino en Vaticaanstad Luxemburg Malta Noorwegen Oostenrijk Portugal, Spanje en Andorra Turkije Verenigd Koninkrijk Zweden Zwitserland en Liechtenstein Israël

39 40

Buiten het protocol om Beeldessay van Otto Snoek

55 57 61 63 64 66 68 70 71 73 74 75 77 78 79 81 82 84 86 88 90

Oost-Europa Sovjet-Unie (1922-1991) Rusland Oekraïne Wit-Rusland Estland Letland Litouwen Armenië Azerbeidzjan Georgië Joegoslavië (1917-1922) Kroatië Macedonië Servië Slovenië Bulgarije Hongarije Polen Roemenië Slowakije Tsjechië

92 93

Bio’s en bronnen Colofon

Na de oorlog

HERDENKEN EN VIEREN

IN EUROPA

t

Toegepast Onderzoek

H

oe wordt in Europa oorlogsgeweld herdacht

en bevrijding gevierd? Tijdens een discussie over de toekomst van herdenken en vieren

is in het Nationaal Comité 4 en 5 mei de vraag opgeworpen hoe in andere landen wordt herdacht en gevierd. Er was een oriënterende inventarisatie uit 1995, gemaakt in samenwerking met het

4

Inleiding

NA D E OORLOG

ministerie van Buitenlandse Zaken en de Nederlandse ambassades in het buitenland. Daaruit was duidelijk geworden dat het niet eenvoudig was om adequate informatie te verzamelen, omdat er in de meeste landen geen eenduidig loket is waar de vraag kan worden voorgelegd. Daarna zijn er, naar ons beste weten, geen studies meer geweest naar de diverse nationale herdenkingen en vieringen in Europa. Het leek dan ook zinvol om de huidige herdenkingstradities in Europa opnieuw te (laten) onderzoeken. In 2013 is in het kader van de taak toegepast onderzoek een kortlopend onderzoek van enkele maanden uitgevoerd door Renske Krimp en Remco Reiding. Deze publicatie is daarvan het resultaat. Vertrekpunt van het onderzoek was de situatie in Nederland, waarbij we op twee opeenvolgende dagen – 4 en 5 mei – de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog herdenken en de bevrijding van de Duitse en Japanse bezetters vieren, alsook dat wij in vrijheid kunnen leven.1 Nederland kent een relatief jonge traditie van herdenken en vieren. Wat kunnen we leren van andere landen? Wat en wanneer herdenken en vieren zij? Wie is erbij betrokken? Welke discussies vinden er plaats over herdenken en vieren? Reikwijdte | In totaal worden in deze publicatie 45 landen beschreven, inclusief enkele stadstaatjes in West-Europa. Er is ook één niet-Europees land opgenomen: Israël. Dit omdat veel van de inwoners van Israël zelf migranten uit Europa zijn, dan wel ouders of grootouders hebben die uit Europa af-

1 Nationaal

Comité 4 en 5 mei, Breekbare dagen. 4 en 5 mei

door de jaren heen. Amsterdam; Nationaal Comité 4 en 5 mei, 2012.

komstig zijn. Oorlogservaringen uit Europa hebben aldus de herdenkingscultuur in Israël mede gevormd, sterker nog: de Holocaust is een reden dat de staat Israël is opgericht. Joegoslavië en de Sovjet-Unie, twee niet meer bestaande landen, zijn in dit verslag terug te vinden, omdat de recente geschiedenis van Oost-Europa en de invloed daarvan op herdenken en vieren zonder de rol en de herdenkingscultuur van deze landen niet kan worden begrepen. Vanwege de beperkte onderzoekstijd zijn mogelijke overzeese gebiedsdelen van landen niet in deze analyse opgenomen.

Leeswijzer | De opbouw van deze publicatie is als volgt. Voorafgaand aan de diverse landenstukken vindt u een analyse waarin algemene observaties zijn opgenomen. De landenstukken vallen uiteen in Oost- en West-Europa. Dit was de historische scheidslijn van na de Tweede Wereldoorlog die grofweg ten oosten en ten westen van nazi-Duitsland

voor de indeling van de landenstukken in dit verslag. Daarnaast viel deze indeling samen met de deskundigheid van de twee onderzoekers, waarbij Renske Krimp West-Europa voor haar rekening nam en Remco Reiding tekende voor Oost-Europa. Het huidige Europa heeft inmiddels een ander gezicht: sommige landen die in deze publicatie onder OostEuropa zijn ondergebracht behoren nu immers tot de Europese Unie of willen dat graag. Landen in West-Europa zijn in alfabetische volgorde beschreven. Na de landen uit West-Europa volgen de landen die deel uitmaakten van de Sovjet-Unie, de voormalige Joegoslavische republieken en de overige landen in Oost- en Midden-Europa. Bij ieder land is daarnaast een lijst met feesten herdenkdagen opgenomen. Omwille van de leesbaarheid zijn de meeste bronnen die de onderzoekers hebben gebruikt niet in deze publicatie opgenomen. Ze zijn online terug te vinden op de website: www.4en5mei.nl/onderzoek/toegepastonderzoek/herdenken_en_vieren_in_Europa Ten slotte: het voor u liggende onderzoeksverslag is nadrukkelijk een momentopname. Terwijl de onderzoekers hun laatste hand legden aan de landenstukken, waren bijvoorbeeld de protesten van de oppositie tegen het gezag in Oekraïne aan de orde van de dag. Hoe deze situatie zich ontwikkelt en welke mogelijke gevolgen dit heeft voor de invulling van herdenkingsdagen valt niet te voorspellen. Deze publicatie is een eerste verkenning van de wijze waarop men in Europa oorlogsgeweld herdenkt en bevrijding viert. Het onderzoek zal hopelijk nieuwe inzichten opleveren, doen nadenken over herdenken en vieren in de nabije toekomst en mogelijk nieuwe onderzoeksvragen oproepen. |

Amsterdam, maart 2014

5 Herdenken en vieren in Europa

Werkwijze | Deze publicatie is tot stand gekomen op basis van vragenlijsten, literatuurstudie, eigen onderzoek en uitwisseling met sleutelpersonen op ambassades en via netwerken als de International Holocaust Remembrance Alliance (IHRA). Om informatie te verkrijgen hebben de onderzoekers allereerst vragenlijsten verstuurd naar diverse buitenlandse ambassades in Nederland en onder de Nederlandse diplomatieke posten in Europa. In totaal is voor 51 landen tenminste één vragenlijst verstuurd (Nederland heeft niet in elke staat een post). Over 41 landen ontvingen de onderzoekers een reactie en uit sommige landen zelfs twee of meer. De landen waaruit we geen enquêtes ontvingen zijn zo mogelijk beschreven op basis van andere bronnen. Sommige landen zijn bij gebrek aan informatie en tijd voor aanvullend onderzoek in zijn geheel niet opgenomen (Albanië, Bosnië-Herzegovina, Cyprus, Kosovo, Moldavië, Montenegro). De vragenlijsten bleken een goede methode om in korte tijd zo veel mogelijk informatie in te winnen. De antwoorden op de gesloten vragen boden daarnaast nuttig vergelijkingsmateriaal. Bovendien leverden de vragenlijsten contactpersonen op in de verschillende landen voor aanvullende vragen of verdiepende gesprekken.

liep. Deze is van invloed geweest op de ontwikkeling van herdenken in deze landen en is daarom leidend

ls we in Nederland over 'de oorlog' spreken, dan gaat het gesprek over de Tweede Wereldoorlog. Grofweg bestond die in Nederland

A

uit de volgende stadia: de militaire aanval van nazi-Duitsland, de Duitse bezetting en de bevrijding door de geallieerden. Daarover bestaat geen onenigheid. (De kolonies van Nederland zijn

6 NA D E OORLOG

Analyse Elk land zijn eigen oorlogsherdenking

in deze publicatie buiten beschouwing gelaten). Maar in lang niet elk land van Europa ging dat zo. Polen werd bijvoorbeeld aangevallen van twee kanten, Spanje werd nagenoeg ongemoeid gelaten. Onder andere Engeland, Zwitserland en Azerbeidzjan werden nooit bezet. In Nederland werden de Amerikanen, Canadezen, Britten en Polen begroet als helden van onze bevrijding, terwijl de soldaten van het Rode Leger in de Baltische Staten werden gezien als nieuwe bezetters. Voor Nederland duurde het militaire conflict ‘maar’ zes dagen, in Rusland, Wit-Rusland en Oekraïne is jarenlang voor elke meter gevochten. Tijdens de Holocaust kwamen bijna 800 Joden uit Noorwegen om en meer dan twee miljoen Joden uit Polen. Je kunt in Europees verband dus niet spreken over "de oorlog". Elk land had zijn eigen oorlog. In sommige landen denkt men bij "de oorlog" bovendien aan de Eerste Wereldoorlog, niet aan de Tweede. Ook de gevolgen waren voor elk land anders. Voor het ene volk betekende de Tweede Wereldoorlog een hevige maar korte onderbreking in de geschiedenis, voor het andere het begin van een wezenlijk andere periode als gevolg van het verlies van grondgebied (onder andere Hongarije), andere landsgrenzen (van Polen bijvoorbeeld) of het einde van de onafhankelijkheid en een (nieuwe) bezetting (zoals in de Baltische staten). Als de oorlog voor elk land anders was, dan ligt het voor de hand dat die oorlog in elk land anders wordt herdacht. Uit ons onderzoek is gebleken dat de historische en geopolitieke context en de impact van de oorlog op een volk grote invloed hebben op de wijze waarop herdenkingen worden vormgegeven, en de mate waarin voor herdenkingen draagvlak bestaat in de samenleving.

Of en zo ja hoe wordt herdacht, is onder meer afhankelijk van: – het aantal slachtoffers; – in hoeverre sprake is geweest van vervolging (van onder meer Joden, Sinti en Roma); – in hoeverre sprake is geweest van een gewapende strijd; – aan welke zijde is gevochten (het herdenken van troepen die deel uitmaakten van of vochten aan de zijde van de asmogendheden is omstreden); – in hoeverre sprake is geweest van bezetting; – in hoeverre sprake is geweest van geopolitieke veranderingen als gevolg van de oorlog (de onafhankelijkheid of grondgebied moest worden opgegeven); – in hoeverre het land heeft geleden tijdens de Eerste Wereldoorlog of andere, recentere militaire conflicten. Ook in landen die niet actief aan de oorlog hebben deelgenomen, vinden soms herdenkingen plaats (zoals Holocaust Memorial Day in Spanje), voortkomend uit de wens om te waarschuwen dat herhaling moet worden voorkomen. Herdenken en/of vieren | In Nederland herdenken we de Nederlandse oorlogsslachtoffers op 4 mei. Op 5 mei vieren we de vrijheid. Deze traditie van herdenken en vieren op verschillende dagen ontstond al snel na de oorlog. Denemarken is het enige land in Europa dat ook Dodenherdenking en Bevrijdingsdag op aparte dagen kent (eveneens op 4 en 5 mei). Veel landen staan op één dag stil bij de Tweede Wereldoorlog. Vaak is dit op de dag dat naziDuitsland capituleerde (zoals in de voormalige Sovjet-Unie), het land werd bezet (Griekenland) dan wel bevrijd (Noorwegen) of het volk in opstand kwam (voormalige Joegoslavische republieken). Wanneer op één dag wordt stilgestaan bij de oorlog, is het soms moeilijk te bepalen of er sprake is van een herdenking, een viering of beide. In Italië wordt op één dag herdacht én gevierd dat in 1945 een einde kwam aan het fascistische bewind. Dat bleek ook uit de verschillende antwoorden op de enquêtes die we ontvingen over Rusland, Oekraïne

Kranslegging van koningin Beatrix en prins Willem-Alexander tijdens de Nationale Herdenking op de Dam, Amsterdam, Nederland, 4 mei 2012. (© Onno de Bever)

en Georgië. Zo passen de uitbundige militaire parade, de felicitaties aan veteranen en het vuurwerk op de Russische Overwinningsdag bij een viering, terwijl Russen op die negende mei tevens de miljoenen slachtoffers herdenken. Ze spreken van een feestdag met tranen in de ogen. Het staatshoofd legt overigens een dag eerder al een krans bij het graf van de onbekende soldaat, waardoor herdenken en vieren toch enigszins gescheiden plaatsvinden.

Een feestdag is niet altijd een vrije dag | 5 mei is in Nederland een ‘algemeen erkende feestdag’ en een ‘jaarlijkse nationale feestdag’. Dat betekent niet dat iedereen vrij is op 5 mei. Wel of niet vrij zijn wordt bepaald per CAO: overheidsambtenaren hebben op 5 mei een vrije dag, in de particuliere sector is dat overal anders geregeld. 4 mei heeft geen wettelijke status in Nederland. We herdenken op de

8 NA D E OORLOG

avond vóór bevrijdingsdag Tijdens dit onderzoek was het in veel gevallen moeilijk te achterhalen wat in andere landen de sta-tus van een feestdag is. Een feestdag is niet altijd wettelijk vastgelegd en een feestdag is niet per definitie hetzelfde als een vrije dag. Andersom zijn sommige dagen wel vastgelegd, maar wordt er nauwelijks aandacht aan besteed. Dit geldt vaak voor Holocaust Memorial Day en voor Europadag. Tot slot varieert het aantal feestdagen per land enorm. Om die reden is bij ieder land een lijst met de data van herdenkingen en vieringen opgenomen. Dit geeft enige houvast bij het lezen. Wie worden herdacht? | Herdenken gebeurt met een rouwrand: kransen, kaarsen en een ingetogen ceremonie. De nadruk ligt op het stilstaan bij slachtoffers, terugkijken en rouwen. De Eerste Wereldoorlog heeft grote invloed gehad op de herdenkingstraditie in een aantal West-Europese landen. Vooral de datum waarop oorlogsslachtoffers worden herdacht, vindt zijn oorsprong vaak in de ‘Grote Oorlog’. In België, Engeland, Servië en Malta (destijds een Britse kolonie) is de Eerste Wereldoorlog de aanleiding voor de enige of belangrijkste herdenking van oorlogsslachtoffers. De Fransen herdenken de beide wereldoorlogen op aparte data en in Turkije wordt vooral aandacht geschonken aan een aantal veldslagen onder Atatürk in de Eerste Wereldoorlog. Maar ook in deze landen is de Tweede Wereldoorlog in de loop der jaren steeds meer centraal komen te staan bij het gedenken. In verschillende landen, vooral in West-Europa, worden op dezelfde dag ook de gevallenen van recente vredesmissies of oorlogssituaties herdacht. Zo herdenken Noorwegen, Finland, het Verenigd Koninkrijk en Ierland alle slachtoffers die sinds de Tweede Wereldoorlog zijn gevallen bij oorlogen en/of vredesmissies. In Nederland doen we dat sinds 1961.

De Nationale Herdenking op de Dam, Amsterdam, Nederland, 4 mei 2012. (© Onno de Bever)

In de meeste voormalige Sovjetrepublieken staat men vooral stil bij de militairen uit het Rode Leger die zijn gesneuveld. Veteranen van de Tweede Wereldoorlog krijgen op Overwinningsdag alle aandacht en waardering. In voormalig Joegoslavië ligt de nadruk op de partizanen die vochten tegen de bezetter. In de Baltische staten worden alle oorlogsslachtoffers aan beide zijden herdacht (met uitzondering van oorlogsmisdadigers). In Polen is de herdenking van de Opstand van Warschau een nationale feestdag. Het land kent herdenkingsdagen voor onder meer de inval van nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie, de massamoord op officieren in Katyn, de slachtoffers van naziconcentratiekampen en de vervolging van Roma en Sinti. In West-Europa worden (vooral de eigen) burgers en militairen herdacht en soms ook de bevrijders, zoals in Oostenrijk. Slachtoffers van vervolging in het eigen land worden meestal herdacht tijdens de nationale herdenking en slachtoffers van de Holo-


caust uit heel Europa op Holocaust Memorial Day. Vaak is er een aparte dag waarop militairen en veteranen worden herdacht of geëerd. Holocaust Memorial Day – In 2005 riep de voorzitter van de Verenigde Naties 27 januari uit tot International Holocaust Remembrance Day (ook wel Holocaust Memorial Day genoemd). De Holocaust is de georganiseerde en systematische genocide op de Joden. Op 27 januari 1945 werd het vernietigingskamp Auschwitz bevrijd. Het aantal landen dat zich aansluit bij dit initiatief neemt toe, net als het aantal activiteiten dat op en rond deze dag plaatsvindt. De traditie raakt steeds meer verankerd in de samenleving. Een grote stimulator voor het organiseren van activiteiten op en rond Holocaust Memorial Day is de International Holocaust Remembrance Alliance (IHRA), opgericht in 1998 om de Holocaust te blijven herdenken, onderzoeken en onderwijzen met als doel deze nooit te vergeten. Anno 2014 zijn 31 landen lid van de IHRA, voornamelijk landen in Europa.

In de meeste voormalige Sovjetrepublieken speelt de herdenking van de Holocaust een ondergeschikte rol. Dat valt ten dele te verklaren door de aandacht die uitgaat naar de grote verliezen die in de SovjetUnie werden geleden tijdens de Tweede Wereldoorlog (meer dan 26 miljoen slachtoffers). In de Sovjettijd werden nationale en etnische gevoelens bovendien structureel door de overheid onderdrukt (en werd de Holocaust lange tijd niet als zodanig benoemd). Dat Armenië beperkte aandacht aan de Holocaust besteedt, komt ook doordat Israël de Armeense genocide niet erkent. Diverse landen in vooral Midden-Europa hebben Holocaust Memorial Day niet erkend, maar herdenken de genocide op de Joden wel op de dag waarop in eigen land een belangrijke gebeurtenis plaatsvond: bijvoorbeeld de eerste deportaties (Roemenië, Macedonië), de opening of liquidatie van een getto (Hongarije, Litouwen), de aanname van repressieve wetten (Slowakije) of het in brand steken van een synagoge (Letland).

Vrijheid vieren | In Nederland vieren we op 5 mei dat we in vrijheid leven. We vieren dat we in 1945

10

op den duur gepresenteerd als een heroïsche strijd tegen een gezamenlijke vijand, en benadrukte het

NA D E OORLOG

zijn bevrijd van de Duitse (en Japanse) bezetting

communistische regime met Overwinningsdag te-

en dat we sindsdien vrij zijn van oorlog en onderdrukking. Daarnaast besteden we in Nederland

gelijkertijd de noodzaak van een eensgezind, communistisch Oost-Europa in de strijd tegen de

aandacht aan actuele schendingen van vrijheid wereldwijd en aan wat een grondwet en een goed

nieuwe vijand: het westerse kapitalisme. Feestdagen zijn extra aantrekkelijk in tijden van

functionerende democratie kunnen bijdragen aan het bevorderen van die vrijheid en mensenrechten. In lang niet elk land wordt een bevrijdingsdag gevierd, maar aan de waarden die deze dag in Nederland vertegenwoordigt, besteden veel landen wel op een andere manier aandacht. Gevierd worden bijvoorbeeld de oorlogszege (zoals op Overwinningsdag in Rusland), de zege op een bepaald strijdtoneel (zoals in Turkije en Finland) of de onafhankelijkheid (op Onafhankelijkheidsdag, de Dag van de Republiek of de Dag van de Grondwet). Veelal staat die dag in het teken van de nationale eenheid, zoals in Nederland op 5 mei. Deze glorieuze of tot vrolijkheid stemmende momenten worden doorgaans uitbundig gevierd, met een militaire parade, concerten en/of vuurwerk. Dergelijke dagen staan veelal in het teken van nationale eenheid, zoals in Nederland op 5 mei veel waarde wordt gehecht aan saamhorigheid. Vaak worden deze vieringen beschouwd als belangrijke feestdagen, voor zover ze niet wettelijk zijn vastgelegd als dé nationale feestdag.

politieke verandering, want ze geven autoriteiten een kans een symbolische basis te leggen voor hun gedachtegoed. De meest opvallende geopolitieke verandering in Europa sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog is het uiteenvallen van het

Ontstaan en verandering van tradities | Dat we in Nederland twee dagen hebben voor de nationale herdenking en de viering van de vrijheid is in de eerste plaats te danken aan de invloed die voormalige verzetsgroepen hadden in de periode direct na de oorlog. Zij vonden het niet gepast om op dezelfde dag om de slachtoffers te rouwen en feest te vieren. Sindsdien hebben 4 en 5 mei een eigen plaats gekregen binnen de Nederlandse herdenkingscultuur. Niet alleen de wensen en behoeften van de samenleving spelen een rol bij het ontstaan van tradities. Feestdagen zijn ook een interessant middel, dat sommige overheden gericht inzetten vanwege de invloed die ze kunnen hebben op de sociale cohesie in een land. Zo werd de oorlog in de Sovjet-Unie

Oostblok. De herdenkingskalender heeft sindsdien in die regio heel wat veranderingen ondergaan. De onafhankelijkheid bood regeringen namelijk ruimte voor onderscheid en nuancering. In verschillende landen, de Baltische staten in het bijzonder, zette men zich direct fel af tegen het communisme: oude herdenkingen werden afgeschaft, nieuwe herdenkingen zijn gericht op de slachtoffers van de communistische terreur. Daarmee is de boodschap niet meer die van de overwinning van de Sovjet-Unie, maar één van verlies van onafhankelijkheid en terreur. Ook oorlogsmonumenten uit de Sovjettijd moesten het ontgelden: ze werden beklad (Bulgarije), verplaatst (Estland) of vernietigd (Georgië), tot grote woede van Moskou, etnische Russen en plaatselijke communisten. Sommige landen brachten subtiele veranderingen aan in de kalender. Zo heet Overwinningsdag tegenwoordig vaker Dag van de Overwinning op het Fascisme. Nieuwe nationale herdenkingen ontstonden om de onafhankelijkheid, de grondwet of de nationale vlag te vieren. In voormalig Joegoslavië verplaatsten diverse regeringen de Dag van de Antifascistische Strijd naar de dag waarop in de eigen republiek een partizaneneenheid werd opgericht. De toekomst van herdenken | Liggen de tradities nu vast? – In Nederland vormen 4 en 5 mei jaarlijks een ogenschijnlijk vanzelfsprekende combinatie van herdenken en vieren, maar ook onze herdenkingsdagen hebben in de loop der tijd veel veranderingen ondergaan. De geschiedenis van herdenken en vieren staat uitgebreid beschreven in de publicatie Breekbare Dagen, 4 en 5 mei door de jaren heen (2012).

Scouts dragen de kransen uit De Nieuwe Kerk voor de Nationale Herdenking op de Dam, Amsterdam, Nederland, 4 mei 2012. (© Onno de Bever)

meer geschiedenis wordt. Daarmee verandert de betekenis die aan de oorlog wordt gegeven. Dat geldt voor de Eerste

Ook zeventig jaar na de Tweede Wereldoorlog is er nog ieder jaar discussie over de manier waarop Nederland zijn doden herdenkt en de vrijheid viert. De wensen en behoeften van de bevolking zijn nu eenmaal aan verandering onderhevig. In de meeste Europese landen is dat niet anders. Vaak bevatten tradities ook een appèl aan de bevolking om te streven naar bepaalde politieke idealen, of een boodschap of voornemen voor de toekomst. Dat is nogal eens een abstract en symbolisch voornemen, zoals ‘dit nooit weer’. Dit betekent ook dat tradities rondom herdenken en vieren nooit vastliggen. De installatie van een nieuwe regering met een nieuwe koers leidt menigmaal tot nieuwe discussies over herdenkings- en feestdagen. Dat steeds minder slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog nog in leven zijn, betekent dat de oorlog steeds minder persoonlijke herinnering en steeds

Europese herdenkingstraditie op komst? – Een Europese gedenkdag lijkt niet voor de hand te liggen in de nabije toekomst. Elk land heeft immers zijn eigen ‘oorlog’, herdenkt zijn eigen slachtoffers en viert zijn eigen bevrijding of gebeurtenissen om trots op te zijn. De feestdagen of herdenkingen van het ene land staan vrijwel nooit op de kalender bij andere landen. Holocaust Memorial Day is een van de weinige herdenkingen die wel in diverse landen een soortgelijke invulling krijgt. De aandacht voor deze dag neemt in veel landen toe. Het gaat echter om de specifieke herdenking van een slachtoffergroep, niet om een herdenking met een nationaal karakter. Een aantal EU-landen heeft 9 mei op de kalender staan als Europadag. In sommige landen hebben ambtenaren dan een vrije dag, maar verder geniet de dag weinig bekendheid. |


Wereldoorlog, waarvan het begin inmiddels al honderd jaar achter ons ligt, maar evengoed voor de Tweede Wereldoorlog. In Noorwegen bijvoorbeeld is de herdenkingsdag in 2011 hernoemd tot Veteranendag, en wordt op die dag meer aandacht aan slachtoffers uit recente oorlogen besteed. Maar aan de traditie van herdenken an sich komt daarmee nog geen einde. Servië plaatste in 2012 zelfs een herdenking van de Eerste Wereldoorlog als nationale feestdag op de kalender.

België D

e herdenkingscultuur in België draait in de

eerste plaats om de Grote Oorlog, de Eerste Wereldoorlog die zo veel schade aanrichtte. Dat geldt

12 NA D E OORLOG

Herdenken en vieren in West-Europa en Israël

voor Wallonië en nog sterker voor Vlaanderen. In Ieper, midden in de Vlaamse Westhoek, bevindt zich het goed bezochte museum In Flanders Fields. Daar staat ook de Menenpoort, het monument waarin de namen van gesneuvelde soldaten zonder bekend graf uit de Eerste Wereldoorlog staan gegraveerd. Bij de Menenpoort wordt elke avond om 20.00 uur een herdenking van de slachtoffers van de Eerste Wereldoorlog gehouden. Deze herdenkingen worden massaal bezocht; de slagvelden bij Ieper zijn een toeristische trekpleister geworden en de Eerste Wereldoorlog neemt een belangrijke plaats in het Belgische collectieve geheugen in. De nationale herdenkingsdag valt in België op 11 november, de dag waarop in 1918 de wapenstilstand van de Eerste Wereldoorlog werd getekend en die in veel Angelsaksische landen als Remembrance Day te boek staat. In Wallonië is veel aandacht voor het herinneren van de Slag om de Ardennen in de-

Belangrijke nationale feestdagen 11 jul (1973) Feestdag ter ere van de overwinning op het Franse leger in 1302 (alleen in Vlaanderen) 21 jul (1831) Nationale feestdag van België, op de dag waarop de koning in 1831 als eerste koning de eed aflegde (vrije dag) 27 sep (1975) Feestdag ter ere van de overwinning van de Franse patriotten in 1831 (alleen in de Franstalige gemeenschap) 15 nov (1831) Koningsdag (officiële feestdag in de Duitstalige gemeenschap van België) Herdenkingsdagen 27 jan (1945) Holocaust Memorial Day, op de dag dat Auschwitz werd bevrijd 11 nov (1918) Remembrance Day, nationale herdenking van beide wereldoorlogen (op de zondag het dichtst bij 11 november)

cember 1944 en januari 1945, wat men ziet als de laatste geweldshandelingen in oorlogstijd op Belgisch grondgebied. De Slag om de Ardennen wordt ieder jaar herdacht in veel Waalse dorpen en steden zoals in Bastogne, La Roche-en-Ardenne en Vielsalm. Tijdens kleine herdenkingen kijkt men terug op de zware strijd die in de Ardennen is geleverd en de slachtoffers die daarbij vielen. Remembrance Day | Sinds 1970 worden in België op Remembrance Day alle mannen en vrouwen herdacht die sinds de Eerste Wereldoorlog hun leven hebben gegeven voor de vrijheid. Hier vallen ook de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog onder. Door het hele land worden herdenkingen georganiseerd, door maatschappelijke organisaties zoals de Vlaamse stichting 11.11.11 (een naam die refereert aan dag en tijdstip waarop de Eerste Wereldoorlog eindigde: 11 november om 11 uur). Op nationaal niveau is het ministerie van Binnenlandse zaken bij de organisatie van Remembrance Day betrokken. De koning, die opperbevelhebber van de strijdkrachten is, legt elk jaar een krans bij het Monument voor de Onbekende Soldaat in Brussel. Hierbij zijn ook de eerste minister en vertegenwoordigers van veteranenorganisaties aanwezig. Een andere belangrijke ceremonie is de Poppy Parade bij de Menenpoort in Ieper. Dan dragen hoogwaardigheidsbekleders, religieuze leiders, vertegenwoordigers van veteranenverenigingen en internationale vertegenwoordigers afbeeldingen van klaprozen door het stadscentrum, waarna The Last Post wordt geblazen. Elk jaar worden verschillende buitenlandse vertegenwoordigers uitgenodigd bij de herdenkingen op 11 november. Zo zijn in 2011 een aantal Olympische medaillewinnaars uitgenodigd. Naast Remembrance Day neemt België ook Holocaust Memorial Day en Jom Hashoah in acht om de slachtoffers van de Holocaust te herdenken. |

Remembrance Day bij de Menenpoort in Ieper, België, 11 november 2011. (© Menenpoort Huis)

Denemarken

op historische plekken. 4 en 5 mei worden in Denemarken georganiseerd

enemarken was net als Nederland neutraal gedurende de Eerste Wereldoorlog en kende daar-

door organisaties van overlevenden en nabestaanden. Alleen in lustrumjaren (2010, 2015, etc.) is de

om voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog nog geen nationale herdenkingsdag. Inmiddels

hoofd acte de présence. Wel zijn elk jaar de premier,

D

zijn er in Denemarken maar liefst vijf verschillende vrijheidsvieringen en gedenkdagen voor oorlogsslachtoffers, en is er discussie over een zesde dag. 14

begraven. Ook zijn er diverse lokale herdenkingen

NA D E OORLOG

Befrielse | Sinds 1945 wordt jaarlijks op 5 mei – ‘Befrielse’ – gevierd dat Denemarken werd bevrijd van nazi-Duitsland. Op de vooravond van Befrielse worden de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog herdacht. Toen de bevrijding op 4 mei 1945 om 20.30 uur werd bekendgemaakt via een uitzending van de BBC, plaatsten veel Denen spontaan een kaars in hun venster. Dit gebruik is sindsdien traditie. Een collectieve herdenkingsceremonie met kransleggingen, een militaire parade en het spelen van het volkslied als eerbetoon vindt plaats in Mindelunden, waar veel Deense slachtoffers zijn Belangrijke nationale feestdagen 05 mei (1945) Befrielse, ter ere van de Bevrijding in 1945 (werkdag) 05 jun (1849) Dag van de Grondwet (halve vrije dag) 05 sep (2009) Vlagdag (waarop ook omgekomen militairen sinds de Tweede Wereldoorlog worden herdacht) Overige herdenkingsdagen 27 jan (1945) Holocaust Memorial Day, op de dag dat Auschwitz werd bevrijd (werkdag) 09 apr (1943) Herdenking van de bezetting van Denemarken door nazi-Duitsland 04 mei (1945) Dodenherdenking (werkdag)

overheid partij in de organisatie en geeft het staatsde minister van Onderwijs en enkele leden van het parlement aanwezig, net als een aantal vertegenwoordigers van Britse zijde. Bij de herdenking staat het gedenken van Deense burgerslachtoffers en hun bevrijders centraal. Hoewel op 4 en 5 mei in Denemarken de Tweede Wereldoorlog centraal staat, wordt in de voordrachten van jongeren wel een verwijzing gemaakt naar actuele conflicten in de wereld. In Denemarken neemt de aandacht voor 4 en 5 mei af naarmate de oorlog in tijd verder achter ons is komen te liggen. Net als in Nederland is Befrielse geen vrije dag, maar wel een nationale feestdag. Een tweede Deense gedenkdag voor slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust betreft 9 april. Op die datum begon in 1943 de bezetting van Denemarken. Bij deze herdenking worden expliciet ook Duitsers en hun toenmalige bondgenoten uitgenodigd. De Denen zijn van mening dat alle slachtoffers op deze dag herdacht moeten worden en over het herdenken van Duitsers bestaat dan ook geen controverse. Momenteel speelt rond deze dag wel een andere discussie in de Deense samenleving, omdat het Verzetsmuseum wegens gebrek aan belangstelling overwoog de herdenking af te schaffen. Daartegen kwam veel protest vanuit de bevolking, waarop het idee voorlopig is verworpen. Besloten is om in elk geval tot 2015 door te gaan met herdenken op 9 april. Brede genocide-herdenking | De derde Deense herdenkingsdag geldt de Deense militairen die zijn omgekomen in conflicten sinds 1945, zoals tijdens uitzendingen naar Gaza in 1956, en naar de Balkan, Irak en Afghanistan in de afgelopen decennia. Zij worden herdacht op 5 september, ‘Vlagdag’ geheten. Vlagdag, in 2009 officieel als feestdag aangenomen in het Deense parlement, wordt jaar-


Herdenking van de bevrijding van Denemarken, Minde-

lijks vormgegeven door de Deense Internationale Veteranenorganisatie. Diezelfde organisatie is ook samen met Defensie verantwoordelijk voor de viering van de grondwet op 5 juni. Deze ‘Grundlovsdag’ geldt als eerbetoon aan de helden die voor de Deense natie vochten. Denemarken staat op 27 januari stil bij Holocaust Memorial Day. Hierbij gedenkt men niet alleen de slachtoffers van de Holocaust, maar ook slachtoffers van genociden sinds de oorlog. Verder zijn er in 2013 extra herdenkingen geweest van de acties tegen de Joden die 70 jaar geleden plaatsvonden, in oktober 1943. Sinds een tijdje bestaat er discussie over de vraag of ook 29 augustus een herdenkingsdag moet worden. In 1943 werd op die datum de samenwerking tussen de Deense regering en de Duitsers stopgezet, vanwege toenemend protest tegen de vele compromissen die de overheid sloot met de bezetter. Daarna werd de deportatie van Deense Joden aangekondigd. In Denemarken gaan stemmen op om deze gebeurtenis op 29 augustus te herdenken, maar dit voorstel is tot op heden nog niet overgenomen. |

lunden Ryvangen, Hellerup, Kopenhagen, 4 mei 2008. (© Polfoto/Jens Panduro)

Koningin Margrethe bij de herdenking ter gelegenheid van de zestigste verjaardag van de bevrijding van Denemarken, Mindelunden Ryvangen, Hellerup, Kopenhagen, 5 mei 2005. (© Polfoto/Christensen Klavs Bo)

Duitsland ver de Duitse herdenkingscultuur zijn bibliotheken volgeschreven en dat is waarschijnlijk

O

terecht. Vanwege het uitgebreide oorlogsverleden van Duitsland en zijn prominente rol in die oorlogen en door de bijzonder zelfreflectieve kijk op het eigen verleden die de Duitsers de afgelopen decennia hebben ontwikkeld. 16 NA D E OORLOG

Volkstrauertag | Sinds 1919 is het in Duitsland op de zondag vlak voor of na 16 november ‘Volkstrauertag’, oftewel ‘treurdag van het volk’. Volkstrauertag werd ingesteld om de gesneuvelde Duitsers uit de Eerste Wereldoorlog te gedenken. De nationale dag kreeg echter geen wettelijke status, omdat dit voor feestdagen niet gebruikelijk was in de grondwet van Weimar (met als resultaat uiteenlopende regelingen per deelstaat). De nationaalsocialisten waren de eersten die de herdenkingsdag officieel wettelijk verankerden als ‘Heldengedenktag’. Heldenverering werd het belangrijkste onderdeel van de herdenking, waarbij vooral aandacht was voor de partij (NSDAP) en de Wehrmacht. Goebbels stelde richtlijnen vast voor de invulling van de dag, waarbij de vlag vanaf Internationale herdenking met vertegenwoordigers van buitenlandse ambassades aan de vooravond van Volkstrauertag, Lilienthalstraße, Berlijn, Duitsland, 16 november 2013. (© Uwe Zucchi)

Nationale feestdag (vrije dag) 03 okt (1990) Dag van de Duitse eenheid (vrije dag) Herdenkingsdagen 27 jan (1945) Holocaust Memorial Day, op de dag dat Auschwitz werd bevrijd (werkdag) 16 nov (1919) Volkstreurdag, nationale dodenherdenking (op de zondag het dichtst bij 16 november)

1939 niet meer halfstok ging maar in top. De datum waarop de dag werd gevierd, bleef wel verschuiven onder de nazi’s. Pas in 1952 werd de ‘feestelijke’ invulling van de herdenking opnieuw onder de loep genomen. Om te breken met de aandacht voor helden en om de


Herdenking bij het oorlogsmonument en de oorlogsgraven van Sovjet-Unie aan de vooravond van de Volkstrauertag, Schönholzer Heide, Berlijn, Duitsland, 16 november 2013. (© Uwe Zucchi)

dag weer een rouwrandje te geven, koos het parlement het einde van het christelijke jaar als periode voor een nieuwe datum voor een nationale herdenkdag. Deze datum wordt theologisch gedomineerd door thema’s als dood en eindigheid. Sindsdien vindt Volkstrauertag plaats in november en is het vooral een ‘trieste’ dag. Op Volkstrauertag herdenken Duitsers alle slachtoffers van oorlogen sinds het einde van de Eerste Wereldoorlog en andere slachtoffers van terrorisme en geweld wereldwijd. Er is aandacht voor (Duitse en geallieerde) militaire slachtoffers, vervolgingsslachtoffers en burgerslachtoffers. Volkstrauertag wordt in Duitsland georganiseerd door de Volksbund Deutsche Kriegsgraberfursorge (de Duitse oorlogsgravenstichting), in samenwerking met de Federale Republiek Duitsland. Zowel het staatshoofd als leden van de regering en het parlement zijn betrokken. In de Bondsdag vindt een ‘herdenkingsuur’ plaats, waar de bondspresident spreekt in aanwezigheid van de bondskanselier, het kabinet en de regering. De bijeenkomst wordt muzikaal omlijst en afgesloten met het volkslied en het lied ‘Der

Gute Kamerad’. Ook hebben overlevenden en nabestaanden een rol. Bij de herdenking worden elk jaar buitenlandse vertegenwoordigers uitgenodigd, zoals ambassadeurs en defensie-attachés. Tot de vaste programmaonderdelen van Volkstrauertag behoren verder een kranslegging, een moment van stilte, een stille tocht, lezingen en een trompetsolo. Door het hele land zijn activiteiten. In heel Duitsland wordt een uur van herdenken in acht genomen. De aandacht voor Volkstrauertag neemt af als gevolg van het dalende aantal mensen dat de Tweede Wereldoorlog zelf meemaakte. Zij waren de grootste geldschieter van de organiserende oorlogsgravenstichting. Met name op lokaal niveau heeft dit impact op de activiteiten en het bezoekersaantal. Kristalnacht | Naast Volkstrauertag worden in Duitsland veel lokale herdenkingen georganiseerd, onder meer in voormalige concentratiekampen, bij fusilladeplaatsen, op Holocaust Memorial Day en ter nagedachtenis van de Kristalnacht. In het land bestaat tot op heden geen speciaal moment om de vrijheid te vieren. |

Finland n Finland is de nationale herdenking, de derde zondag van mei, gericht op alle slachtoffers van

I

oorlogsgeweld. Het begon in 1940 met een herdenking van de gevallen soldaten van oorlogen

18 NA D E OORLOG

waarbij Finland betrokken was. In de loop der jaren is de groep herdachten steeds verder uitgebreid met nieuwe slachtoffers die vielen aan Finse zijde. Daartoe behoren ook militairen die betrokken waren bij vredesoperaties. De derde zondag van mei heeft een sterk religieus karakter. Veel activiteiten vinden plaats in kerken, waar na de reguliere dienst een herdenking wordt georganiseerd. Veteranen en vlaggen | De krijgsmacht en veteranen hebben daarnaast eigen gedenkdagen. Sinds 1986 kent Finland op initiatief van veteranen een Nationale Veteranendag op 27 april, ‘KansallinenVeteraanipaiva’. Op die datum eindigde in 1945 de Tweede Wereldoorlog en de oorlog met Lapland. Tijdens deze officiële feestdag wordt gevlagd, en vinden er naast een hoofdevenement verschillende lokale activiteiten in kerken plaats. Bij de graven van oorlogsslachtoffers wordt een erewacht gehouden en op sommige plaatsen worden kransen gelegd. De offers die de Finse krijgsmacht heeft gebracht gedurende de Tweede Wereldoorlog worden afzonderlijk herdacht op 4 juni, op Vlagdag. 4 juni was de verjaardag van maarschalk Carl Gustaf Mannerheim, Nationale feestdagen 04 jun (1952) Vlagdag (werkdag) 06 dec (1917) Onafhankelijkheidsdag, op de dag dat Finland onafhankelijk werd van Rusland (vrije dag) Overige herdenkingsdagen 27 jan (1945) Holocaust Memorial Day, op de dag dat Auschwitz werd bevrijd (werkdag) 27 apr (1945) Veteranendag (werkdag) derde zondag van mei Nationale herdenkingsdag voor alle oorlogen

Organisaties van de Nationale Defensie marcheren op Onafhankelijkheidsdag langs de Tampere Hall, Tampere, Finland, 6 december 2013. (© ANP/Lehtikuva)

die als aanvoerend commandant actief was tijdens de oorlog. Op Vlagdag wordt een parade gehouden, die voor het eerst plaatsvond in Helsinki in 1952, een jaar nadat Mannerheim overleed. Sindsdien wordt de parade steeds in een andere plaats gehouden. Daarbij is altijd de Finse president aanwezig en worden militaire onderscheidingen uitgereikt. Onafhankelijkheidsdag | De Finse vrijheidsviering vindt plaats op 6 december. Op deze nationale feestdag wordt primair de onafhankelijkheid van het Russische rijk in 1917 gevierd. Onafhankelijkheidsdag begint met het hijsen van de vlag op het Grote Plein in Helsinki, in aanwezigheid van de president en andere hooggeplaatsten. Zij wonen vervolgens een dienst bij in Helsinki’s Lutheraanse kerk. Aansluitend zijn er officiële bezoeken aan oorlogsmonumenten voor de Tweede Wereldoorlog. In veel Finse dorpen en steden vinden militaire parades plaats. Als de avond valt is er een traditionele kaarslichtprocessie van studenten in Helsinki. Veel burgers steken bovendien een blauwe en een witte kaars aan in hun vensterbank. De president houdt die avond een traditioneel banket voor zo’n tweeduizend gasten. |

Griekenland Belangrijke nationale feestdagen 25 mrt (1821) Onafhankelijkheidsdag (vrije dag) 28 okt (1940) OCHI-dag (vrije dag) Overige herdenkingsdagen 27 jan (1945) Holocaust Memorial Day, op de dag dat Auschwitz werd bevrijd (werkdag)

Griekse studenten en scholieren vieren OCHI-dag met een parade. Athene, Griekenland, 28 oktober 2012. (© HH/Demotix)

Metaxas vielen Italiaanse troepen vanuit Albanië Griekenland binnen. Al in 1942 werd OCHI-dag door Grieken over de hele wereld herdacht. Dag van het ‘nee’ | Hoewel 28 oktober 1940 in feite het begin van oorlog markeerde, vieren de Grieken op OCHI-dag de overwinning op het fascisme. De feestdag is in Griekenland officieel opgenomen in de grondwet als vrije dag. OCHI-dag is een herdenking, viering en eerbetoon aan de strijdkrachten ineen. Grieken hangen de vlag uit en er vindt een militaire parade plaats. Ook is er aandacht voor alle slachtoffers van de oorlog: militairen, vervolgingsslachtoffers, burgers en slachtoffers in andere landen. Zij worden geëerd door middel van een kranslegging door het staatshoofd. De nationale viering in Athene wordt georganiseerd door verschillende overheidsinstanties, in samenwerking met overlevenden en organisaties van nabestaanden. Ook zijn scholen betrokken bij de organisatie; zij laten kinderen meelopen in de parade. |


riekenland herdenkt op 28 oktober OCHI-dag (vertaald: ‘nee-dag’). Dit ‘nee’ refereert aan de weerstand die Griekse politici boden tegen de Italianen, waarmee ook Griekenland betrokken raakte bij de Tweede Wereldoorlog. Op 28 oktober 1940 kregen de Grieken een ultimatum van de Italiaanse ambassadeur: Griekenland moest de troepen van de asmogendheden vrije doorgang verlenen en toestaan dat een aantal strategische locaties bezet zou worden. Niet in-

G

stemmen betekende oorlog, zo luidde het dreigement van Mussolini. In reactie op het ‘nee’ van generaal

Frankrijk e Fransen besteden elk jaar aandacht aan het einde van de beide wereldoorlogen en de slacht-

D

offers daarvan. In november gedenken zij op Remembrance Day het einde van de Eerste Wereldoorlog en op 8 mei herdenken zij de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog.

20 NA D E OORLOG

Monumenten | De behoefte aan het herdenken van Franse slachtoffers van de Eerste Wereldoorlog ontstond vrijwel direct na de oorlog. Al in 1920 werden de eerste herdenkingen georganiseerd bij monumenten die in heel Frankrijk voor de gevallenen werden opgericht. Nog altijd vindt jaarlijks rond 11 november een officiële herdenking plaats, met een kranslegging, een moment van stilte en het laten klinken van het volkslied. Bij deze herdenking van slachtoffers van de Eerste Wereldoorlog wordt niet stilgestaan bij slachtoffers van andere oorlogen of conflicten. Marseillaise | Eenzelfde focus geldt voor de Franse herdenking van de Tweede Wereldoorlog op 8 mei, die sinds 1953 wordt georganiseerd. Herdacht worden alleen de slachtoffers van die specifieke Belangrijke nationale feestdag 14 jul (1789) ‘Quatorze juillet’, op de dag dat de Bastille werd bestormd (vrije dag) Herdenkingsdagen 27 jan (1945) Holocaust Memorial Day, op de dag dat Auschwitz werd bevrijd (werkdag) 08 mei (1945) Nationale herdenking Tweede Wereldoorlog (vrije dag voor overheid, banken en scholen) 11 nov (1918) Herdenking van de wapenstilstand die het einde van de Eerste Wereldoorlog betekende (op de zondag voor of na 11 november)

Kranslegging bij het Graf van de Onbekende Soldaat op Armistice Day, Parijs, Frankrijk, 11 november 2012. (© AP/Michel Spingler)

oorlog, met enige nadruk op de militairen die hebben gevochten voor Frankrijk. Er gaan in Frankrijk geen stemmen op om ook slachtoffers van vijandelijke (Duitse, Oostenrijkse, Italiaanse en Japanse) zijde te gedenken, zoals in enkele andere Europese landen gebeurt. Verwijzingen naar de actualiteit of de toekomst ontbreken nagenoeg. De nationale herdenking wordt georganiseerd door het Franse ministerie van Defensie. Het staatshoofd en diverse overheidsvertegenwoordigers zijn, samen met ve-

Ierland Belangrijke nationale feestdagen 17 mrt Sint Patrick Dag, ter ere van de heilige St. Patrick (vrije dag)

Armistice Day, Champs Élysées Parijs, Frankrijk, 11 november 2010.(© AP/Bob Edme)

teranen, overlevenden, nabestaanden en vertegenwoordigers van oorlogserfgoedinstellingen aanwezig bij een kranslegging, een stiltemoment en het laten klinken van de Marseillaise. Sinds 1923 wordt een herdenkingsvlam aangestoken die als ‘eeuwig brandend vuur’ symbool staat voor de gevallenen. Daarnaast worden door het gehele land regionale en lokale activiteiten georganiseerd, veelal bij de oorlogsmonumenten waarop de namen staan van de slachtoffers uit de Eerste Wereldoorlog uit de betreffende regio, aangevuld met die van de Tweede Wereldoorlog. Meestal is de gemeente verantwoordelijk voor deze herdenkingen, die nog steeds goed bezocht worden. Quatorze juillet | Frankrijk kent geen vrijheidsviering die met een van beide wereldoorlogen van doen heeft. De nationale feestdag op 14 juli refereert aan de bestorming van de Bastille op 14 juli 1789 en aan de viering van de zeer korte constitutionele monarchie die Frankrijk kende in het jaar daarop. Tegenwoordig wordt met name het Franse leger in het zonnetje gezet tijdens de feesten op 14 juli. Een speciale veteranendag, zoals andere Europese landen wel kennen, is het echter niet. |

erland bestond formeel nog niet gedurende de Eerste Wereldoorlog, het was ingelijfd bij de ‘United Kingdom of Great Britain and Ireland’, en bleef tijdens de Tweede Wereldoorlog als een van de weinige landen ter wereld echt neutraal. Dat betekent niet dat er vandaag de dag geen aandacht bestaat voor oorlog en oorlogsslachtoffers.

I

Oorlogsgeweld in brede zin | De Ieren herdenken de tienduizenden landgenoten die tijdens de Eerste Wereldoorlog met de Engelsen meevochten tegen de Duitsers en de slachtoffers die vielen in verzet tegen de Engelse overheersing. Alle tijdens oorlogsgeweld omgekomen Ieren worden jaarlijks herdacht op de zondag het dichtst bij 11 juli, de dag waarop in 1921 de Ierse onafhankelijkheid op papier werd bestendigd. Hierbij worden alle slachtoffers herdacht, ook zij die omkwamen bij recente conflicten, bijvoorbeeld militairen die onder de vlag van de Verenigde Naties opereren. Jaarlijks vindt een herdenkingsceremonie plaats bij het Royal Hospital Kilmainham in Dublin, in aanwezigheid van de president, de premier, leden van de regering en vertegenwoordigers uit Noord-Ierland. Daarnaast staat Ierland op 27 januari stil bij Holocaust Memorial Day. Sinds 2003 organiseert de Holocaust Education Trust Ireland op die dag samen met het Ierse departement voor Gerechtigheid en Gelijkheid en de Dublin City Council een herdenking. Hierbij zijn telkens zo’n 700 mensen


11 jul (1921) Onafhankelijkheidsdag (op de zondag voor of na 11 juli) Overige herdenkingsdagen 27 jan (1945) Holocaust Memorial Day, op de dag dat Auschwitz werd bevrijd (werkdag)

National Day of Commemoration, Royal Hospital Kilmainham, Dublin, Ierland, 12 juli 2013. (© Irish Defence Force)

aanwezig. Ook worden er ongeveer 100 schoolkinderen uitgenodigd. Twaalf van hen lezen de namen van omgekomenen voor. Ook lezen er kinderen voor uit overleveringen van ooggetuigen. Remembrance Sunday | Hoewel er in Ierland geen officiële herdenkingsdag bestaat voor de Eerste Wereldoorlog, vinden rond Remembrance Sunday medio november wel bijeenkomsten plaats in bijvoorbeeld de St. Patricks kathedraal in Dublin en in Belfast, waar overheidsvertegenwoordigers met

regelmaat acte de présence geven. Deze ceremonies worden georganiseerd door de Royal British Legion en de familie van omgekomen militairen. Ook worden Ieren die meevochten in de Eerste Wereldoorlog herdacht op het Island of Ireland Peace Park in het Belgische Mesen. Deze gedenkplaats is op 11 november 1998 geopend in aanwezigheid van de toenmalige Ierse president Mary McAleese, de Engelse Koningin Elizabeth II en de Belgische Koning Albert II. |

IJsland n 1918, vlak na de Eerste Wereldoorlog, verwierf IJsland de status ‘Unie tot de Deense kroon’.

I

Hiermee vergrootte zij haar soevereiniteit ten opzichte van Denemarken. De Deense minister van

Onafhankelijkheidsdag in Hafnarfjordur bij Reykjavik, IJsland, 17 juni 2009. (© HH/Corbis)

komst, dat gepland stond voor 1943, kon vanwege de oorlog niet gevoerd worden. De Deense koning Cristian X stuurde daarom op 17 juni 1944 een brief naar IJsland waarin hij de bevolking feliciteerde: ze waren nu een onafhankelijke republiek. Dit gegeven wordt in IJsland elk jaar gevierd tijdens Onafhankelijkheidsdag. Op deze nationale feestdag staan het feest en het eren van de IJslandse natuur centraal; er zijn parades, optochten op IJslandse paarden en muziekoptredens. |


IJslandse Zaken werd minister-president van de Unie en de Denen bleven alleen nog betrokken bij buitenlandse aangelegenheden en territoriale wetten. De afspraken hierover werden aangegaan voor een periode van 25 jaar, dus tot 1943. De Tweede Wereldoorlog doorkruiste deze afspraken. Voor IJsland markeert dit de volgende stap in haar bestaan als zelfstandige eilandstaat. Het eiland werd aan het begin van de Tweede Wereldoorlog bezet door de Duitsers. De bezetting was van korte duur. In 1941 werd IJsland overgenomen door de geallieerden; eerst de Britten en al snel daarna de Amerikanen. Het overleg tussen IJsland en Denemarken over de voorwaarden voor verlenging van hun overeen-

Nationale feestdag 17 jun (1944) Onafhankelijkheidsdag (vrije dag)

Italië, San Marino en Vaticaanstad I 24

n Italië wordt op 25 april herdacht en gevierd dat

NA D E OORLOG

een einde kwam aan het fascisme in Italië en dat de steden Milaan en Turijn werden bevrijd. Op die datum trokken in 1945 de partizanen feestend door de straten. Zij hadden niet gewacht op de geallieerden, maar het land al voor hun komst bevrijd van de Duitsers en het nationale fascistische bewind. Tegenwoordig is 25 april Bevrijdingsdag, een nationale feestdag waarbij herdenken en vieren wordt gecombineerd, maar de nadruk ligt op herdenken. De slachtoffers van het fascistisch regime en van de Duitse bezetter in Noord-Italië worden door heel het land herdacht. Overal vinden ceremonies plaats waarbij de herinnering aan de omgekomenen uit de Tweede Wereldoorlog centraal staat. De teneur in voordrachten en lezingen op deze dag is: ‘nimmer weer’. Ook via de media wordt deze boodschap gecommuniceerd. Bij het monument Victor-Emanuel in Rome vindt een nationale ceremonie plaats waarbij de president, de voorzitters van de kamer en de senaat, leden van de regering en vertegenwoordigers van de strijdkrachten aanwezig zijn. Het staatshoofd legt een krans. Traditioneel deed naast de president ook de premier

Kranslegging bij het Graf van de Onbekende Soldaat, Piazza Venezia, Rome, Italië, 25 april 2013. (© AP/Enrico Oliverio – Martijn Luns, foto rechts)

Nationale feesten herdenkingsdagen 27 jan (1945) Holocaust Memorial Day, op de dag dat Auschwitz werd bevrijd (werkdag) 25 apr (1945) Bevrijdingsdag (vrije dag) 02 jun (1946) Dag van de Republiek (vrije dag)

mee aan de herdenkingsceremonie, maar Berlusconi heeft gebroken met deze traditie. De reden hiervoor was dat hij regeerde met aanhangers van de Nationale Alliantie, waarvan veel voormalige fascisten deel uitmaken. De dag wordt dan ook vooral aan linkerzijde uitbundig gevierd. Desondanks is de herdenking nadrukkelijk een nationale herdenking waarbij alle kosten worden gedragen door de staat.

De organisatie is in handen van landelijke en plaatselijke overheden in samenwerking met de partizanenbeweging ANPI. Alle openbare gebouwen en ook winkels, restaurants, cafés en openbaar vervoer zijn op 25 april gesloten en iedereen is vrij. Voor veel Italianen is de vrije dag ook een mooie gelegenheid om te genieten van de eerste mooie dag van het voorjaar en te gaan picknicken buiten de stad.

Feest van de Republiek | De nationale feestdag van Italië valt op 2 juni, wanneer het land het Feest van de Republiek viert. Hierbij herdenken Italianen dat Italië op 2 juni 1946 een republiek werd nadat een kleine meerderheid van de burgers zich bij referendum uitsprak tegen de koning. Op 2 juni vindt op de Via dei Fori Imperiali in Rome een militaire parade plaats ter ere van de republiek, waar het staatshoofd en hoogwaardigheidsbekleders acte de présence geven. Daarna is het feest in het land, met muziek en festiviteiten op straat. De stadstaten San Marino en Vaticaanstad slaagden erin buiten de Eerste en de Tweede Wereldoorlog te blijven. Zij nemen vooral de christelijke feestdagen in acht. |

lk jaar rond 10 oktober herdenken Luxemburgers de weerstand die hun land in 1941 bood tegen de

E

door de Duitse bezetter opgelegde volkstelling. Op 10 oktober beval de Duitse Gauleiter Gustav Simon tot een ‘Personenstandsaufnahme’ onder alle inwoners. Een vragenlijst bevatte vragen over onder meer de nationaliteit, moedertaal en etniciteit van de Luxemburgers. De bezetter hoopte waarschijnlijk op een pro-Duitse uitslag; in de vraagstelling werd aangestuurd op een aanzienlijk deel ‘Duits’ in de antwoorden. Aangemoedigd door een oproep van verzetsgroepen die werd verspreid via clandestiene pamfletten, antwoordde het merendeel van de Luxemburgers echter driemaal ‘Luxemburgs’, waarna Simon de uitslag nietig verklaarde. Dit werd gezien als een eerste overwinning van het verzet op de bezetter. Solidariteit en moed | Hoewel in Luxemburg officieel alle slachtoffers uit de Tweede Wereldoorlog worden herdacht op de nationale herdenkingsdag, ligt de focus op het herdenken van de solidariteit van de Belangrijke nationale feestdagen 08 mei (1945) Victory Day 23 jun Nationale feestdag ter ere van de verjaardag van de groothertog. Overige herdenkingsdagen 27 jan (1945) Holocaust Memorial Day, op de dag dat Auschwitz werd bevrijd (werkdag) 31 jan (1945) Herdenking ter nagedachtenis aan 91 Luxemburgse slachtoffers in Poolse Wehrmacht-detentiekamp Slonsk begin juli Herdenking van internering van Joden in Cinqfontaines 10 okt (1941) Nationale dodenherdenking


Kleine rol Eerste Wereldoorlog | Het land kent daarnaast een aantal kleine herdenkingen ter nagedachtenis aan de Eerste Wereldoorlog. Italië probeerde in de Eerste Wereldoorlog in eerste instantie neutraal te blijven, maar verklaarde in 1915 onder invloed van de binnenlandse nationalisten en beloften van de Engelsen de oorlog aan Oostenrijk en later Hongarije. Op 4 november 1918 werd de wapenstilstand Italië-Oostenrijk-Hongarije getekend. Italië bleef achter met verliezen, economische crisis en een zwak politiek bestuur, wat de fascistische leider Mussolini hielp om aan de macht te komen. De herdenkingen van de Eerste Wereldoorlog waren onder zijn bewind in de eerste plaats een fascistisch getinte ceremonie, met als doel de fascistische staat te eren. Deze traditie heeft sinds de Tweede Wereldoorlog daarom aan betekenis ingeboet.

Luxemburg

delijke overgave van nazi-Duitsland op 9 mei 1945 om 00.01 uur. De Vereniging van Veteranen van de Oorlog 19391945, VN-troepen en soldaten van de Luxemburgse Vrede (AACSPL) organiseren op 8

26

Kranslegging op de Place de la Constitution in Luxemburg-stad,

NA D E OORLOG

Luxemburg, 8 mei 2013.(© US Embassy Luxembourg)

eigen landgenoten en de moed van leden van verzetsorganisaties en dwangarbeiders. In de Notre Dame, de grote kathedraal in Luxemburg-stad, wordt een plechtige, religieus getinte ceremonie gehouden. Hierbij zijn naast geïnteresseerd publiek en uitgenodigde jongeren ook de Groothertog, regeringsvertegenwoordigers, militaire autoriteiten en verzetsvertegenwoordigers aanwezig. Elk jaar wordt ook een vertegenwoordiging van de Duitse ambassade uitgenodigd. Naast de ceremonie in de Notre Dame vinden plechtigheden plaats bij het Nationaal Monument voor Verzet, het Nationaal Monument van Solidariteit en de gedenktekens in Luxemburg-Hollerich. De regering is verantwoordelijk voor de organisatie van de nationale herdenking, en wordt daarin ondersteund door de patriottische beweging. Elk jaar wordt namens de regering een verklaring voorgelezen tijdens de herdenking. Victory Day | Op 27 januari, Holocaust Memorial Day, wordt de Jodenvervolging herdacht door middel van een educatief programma op scholen, georganiseerd door het ministerie van Onderwijs en diverse maatschappelijke organisaties. Het einde van de Tweede Wereldoorlog wordt herdacht op 8 mei, de dag waarop Luxemburg bevrijd werd. Met deze dag sluit Luxemburg zich aan bij de traditie van VE-Day (Victory in Europe Day), die refereert aan het feest dat de geallieerden op 8 mei alvast vierden, vanwege de aangekondigde onvoorwaar-

mei een kleine ceremonie aan de voet van het herdenkingsmonument GelleFra, op het Grondwetsplein in Luxemburgstad. Tijdens de herdenking wordt geen thematische brug geslagen naar de actualiteit. Volgens de directeur van het Centre de Documentation et de Recherche sur L’enrolement Forcé is de nationale herdenking in het land ‘statisch’, en is onder de Luxemburgse bevolking weinig animo voor een bredere focus op vrijheid. Luxemburgse jongens en meisjes | Naast 27 januari, 10 oktober en 8 mei zijn er nog diverse andere herdenkingsdagen in Luxemburg. De stuurgroep voor de herinnering van gedwongen rekrutering (CDSEF) organiseert elk jaar in samenwerking met de Federatie van de slachtoffers van het Nazisme (FVNEF) een herdenkingsplechtigheid ter nagedachtenis aan 91 jonge Luxemburgse mannen die in de nacht van 31 januari 1945 werden vermoord in het Wehrmacht-detentiekamp Slonsk in Polen. Het Auschwitz Comité organiseert begin juli een jaarlijkse herdenkingsplechtigheid bij de oude abdij Cinqfontaines, waar oude en zieke Joden tijdens de bezetting werden geïnterneerd voor deportatie. In de stad Wiltz organiseren de gemeente, de stuurgroep Remembrance Resistance (SRDC) en de Luxemburgse organisatie voor gevangenen en gedeporteerden (DPL) op 31 augustus een gedenkceremonie ter ere van burgers die weigerden mee te werken met de bezetter. Deze herdenking refereert aan de grote landelijke staking die op 31 augustus 1942 plaatsvond nadat de Duitsers een dienstplicht voor jongens én meisjes in het Duitse leger invoerden. Vanaf dit moment groeide het verzet in Luxemburg en namen veel Luxemburgse jongeren vrijwillig dienst in geallieerde legers. |

Malta

zijn, in chronologische volgorde, de beëindiging van het beleg door de Turken in 1565, de capitulatie van de Franse troepen die Malta in 1798 hadden bezet en de capitulatie van Italië op 3 september 1943 (die op 8 september aan de Maltezers bekend

bij de slachtoffers van zowel de Eerste als de Tweede Wereldoorlog worden herdacht. De dag, in Malta

werd gemaakt). Victory Day begint met een staatsceremonie in de ochtend, waarbij ook een militaire

gevierd op de tweede zondag van november, is nadrukkelijk bedoeld om te rouwen en stil te staan bij de slachtoffers. Met financiële steun van de overheid organiseren lokale overheden, kerken en kleine onafhankelijke organisaties in heel Malta herdenkingen. In de hoofdstad Valletta legt de president een krans bij het nationale oorlogsmonument, waarna de aartsbisschop in de grote kathedraal van Malta een mis opdraagt. Alle hoofden van diplomatieke missies worden bij beide programmaonderdelen uitgenodigd, waarbij ook veel burgers aanwezig zijn. Na de mis volgt een militaire parade door de stad. De activiteiten worden goed bezocht door Maltezers uit alle lagen van de bevolking.

parade wordt gehouden. In de middag wordt er gefeest, en wordt onder meer een populaire regatta in de grote haven georganiseerd. De dag wordt afgesloten met siervuurwerk in de haven en processies in steden en dorpen. Die processies houden verband met de gelijktijdige viering van het rooms-katholieke feest ‘Our lady as a child, Maria Bambina’. De nadruk ligt op 8 september op feestvieren, niet op inhoudelijke verdieping.

N

Victory Day | Malta kent daarnaast een uitbundig gevierde nationale feestdag op 8 september. Op deze ‘Overwinningsdag’ wordt de onafhankelijke status van Malta gevierd, waarbij verschillende historische momenten worden aangehaald waarop de eilandenstaat vrijheid verwierf of terugvond. Dat

De onafhankelijkheid ten opzichte van de Engelsen vieren de Maltezers op 31 maart. In 1979 liep op die dag het militair verdrag met Groot-Brittannië af en vertrokken Britse troepen van het eiland. Op deze Dag van de Vrijheid wordt er volop muziek gemaakt en zijn er bootraces in de grote haven. |

Belangrijke nationale feestdagen (vrije dagen) 31 mrt (1979) Dag van de Vrijheid 08 sep (1945) Victory Day 13 dec (1974) Dag van de Republiek Herdenkingsdagen 07 jun (1919) Sette Giugno, ter nagedachtenis aan de Maltese doden die vielen door Britse kogels 2e zondag van nov (1918) Remembrance Day

Oorlogsveteranen tijdens de ceremonie op Remembrance Day, Malta, 10 November 2013. (© HH/Demotix)


et als veel andere landen die tot het Gemenebest behoorden, kent Malta Remembrance Day, waar-

Noorwegen 28

de herdenking in mei 2013. Datzelfde jaar werd het OorlogsKruis, de hoogste Noorse onderscheiding, (postuum) toegekend aan een militair die omkwam in Afghanistan. Het was de eerste keer dat de onderscheiding geen betrekking had op een gebeurtenis

NA D E OORLOG

Belangrijke nationale feestdagen 08 mei (1945) Bevrijdingsdag, sinds 2011

in de Tweede Wereldoorlog. De nieuwe Veteranen-

Veteranendag genoemd (werkdag)

dag-viering kent naast de traditionele kranslegging

17 mei (1814) Dag van de Grondwet (vrije dag) Herdenkingsdag 27 jan (1945) Holocaust Memorial Day, op de dag dat Auschwitz werd bevrijd (werkdag)

ook een speciale kerkdienst in Oslo, een militaire parade door de hoofdstad en voordrachten. Uit onderzoek blijkt dat de steun van de Noren voor hun krijgsmacht de afgelopen jaren groeit. Dit is met name een gevolg van de bijdrage die de Noorse strijdkrachten hebben geleverd in Libië. De Noren

et als andere Scandinavische landen bleef Noorwegen neutraal in de Eerste Wereldoorlog. En ook in de Tweede Wereldoorlog deden de Noren opnieuw een poging neutraal te blijven. Maar toen de geallieerden in april 1940 aankondigden de Duitse scheepvaart langs Noorwegen te gaan belemmeren door middel van het plaatsen van mijnen, volgde direct een Duitse invasie. Het land werd bezet door de nazi’s, tot het op 8 mei 1945 werd bevrijd. Sindsdien was het op 8 mei Bevrijdingsdag: een vlagdag waarop aandacht werd besteed aan het einde van de oorlog in het eigen land. Naast de traditionele kranslegging bij het Akershus-fort in Oslo in aanwezigheid van internationale gasten, werden er traditiegetrouw ook medailles uitgereikt.

N

Veteranendag | In 2011 nam de regering het initiatief om militairen meer centraal te stellen en 8 mei om te dopen in ‘Veteranendag’. Sindsdien draait deze dag niet meer alleen om het herdenken van de Tweede Wereldoorlog, maar om een eerbetoon aan alle militairen die sinds de Tweede Wereldoorlog namens Noorwegen vochten. “We komen samen en tonen ons diepste respect voor Noorse mannen en vrouwen die de Noorse defensie-uniformen hebben gedragen”, zo formuleerde NAVO-secretaris-generaal Anders Fogh Rasmussen het tijdens

Parade van schoolkinderen op Grunnlovsdag, Oslo, Noorwegen, 17 mei 2013. (© AP/Robert B. Fishman)

zijn trots op deze missie. Dit verklaart mogelijk het enthousiasme voor de nieuwe invulling van 8 mei.

Zwarte bladzijde | Noorwegen doet sinds 2005 ook mee aan Holocaust Memorial Day op 27 januari,

Grunnlovsdag | De nationale feestdag van Noorwegen valt op 17 mei, wanneer het ‘Grunnlovsdag’ is en er

worden op scholen en tijdens kleine herdenkingen. Tijdens de oorlog werd eenderde van de in Noor-

wordt gevierd dat het land in 1814 een grondwet kreeg. Het is een folkloristische dag, waarbij de

wegen wonende Joden vermoord in vernietigingskampen. De deportaties werden uitgevoerd door

Noren gekleed gaan in klederdracht en zwaaiend met vlaggetjes in optocht langs kastelen en historische plaatsen trekken.

de Noorse politie. Voor deze zwarte bladzijde in de Noorse geschiedenis bood premier Jens Stoltenberg in januari 2012 excuses aan. |

waarbij slachtoffers van de Holocaust herdacht

29 Nationale herdenkings- en feestdagen 27 jan (1945) Holocaust Memorial Day, op de dag dat Auschwitz werd bevrijd (werkdag) 05 mei (1945) Nationale herdenking van de bevrijding van Mauthausen (op de eerste zondag na 5 mei) 26 okt (1955) Nationalfeiertag, ter viering van de Oostenrijkse neutraliteitswet (vrije dag)

e nationale herdenking in Oostenrijk kent zijn oorsprong in het voormalig concentratiekamp Mauthausen, dat op 5 mei 1945 werd bevrijd. Om die reden worden daar op de eerste zondag na 5 mei de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog herdacht. Dit gebeurt al sinds het einde van de oorlog. Sinds 1998 worden de slachtoffers op diezelfde dag ook geëerd in het Oostenrijkse parlement, in aanwezigheid van het staatshoofd, leden van de regering en slachtoffers en nabestaanden. Alle slachtoffers van de nazi’s staan daar centraal. Het initiatief voor het uitbreiden van de herdenking in Mauthausen is genomen door leden van het parlement, in samenwerking met overlevenden en nabestaanden. Hiermee is de herdenking naar een nationaal niveau getild.

D

Tocht van overlevenden | De herdenking bij Mauthausen bestaat uit een kranslegging, het spelen van het volkslied en een tocht van overlevenden naar het kamp. Beide ceremonies bevatten ook speeches van overlevenden en regeringsleden en culturele bijdragen van artiesten en leerlingen van middelbare scholen. Hoewel tijdens de herdenking de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog worden herdacht, draaien de meeste lezingen om onderwerpen als verantwoordelijkheid en de strijd tegen racisme en antisemitisme. Jaarlijks wordt ook een

delegatie uit het buitenland uitgenodigd, onder andere bestaande uit ambassadeurs van diverse Europese landen, Amerika en Israël. Ook worden lokale en regionale herdenkingen georganiseerd, bijvoorbeeld op plaatsen waar de Novemberpogroms plaatsvonden. Deze worden georganiseerd door particuliere organisaties en lokale en regionale overheden. Of de herdenking ook in de toekomst doorgang moet vinden, staat niet ter discussie in Oostenrijk. Naast de nationale herdenking op 5 mei neemt Oostenrijk ook Holocaust Memorial Day in acht op 27 januari. Bovendien wordt op lokaal niveau in diverse gemeenten stilgestaan bij Kristalnacht.

Herdenken en vieren in Europa

Oostenrijk

30 NA D E OORLOG

National Feiertag aan de Wiener Heldenplatz, Wenen, Oostenrijk, 26 oktober 2010. (© Bundesheer/Gerhard Simader)

Viering van de neutraliteit | ‘Nationalfeiertag’ is het in Oostenrijk op 26 oktober, de dag waarop in 1955 de wet over Oostenrijks neutraliteit werd aangenomen en de laatste soldaten van de geallieerde mogendheden het land verlieten. In 1965 werd de dag uitgeroepen tot nationale feestdag. Sinds 1995 wordt daarbij om de tien jaar ook de verjaardag

van het leger gevierd met een parade op de Ringstrasse in Wenen, waar het leger zijn wapens, helikopters en tanks presenteert. Verder zijn mensen op 26 oktober vrij, zijn de musea in Wenen en musea van de federale overheid gratis toegankelijk en worden er sportevenementen georganiseerd. |

Portugal, Spanje en Andorra Herdenkingsdag 27 jan (1945) Holocaust Memorial Day (werkdag) 12 okt (1987) Dia de la Hispanidad, ter ere van de ontdekking van Amerika door Colombus

ortugal, Spanje en Andorra, die samen het Iberisch schiereiland vormen, kennen geen van drieën een uitgebreide herdenkingstraditie rond de Eerste of Tweede Wereldoorlog. De landen waren alleen betrokken bij de Eerste Wereldoorlog. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was Portugal onder Salazar vooral een geliefd oord voor geallieerde en Duitse spionage en contraspionage. Spanje was onder

P

generaal Franco officieel neutraal. Beide dictators waren echter niet onvriendelijk voor het staatshoofd van nazi-Duitsland. Portugal leverde tijdens de oorlog grondstoffen ten behoeve van de Duitse oorlogsindustrie en in het land werd de vlag halfstok gehesen na de zelfmoord van Hitler. Salazars formele standpunt was dat dit nou eenmaal het protocol was dat bij het overlijden van staatshoofden gold. Franco liet Hitler al in 1937 met bommenwerpers van de Luftwaffe het Baskische dorpje Guernica bombarderen. Ruim 1600 mensen stierven, het dorpje werd nagenoeg volledig verwoest. Om die reden wordt de Spaanse burgeroorlog ook wel de generale repetitie van de Tweede Wereldoorlog genoemd. Nadat Franco in 1936 de macht had gegrepen in Spaans-Marokko, kon hij de oversteek naar

Spanje maken met luchtsteun van Hitlers transportvliegtuigen. Tijdens de oorlog stelde Franco zich tot ergernis van Hitler officieel neutraal op, omdat de generaal vond dat Spanje zich moest herstellen na de verwoestende burgeroorlog. Afzijdig

Angola en Mozambique. Recentelijk verschijnen veel boeken die de periode kritisch beschouwen en kranten publiceren artikelen over waarheidsvinding, berechting en verzoening. Tot op heden lijken de wonden echter te vers en wordt geen herdenking georganiseerd voor de slachtoffers van oorlogsgeweld of de onafhankelijkheidsstrijd.

Stilzwijgen | In Portugal en Spanje kwam pas in de jaren zeventig een einde aan de strenge dictatuur (respectievelijk in 1974 en 1975). Franco wees aan het einde van zijn leven Juan Carlos aan als koning en zijn opvolger. Toen de dictator op 20 november 1975 overleed bleef de politieke structuur van Spanje intact als gevolg van de georganiseerde overgang. Daarmee werd de politieke transitie niet moeilijk en verliep de overgang relatief rustig. In beide landen wordt over het dictatoriale verleden bij voorkeur gezwegen. Het wordt als pijnlijk ervaren en het is noch Portugezen, noch Spanjaarden gelukt het onderling eens te worden over een interpretatie van de geschiedenis en de vraag wie en wat herdacht zou moeten worden. Dat heeft zijn weerslag op de herdenkingscultuur in Portugal en Spanje. Er zijn geen nationale herdenkdagen, niet met betrekking tot het eigen (burgeroorlog)verleden, en ook niet met betrekking tot bijvoorbeeld de bloedige onafhankelijksstrijd in de voormalige Portugese koloniën

Voor Spanje geldt min of meer hetzelfde. Het land heeft relatief nog maar kortgeleden de laatste straaten plaatsnamen verwijderd die verwezen naar het fascistische regime van generaal Franco. Op lokaal en provinciaal niveau wordt betwist wie het openen van recent ontdekte massagraven moet betalen. Pas de laatste jaren ontstaan de eerste initiatieven om het eigen verleden bespreekbaar te maken.

Militaire parade voor koning Juan Carlos op de Nationale Dag , Madrid, Spanje, 12 oktober 2011. (© HH-Corbis)

De slachtoffers van de Holocaust worden wel herdacht. In Portugal gebeurt dit in het parlement op Holocaust Memorial Day op 27 januari, met een sobere en ingetogen ceremonie zonder vlagvertoon. In Spanje organiseren Joodse organisaties op diezelfde dag ook kleine herdenkingen, en er worden op scholen educatieve programma’s georganiseerd. Prinsdom | Het derde land op het Iberische schiereiland is het prinsdom Andorra. Een geïsoleerd staatje, waar de twintigste eeuw vol oorlogen wel aan voorbij lijkt te zijn gegaan. Het land sloot zich tijdens de Eerste Wereldoorlog aan bij de entente van Frankrijk, Engeland en Rusland, maar had in de praktijk weinig van doen met de oorlogshandelingen. Tijdens de Spaanse Burgeroorlog en de Tweede Wereldoorlog bleef Andorra neutraal. Om die reden bestaat ook in Andorra geen herdenk- of viercultuur. Het land heeft wel een jaarlijkse nationale feestdag op 14 maart, de dag waarop het land in 1993 een grondwet kreeg. Dan gaat de vlag uit en worden culturele evenementen georganiseerd, met vuurwerk. |


lijkt echter een beter woord voor Franco’s houding.

Turkije et Ottomaanse rijk vocht tijdens de Eerste Wereldoorlog mee aan de zijde van de Centrale

H

32

Çanakkale Bogazi) en op het schiereiland Gelibolu, ook wel Gallipoli genoemd. Op 19 maart staan de Turken stil bij de martelaren van Çanakkale die hun leven gaven voor Turkije.

NA D E OORLOG

Mogendheden, onder leiding van Duitsland. Dit was voornamelijk een poging om de aan Rusland

Atatürk | Op 25 april is het Anzac Dag. Dit is de nationale herdenkingsdag waarop Australiërs en

verloren gebieden in de Kaukasus en de Krim terug te winnen. Tegen het einde van die oorlog was het Ottomaanse rijk echter verslagen als grootmacht en hield het op te bestaan. Daaruit ontstond de republiek Turkije.

Nieuw-Zeelanders worden herdacht die dienden en stierven op Gelibolu op 25 april 1915. Op deze dag organiseert het ministerie van Buitenlandse zaken in samenwerking met militaire en lokale organisaties uit de provincie Çanakkale een herdenking, waarbij voornamelijk leraren, studenten en burgers aanwezig zijn. Vanuit de overheid is ook een ruime vertegenwoordiging aanwezig: de president, de premier, ministers en leden van het parlement, lokale overheidsorganisaties en militairen. Ook worden buitenlandse vertegenwoordigers uitgenodigd om de plechtigheden bij te wonen, met name uit Australië en Nieuw Zeeland. De ceremonie bestaat uit een kranslegging, een militaire parade, een moment van stilte en het spelen van het volkslied. De aandacht voor de herdenking is door de jaren heen min of meer gelijk gebleven. Op 29 oktober is het in Turkije ‘Dag van de Grondwet’, en viert men dat in 1923 de republiek Turkije werd opgericht. Op 30 augustus eert men het leger, omdat Atatürk op 30 augustus 1922 de overwinningsoorlog won. Kortom: de herdenkings- en feestdagen in Turkije zijn vooral gericht op de daden van Atatürk tijdens en na de Eerste Wereldoorlog. De Tweede Wereldoorlog speelt niet of nauwelijks een rol, en veel gelijkenissen met de manier waarop in Nederland de herdenking en de viering van vrijheid worden vormgegeven zijn er niet.

Martelaren | In Turkije zijn de meeste herdenkingen gewijd aan de ‘martelaren’ die hun leven hebben gegeven in de strijd voor Turkije: militairen en burgers die tijdens de Eerste Wereldoorlog vochten onder Atatürk. Op 18 maart is het Çanakkale Martelarendag. Deze dag herinnert aan 18 maart 1915, toen Mustafa Kemal Atatürk de gevechten aanvoerde in en rond de zeestraat Dardanellen (in het Turks: Belangrijke feestdagen 23 apr (1920) Kinderdag, uitgeroepen door Atatürk (vrije dag) 19 mei (1938) Nationale dag voor de Jeugd en Sport (vrije dag) 30 aug (1922) Dag van de Overwinning, refererend aan de overwinning op de Grieken (vrije dag) 29 okt (1923) Dag van de Grondwet, op de dag dat de Turkse Republiek werd gesticht (vrije dag voor overheid en semi-overheid) Herdenkingsdagen (werkdagen) 27 jan (1945) Holocaust Memorial Day, op de dag dat Auschwitz werd bevrijd (werkdag) 18 mrt (1915) Çanakkale Martelarendag, ter herinnering aan de gevechten in de Eerste Wereldoorlog rond Çanakkale Bogazi en Gelibolu 19 mrt Herdenking van de martelaren die hun leven gaven voor Turkije 25 apr (1915) Anzac Dag, ter nagedachtenis aan de Australiërs en Nieuw-Zeelanders die dienden en stierven op Gelibolu 10 nov (1983) Sterfdag van Atatürk

De Armeense kwestie | Dan is er nog de ‘Armeense kwestie’. Ook 98 jaar na de massamoord op de Armeniërs tijdens de Eerste Wereldoorlog is dit nog altijd een heel gevoelig en controversieel onderwerp in Turkije. Ook al zijn veel landen al jaren geleden

33

overeengekomen dat het hier om genocide ging, in Turkije’s herdenkingscultuur wordt over dit onderwerp niet gesproken. Overigens lijkt hierin wel verandering te gaan komen. In 2013 is de Turkse dichter Faik Ali, die in 1915 de dood van elfduizend Armeniërs voorkwam, voor het eerst op kleine

schaal herdacht. Op zijn sterfdag, 24 april, werd hij door een bescheiden menigte van Armeniërs én Turken bij zijn graf geëerd. De organisatoren, voornamelijk Armeense nabestaanden, zijn voornemens de herdenking jaarlijks te laten plaatsvinden. |

Verenigd Koninkrijk Take up our quarrel with the foe: To you from failing hands we throw The torch; be yours to hold it high. If ye break faith with us who die We shall not sleep, though poppies grow In Flanders Fields. o leest het derde couplet van het meest geciteerde gedicht uit de Eerste Wereldoorlog, ‘In Flanders Fields’. Het geeft goed weer wat op de nationale herdenking in het Verenigd Koninkrijk, Remembrance Day, wordt herdacht. De dag, die valt op of nabij 11 november, is zowel een eerbetoon aan de slachtoffers als een oproep om te blijven herdenken en ‘het gevecht met de vijand’ te blijven voeren.

Z

Poppy’s in het knoopsgat | Bovengenoemd gedicht, geschreven door de Canadese militair-arts John Mc Crae, vormt de basis voor het symbool van de klaproos dat zo’n belangrijke rol vervult op Remembrance Day. De klaproos groeit goed in een laag omgewoelde

Belangrijke feesten herdenkingsdagen 27 jan (1945) Holocaust Memorial Day, op de dag dat Auschwitz werd bevrijd (werkdag) 3e zaterdag in juni Verjaardag van de koning(in) 11 nov (1918) Remembrance Day, ter herinnering aan beide wereldoorlogen(op de zondag voor of na 11 november)

aarde en nog het best als alle andere planten in de omgeving dood zijn, wat in Vlaanderen vaak het geval was omdat men steeds opnieuw gesneuvelden moest begraven. Ook is de klaproos een opiaat, net als de morfine die tijdens de oorlog werd gebruikt om de pijn van de gewonde soldaten weg te nemen. Tot slot is zijn felrode kleur een passende verwijzing naar het bloedvergieten tijdens de Grote Oorlog.


Anzac Day op het schiereiland Gallipoli, Turkije, 24 april 2006. (© HH/Gamma Presse Images)

Remembrance Day | Op Remembrance Day worden op verschillende plaatsen in het koninkrijk herdenkingen gehouden bij oorlogsmonumenten. Het best bekend is de nationale herdenking bij de Cenotaph in Londen, in aanwezigheid van het staatshoofd, leden van de regering en andere prominenten. Remembrance Day heeft een sterk militair karakter.

34 NA D E OORLOG

Kransen van poppy s op Remembrance Day bij het Cenotaph Monument, Londen, Verenigd Koninkrijk, 13 november 2005. (© Reuters/Paul Hackett)

Remembrance Day wordt in het Verenigd Koninkrijk ook wel ‘Poppy Day’ genoemd en veel Britten dragen in de weken voorafgaand aan 11 november een Poppy in hun knoopsgat. Dit speldje met de afbeelding van een klaproos kan worden gekocht bij winkels en openbare instellingen. De opbrengst komt ten goede aan British Legion, de Britse veteranenorganisatie. Het dragen van de Poppy is daarmee ook een zichtbare steunbetuiging aan de Britse strijdkrachten. Pacifistische Britten die moeite hebben met dit symbool vanwege de Britse bijdrage aan actuele oorlogen, maar toch steun willen betuigen aan de nabestaanden van omgekomen militairen en de traditie van herdenken, dragen een witte Poppy.

De herdenking begint traditiegetrouw om elf minuten over elf uur, omdat op dat tijdstip op 11 november 1918 de vijandigheden van de Eerste Wereldoorlog werden beëindigd. Ondanks het feit dat het Verdrag van Versailles pas in juni van het daaropvolgende jaar werd getekend, is deze datum in alle landen van het Gemenebest courant om de eigen slachtoffers van oorlogsgeweld te herdenken. De ceremonie bestaat uit het blazen van The Last Post, twee minuten stilte en een kranslegging bij het monument ter nagedachtenis aan de omgekomen militairen. Daarna klinkt ‘the Rouse’, een trompetsignaal dat in het leger wordt gebruikt om soldaten te wekken. Bij de Cenotaph in Londen wordt de herdenking gevolgd door een parade waarin alle onderdelen van de strijdkrachten worden getoond aan het publiek. De meeste eenheden hebben na afloop hun jaarlijkse reünie. Op Remembrance Day staan in het Verenigd Koninkrijk de strijdkrachten centraal: de omgekomenen uit het eigen leger tijdens de Eerste en Tweede Wereldoorlog en in alle oorlogen sindsdien. Hoewel Groot-Brittannië ten tijde van beide oorlogen nog veel overzeese gebieden bezat, wordt nauwelijks aandacht geschonken aan de gevallenen in de rest van het rijk, al bestaat de huidige bevolking voor een deel uit hun nazaten en leverden velen van hen een bijdrage aan de strijd. Voor de slachtoffers aan het oostfront die in de Tweede Wereldoorlog voor dezelfde doelen vochten als Britse militairen, geldt hetzelfde. Ook de slachtoffers van de Holocaust hebben geen specifieke plaats in de herdenking, al komt daar langzaam verandering in. Zij worden tijdens kleine herdenkingen en middels educatieve activiteiten herdacht op Holocaust Memorial Day op 27 januari. |

Zweden n Zweden herdenkt men alleen het einde van de Holocaust. De Zweedse overheid wees in 2001 27

I

Nationale feestdag 06 jun (1523) Vlagdag (sinds 1916; vrije dag sinds 2005) Herdenkingsdag (werkdag) 27 jan (1945) Holocaust Memorial Day

januari aan als jaarlijkse Holocaust Memorial Day. De organisatie The Living History Forum, die onder

International Holocaust Remembrance Day op het Raoul Wallenberg Plein in Stockholm, Zweden, 27 januari 2013. (© AP Photo/Scanpix Sweden, Leif R Jansson)

35

Naast Holocaust Memorial Day kent Zweden geen andere herdenking. Wel leeft er een discussie of op 26 augustus moet worden stilgestaan bij de slachtoffers van het communisme wereldwijd. Sinds 1916 valt Vlagdag, de nationale feestdag van Zweden op 6 juni. Overal in het land wordt de vlag uitgestoken en wordt het volkslied gespeeld en gezongen. Sinds 2005 is Vlagdag ook een vrije dag. Hiervoor moesten de Zweden wel 2e Pinksterdag inleveren. |


het ministerie van Cultuur valt, heeft de missie meegekregen om de herinnering aan de Holocaust niet verloren te laten gaan. Jaarlijks wordt op 27 januari een herdenking georganiseerd in Stockholm. Hierbij is altijd een vertegenwoordiger van de Zweedse regering aanwezig. Ook worden buitenlandse ambassadeurs uitgenodigd. Door het land heen worden op scholen en door maatschappelijke organisaties activiteiten georganiseerd, zoals culturele bijeenkomsten, filmvertoningen, lezingen, kaarsjes aansteken en fototentoonstellingen. Hierbij staan de slachtoffers van de Holocaust centraal. Met de Joodse slachtoffers in het achterhoofd wordt bij deze bijeenkomsten echter ook een link gelegd naar het heden, met als centrale boodschap ‘dit nooit weer’. Middels een jaarthema maakt het Forum elk jaar een verwijzing naar een mensenrechtenschending die vandaag de dag actueel is. In 2014 wordt bijvoorbeeld aandacht geschonken aan de slechte leefomstandigheden waarin Roma in Europa moeten leven.

Zwitserland en Liechtenstein witserland bleef neutraal gedurende beide wereldoorlogen, en er zijn ook geen specifiek Zwit-

Z

serse herdenkingen. Het land heeft één feestdag die op nationaal niveau wordt ingevuld (voor de

36 NA D E OORLOG

rest hebben alle kantons hun eigen feestdagen). Op 1 augustus wordt in heel Zwitserland ‘Feiertag’ gevierd en is iedereen vrij. Men viert dat op die dag in 1291 de Zwitserse federatie werd ingesteld. Voor het staatje Liechtenstein geldt eveneens dat het geen oorlogsherdenkingen en geen vrijheidsvieringen kent. De enige nationale feestdag is 15 augustus. Op die dag viert men dat het land in 1719 de (onafhankelijke) status van keizerlijk vorstendom kreeg.

Nationale feestdagen (vrije dagen) 01 aug (1291) Feiertag (Zwitserland) 15 aug (1719) Onafhankelijkheidsdag (Liechtenstein) Herdenkingsdag (werkdag) 27 jan (1945) Holocaust Memorial Day

In Zwitserland en Liechtenstein wordt op Holocaust Memorial Day wel aandacht besteed aan de slachtoffers van de Holocaust. Hierbij staan de Joodse slachtoffers centraal. |

Holocaustherdenking bij bij het Europese hoofdkwartier van de Verenigde Naties in Genève, Zwitserland, 20 april 2009. (© Reuters/Valentin Flauraud)

Israël In het onderzoek naar herdenkingsrituelen in Europa is Israël meegenomen, omdat veel Israëliërs migranten (of kinderen van migranten) uit Europa zijn.

Jom HaShoah | In de Israëlische herdenkingscultuur staan alle slachtoffers van de Shoah centraal, wereldwijd. Jom HaShoah geldt als nationale herdenkingsdag, van de vernietiging én het heldendom. In 1953 werd bepaald dat Jom HaShoah zou vallen op 19 april, de datum van de opstand in het getto van Warschau. Later is de datum gewijzigd, omdat niet langer de Gregoriaanse kalender maar de Joodse kalender wordt aangehouden, waardoor Jom HaShoah op 27 niesan herdacht wordt. Kranslegging tijdens de jaarlijkse ceremonie op Jom Hashoah bij Yad Vashem, Jeruzalem, Israël, 8 april 2013. (© AP/Gali Tibbon, Pool)

maoet (Onafhankelijkheidsdag) (werkdag) Herdenkingsdagen 27 jan (1945) Holocaust Memorial Day, op de dag dat Auschwitz werd bevrijd (werkdag) 27 niesan (apr/mei) Jom HaShoah, nationale herdenking van de slachtoffers van de Holocaust (werkdag) 04 ijar (apr/mei) Jom HaZikaron, ter herdenking van alle slachtoffers van militaire operaties, Israëlische oorlogen en terreuracties tegen de staat Israël

Jom HaShoah begint op 26 niesan, ’s avonds bij zonsondergang. Dan wordt de vlag halfstok gehesen en zeggen Joden gebeden voor de overledenen. De daaropvolgende dag gaat om 10.00 uur twee minuten


et land Israël bestond nog niet gedurende de Eerste en Tweede wereldoorlog. De Joodse staat is pas drie jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog opgericht. Maar zijn inwoners zijn wel voor het merendeel afkomstig uit Europa. Zij zijn bijna zonder uitzondering overlevenden en nabestaanden van de Holocaust – ook wel Shoah genoemd.

H

Nationale feestdag 05 ijar (apr/mei) Jom Ha‘ats-

Israëlische soldaten plaatsen vlaggen met zwarte linten op de graven van gevallen soldaten tijdens de jaarlijkse herdenking op de Kiryat Shaul militaire begraafplaats, Tel Aviv, Israël, 14 april 2013. (© AP/Ariel Schalit)

38 NA D E OORLOG

lang het luchtalarm af. Het land ligt dan stil: het verkeer stopt, mensen houden halt op straat en iedereen neemt twee minuten stilte in acht. Gedurende de rest van de dag zijn overheidsinstellingen en openbare gebouwen gesloten en vinden herdenkingen plaats. Overal in het land worden voordrachten gehouden, spreken overlevenden, worden de namen van slachtoffers gelezen en kaarsen gebrand. Joodse kinderen geven acte de présence, wat symbool staat voor het doorgeven van de herinnering. Ook het staatshoofd, leden van de Knesset en overlevenden van de Shoah spelen een grote rol bij de verschillende herdenkingen. Een belangrijke herdenkplaats is het museum en herinneringscentrum voor de Shoah in Jeruzalem, Yad Vashem. Daar vindt elk jaar een kranslegging plaats en klinkt het volkslied. Zeer orthodoxe Joden in Israël herdenken de slachtoffers van de Shoah op een andere dag: Tisha ‘bav. Dit is van oudsher de herdenking van de vernietiging van de eerste en tweede tempel in Jeruzalem en is dus eigenlijk een religieuze herdenkdag. Jom HaZikaron | Israël kent verder sinds 1963 de nationale herdenking Jom HaZikaron op 4 ijar (vallend in april/mei); de dag die direct voorafgaat aan Jom Ha’atsmaoet. Op Jom HaZikaron worden alle slachtoffers van militaire operaties, oorlogen waarbij Israël berokken was en terreuracties tegen de staat Israël herdacht. Ook deze herdenking vangt aan met een sirene, ’s avonds om 20.00 uur.

Deze klinkt een minuut lang, waarbij het openbare leven stilstaat. De volgende morgen om 11.00 uur klinkt de sirene opnieuw een minuut. Dan komen Israëli samen in synagogen en op begraafplaatsen waar slachtoffers liggen begraven, en er wordt gebeden ter nagedachtenis aan de doden. Jom Ha’atsmaoet | De daaropvolgende dag, Jom Ha’atsmaoet, herinnert aan de dag dat Ben Gurion in 1948 de Israëlische onafhankelijkheidsverklaring voorlas in Tel Aviv. Deze dag wordt gevierd als een nationaal en Joods feest, en doet qua sfeer denken aan 5 mei in Nederland. Zowel orthodoxe als liberale Joden grijpen deze feestdag aan om door middel van het zingen van psalmen en het uitspreken van bepaalde gebeden gezamenlijk de hoop op vrede uit te spreken. Ook vinden tegenwoordig in het hele land straatfeesten en festivals plaats en wordt er door kinderen lawaai gemaakt om de onafhankelijkheid van het land te vieren. Alleen ultraorthodoxe Joden doen niet mee; zij zeggen principieel geen gebeden voor de staat Israël, die in hun ogen pas mag bestaan na de komst van de Messias. |

Buiten het protocol om graaf in beeld gebracht. Bij hem geen opgeruimde composities, soms zelf geen hoofdonderwerp. Integendeel,

Toen autonoom fotograaf Otto Snoek zijn Europese paspoort

aan de randen en elders in het beeld trekken de meest uit-

ontving, vroeg hij zich af: ‘Wat verbindt ons als Europeanen?’ Hij nam zich voor om met dit nieuwe paspoort alle landen binnen de Europese Unie te bereizen en uitingen van nationalisme binnen één Verenigd Europa te fotograferen. Sinds 2005 reisde hij door West- en Oost-Europa en legde nationale feestdagen en herdenkingen, marsen en feestvreugde bij voetbalwedstrijden vast. Het resulteerde in de fotoserie ‘We Europe’.

eenlopende elementen de aandacht van de toeschouwer.’

Het Nationaal Comité 4 en 5 mei koos uit deze serie dertig foto’s en stelde een beeldessay samen waarin mensen de oorlog herdachten, de bevrijding dan wel de onafhankelijkheid of eenheid van hun land vierden. ‘Oorlog’ betekende in de contreien die Snoek soms duizenden kilometers verderop bezocht niet automatisch de Tweede Wereldoorlog. Gewapende conflicten voor en na de periode 1940-1945 bleken in sommige landen een veel prominentere plaats in te nemen in de nationale herinneringscultuur. Landen die grotendeels buiten oorlog en conflict zijn gebleven, vierden nationale feestdagen zoals Vlagdag of de Dag van de Grondwet. Deze grote diversiteit spreekt uit de straattaferelen die Snoek met zijn camera vastlegde. ‘Waar veel fotografen twee stappen achteruit zetten om hun foto te maken, doe ik twee stappen vóóruit,’ aldus de fotograaf over zijn werkwijze. Snoek zoomt in op mensen en mensenmassa’s. Voor hem geen panoramafoto’s, maar impressies van de openbare ruimte, waarbij hij de aanwezigen met huid en haar portretteert. In de woorden van Frits Gierstberg, bijzonder hoogleraar in de fotografie en conservator van het Nederlands Fotomuseum: ‘Snoek beweegt zich bij voorkeur op plaatsen waar veel mensen bijeenkomen. Hij maakt zijn foto’s snel en frontaal. Niemand poseert voor de fotograaf, houdingen en gelaatsuitdrukkingen zijn zonder enige terughoudendheid van de foto-

Volgens Manon Braat, kunstcriticus van het magazine Kunstbeeld, weet Snoek achter de rituelen, het vlagvertoon en de gedenktekens precies die momenten in het gedruis te vangen waarop het wringt. In de massa isoleert Snoek het individu en tegelijkertijd legt hij de inwisselbaarheid van mensen vast. En, aldus Braat, overal tekent de geglobaliseerde wereld zich af: ‘Snoek fotografeerde immigranten in Athene die op straat Griekse vlaggen verkopen of een groepje Afrikaanse studenten in Reykjavik met de IJslandse driekleur. Geografische afkomst, geloof, taal en huidskleur zeggen weinig over nationaliteit of gevoelens van patriottisme, noch over de samenkomsten die Snoek registreerde.’ Kunsthistoricus Gierstberg plaatst Snoeks werk in de traditie van Weegee, Joel Meyerowitz, Garry Winogrand, Ed van der Elsken en Martin Parr. Tegelijkertijd noemt hij Snoek onderscheidend door zijn radicalere esthetiek en zijn thematische focus op de relatie tussen democratie en de spektakelmaatschappij. Deze relatie komt terug in de beelden die Snoek van de oorlogsherdenkingen, bevrijdingsfeesten en andere nationale dagen in Europa maakte. In dit beeldessay zwenkt de fotograaf weg van de formele bijeenkomst waarin hoogwaardigheidsbekleders met kransen hun opwachting maken bij een monument. Snoek richt zijn lens op betrokkenen en aanwezigen aan de rafelranden van de officiële gebeurtenis en registreert daarmee wat er buiten het protocol om gaande is.

Foto: Koos Breukel


Het beeldessay van Otto Snoek

Brussel, België, 21 juli; Nationale feestdag, de dag waarop de koning der Belgen als eerste koning de grondwettelijke eed aflegde (1831).

Sofia, Bulgarije, 3 maart; herdenking van de Bevrijding van Bulgarije van het Ottomaanse juk (1878).

Otto Snoek – Buiten het protocol om

Potsdam, Duitsland, 3 oktober; Dag van de Duitse eenheid (1990).

Tallinn, Estland, 24 februari; onafhankelijkheidsdag (1918).

Buiten het protocol om – Otto Snoek

Parijs, Frankrijk, 14 juli; Quatorze Juillet, de dag van de bestorming van de Bastille (1789). Het publiek kijkt naar overtrekkende vliegtuigen.

Tbilisi, Georgië, 26 mei; Onafhankelijkheidsdag (1918).


Athene, Griekenland, 25 maart; Onafhankelijkheidsdag (1821).

Athene, Griekenland, 25 maart; Onafhankelijkheidsdag (1821). In de militaire en civiele parade loopt verplegend personeel mee.


Boedapest, Hongarije, 15 maart; Bevrijdingsdag, het begin van de onafhankelijkheidsoorlog tegen het Koninkrijk Oostenrijk (1848).


Cork, Ierland, 17 maart; Sint Patrick Dag, ter ere van de heilige St. Patrick.

Reykjavik, IJsland, 17 juni; studenten vieren Onafhankelijkheidsdag (1944).


Zagreb, Kroatië, 25 juni; Dag van de Staat, op de dag van de onafhankelijkheidsverklaring (1991).

Riga, Letland, 18 november; Proclamatie van de Republiek Letland (1918).


Vilnius, Litouwen, 11 maart; Dag van Herstel van de Onafhankelijkheid van Litouwen (1990).

Luxemburg-stad, Luxemburg, 23 juni; Nationale feestdag ter ere van de verjaardag van de groothertog.


Skopje, Macedonië, 8 september; Onafhankelijkheidsdag (1991).

Valetta, Malta, 8 september; Victory Day (1945).


Kiev, Oekraïne, 24 augustus; Onafhankelijkheidsdag (1991).


Oslo, Noorwegen, 17 mei; Dag van de Grondwet (1814).

Wenen, Oostenrijk, 26 oktober; Nationalfeiertag, ter viering van de Oostenrijkse neutraliteitswet (1955).


Warschau, Polen, 11 november; Onafhankelijkheidsdag, op de dag dat Polen territoria van Pruisen, Oostenrijk en de Sovjet-Unie terugkreeg (1918).

Moskou, Rusland, 9 mei; Overwinningsdag (1945).


Boekarest, Roemenië, 1 december; Dag van de Grote Unie, op de dag van toewijzing van Transsylvanië aan Roemenië (1918).


Istanbul, Turkije, 29 oktober; Dag van de Grondwet, op de dag dat de Turkse Republiek werd gesticht (1923).


Minsk, Wit-Rusland, 3 juli; Onafhankelijkheidsdag, sinds 1996 op de dag van de bevrijding door Minsk door het Rode Leger (1944).

Stockholm, Zweden, 6 juni; Vlagdag (1916). De levende geelblauwe bol is een verkoper van Zweedse vlaggetjes en rozetjes.


Sovjet-Unie (1922-1991) e capitulatie van nazi-Duitsland vond feitelijk plaats op 8 mei 1945 om 23.01 uur Nederlandse tijd. In Moskou was toen de volgende dag al aangebroken. Daarom vierde de Sovjet-Unie op 9 mei ‘День Победы’, oftewel Overwinningsdag. Dat is al decennialang zo vanzelfsprekend dat nauwelijks is voor te stellen dat Overwinningsdag niet altijd zo uitbundig werd gevierd. Toch werd 9 mei eind 1947 afgeschaft als vrije dag en pas in 1965 opnieuw als officiële feestdag vastgesteld. Volgens historici was Stalin bang dat het volk de overwinning zou opeisen of heldhaftige militaire leiders als maarschalk Zjoekov zou vereren. Stalin voelde er niets voor zijn status als Grote Overwinnaar te delen en zo zijn gezag te laten aantasten. Tijdens de regeerperiode van Chroesjtsjov werd de viering van Overwinningsdag als ongemakkelijk beschouwd. De oorlogszege werd sterk geassocieerd met Stalin, die in diskrediet was geraakt. De tiende verjaardag van de overwinning in 1955 ging zodoende geruisloos voorbij.

D

Belangrijkste nationale feestdagen 23 feb (1918): Dag van het Rode Leger (sinds 1922; vrije dag) 09 mei (1945): Overwinningsdag (1946-47: vrije dag, 19481964: werkdag, 1965-1991: vrije dag) 03 sep (1945): Overwinningsdag van Sovjet-Unie op het militaristische Japan (1945-47: vrije dag; daarna werkdag) 07/08 nov (1917): Verjaardag van de Grote Socialistische Oktoberrevolutie (vrije dagen) 05 dec (1936): Dag van de Grondwet (vanaf 1977 op 7 oktober; vrije dag)


Herdenken en vieren in Oost-Europa

Tot 1965 was de belangrijkste feestdag de Dag van de Grote Socialistische Oktoberrevolutie op 7 november.

Op de twintigste verjaardag van de overwinning hield het regime voor het eerst weer een parade op het

Op deze dag vierde men de vestiging van de com-

Rode Plein. Ook werden boeken over de oorlog gepubliceerd, films gemaakt en nieuwe roebels uit-

munistische heilstaat. Tijdens de jaarlijkse militaire parade op het Rode Plein werd en passant ook de zege in de Tweede Wereldoorlog gevierd, als voorname prestatie van het bolsjewistische regime.

56 NA D E OORLOG

Ook de andere feestdagen op de zogenoemde revolutionaire kalender die de Sovjetleiding had geïntroduceerd, werden doorgaans pompeus gevierd. Tijdens militaire parades en massale demonstraties lag middels spandoeken met leuzen en portretten van de leider(s) sterk de nadruk op verheerlijking van de communistische heilstaat en zijn roergangers. De Grote Vaderlandse Oorlog als rechtvaardiging | Onder Brezjnev werd de Tweede Wereldoorlog steeds meer ingezet als rechtvaardiging van het Sovjetsysteem. Had het socialisme niet het nationaalsocialisme verslagen? Het antifascisme van de Sovjet-Unie werd gepresenteerd als tegenhanger van het westerse kapitalisme en liberalisme. De gruwelen van de oorlog – die steeds vaker werd aangeduid als de Grote Vaderlandse Oorlog – werden gebruikt om het beleid te rechtvaardigen: behoud van een groot leger, ondersteuning van het Oostblok, militarisering van de nationale economie en het aangaan van een nucleaire wapenwedloop.

gegeven met een afbeelding van een oorlogsmonument in Berlijn. Steden als Stalingrad, Leningrad, Sevastopol en Kiev kregen de status van ‘heldenstad’ aangemeten. Daarmee werd het hele land bij de viering betrokken, want vele miljoenen mensen konden zich trots inwoner van zo’n heldenstad noemen. In het hele land richtte de overheid eeuwige vlammen op. Bovendien werd in 1965 het radio- en televisieprogramma Minuut stilte voor het eerst uitgezonden. Dat staat tot op de dag van vandaag geheel in het teken van de helden die vielen in de strijd tegen nazi-Duitsland. Met het programma was ook de traditie van een minuut stilte geboren. En zo groeide Overwinningsdag lang na de dood van Stalin alsnog uit tot meest populaire Sovjetfeestdag. Een dag die oprecht werd gevierd, omdat die was gebaseerd op sentiment in plaats van ideologie of politiek: vrijwel iedereen had in de oorlog een familielid verloren of als held zien terugkeren. Bovendien was 9 mei de eerste feestdag na de lange winter. De Holocaust werd daarbij niet of nauwelijks besproken; de vele vermoorde Joden gingen anoniem op in het grote totaalaantal Sovjet-slachtoffers. Het fascisme werd geportretteerd als de ultieme vijand van het communisme, niet alleen van de Joodse bevolking. Sovjetisering | Feestdagen maakten onderdeel uit van de sovjetisering en werden in heel Oost-Europa gevierd. Toch werd Overwinningsdag alleen een vrije dag in de Oekraïense en de Russische Sovjetrepubliek (respectievelijk in 1963 en 1965). Het uiteenvallen van de Sovjet-Unie ging gepaard met ‘een revolutie van rituelen en symbolen’ en hervorming van de kalender van officiële feestdagen. |

Rusland e Russen vieren op 9 mei Overwinningsdag. Het is een feestdag, maar

D

Nationale feestdagen 23 feb (1918): Dag van de Verdediger van het Vaderland (1992-2001: werkdag; vanaf 2002: vrije dag) 09 mei (1945): Overwinningsdag (vrije dag) 12 jun (1990): Ruslanddag (1992-2001: Dag van de Adoptie

wel één ‘met tranen in onze ogen’, zoals

van de Verklaring van Soevereiniteit van de Russische

de veel geciteerde tekst van een bekend

Federatie; vrije dag) 04 nov (1612): Dag van de Eenheid van het Volk (vrije dag) Selectie van nationale herdenkingsdagen 22 jun (1941): Dag van Herinnering en Verdriet (sinds 1996 op de dag van het begin van Operatie Barbarossa, de Duitse aanval op de Sovjet- Unie; werkdag) 29 jun (1941): Dag van de Partizanen en Leden van de Ondergrondse, op de dag dat de geheime dienst besloot hen in te zetten in bezet gebied (werkdag) 22 aug (1991): Nationale dag van de Vlag (sinds 1994 op de dag van de zege op de coupplegers; werkdag) 07 nov (1917): Verjaardag van de Grote Socialistische Oktoberrevolutie (1991-2004: vrije dag; vanaf 2005: werkdag) 09 dec (1917): Dag van de Helden van het Vaderland (sinds 2007; werkdag) 12 dec (1993): Dag van de Grondwet (1994-2004: vrije dag; vanaf 2005: werkdag)

Patriottisme | Begin jaren negentig waren diverse controverses rond de feestdagen symbolisch voor de verdeeldheid in Rusland. Zo was de nieuwe feestdag 12 juni vrijwel direct omstreden, omdat deze Dag van de Verklaring van de Soevereiniteit samenviel met de dag waarop Jeltsin werd verkozen tot president. In 1997 probeerde Jeltsin de voortdurende publieke minachting voor de feestdag weg te nemen door die te hernoemen tot Ruslanddag. Voor Overwinningsdag op 9 mei bracht Jeltsins re-

Parade op het Rode Plein, Moskou, Rusland, 9 mei 2006. (© Remco Reiding)

gime aanvankelijk weinig enthousiasme op. Er werden geen militaire parades of officiële ceremonies door de staat georganiseerd, wat zorgde voor een strijdtoneel tussen partijen die de dag wilden vieren. Nationalisten en communisten hielden concurrerende parades voor veteranen, terwijl de liberalen in het park festiviteiten organiseerden. Maar in 1995 zag Jeltsin in dat Overwinningsdag zou kunnen leiden tot meer patriottisme en enthousiasme voor zijn regime. Er werd dat jaar een militaire parade gehouden, vergezeld van een nieuwe versie van de oorlogszege: die was niet dankzij maar ondanks Stalin door het Russische volk behaald. ‘De Overwinning’ is een van de weinige mijlpalen in de Russische geschiedenis die unaniem door de hele bevolking – ongeacht religieuze, politieke of


lied luidt. In Rusland wordt de SovjetUnie beschouwd als de grootste overwinnaar van de Tweede Wereldoorlog, maar het land leed ook de grootste verliezen: 26,6 miljoen mensen kwamen om het leven, onder wie 8,7 miljoen soldaten. Niet voor niets wordt de Tweede Wereldoorlog in Rusland de Grote Vaderlandse Oorlog genoemd.

etnische achtergrond – wordt aanvaard als een gebeurtenis van het grootste belang. 95% van de Russen vindt 9 mei een belangrijke dag en 96%

58

Militaire parade | In zekere zin vinden herdenken en vieren in Rusland net als in Nederland op verschillende dagen plaats. De president legt immers al op 8 mei een krans bij de eeuwige vlam en het

NA D E OORLOG

meent dat het de plicht van de staat is de herinnering aan de Grote Vaderlandse Oorlog en de Overwinning

Graf van de Onbekende Soldaat langs de Kremlin-

levend te houden. Je zou kunnen zeggen dat aan de oorlogszege extra

muur. Aan deze plechtigheid nemen ook de premier, de chef-staf van de presidentiële administratie, de

waarde wordt gehecht, omdat de Russen in de recente geschiedenis niet veel anders hebben om trots op te zijn: de repressies onder Stalin, het mislukte communistische experiment, het ‘verlies’ van de Koude Oorlog en de chaos na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie roepen vooral een gevoel van schaamte en teleurstelling op. De huidige Russische president Poetin gebruikt de oorlogszege om het door de ‘verloren’ Koude Oorlog vernederde Russische volk trots en zelfvertrouwen terug te geven en gevoelens van nationale identiteit en eenheid aan te wakkeren. De Russische regering ziet de Overwinning bovendien als een van de fundamenten van de status die Rusland internationaal geniet (dan wel: zou moeten genieten).

voorzitters van de Doema en de Federatieraad, de president van het constitutionele hof, de hoofden van ministeries en agentschappen, vertegenwoordigers van politieke partijen en veteranenorganisaties deel. Zij zijn op 9 mei ook aanwezig op het Rode Plein bij de ontzagwekkende militaire parade, die wordt voorafgegaan door een toespraak van de president. Ook zijn veel veteranen present. Zij mogen in de weken rond de feestdag eenmaal gratis naar Moskou of een andere bestemming reizen. De minister van Defensie inspecteert staand in een open auto de troepen, die zijn felicitaties met een langgerekt en luid ‘hoera’ beantwoorden. Ambassadeurs en defensieattachés worden voor de parade uitgenodigd

Parade op het Rode Plein ter herinnering aan de overwinning op nazi-Duitsland, Moskou, Rusland, 9 mei 2013. (© AP/RIA-Novosti, Alexei Druzhinin, Presidential Press Service)

en bij jubilea ook staatshoofden. Bondskanselier Merkel was eregast in 2012. Om regen te voorkomen, worden – indien nodig – vliegtuigen de lucht in gestuurd om met chemicaliën wolken te verjagen. De hele dag zijn er concerten en ’s avonds is er een afsluitende vuurwerkshow. Door het hele land worden bloemen gelegd bij de eeuwige vlam en/of het oorlogsmonument die in vrijwel elk dorp aanwezig zijn. Veteranen komen samen om verhalen op te halen en te toosten op kameraden, vrede en de overwinning. In 2005 legde ook de Russische Orthodoxe Kerk, doorgaans onbuigzaam inzake de liturgie, 9 mei vast als officiële herdenkingsdag. De patriarch beval per decreet alle 26.000 parochies wereldwijd voortaan op die dag een herdenkingsdienst te houden. Focus op veteranen | Er is op Overwinningsdag vooral aandacht voor veteranen en nauwelijks voor burgers (alhoewel er tijdens de oorlog beduidend meer burgers dan militairen om het leven kwamen). En de soldaten worden ook nog eens in grofweg twee categorieën ingedeeld: dood of held. Voor teruggekeerde krijgsgevangenen is in de collectieve herinnering geen plaats. Bij terugkeer werden zij gezien als potentiële landverraders, omdat ze in handen van de vijand waren geweest (en het velen niet ontgaan was dat het er in het Westen een stuk welvarender uitzag dan in de communistische Sovjet-Unie). Over gevangenschap werd zodoende gezwegen, uit angst voor de stalinistische repressie en uit schaamte. De miljoenen dwangarbeiders (Ostarbeiter) worden door velen nog altijd met dedain en wantrouwen bezien. Gevolg van deze focus op veteranen is dat ook Joodse slachtoffers grotendeels buiten beeld blijven. Tekenend is dat Rusland Holocaust Memorial Day niet in de wet heeft opgenomen als officiële herdenkingsdag, ondanks herhaaldelijk verzoek van belangenorganisaties. Wel worden op regionaal niveau bijeenkomsten gehouden. Herdenken of vieren? | Overwinningsdag verliest langzaam het karakter van een herdenking en wordt meer en meer ervaren als een vreugdevolle viering. Steeds meer mensen geven de voorkeur

Russische militaire vliegtuigen vliegen boven het Kremlin tijdens de overwinningsparade op het Rode Plein, Moskou, Rusland, 9 mei 2013. (© AP/Misha Japaridze)

aan parades, marsen, vuurwerk en festiviteiten boven hulp aan veteranen of pogingen wereldvrede te bewerkstelligen (Levada Centrum, 2013). “Behalve opmerkingen in de sfeer van ‘nooit meer’ wordt er geen brug naar de toekomst geslagen”, meent adjunct-defensieattaché luitenant-kolonel Ben Rijnenberg. “De link met het heden heeft vooral het karakter van dankbaarheid en waardering jegens de veteranen en gesneuvelden, die door het brengen van grote offers het heden in zijn huidige vorm mogelijk hebben gemaakt.” Die dankbaarheid en waardering stonden in 2005 ook centraal bij de introductie van zwart-oranje Sint-Jorislintjes, vergelijkbaar met de fakkelcampagne van het Nationaal Comité 4 en 5 mei in Nederland en de poppies als symbool voor de Eerste Wereld-

oorlog. De actie van persbureau RIA Novosti onder de noemer ‘Laten we samen een traditie creëren’ was in eerste instantie alleen bedoeld voor Moskou, maar bleek zo’n groot succes dat al gauw in het hele land miljoenen lintjes werden uitgedeeld (2005: 800.000; 2006: 1,2 miljoen; 2007: ca. 10 miljoen; 2013: 4 miljoen alleen al in Moskou). Ze worden op revers gespeld, hangen aan handtassen, wapperen aan antennes van auto’s.

60 NA D E OORLOG

Jongeren | De introductie van de Sint-Jorislintjes was aanvankelijk onderdeel van een herinneringsproject (www.9may.ru), dat met name jongeren opriep foto’s, dagboeken en ooggetuigenverklaringen van familieleden uit de oorlogstijd te verzamelen (enigszins vergelijkbaar met het programma Erfgoed van de oorlog van het ministerie van VWS in Nederland). Tegenwoordig gaat de campagne gepaard met de slogan ‘Я помню, я горжусь’ (‘Ik herinner het me, ik ben trots’). In 2008 bleek uit een enquête dat eenderde van de Russen van 18 tot 24 jaar oud in het voorafgaande jaar boeken over de oorlog had gelezen, veteranen had ontmoet dan wel oorlogsmusea of -monumenten had bezocht en dat 86% films over de oorlog had gezien. In 2010 werden pagina’s over Overwinningsdag toegevoegd aan de kinderwebsite van de president.

Bezoekers kunnen luisteren naar een speciale toespraak van de president voor jonge burgers, brieven en dagboeken lezen van kinderen tijdens de oorlog en de populairste oorlogsliedjes downloaden. Dit project vertoont enige gelijkenis met 13 in de oorlog, een televisieserie met interactief internetspel voor kinderen in Nederland. Overige dagen | Behalve Overwinningsdag zijn er in Rusland verschillende andere nationale feestdagen. Maar veel daarvan worden als ‘kunstmatige politieke constructies’ ervaren. Nog altijd kan de helft van de Russen de juiste naam van de viering op 12 juni (Ruslanddag) niet noemen. In 2005 kwam de Dag van de Eenheid van het Volk (op 4 november) in de plaats van de herdenking van de Oktoberrevolutie. De datum refereert aan de dag waarop in 1612 Poolse troepen uit het Kremlin werden verjaagd, een gebeurtenis die al nationaal werd herdacht van 1649 tot 1917. Het volk begrijpt weinig van de pogingen van de staat om middels deze dag vaderlandsliefde te kweken: 17% weet waar de dag voor staat, 8% kan de juiste naam noemen. Op 4 november vindt jaarlijks een massale betoging van ultranationalisten en neonazi’s plaats, aanvankelijk ontsierd door swastika’s en het brengen van de Hitlergroet, tegenwoordig vooral gericht tegen illegale immigratie. De Dag van het Leger op 23 februari, ter ere van de oprichting van het Rode Leger, werd in 1992 omgedoopt tot Dag van de Verdediger van het Vaderland en in 2002 weer als vrije dag aangenomen. Deze feestdag wordt ook wel Mannendag genoemd en is de tegenhanger van Internationale vrouwendag op 8 maart. |

Parade op het Rode Plein, Moskou, Rusland, 9 mei 2006. (© Remco Reiding)

Oekraïne

doodgeschoten. Uiteindelijk werden er tenminste 100.000 mensen geëxecuteerd: behalve Joden duizenden krijgsgevangenen, communisten, Sinti en

ind 1939 werd Polen verdeeld tussen nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie. Oost-Galicië en Wolynië

Roma, nationalisten en gijzelaars. In 1991 werd Oekraïne onafhankelijk, maar er

werden toegevoegd aan de Oekraïense Sovjetrepu-

heerst nog altijd grote verdeeldheid. De meerderheid in het rurale westen en noorden van het land

E

bliek. Op 22 juni 1941 viel Hitler Oekraïne binnen.

spreekt Oekraïens en denkt pro-Europees. Het geïndustrialiseerde oosten en zuiden is sterk op Rusland gericht en de meeste inwoners hebben Russisch als voertaal. In 2004 leidde massaal straatprotest (de Oranje Revolutie) tot nieuwe verkiezingen met een andere winnaar: de pro-westerse Joesjtsjenko in plaats van de pro-Russische Janoekovitsj. Verdeeldheid | De voortdurende verdeeldheid komt ook tot uiting in de onenigheid over verschillende feestdagen. Joesjtsjenko riep de eerste dag van de Oranje Revolutie (22 november) uit tot Dag van de

Nationale feestdagen (vrije dagen) 01 jan: Nieuwjaarsdag, tevens Werelddag van de Vrede (sinds 1968) 9 mei (1945): Overwinningsdag (t/m 1947 en sinds 1963 vrije dag) 28 jun (1996): Dag van de Grondwet 24 aug (1991): Onafhankelijkheidsdag Selectie van overige herdenkingsdagen (werkdagen) 22 jan (1919): Dag van de Eenheid en Vrijheid van Oekraïne (1999-2011: Dag van de Eenheid), op de dag van de vereniging van de Oekraïense en de WestOekraïense Volksrepubliek 27 jan (1945) Holocaust Memorial Day, sinds 2011 15 feb (1989): Herdenkingsdag van Deelnemers aan Militaire Acties in Andere Staten, op de dag van de terugtrekking van de laatste Sovjettroepen uit Afghanistan 23 feb (1918): Dag van de Verdediger van het Vaderland, sinds 1999 op de dag van de oprichting van het Rode Leger 29 mei (1948): Internationale Dag van de VN-vredesmacht, sinds 2003 22 jun (1941): Dag van Herinnering en Verdriet (sinds 2001 op de dag van het begin van Operatie Barbarossa, de Duitse aanval op de Sovjet- Unie) 15 jul (1992): Dag van de Oekraïense VN-blauwhelmen, sinds 2013 op de dag van de eerste inzet tijdens de oorlog in Joegoslavië laatste zondag van juli: Dag van de Marine, sinds 2012 02 aug (1944): Roma en Sinti Genocide Herdenkingsdag, sinds 2004 23 aug: Dag van de Nationale Vlag, sinds 2004 28 okt (1944): Dag van de Bevrijding van Oekraïne van de Fascistische Bezetters, sinds 2009 op de dag waarop de laatste nazitroepen zich terugtrokken e 4 zaterdag van november: Herdenkingsdag van de Slachtoffers van de Holodomor (sinds 1998) 06 dec (1991): Dag van de Strijdkrachten van Oekraïne, sinds 1993 op de dag van hun oprichting


Ongeveer zeven miljoen Oekraïners lieten het leven tijdens de Tweede Wereldoorlog, waaronder een miljoen Joden. Begin jaren dertig waren al miljoenen mensen gestorven tijdens de Holodomor, de hongersnood als gevolg van de gedwongen collectivisatie van de landbouw. De grootste drama’s voltrokken zich in augustus en september 1941 in en rond de hoofdstad. In de slag om Kiev sneuvelden zeker 100.000 Sovjetsoldaten, terwijl er meer dan 600.000 in handen van de vijand vielen. Op 29 en 30 september 1941 werden bijna 34.000 Joden in het ravijn Babi Jar

Op 9 mei 2011 liep de herdenking in de stad Lviv, in het uiterste westen van het land, uit de hand toen leden van de nationalistische Vrijheidspartij veteranen tegenhielden bij de begraafplaats. Ze sloegen bloe-

62 NA D E OORLOG

men uit hun handen, rukten lintjes af en vertrapten de krans van de Russische consul. Tientallen mensen werden gearresteerd. De leider van de Vrijheidspartij streeft ernaar dat 14 oktober in de wet wordt opgenomen als nationale feestdag. Op die dag werd in 1942 het OekraïHerdenking bij Babi Jar, Kiev, Oekraïne, 8 oktober 2000. (© Reuters) ense Opstandelingenleger (OePA) opgericht. Omdat de Vrijheid. Zijn rivaal Janoekovitsj werd in 2010 OePA en andere organisaties van nationalisten in alsnog president. Hij schafte de feestdag af en hun strijd tegen de Russen en Polen steun zochten voegde deze samen met de Dag van de Eenheid. bij de nazi’s, worden ze in Rusland en het oosten Bovendien besloot Janoekovitsj dat de Dag van de van Oekraïne beschouwd als collaborateurs. Marine voortaan op dezelfde dag wordt gevierd als in Rusland, tot woede van de pro-westerse krachten Dag van het Leger | Ook een veldslag uit 1918 hield in het land. de gemoederen bezig. In 2006 werd een Monument De verdeeldheid is ook zichtbaar op Overwinningsvoor de Helden opgericht op de plaats van de Slag dag (9 mei). In de zuidelijke havenstad Sevastopol om Kroeti, waar Oekraïense studenten en militairen houden de Oekraïense en Russische (!) vloot een het opnamen tegen het Russische leger. Een jaar grote militaire parade. Regionale overheden in het later riep toenmalig president Joesjtsjenko 29 westen van het land weigeren Overwinningsdag te erkennen en hebben 9 mei uitgeroepen tot Herdenkingsdag van de slachtoffers van de nazi’s en andere totalitaire regimes. Dit heeft weer tot woede geleid bij de machthebbers in Kiev, die duidelijk maakten dat de regionale overheid niet gaat over nationale feestdagen. Erewacht tijdens de herdenking bij Babi Jar, Kiev, Oekraïne, 27 september 2006. (© AP/Presidential Press Service, Mykhaylo Markiv, Pool)

januari uit tot Herdenkingsdag van de veldslag. Datzelfde jaar werd het monument beklad met verf en antinationalistische leuzen. De Dag van het Leger leverde eveneens getouwtrek op. Minder discussie is er over de Dag van de Bevrijding van Oekraïne van de Fascistische Bezetters, die op 28 oktober 2009 voor het eerst op de kalender stond. In de hoofdstad Kiev vindt een herdenking plaats, die bestaat uit een kranslegging en een minuut stilte. De delegatie hoogwaardigheidsbekleders was in 2013 minstens zo sterk als bij een

daarnaast sinds 2011 Holocaust Memorial Day. Na de officiële herdenkingen zijn er bijeenkomsten en activiteiten, zoals een stille tocht of tentoonstellingen, die hoofdzakelijk door Joodse en maatschappelijke organisaties worden georganiseerd. In 2004 was de Roma en Sinti Genocide Herdenkingsdag al officieel vastgelegd. De meeste van deze dagen hebben veel minder impact dan de Herdenkingsdag van de Slachtoffers van de Holodomor. In het hele land worden kaarsen aangestoken voor de slachtoffers van deze hongersnood, die aan miljoenen mensen het leven kostte en in 2006 door het parlement tot genocide werd verklaard. |

Wit-Rusland eichsführer-SS Heinrich Himmler wilde in zijn Drang nach Osten driekwart van de Wit-Russische bevolking uitroeien. Uiteindelijk kwam ongeveer twintig procent van de 9 miljoen Wit-Russen tijdens de Tweede Wereldoorlog om het leven, waaronder het grootste deel van de intellectuele elite. Bijna 400.000 jonge mensen werden voor dwangarbeid naar Duitsland gedeporteerd. Duizenden dorpjes werden als gevolg van de tactiek der verschroeide aarde vernietigd, veelal met inwoners en al. In Wit-Rusland wordt Overwinningsdag gevierd met een grote militaire parade op het Overwinningsplein in de hoofdstad Minsk. Op 3 juli heeft eveneens een parade plaats. Op die dag viert WitRusland de onafhankelijkheid, opvallend genoeg op de dag dat het Rode Leger (het Sovjetleger dus) in 1944 de hoofdstad Minsk bevrijdde. Op de Dag van de Verdediger van het Vaderland op 23 februari vindt eveneens een kranslegging met een moment stilte plaats.

R

Nationale feestdagen 15 mrt (1994): Dag van de Grondwet (werkdag) 02 apr (1996): Dag van de Eenheid van het Volk van Wit-Rusland en Rusland, op de dag van de oprichting van de Uniestaat (werkdag) 09 mei (1945): Overwinningsdag (vrije dag) 2e zondag van mei: Dag van het Nationale Embleem en de Nationale Vlag (werkdag) 03 jul (1944): Onafhankelijkheidsdag, sinds 1996 op de dag van de bevrijding van Minsk door het Rode Leger (vrije dag) Overige herdenkingsdagen (werkdagen) 23 feb (1918): Dag van de Verdediger van het Vaderland, op de dag van de oprichting van het Rode Leger 22 jun (1941): Herdenkingsdag voor alle slachtoffers van de Grote Vaderlandse Oorlog, op de dag van de inval van naziDuitsland 07 nov (1917): Dag van de Oktoberrevolutie


soortgelijke ceremonie op Overwinningsdag: president Janoekovitsj, zijn voorgangers Joesjtsjenko en Koetsjma, de premier, de parlementsvoorzitter en vele anderen. Ook op 29 september, de eerste dag van het bloedbad van Babi Jar, legt de president een krans, al is deze

dag voor zover bekend niet in de wet vastgelegd als nationale herdenkingsdag. De vlag op het stadhuis van Kiev wordt halfstok gehangen. Oekraïne erkent

Overwinningsdag in Minsk, Wit-Rusland, 9 mei 2012. (© AP/ Sergey Grits)

Dag van de Vrijheid | Begin jaren

64 NA D E OORLOG

Wit-Rusland erkent Holocaust Memorial Day en op 2 maart worden de pogroms in het getto van Minsk herdacht. Ongeveer 90 procent van de Joden in Minsk kwam om het leven. Al deze herdenkingen en vieringen worden georganiseerd door de overheid. Aanwezig zijn president Aleksandr Loekasjenko, leden van zijn staf, de minister van Defensie, andere hoogwaardigheidsbekleders, veteranen, slachtoffers, vertegenwoordigers van jeugdorganisaties en buitenlandse diplomaten.

negentig begonnen burgers op 25 maart de Dag van de Vrijheid te vieren. Sinds het aantreden in 1994 van Loekasjenko, in het Westen dikwijls de laatste dictator van Europa genoemd, vieren alleen zijn tegenstanders deze dag nog. Zij proberen een massale demonstratie tegen zijn regime te organiseren, waartegen doorgaans hard wordt opgetreden. De datum refereert aan het feit dat op 25 maart 1918 als gevolg van de Eerste Wereldoorlog de WitRussische Volksrepubliek ontstond. Op 5 januari 1919 nam een communistische regering de touwtjes echter in handen, waarna al snel de Wit-Russische Sovjetrepubliek werd opgericht. |

Estland e discussie over wie en wat te herdenken woedt bijna nergens zo hevig als in Estland. Bij een demonstratie tegen de verplaatsing van een omstreden oorlogsmonument vielen in 2007 een dode en meer dan 150 gewonden.

D

Bevrijders of bezetters? | In juni 1940 trokken Sovjettroepen de onafhankelijke republiek Estland binnen, een uitvloeisel van het Molotov-Ribbentroppact. Tienduizenden Esten werden naar kampen afgevoerd. Tussen 1941 en 1944 was Estland bezet door naziDuitsland. In de herfst van 1944 viel het Rode Leger opnieuw binnen. Pas in 1991 werd de onafhankelijkheid van Estland hersteld.

Na de herwonnen onafhankelijkheid werd de traditionele (Sovjet)herdenking van de Tweede Wereldoorlog op 9 mei vervangen door andere nationale feestdagen, die vooral de onafhankelijkheidsstrijd van Estland benadrukken. De geschiedenis werd teruggegeven aan de natie, zei toenmalig premier Mart Laar. Als gevolg van een stringente politiek van russificatie en stimulering van immigratie vanuit Rusland heeft Estland nog altijd een omvangrijke Russische minderheid. Die kijkt heel anders tegen de oorlog aan. De Russen zien zichzelf als bevrijders van het fascisme, de meeste Esten beschouwen hen als nieuwe bezetters en zichzelf als slachtoffers.

Nationale feestdag 24 feb (1918): Onafhankelijkheidsdag (vrije dag) Officiële feestdagen (vrije dagen) 23 jun (1919): Overwinningsdag (ter ere van de zege op Duitsland tijdens de Onafhankelijkheidsoorlog van

Tijdens de onderhandelingen over toetreding tot de Europese Unie leverden verschillende lidstaten kritiek op de eenzijdige slachtofferrol die de Esten zichzelf hadden aangemeten en het gebrek aan zelfreflectie. Vooral de verering van Esten die dienst hadden gedaan in het Duitse leger en schendingen van de rechten van de Russische minderheid waren de EU een doorn in het oog. Dodenherdenking | Op 22 november 2004 namen de Verenigde Naties resolutie 59/26 aan. De regering van Estland besloot gehoor te geven aan de oproep op 8 en/of 9 mei ‘alle slachtoffers’ die vielen tijdens de Tweede Wereldoorlog te herdenken. De overheid rekent daartoe ook de doden die vielen onder de naar schatting 60.000 Esten die dienst namen in het Duitse leger. Zij waren daartoe volgens de overheid gedwongen: “Estonia does not consider to be criminals those who were forcefully enlisted to fight for the occupation regimes nor see the need for them to be punished.” Tegelijkertijd tekent de overheid aan dat het elke misdaad tegen de menselijkheid veroordeelt. Op 8 mei worden sindsdien door de regering kransen gelegd bij het Holocaust-monument op de plek van het voormalige concentratiekamp in Klooga, op de begraafplaats van de Estse verdedigingstroepen

en bij het Maarjamäe-monument, dat dateert uit de Sovjettijd. Buitenlandse ambassadeurs en diplomaten zijn daarvoor uitgenodigd. Het volkslied wordt gespeeld en er zijn toespraken van politici. Deze dag is in Estland géén nationale feestdag, dus een gewone werkdag. Want, voor alle duidelijkheid: “This day did not bring freedom to Estonia.” Maar de grote Russische minderheid in Estland viert wel degelijk als vanouds Overwinningsdag. Ook de Esten vieren op die dag – vooral formeel – een feestje: Europadag, de dag van vrede en eenheid in Europa. |

De Duitse militaire begraafplaats, onderdeel van het herdenkingscomplex Maarjamäe in Tallin, Estland, 8 mei 2012. Estland herdenkt alle slachtoffers die vielen tijdens de Tweede Wereldoorlog. (Foto HH/Xinhua/Nino Shlamov)


1918 tot 1920) 20 aug (1991): Dag van Herstel van de Onafhankelijkheid 'Dagen van nationaal belang' (werkdagen) 02 feb (1920): Dag van het Vredesverdrag van Tartu 04 jun (1884): Dag van de Vlag 14 jun (1941): Dag van Rouw en Herdenking (op de dag van de eerste deportaties door de Sovjet-Unie) 23 aug (1939): Europese dag van Herinnering van de Slachtoffers van Stalinisme en Nazisme (op de dag van de ondertekening van het Molotov-Ribbentroppact) 22 sep (1944): Dag van het Verzet (poging onafhankelijkheid te herstellen) 16 nov (1988): Dag van de Verklaring van Soevereiniteit

Letland

uiteenvallen van de Sovjet-Unie internationaal het

etland werd in juni 1940 bezet door de SovjetUnie. Meer dan 22.000 mannen, vrouwen en

meest onder vuur te liggen vanwege bijeenkomsten van veteranen van de Waffen-SS. De Letse Legioendag

kinderen werden door de nieuwe machthebbers opgepakt en gefusilleerd of gedeporteerd naar Si-

denkingsdag, maar onder grote internationale druk

L

66

Veteranen van de Waffen-SS | Van de drie onafhankelijke Baltische Staten kwam Letland na het

NA D E OORLOG

berië. Op 1 juli 1941 vielen nazitroepen Letland binnen. In de hoop de onafhankelijkheid te herwinnen of uit wrok namen tenminste 115.000 Letten dienst in het Duitse leger. Pas in 1991 werd Letland weer onafhankelijk. Een van de bekendste bezienswaardigheden in Riga is het Vrijheidsmonument, dat in de jaren dertig werd gebouwd om de onafhankelijkheid van het land te symboliseren. Het is opvallend dat de Sovjets het lieten staan. Wel werd in de Sovjettijd de grap verteld dat het monument als reisbureau fungeerde: wie er bloemen neerlegde, kreeg een enkele reis Siberië.

op 16 maart werd in 1998 zelfs een officiële hertwee jaar later als zodanig afgeschaft. De regering blijft net als in de andere Baltische Staten de soldaten die in dienst traden van het Duitse leger (dan wel het Sovjetleger) verdedigen. “Both Nazi Germany and the Soviet Union violated international law by forcibly mobilising Latvian citizens into their armed forces. About 200.000 Latvian soldiers were compelled to serve in the military forces of both occupying states and about half of them (100.000) died while hoping to restore Latvia’s independence.” (Bron: Latvian Institute) Op 16 maart komen nog altijd veteranen met vele honderden sympathisanten bijeen. Zij zien zichzelf als vrijheidsstrijders en niet als nazi’s. Jaarlijks is er een tegendemonstratie,

Nationale feestdagen (vrije dagen) 01 mei (1920): Dag van de Arbeid, tevens Dag van de Grondwet 04 mei (1990): Dag van de Onafhankelijkheidsverklaring 18 nov (1918): Proclamatie van de Republiek Letland Overige herdenkingsdagen (werkdagen) 20 jan (1991): Herdenkingsdag van de Verdedigers van de Barricaden 26 jan (1921): Internationale erkenning (de jure) van de Republiek Letland 25 mrt (1949): Herdenkingsdag van de Slachtoffers van Communistische Terreur 08 mei (1945): Herdenkingsdag van de Nederlaag van het Nazisme en van de Slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog 09 mei (1950): Europadag 14 jun (1941): Herdenkingsdag van de Slachtoffers van Communistische Terreur (op de dag van de 1e deportaties door de Sovjet-Unie) 17 jun (1940): Dag van de Bezetting van de Republiek Letland 22 jun (1919): Herdenkingsdag van de Helden (op de dag van de Slag om Cesis) 04 jul (1941): Herdenkingsdag van de Genocide op de Joden 11 aug (1920): Herdenkingsdag van de Letse Vrijheidsstrijders (op de dag van de ondertekening van het vredesverdrag met Rusland) 21 aug (1991): Dag van de Onafhankelijkheid en Herstel van de Soevereiniteit 11 nov (1919): Herdenkingsdag van de Letse Vrijheidsstrijders (op de dag van de beslissende slag in de strijd tegen Duitsland en Rusland) 1e zondag van december: Herdenkingsdag van Slachtoffers van de Genocide tegen het Letse Volk door het Totalitaire Communistische Regime

Letse Legioendag, 16 maart 2008. (© Wikimedia Commons)

Genocide | Al vanaf 1990 herdenkt Letland op 4 juli de slachtoffers van de Holocaust. In 1941 werd op 4 juli de synagoge in Riga in brand gestoken, waardoor honderden Joden levend verbrandden. Vanaf 1995 is deze dag ook als officiële herdenkingsdag in de wet opgenomen.

Sinds 1995 staat in Letland op 8 mei de Herdenkingsdag van de Nederlaag van het Nazisme en

67

van de Slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog op de agenda. Er vindt een herdenkingsceremonie met kranslegging plaats, waaraan de president, de premier, de minister van Buitenlandse zaken en andere hoogwaardigheidsbekleders deelnemen. Het is een in de wet verankerde officiële feestdag, maar geen vrije dag. In de wet is verder een groot aantal herdenkingsdagen van slachtoffers van de communistische terreur opgenomen, evenals een groot aantal officiële feestdagen dat de onafhankelijkheid benadrukt (net als in Estland en Litouwen). |


waaraan relatief veel leden van de Russische minderheid in Riga deelnemen. De verdeeldheid blijkt ook uit een enquête van april 2010, waarin het aantal respondenten dat Overwinningsdag noemde als belangrijkste feestdag in mei, net zo groot was als het aantal dat Onafhankelijkheidsdag noemde (beide 21%).

Kranslegging van diplomaten bij de Martelaarstombe in Riga, Letland, 8 mei 2013. (© HH/Xinhua/Guo Qun)

Litouwen L

itouwen staat in de toptien van landen met de meeste officiële nationale feestdagen, maar daartoe

behoort geen dag waarop oorlogsslachtoffers worden herdacht, het einde van de oorlog wordt gevierd of

68 NA D E OORLOG

een bezetting wordt betreurd. Wel kent het land drie nationale feestdagen die de onafhankelijkheid benadrukken. In de Sovjettijd was de viering van die dagen verboden. Litouwen houdt evenals Estland de Europese dag van Herinnering van de Slachtoffers van Stalinisme en Nazisme in ere. Vlaggen, soms vergezeld van een zwarte wimpel, hangen halfstok. Op die dag wordt ook herdacht dat de Baltische volkeren op 23 augustus 1989 een ongeëvenaarde solidariteit toonden door een menselijke ketting te creëren van de hoofdstad Vilnius naar Tallinn (Estland). Dat was een vreedzaam protest tegen het MolotovRibbentroppact, dat op die dag in 1939 de annexatie van de Baltische Staten door de Sovjet-Unie regelde.

In 2006 werd de Dag van de Genocide op de Bevolking van Klein Litouwen in de wet opgenomen. Herdacht wordt dat het gebied door de Sovjet-Unie werd gezuiverd van etnische Duitsers. Die tragedie kreeg vooral bekendheid middels de zogenaamde Wolfskinderen – zwervende Oost-Pruisische kinderen die hun ouders waren kwijtgeraakt. Goed en fout | Net als in andere Baltische staten worstelen de Litouwse autoriteiten met ‘goed’ en ‘fout’. Enerzijds staat collaboratie met de Duitsers voor de strijd tegen de Sovjetbezetting en voor onafhankelijkheid (‘goed’). Anderzijds verrichtten de nazi’s en hun collaborateurs gruwelijke wandaden (‘fout’). Van de circa 210.000 Litouwse Joden werd tijdens de oorlog meer dan 95% om het leven gebracht. Dat collaborateurs niet worden vervolgd en dat de autoriteiten geen afstand nemen van proDuitse strijders, komt de regering nog altijd op veel kritiek te staan van onder meer prominente internationale Joodse organisaties.

Nationale feestdagen (vrije dagen) 01 jan (1919): Nieuwjaarsdag, ook Dag van de Vlag 16 feb (1918): Dag van Herstel van de Staat Litouwen 11 mrt (1990): Dag van Herstel van de Onafhankelijkheid van Litouwen 06 jul (1253): Dag van de Staat (ook wel: Kroningsdag; op de dag van de kroning van de eerste en enige koning) Overige herdenkingsdagen en feestdagen (werkdagen) 13 jan (1991): Dag van de Verdedigers van de Vrijheid (op de dag van de aanval van het Rode Leger op de televisietoren) 14 jun (1941): Dag van Rouw en Hoop (op de dag van de eerste deportaties door de Sovjet-Unie) 15 jun (1940): Dag van de Bezetting en Genocide (op de dag van de annexatie door de Sovjet-Unie) 23 aug (1939): Europese dag van Herinnering van de Slachtoffers van Stalinisme en Nazisme (op de dag van de ondertekening van het Molotov-Ribbentroppact) 23 sep (1943): Herdenkingsdag van de Genocide op de Joden (op de dag van de liquidatie van het getto van Vilnius; sinds 1994) 28 sep (1944): Herdenkingsdag voor de Slachtoffers van Toeskoelenaj (op de dag dat de eerste repressieslachtoffers werden vermoord) 16 okt (1944): Dag van de Genocide op de Bevolking van Klein Litouwen (op de dag van het begin van de etnische zuivering) 25 okt (1992): Dag van de Grondwet 23 nov (1918): Dag van de Litouwse Krijgsmacht (op de dag van de oprichting)


2 Miljoen mensen uit Estland, Letland en Litouwen vormen een menselijke ketting door de Baltische staten, Vilnius, Litouwen, 23 augustus 1989. (© Lithuanian Central State Archive )

In 2010 nam het parlement een wet aan die 2011 tot Herdenkingsjaar voor de Slachtoffers van de Holocaust in Litouwen benoemde. Doel was het historische en culturele erfgoed van Joodse Litouwers te restaureren en bewaren, en de Litouwers te eren die Joden het leven redden en/of tegen het fascisme vochten. Dat is niet hetzelfde als ‘tegen nazi-Duitsland vochten’, want dan had de overheid veel nationalistische oud-partizanen tegen het hoofd gestoten die juist mét de Duitsers vochten tegen de SovjetUnie. Deze veteranen ontvangen een oorlogspensioen en de derde zondag van mei is partizanendag.

Ongeveer tien jaar geleden begon een burgerbeweging straatoptochten te organiseren, met Litouwse vlaggen en patriottische liedjes op feestdagen en met kaarsen op herdenkingsdagen. De optochten stuitten op verzet van de Russische minderheid en anarchisten, omdat neonazi’s zich erbij aansloten. Tegenwoordig houden elk jaar enkele honderden extreemrechtse activisten op 11 maart (Dag van Herstel van de Onafhankelijkheid) een ongeautoriseerde mars. Minder controversiële pogingen om nieuwe tradities te smeden voor de nationale feestdagen werden in gang gezet door de media. Zo werd in 2009 Litouwers overal ter wereld gevraagd op de Dag van de Staat (6 juli) het volkslied te zingen. |

Armenië

mei 1992 veroverden Armeense troepen de stad Sjoesja in Nagorno-Karabach, een omslagpunt in de oorlog met Azerbeidzjan over deze regio. Sinds-

rmenië kent vooral feestdagen die aan de zwaarbevochten onafhankelijkheid refereren. Niet

dien noemen Armeniërs mei de Maand van Overwinningen, temeer daar een andere belangrijke

alleen werd het kleine, christelijke land tussen 1920 en 1990 ingelijfd door de Sovjet-Unie. Het is

zege (de slag van Sardarabad tegen het Ottomaanse Rijk in 1918) ook in mei plaatsvond.

ook omringd door de ‘vijandige’ staten Turkije en Azerbeidzjan, het islamitische Iran en Georgië, dat de laatste jaren in tegenstelling tot Armenië een moeizame relatie met Moskou onderhoudt. In de Sovjettijd verrezen in de jaren zestig, zeventig en tachtig tientallen oorlogsmonumenten in het hele land. In de hoofdstad Jerevan werd een Overwinningspark aangelegd met een eeuwige vlam. In het park opende in 1970 een oorlogsmuseum de deuren, met een onderzoeksafdeling om de Armeense bijdrage aan de zege op het fascisme te bestuderen. De republiek werd niet bezet door de nazi’s tijdens de oorlog, maar grofweg de helft van de ongeveer 500.000 Armeense soldaten keerde niet terug van het front.

De vreugdevolle maand mei volgt op de sombere maand april, waarin op de 24e de vele honderdduizenden slachtoffers van de genocide in 1915 worden herdacht. De aandacht voor deze dag groeit, vanwege de door Turkije ingestelde economische blokkade en de ontkenning van de genocide. Israël erkent de Armeense genocide evenmin. Dit vindt zijn weerslag in de bescheiden aandacht voor de Holocaust.

A

70 NA D E OORLOG

Maand van overwinningen | In 1990 besprak de voorloper van het parlement van Armenië of Overwinningsdag op 9 mei nog wel moest worden gevierd. Uiteindelijk werd de feestdag in ere hersteld, maar al snel kreeg die een andere lading. Op 9

Tegenwoordig brengt de president op 9 mei een bezoek aan Nagorno-Karabach (door de Armeniërs ook wel Artsach genoemd, naar de provincie uit de oudheid die overeenkomt met een groot deel van het huidige gebied). In zekere zin wordt een brug geslagen tussen toen, nu en de (gehoopte) toekomst: de overwinning van 1945 werkt volgens de president inspirerend voor de vrijheidsstrijd van Artsach. Zoals hij recentelijk diplomatiek maar dreigend stelde: “9 mei is een zwaarwegend bewijs dat we in geval van nood niet zullen aarzelen ons recht op

Nationale feestdagen (vrije dagen) 28 jan (1992): Dag van het Leger (op de dag van de oprichting) 24 apr (1915): Genocide Herdenkingsdag (sinds 1965) 09 mei (1945/1992): Dag van de Overwinning en de Vrede 28 mei (1918): Dag van de Republiek 05 jul (1995): Dag van de Grondwet 21 sep (1991): Onafhankelijkheidsdag Overige herdenkingsdagen en feestdagen (werkdagen) 28 feb (1988): Herdenkingsdag voor de Slachtoffers van Geweld in Azerbeidzjan en de Bescherming van de Rechten van Verbannen Armeniërs (op de dag van de pogrom in Soemgait) 08 mei (1992): Dag van de Verdediger van het Moederland 14 jun (1949): Herdenkingsdag voor de Slachtoffers van (Sovjet)repressie (sinds 1999) 29 jun (1992): Dag van de Gesneuvelden voor het Moederland en Vermisten in Actie

71

zelfverdediging uit te voeren en wel zo maximaal mogelijk.” In de hoofdstad van de omstreden regio vindt die dag een militaire parade plaats. De premier, de parlementsvoorzitter, de minister van Defensie, andere topambtenaren en -militairen bezoeken op 9 mei het Overwinningspark in Jerevan, waar ze kransen plaatsen bij de eeuwige vlam en de

slachtoffers herdenken met een minuut stilte. Daarop volgen een bescheiden militaire parade en ontmoetingen met veteranen en ‘vrijheidsstrijders’. De premier schuift in een legertent aan bij een ouderwetse soldatenlunch, vergelijkbaar met rats, kuch en bonen. Het corps diplomatique wordt uitgenodigd. De dag wordt afgesloten met vuurwerk. |

Azerbeidzjan p oude beelden is te zien hoe Hitler een verjaardagstaart krijgt in de vorm van de Kaspische Zee en hem het stuk met Bakoe wordt overhandigd. De hoofdstad van de toenmalige Sovjetrepubliek Azerbeidzjan werd begeerd om zijn rijke olievelden. Azerbeidzjan viel echter nooit in Duitse handen en speelde dankzij het ‘zwarte goud’ een cruciale rol in de bevoorrading van het Rode Leger. In het eerste oorlogsjaar produceerde Azerbeidzjan 25,4 miljoen ton olie, een nog altijd ongeëvenaard record. Hoewel de republiek nooit door de nazi’s werd bezet, verloor Azerbeidzjan tijdens de oorlog een zesde van zijn bevolking. Meer dan 500.000

O

van de drie miljoen inwoners kwamen om het leven, vooral soldaten die sneuvelden, terwijl zij dienst deden in het Rode Leger. Oude en nieuwe oorlog | De nieuwe naam van de traditionele herdenkingsdag op 9 mei (‘Dag van de Overwinning op het Fascisme’ in plaats van Overwinningsdag zoals in de Sovjettijd) lijkt minder de nadruk te leggen op de glorieuze militaire zege en meer op de strijd tegen het kwaad. De hedendaagse viering van de oorlogszege is ook erg bescheiden in vergelijking met de Sovjettijd, misschien ook wel omdat de datum tegenwoordig samenvalt met


Militaire parade op de Dag van de Overwining en de Vrede. Jerevan, Armenië, 9 mei 2012. (© HH/Corbis)

Nationale feestdagen 09 mei (1945): Dag van de Overwinning op het Fascisme (vrije dag) 28 mei (1918): Dag van de Republiek (sinds 1990; vrije dag) 15 jun (1993): Dag van Nationale Redding van het Azerbeidzjaanse Volk (op de dag dat Hejdar Aliëv terugkeerde aan de macht; vrije dag) 26 jun (1918): Dag van het Leger (sinds 1998 op de dag van de oprichting; vrije dag) 18 okt (1991): Onafhankelijkheidsdag (werkdag)

72 NA D E OORLOG

09 nov (1918): Dag van de Nationale Vlag (sinds 2009; vrije dag) 12 nov (1995): Dag van de Grondwet (werkdag) 17 nov (1988): Dag van de Nationale Wedergeboorte (sinds 1992 op de dag van de eerste grote protesten tegen het Sovjetgezag; werkdag) Overige herdenkingsdagen en feestdagen (werkdagen) 20 januari (1990): Dag van de Martelaren (op de dag van het neerslaan van een opstand door Sovjettroepen) 26 feb (1992): Herdenkingsdag voor de Slachtoffers van het Bloedbad van Chodzjali 28 mrt (1919): Dag van Nationale Veiligheid (sinds 1997 op de dag van de oprichting van de eerste geheime dienst) 31 mrt (1918): Dag van Genocide op Azeri (op de dag van etnische zuiveringen)

een recentere militaire nederlaag. In 1992 werd op 8 en 9 mei tijdens de oorlog om Nagorno-Karabach de stad Sjoesja ingenomen door Armeense troepen. Het is dus niet bepaald een geschikte dag om feest te vieren voor de Azeri. Toch is 9 mei nog altijd een vrije dag, met veel aandacht voor veteranen, die in 2013 een extra uitkering van de staat ontvingen. De president van Azerbeidzjan legt op 9 mei een

President Ilham Aliëv legt een krans op de Dag van de Overwinning op het Fascisme, Bakoe, Azerbeidzjan, 9 mei 2012. (© Bureau van de president van de Republiek Azerbeidzjan)

krans bij het oorlogsmonument in het park, vlakbij de Laan van Martelaren. Tijdens de tamelijk formele ceremonie staan de president en veteranen centraal. Doorgaans zijn ook de premier, de parlementsvoorzitter en het hoofd van de presidentiële administratie aanwezig. De militaire parade is afgeschaft. Op de Dag van de Republiek later die maand en vooral op de Dag van het Leger hebben wel ontzagwekkende parades plaats, hetgeen alles te maken heeft met het feit dat Azerbeidzjan in staat van oorlog verkeert met buurland Armenië. De meeste feestdagen benadrukken de onafhankelijkheid van het land en er zijn veel dagen waarop tragische gebeurtenissen worden herdacht die samenhangen met de strijd voor soevereiniteit. Er is in Azerbeidzjan inmiddels wel enige ruimte voor discussie over de rol van Azerbeidzjan in de Tweede Wereldoorlog (ook over Azeri die de kant van Duitsland kozen). In oktober 2012 vond een congres plaats, dat als baanbrekend werd beschouwd. Een van de dingen die daar bleek, is hoe verleidelijk het voor Azeri is om parallellen te trekken tussen enerzijds de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust en anderzijds het gewapende conflict met Armenië en etnische zuiveringen die Azeri het leven hebben gekost. |

73

Georgië

gebouw in Tbilisi, Georgië, 26 mei 2010. (© HH/Xinhua/Victor)

ussen 1921 en 1991 was Georgië onderdeel van de Sovjet-Unie. Hoewel Georgië niet werd bezet door nazi-Duitsland, kwamen ongeveer 300.000 inwoners – hoofdzakelijk als soldaat in het Rode Leger – om het leven (meer dan 8 procent van de bevolking).

T

Direct na de val van de Sovjet-Unie weigerden Georgische politici om nog langer op 9 mei Overwinningsdag te vieren. Volgens hun visie was Georgië

bezet door Rusland en hadden Georgiërs dus zij aan zij met hun eigen bezetter gevochten tegen nazi-Duitsland. Dat standpunt was tegen het zere been van de veteranen en andere overlevenden, die grote offers hadden gebracht. Eind jaren negentig werd 9 mei alsnog in ere hersteld, hoewel meer bescheiden in viering en ook in naam – Georgiërs vieren tegenwoordig de Dag van de Overwinning op het Fascisme.

Nationale feestdagen (vrije dagen) 09 apr (1989/1991): Dag van de Nationale Eenheid, op de dag van het Bloedbad van Tbilisi bij een demonstratie tegen de Sovjet-Unie en op de dag van het herstel van de onafhankelijkheid 09 mei (1945): Dag van de Overwinning op het Fascisme 26 mei (1918): Onafhankelijkheidsdag Overige herdenkingsdagen en feestdagen (werkdagen) 14 jan (2004): Dag van de Vlag, op de dag van aanneming door het parlement 25 feb (1921): Dag van de Sovjetbezetting, op de dag dat het Rode Leger binnenviel (sinds 2010) 30 apr (1991): Dag van de Gewapende Troepen, op de dag van de oprichting van het leger 14 mei: Tamaroba, ter herinnering aan Koningin Tamara (ca. 1160- 1213), heerseres tijdens de Georgische Gouden Eeuw 08 aug (2008): Herdenkingsdag voor de Slachtoffers van de Oorlog met Rusland om ZuidOssetië, op de dag van de Russische inval 23 aug (1939): Europese Dag van Herinnering van de Slachtoffers van Stalinisme en Nazisme (op dag van ondertekening Molotov- Ribbentroppact)


Militaire parade op Onafhankelijkheidsdag langs het parlements-

Steekspel rond Overwinningsdag | Onder president Michail Saakasjvili, die in 2003 na een fluwelen

74

kende soldaat, met enkele buitenlandse diplomaten

NA D E OORLOG

revolutie aan de macht kwam, verslechterde de

in zijn kielzog. Hij zei provocerend: “Ik steun het idee om de viering te verplaatsen naar 8 mei, wan-

relatie met Rusland. Zijn regime zocht toenadering tot de Verenigde Staten en ging de strijd aan met

neer de hele mensheid de dag van de overwinning op het fascisme viert.” Veteranen – hun jasjes be-

de resterende Sovjetsymbolen in het land. Dieptepunt was een vijfdaagse oorlog om Zuid-Ossetië

hangen met medailles – kwamen zoals elk jaar wel op 9 mei bijeen in Vake Park (het Vlaktepark,

in 2008. Daarna erkende Rusland de onafhankelijkheid van Zuid-Ossetië en Abchazië, beide afvallige regio’s van Georgië. Een jaar later gaf Saakasjvili opdracht een Sovjetmonument van de Tweede Wereldoorlog in de stad Koetaisi te vernietigen. Hij kreeg felle kritiek, temeer daar een vrouw en haar 8-jarige dochter omkwamen door rondvliegende betonstukken.

dat in de Sovjettijd Overwinningspark heette). Zij werden begeleid door een erewacht, vlaggen en een blaasorkest en kregen bezoek van leden van de politieke oppositie.

In 2010 werden Georgische militairen en politici niet uitgenodigd voor de parade van 9 mei op het Rode Plein. Datzelfde jaar riep Georgië de Dag van de Sovjetbezetting als herdenkingsdag in het leven. Het jaar daarop bracht Overwinningsdag opnieuw een incident. Enkele dagen voor 9 mei feliciteerde de Russische president het Georgische volk met de overwinning, daarbij de regering passerend. De Georgische minister van Buitenlandse Zaken legde vervolgens niet op 9 mei maar een dag eerder een krans bij het monument van de onbe-

Joegoslavië

In november 2013 werd Giorgi Margvelasjvili ingezworen als nieuwe president, nadat zijn partij eerder de parlementsverkiezingen had gewonnen. De verwachting is dat de relatie met Rusland onder zijn leiding zal verbeteren en 9 mei niet meer ter discussie zal staan. Anderzijds is de viering sterk gedecentraliseerd en veel minder bombastisch geworden dan in Rusland, hetgeen vermoedelijk niet meer wordt teruggedraaid. De militaire parade op Onafhankelijkheidsdag (26 mei) werd in 2004 in ere hersteld. In 2009 zag het regime ervan af na zware kritiek van de oppositie. In 2013 vond de parade in sterk afgeslankte vorm plaats (zonder mars van troepen). |

(1917-1992)

1918 - 1929: Koninkrijk der Serviërs, Kroaten en Slovenen 1929 - 1941: Koninkrijk Joegoslavië 1941 - 1943: zie navolgende tekst 1943 - 1945: Federale Democratische Republiek Joegoslavië 1945 - 1963: Federale Volksrepubliek Joegoslavië 1963 - 1992: Socialistische Federale Republiek Joegoslavië oegoslavië werd in 1941 door de asmogendheden bezet. Slovenië werd verdeeld tussen nazi-Duitsland, Italië en Hongarije. Macedonië kwam in handen van Bulgarije en Albanië, dat ook het grootste deel van Kosovo kreeg (zo ontstond Groot-Albanië). In Servië, Kroatië en Montenegro kwamen mario-

J

nettenregeringen aan de macht. Vooral de fascistische militie Oestaša in Kroatië werd berucht. Verzet werd gepleegd door tsjetniks, die herstel van de monarchie nastreefden, en door communistische partizanen onder leiding van Jozef Tito. Een deel van de tsjetniks collaboreerde uiteindelijk met de Duitsers en Italianen, omdat zij in het communisme een groter gevaar zagen. Tito kreeg daardoor de steun van de geallieerden en werd na de oorlog leider van de communistische Federale Volksrepubliek Joegoslavië. De nationale herdenkingen refereerden voortaan slechts aan de inzet van de communisten.

Belangrijkste nationale feestdagen (vrije dagen) 04 jul (1941): Dag van de Strijder, op de dag dat het Centrale Comité van de Communistische Partij in verzet kwam tegen de bezetter 29 nov (1943/1945): Dag van de Republiek, op de dag van de oprichting van de AntiFascistische Raad voor de Nationale Bevrijding en op de dag dat de Federale

Pas op 15 mei 1945 gaven de Oestaša, de restanten van de Servische Staatswacht en het Servische vrijwilligerskorps zich over aan de Britten. Ook die dag was in Joegoslavië een officiële herdenkingsdag (Dag van de Overwinning in Joegoslavië). Dag van de Republiek | De Dag van de Republiek op 29 november, refererend aan de oprichting van de Anti-Fascistische Raad voor de Nationale Bevrijding in 1943 en het uitroepen van de Federale Volksrepubliek Joegoslavië in 1945, was lang de voornaamste feestdag. De dag erna, 30 november, was een extra vrije dag. Op de Dag van de Republiek mochten kinderen toe-

treden tot de pioniers (de prestigieuze communistische jeugdbeweging), namen arbeiders een lang weekeinde vrij en bezochten stadsbewoners familie op het platteland. November is vanouds de slachtmaand, omdat het vee dan terugkeert van de wei. Vooral in Servië en Kroatië was het daarom traditie een varken te slachten op de Dag van de Republiek. Na de dood van president Tito op 4 mei 1980 verloren de communisten langzaam maar zeker hun gezag, waarmee ook de Dag van de Republiek zijn waarde verloor. De Federale Republiek Joegoslavië (Servië en Montenegro) nam in 2002 als laatste afscheid van 29 november als nationale feestdag. |

Kroatië e fascistische beweging Oestaša, die het na de Duitse inval in Joegoslavië voor het zeggen kreeg, vermoordde ongeveer een half miljoen Serviërs en 37.000 Joden. Honderdduizenden andere Serviërs werden verdreven of gedwongen zich te bekeren tot het katholicisme. Na de oorlog herdacht Kroatië decennialang op 27 juli de opstand tegen de Oestaša in het dorpje Srb.

D

Dit verzet werd echter gepleegd door Kroatische Serviërs en is omstreden: veel Kroaten beschouwen de gebeurtenissen als een wraakactie van Serviërs op Kroaten. Het monument voor de opstand in Srb werd evenals ongeveer drieduizend andere oorlogsmonumenten tijdens en na de Kroatische onafhankelijkheidsoorlog in de jaren negentig vernietigd. De Ustaša werd in die jaren min of meer gerehabiliteerd.


Volksrepubliek Joegoslavië werd uitgeroepen Selectie van overige herdenkingsdagen (werkdagen) 01 apr: Dag van de Jeugdwerkacties, ontstaan tijdens de oorlog 09 mei (1945): Overwinningsdag (1946-47: vrije dag; 1948-1964: werkdag; 1965-1991: vrije dag) 15 mei (1945): Dag van de Overwinning in Joegoslavië, op de dag van de overgave van de laatste pro-Duitse troepen 07 nov (1917): Verjaardag van de Grote Socialistische Oktoberrevolutie 22 dec (1951): Dag van het Joegoslavische Volksleger, op de dag van de oprichting – Naast bovenstaande dagen kende elke republiek binnen de federatie tenminste één officiële feestdag. Ook kende elke republiek een eigen dag voor de opstand tegen de nazi’s: Servië op 7 juli (geannuleerd in 2000), Montenegro op 13 juli en Bosnië-Herzegovina en Kroatië op 27 juli.

Nationale feestdagen (vrije dagen) 22 jun (1941): Dag van de Antifascistische Strijd, op de dag van de oprichting van de eerste antifascistische partizaneneenheid 25 jun (1991): Dag van de Staat, op de dag van de onafhankelijkheidsverklaring 05 aug (1995): Dag van de Overwinning en Dankbaarheid van het Vaderland en Dag van de Kroatische Verdedigers, op de dag van de verovering van Knin en het einde van de Republiek van Servisch Krajina

76 NA D E OORLOG

08 okt (1991): Onafhankelijkheidsdag Overige herdenkingsdagen 28 mei (1991): Dag van de Gewapende Troepen van de Republiek Kroatië, op de dag van de oprichting van de republiek 18 sep (887): Dag van de Kroatische Marine, op de dag van de overwinning op de Venetiaanse vloot 12 dec (1991): Dag van de Kroatische Luchtmacht, op de dag van de oprichting

Dag van de Antifascistische Strijd | Na de onafhankelijkheid in 1991 besloot de regering de Dag van de Antifascistische Strijd te verplaatsen naar 22 juni. Op die datum werd in 1941 door Kroaten in de bossen bij het dorp Sisak de eerste partizanendivisie opgericht. In Sisak vindt jaarlijks een centrale herdenking plaats. Elk jaar wordt een organiserend comité gevormd dat bestaat uit afgevaardigden van het parlement en andere overheidsinstanties. Hoogwaardigheidsbekleders zoals de president, leden van het kabinet, de parlementsvoorzitter, parlementsleden en leden van het corps diplomatique zijn doorgaans aanwezig. In toespraken worden soms parallellen getrokken met de actualiteit, zoals het benadrukken van de noodzaak van respect voor de mensenrechten. In het hele land vinden kleinere herdenkingen en festiviteiten plaats, die worden georganiseerd door lokale overheden. Bovendien hebben verenigingen van oud-strijders een rol in de organisatie van de evenementen. Holocausteducatie | Ook op de oude herdenkingsdag, 27 juli, is er nog altijd een bijeenkomst, vooral bijgewoond door Kroatische Serviërs en communisten. In 2010 werd in Srb een nieuw monument onthuld door president Ivo Josipovic, dat met overheidsgeld tot stand was gekomen. In 2012 was er voor het eerst geen vertegenwoordiger van de president aan-

Kranslegging op de dag van de antifascistische strijd bij Sisak, Kroatië, 22 juni 2012. (© HH/Xinhua/Miso Lisanin)

wezig. Nabij de herdenking vindt jaarlijks een protestactie plaats van de Kroatische Partij van Rechten (die in de oorlog collaboreerde met de Ustaša). In Kroatië wordt verder jaarlijks stilgestaan bij Jom Hasjoa. De Nederlandse ambassade in Zagreb steunt momenteel maatschappelijke organisaties die, in samenwerking met de Anne Frank Stichting, meer aandacht voor Holocausteducatie in het middelbaar onderwijs genereren. Tijdens workshops wordt geprobeerd een brug te slaan tussen verleden, heden en toekomst door thema’s als minderheidsrechten en tolerantie in hedendaags Kroatië te bespreken. |

Macedonië

M

acedonië herdenkt op 2 augustus en 11 oktober

de Tweede Wereldoorlog, maar vooral de strijd die tijdens die oorlog werd geleverd voor onafhan-

kelijkheid. Op 2 augustus is het in Macedonië ‘Ilinden’ ofwel ‘de dag van de heilige Elia’. Deze orthodoxe

08 sep (1991): Onafhankelijkheidsdag 11 okt (1941): Dag van de Opstand

feestdag heeft grote betekenis gekregen door twee historische gebeurtenissen: de opstand tegen het

23 okt (1893): Dag van de Macedonische Revolutionaire Strijd, sinds 2007 op de dag van de oprichting van de Macedonische Revolutieorganisatie Overige herdenkingsdagen (werkdagen) 11 mrt (1943): Herdenkingsdag van de Deportatie van Joden naar Treblinka 09 mei (1950/1945): Europadag, Dag van de Overwinning op het Fascisme 18 aug (1943): Dag van het Leger, op de dag van de oprichting van het grootste bataljon van het (communistische) Volksbevrijdingsleger

Ottomaanse Rijk in 1903 en de oprichting van de eerste Raad van de Nationale Vrijheid in 1944, die de basis legde voor de hedendaagse Macedonische republiek. Tegenwoordig wordt op deze dag daarom de Dag van de Republiek gevierd. Op 11 oktober 1941 kwamen partizaneneenheden in opstand tegen de fascisten, hetgeen wordt aangeduid als het begin van de nationale bevrijdingsoorlog. Nationale bevrijdingsoorlog | Sinds de onafhankelijkheid in 1990 gaan de herdenkingen gepaard met vieringen. Op beide dagen, op de kalender sinds 1945, vinden ceremonies plaats in het parlement en bij monumenten voor slachtoffers in het hele land, georganiseerd door diverse ministeries, lokale overheden, veteranenorganisaties en vertegenwoordigers van de Joodse gemeenschap.

Optocht op Ilindendag (Dag van de heilige Elia) en dag van de Republiek, Kroesevo, Macedonië, 2 augustus 2003. (© Reuters/Ognen Teofilovski)


Nationale feestdagen (vrije dagen) 02 aug (1903/1944): Dag van de Republiek

Middels een kranslegging, een moment stilte en het spelen van het volkslied worden alle 28.000

Holocaust Herdenkingscentrum | Sinds 1953 wordt op 11 maart de deportatie van Joden naar Treblinka

slachtoffers herdacht die vielen tijdens de Tweede Wereldoorlog: militairen, burgers, vervolgden en Holocaust-slachtoffers. Aanwezig zijn doorgaans

herdacht – 98% van de 7200 Macedonische Joden kwam om. De voornaamste bijeenkomst vindt plaats

het staatshoofd, de premier, de parlementsvoorzitter, de minister van Defensie, de hoofden van buiten-

78

landse diplomatieke vertegenwoordigingen, overlevenden en veteranen. Op scholen en universiteiten vinden lezingen, tentoonstellingen, presentaties of filmvertoningen plaats over heroïsche daden die tijdens de oorlog zijn verricht.

NA D E OORLOG

9 mei wordt de laatste jaren zeer bescheiden gevierd en meer als Europadag dan als dag van de zege op het fascisme, aangezien Macedonië streeft naar aansluiting bij de Europese Unie. De president vergeet echter niet zijn Russische collega middels een telegram uitvoerig te feliciteren en de rol van Rusland in de strijd tegen het fascisme te benadrukken.

in het in 2011 geopende Holocaust Herdenkingscentrum voor de Joden van Macedonië. De herdenking wordt bijgewoond door hoge regeringsvertegenwoordigers en de burgemeester. Sinds 2010 staat ook Holocaust Memorial Day op de agenda. Vlaggendagen | Om de nationale moraal op te krikken wordt sinds 2009 met een officiële ceremonie op elke eerste en vijftiende dag van de maand een nieuw exemplaar van de nationale vlag geplaatst op de belangrijkste overheidsgebouwen. De Albanese minderheid (een kwart van de bevolking van 2,1 miljoen) vraagt al jaren tevergeefs om opname van de Albanese Dag van de Vlag (tevens Onafhankelijkheidsdag) in de lijst van feestdagen van Macedonië. Deze dag leidt tot spanningen, waarbij geregeld Macedonische vlaggen worden verbrand. |

Servië Nationale feestdagen (vrije dagen) 15 (+16) feb (1804/1835): Dag van de Staat, op de dag van de eerste Servische opstand in 1804 en op de dag van de eerste Servische grondwet in 1835, tevens MariaLichtmis en sinds 2001 Dag van het Leger 09 mei (1945): Dag van de Overwinning op het Fascisme en Europadag 11 nov (1918): Dag van de Wapenstilstand Overige herdenkingsdagen (werkdagen) 22 apr (1945): Herdenkingsdag van de Slachtoffers van de Holocaust 23 apr (1815): Dag van het Leger, op de dag van de tweede opstand tegen de Turken 21 okt (1941): Herdenkingsdag voor de Servische slachtoffers van WOII, op de dag van het Bloedbad van Kragoejevatsj

e Eerste Wereldoorlog mag dan al bijna honderd jaar geleden zijn, in 2011 plaatste Servië 11 november (de dag van de wapenstilstand) als nationale feestdag op de kalender. Tijdens de Eerste Wereldoorlog kwam meer dan een miljoen Serviërs om het leven (60 procent van de mannelijke bevolking). In de communistische tijd werd hieraan geen aandacht besteed. De herdenking is grootschaliger dan die op 9 mei voor de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog, wat gewoon een werkdag is. Op die 9e mei, de Dag van de Overwinning op het Fascisme, ligt de nadruk op het verzet van Servische partizanen tegen de bezetter (al worden ook burgerslachtoffers en vervolgden herdacht) en op het antifascistische karakter van Servië. De organisatie van de evenementen op 9 mei is volledig in handen van de overheid. Meestal blijven officiële herdenkingen beperkt tot krans-

D

De erewacht houdt de Servische vlag op tijdens de herdenking van het einde van de Eerste Wereldoorlog, Belgrado, Servië, 10 november 2013. (© Reuters/Marko Djurica)

79

Grote Schoolklas | Op 21 oktober worden in Servië de 2778 mannen herdacht die in 1941 als represaille voor de dood van Duitse soldaten in de stad Kragoejevatsj werden geëxecuteerd. Daartoe behoorden honderden leerlingen en leraren van een plaatselijk gymnasium. Traditiegetrouw wonen veel leerlingen de pacifistische bijeenkomst in het Sjoemaritse Herdenkingspark bij. Die wordt dan ook de Grote Schoolklas genoemd. Ook de president, verschillende

ministers en ambassadeurs geven acte de présence. Sinds 2011 is deze dag in de wet opgenomen als Herdenkingsdag voor alle Servische Slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Slachtoffers van de Holocaust worden apart herdacht: op Holocaust Memorial Day (27 januari) en op de Nationale Herdenkingsdag van de Slachtoffers van Holocaust, Genocide en Fascisme (22 april). Op deze datum in 1945 deden Servische gevangenen een poging om te ontsnappen uit concentratiekamp Jasenovatsj in Kroatië. |

Slovenië p 26 april 1941 werd het Bevrijdingsfront opgericht, een partizanenorganisatie van voornamelijk communisten die verzet pleegde nadat Slovenië was verdeeld tussen nazi-Duitsland, Italië en Hongarije. In latere oorlogsjaren kreeg het front het steeds meer aan de stok met de anticommunistische Nationale Garde (de Domobranci). Na de oorlog kwamen de communisten aan de macht. Duizenden Domobranci werden zonder proces geëxecuteerd. De nationale feestdag op 27 april is tot op de dag van vandaag omstreden. In 1990 werd de naam weliswaar veranderd (van Dag van het Bevrijdingsfront naar Dag van de Opstand tegen de Bezetting),

O


leggingen bij het Monument voor de Onbekende Held (gewijd aan de Eerste Wereldoorlog) en de begraafplaats Bevrijders van Belgrado, waarbij het volkslied wordt gespeeld. De president, premier, minister van Defensie, parlementsleden, studenten en geïnteresseerd publiek nemen deel, evenals ambassadeurs van bevriende (veelal Oost-Europese) landen. De Dag van de Overwinning van het Fascisme valt samen met Europadag. In die zin poogt men een brug te slaan tussen het verleden en de toekomst: de overwinning op het fascisme wordt bestempeld als de basis voor het moderne Europa met zijn principes van vrede, tolerantie en samenwerking. Maar hoe nadrukkelijk de verbinding tussen beide vieringen gelegd wordt, is sterk afhankelijk van de samenstelling van de regering. De aandacht voor de herdenking neemt af nu 11 november een nationale feestdag is geworden en 9 mei een dubbele en dus minder duidelijke betekenis heeft.

President Pahor van Slovenië passeert de erewacht op de Dag van de Staat, Ljubljana, Slovenië, 2013. (© HH/Demotix/

80

Rok Rakun)

NA D E OORLOG

Nationale feestdagen 27 apr (1941): Dag van de Opstand tegen de Bezetting, op de dag van de oprichting van een Bevrijdingsfront (vrije dag) 25 jun (1991): Dag van de Staat, op de dag van verkondiging van soevereiniteit (vrije dag) 17 aug (1919): Dag van de Hereniging van de Prekmurje-Slovenen met het Moederland (sinds 2006; werkdag) 15 sep (1947): Dag van de Terugkeer van Primorska naar het Moederland, op de dag dat de regio aan Slovenië werd toebedeeld (sinds 2005; werkdag) 23 nov (1918): Rudolf Maister Dag, op de dag dat deze generaal Maribor en omgeving veroverde (sinds 2005; werkdag) 26 dec (1990): Dag van de Onafhankelijkheid en Eenheid (vrije dag) Overige feestdagen (werkdagen) 15 mei (1991): Dag van het Leger, op de dag van de oprichting 23 dec (1991): Dag van de Grondwet, sinds 1997

maar in 2013 werd door onenigheid voor het tweede jaar op rij geen nationale ceremonie georganiseerd. Doorgaans bestaat de viering uit het spelen van het volkslied, een toespraak en een muzikaal programma dat op de nationale televisie en radio wordt uitgezonden. In eerdere jaren gaven de president en de parlementsvoorzitter aan dat in de oorlog voor het eerst werd gestreefd naar latere verworvenheden: de onafhankelijkheid van en vrijheid in Slovenië. Ze benadrukten ook de noodzaak van solidariteit en verzet in moeilijke tijden.

De organisatie van de plechtigheid is in handen van de in 2009 opgerichte Afdeling van Staatsceremonies van het ministerie van Cultuur. Stadsfeest | Overwinningsdag speelt geen enkele rol in Slovenië, maar de hoofdstad Ljubljana viert op 9 mei wel feest. Sinds 1995 staat deze viering niet langer bekend als Bevrijdingsdag (naar de bevrijding van de stad op 9 mei 1945), maar als Dag van Vrijheid en Vrede. |

Bulgarije egin maart 1941 sloot Bulgarije zich aan bij de asmogendheden. Een maand later nam het Bul-

B

gaarse leger deel aan de aanval op Joegoslavië en Griekenland. In ruil voor de steun kreeg Tsaar

Nationale feestdagen (vrije dagen) 3 mrt (1878): Dag van de Bevrijding van Bulgarije van het Ottomaanse juk 06 mei: Dag van de Moed en van het Bulgaarse leger, op Sint Jorisdag, de beschermheilige van het leger 06 sep (1885): Dag van de Hereniging, op de dag van de hereniging van Bulgarije en Oost-Roemelië 22 sep (1908): Onafhankelijkheidsdag 01 nov: Dag van de Leiders van de Bulgaarse Nationale Herleving (van 1923 tot 1945, in 1992 in ere hersteld) Overige herdenkingsdagen (werkdagen) 10 mrt (1943): Holocaust Memorial Day 16 apr (1879): Dag van de Grondwet 09 mei (1950/1945): Europadag (en Overwinningsdag) 02 jun (1876): Dag van Christo Botev en de Strijd voor de Vrijheid en Onafhankelijkheid, op de sterfdag van deze revolutionair

altijd weinig zelfreflectie: de redding van de Bulgaarse Joden staat centraal, niet de deportaties uit de bezette gebieden, die pas in 2013 in omslachtige termen door het Bulgaarse parlement werden erkend. Op 9 september 1944 – vier dagen na de inval van het Rode Leger – bracht een militaire coup de communisten aan de macht. Zij kozen de kant van de Sovjet-Unie en verklaarden Duitsland de oorlog. De viering van Overwinningsdag bleef, gezien de dubbelrol tijdens de oorlog, altijd wat ongemakkelijk. Tegenwoordig viert Bulgarije op 9 mei op bescheiden schaal Europadag, al is er ook een kranslegging van de Russische ambassadeur in bijzijn van veteranen ter gelegenheid van Overwinningsdag. In 2011 werden – tot woede van Moskou – de bronzen figuren van het Sovjetmonument voor het Rode Leger in Sofia door onbekenden overgeschilderd en getransformeerd tot onder andere Superman, de Kerstman en Ronald McDonald. In koeienletters stond eronder: ‘Meegaan met de tijd’. Nadien werd het monument nog een aantal keren beschilderd tijdens protestacties (tegen het antipiraterijverdrag ACTA, tegen de arrestatie van de leden van de Russische band Pussy Riot en op de verjaardag van de Praagse Lente). |

Het bekladde Sovjetmonument voor het Rode Leger in Sofia, Bulgarije, 19 juni 2011. (© Michal Jancek/michaljancek.com)


Boris III toestemming van Duitsland om het grootste deel van Grieks Thracië, Joegoslavisch Macedonië en het Pirot-district in Servië te bezetten. De autoriteiten deporteerden in totaal 11.343 Joden uit deze gebieden. Tsaar Boris III gaf gehoor aan een stroom aan protesten, onder meer van de orthodoxe kerk, en bespaarde de 50.000 Bulgaarse Joden (0,8 procent van de bevolking) uitlevering aan Duitsland. De Joden uit Sofia werden in mei 1943 naar de provincie verbannen, waar de mannen dwangarbeid moesten verrichten. Ook werden hun eigendommen geconfisqueerd.

Ongemakkelijke viering | Sinds 2003 kent Bulgarije op 10 maart Holocaust Memorial Day, al is er nog

Hongarije a de nederlaag in de Eerste Wereldoorlog viel de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie uiteen.

N

82

De Hongaarse Opstand in 1956 werd handhandig beëindigd. Na de val van het communisme koos Hongarije voor toetreding tot de NAVO (1999) en de Europese Unie (2004).

NA D E OORLOG

Het Verdrag van Trianon bepaalde dat Hongarije 72 procent van zijn grondgebied moest afstaan.

Schoenen op de Donaukade | De Hongaarse Holocaust wordt sinds 2001 herdacht op 16 april. De

Het regime van admiraal Miklós Horthy zocht in de jaren dertig toenadering tot nazi-Duitsland om de verloren gebieden te herwinnen. Met Duitse hulp kreeg Hongarije in 1940 een deel van Transsylvanië en Slowakije terug. In een poging een bezetting door de Sovjet-Unie te voorkomen, ging Horthy in 1944 in gesprek met de geallieerden. Duitsland viel vervolgens Hongarije binnen en zette de leider af. Nog geen maand later, op 16 april 1944, begon de UngarnAktion, ook wel ‘Hongaarse Holocaust’ genoemd. In een paar maanden tijd werden 438.000 van de 840.000 Joden naar het vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau afgevoerd en vergast. Pogingen de invloed van de Sovjet-Unie in te perken mislukten zowel tijdens als na de oorlog.

herdenking bestaat uit een educatief programma bij het Holocaust Memorial Center in Boedapest, dat mede wordt georganiseerd door het ministerie van Openbaar bestuur en Justitie. Er is een prijsuitreiking voor jongeren die de herinnering aan slachtoffers van de Holocaust levend houden. Uit prijswinnende essays voor de studentenschrijfwedstrijd ‘Verliezen voor de Hongaarse Cultuur’ worden fragmenten voorgelezen. In het Huis van Terreur vindt een herdenkingsconcert plaats. Ook in de steden Hódmezövásárhely en Pécs vinden activiteiten plaats. In Boedapest eindigt de Herdenkingsdag van de Hongaarse Holocaust om 19.00 uur met het plaatsen van kaarsen en steentjes en een moment stilte bij het monument Schoenen op de Donaukade. Op de oever moesten Joden hun schoenen uittrekken

Nationale feestdagen (vrije dagen) 15 mrt (1848): Bevrijdingsdag, op de dag van de revolutie, het begin van de onafhankelijkheidsoorlog tegen het Koninkrijk Oostenrijk 01 mei (1884/2004): Dag van de Arbeid en Dag van de Toetreding tot de EU 20 aug (1083): Dag van de Heilige Istvan, stichter van de Hongaarse staat, op de dag van zijn heiligverklaring (1949-1989: Dag van de Grondwet) 23 okt (1956): Dag van de Republiek, sinds 1989 op de dag van de Hongaarse opstand Overige herdenkingsdagen (werkdagen) 01 feb (1946): Herdenkingsdag van de Republiek, sinds 2004 op de dag dat de Republiek Hongarije werd uitgeroepen 25 feb (1947): Herdenkingsdag voor de slachtoffers van communistische dictatuur, sinds 2000 op de dag van de arrestatie en deportatie van politicus Béla Kovács 16 apr (1944): Herdenkingsdag van de Hongaarse Holocaust, sinds 2001 op de dag van de opening van het getto 21 mei (1849): Landverdedigingsdag, op de dag van de Slag om Boeda 04 jun (1920): Dag van de Nationale Eenheid, sinds 2010 op de dag dat Hongarije 72% van zijn grondgebied moest afstaan 19 jun (1958): Dag van de Hongaarse Onafhankelijkheid, sinds 2001 op de dag van de executie van de martelaren van de revolutie van 1956 06 okt (1849): Herdenkingsdag voor de Martelaren van Arad, op de dag van de executie van dertien generaals

retourneerde Nobelprijswinaar Elie Wiesel, Holocaust-overlevende van Hongaarse afkomst, de hoogste onderscheiding van het land en beschuldigde hij de staat ervan de geschiedenis te willen witwassen en de col-

slachtoffers bij het ‘Schoenenmonument’ langs de rivier de Donau, Boedapest, Hongarije, 16 april 2008. (© AP/Bela Szandelszky)

voordat zij door Pijlkruisers, leden van de fascistische beweging, werden doodgeschoten. Vice-premier Tibor Navracsics sloeg in zijn toespraak in 2013 een brug tussen verleden en toekomst door te benadrukken dat Hongarije niet alleen rouwt om de doden, maar ook om de mensen die niet geboren werden. “Verschillende generaties van getalenteerde, bijzondere mensen ontbreken daardoor in de Hongaarse natie.” Don-catastrofe | De regering van premier Orban krijgt veel kritiek, omdat er te weinig opgetreden zou worden tegen de ultrarechtse Jobbik-partij. Zo


Officiële herdenkingsdag van de Hongaarse Holocaust-

laboratie met de nazi’s te vergoelijken. De regering wijst in reactie op de kritiek op een reeks maatregelen die de overheid wel degelijk nam. De Hongaarse Garde, de paramilitaire tak van Jobbik, is door de rechter verboden. Een nieuwe wet is aangenomen, waardoor ontkenning van de Holocaust nu tot drie jaar gevangenisstraf kan leiden. De pensioenen voor overlevenden zijn verhoogd en in Boedapest wordt de eerste synagoge in tachtig jaar tijd gebouwd. Bovendien is 2014 uitgeroepen tot herdenkingsjaar van de Hongaarse Holocaust. Tegelijkertijd neemt de regering geen afstand van de Hongaarse troepen die aan de zijde van nazi-Duitsland streden. De minister van Defensie nam op 14 januari 2013 deel aan een jaarlijkse kranslegging voor de slachtoffers van de Don-catastrofe, 70 jaar na de grote militaire nederlaag die Hongarije leed in de Slag om Stalingrad. Meer dan 100.000 soldaten en Joodse dwangarbeiders sneuvelden, raakten gewond of werden gevangengenomen. De minister noemde hen helden, ongeacht of zij goed of fout waren. Vertegenwoordigers van het ministerie van Defensie namen in 2013 ook deel aan een kranslegging op 12 februari, de laatste dag van de Slag om Boedapest. Op het verwijt dat zij ‘nazi’s herdachten’ antwoordde het ministerie dat niet alleen de gesneuvelde Duitsers en Hongaren worden herdacht, maar ook de Roemeense en Sovjetsoldaten en alle burgers die omkwamen. |

Polen et de beschieting van het schiereiland Westerplatte in Gdansk door het slagschip Schles-

M

dag is sinds 1997 tevens nationale veteranendag. De inval van de Sovjet-Unie kort na de Duitse invasie, op 17 september 1939, wordt bescheiden herdacht.

wig-Holstein begon op 1 september 1939 de Duitse invasie van Polen en daarmee in feite de Tweede

De massamoord bij Katyn | In Polen is er vooral veel aandacht voor 13 april, de Herdenkingsdag

Wereldoorlog. Bij het Monument voor de Kustverdedigers op Westerplatte heeft jaarlijks een plechtigheid met kranslegging plaats. Doorgaans houdt de president of de premier een toespraak. Deze

voor de Slachtoffers van Katyn. Op 13 april 1943 werden in Katyn de eerste massagraven gevonden van 22.000 Poolse intellectuelen, officieren en geestelijken. In 1940 was het dorp een van drie locaties waar de NKVD, de geheime dienst van de Sovjet-Unie, de Poolse intelligentsia uitroeide. Pas na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie gaven de Russische autoriteiten toe dat Moskou verantwoordelijk was voor de massaexecuties. Die tragedie, het uitblijven van excuses en het gebrek aan medewerking bij het onderzoek dragen bij aan de moeizame verstandhouding tussen Polen en Rusland. Er is zelfs een speciale commissie voor moeilijke zaken uit de geschiedenis ingesteld. Elke stad in Polen heeft wel een Katyn-monument en de vele nabestaanden houden de herdenkingen in leven. 13 april is sinds 2007 een nationale herdenkingsdag, hoewel de Polen wel gewoon moeten werken.

84 NA D E OORLOG

Boven: president Medvedev van Rusland en president Komorowski van Polen tijdens de herdenkingsplechtigheid bij Katyn, Rusland, 11 april 2011. (© AP/RIA Novosti,Vladimir Rodionov, Presidential Press Service) Rechts: Polen herdenken de slachtoffers van Katyn op de Powazkibegraafplaats, Warschau, Polen, 1 november, 2004. (© AP Photo/Czarek Sokolowski)

Nationale feestdagen 01 mrt (1945): Nationale Herdenkingsdag van de Vervloekte Soldaten, sinds 2011 op de dag van een showproces in de Sovjet-Unie tegen 16 leiders van het Poolse verzet (werkdag) 01 mei: Dag van de Staat (vrije dag) 03 mei (1791): Dag van de Grondwet (1919-1939 en sinds 1990; vrije dag) 09 mei (1945): Nationale Dag van de Overwinning en Vrijheid (1945-1950: vrije dag; 1951-heden: werkdag)

Op 10 april 2010 stortte het Poolse regeringsvliegtuig op weg naar Katyn neer. Alle 96 inzittenden – onder wie president Kaczynski, oud-president Kaczorowski, de chef van de generale staf en 15 parlementsleden – kwamen om het leven. Op Russisch grondgebied, in een Toepolev van Russische makelij, op weg naar de herdenking van een massamoord op Polen door Russen: het is voer voor complottheorieën. Ook de nazi’s vermoordden duizenden tegenstanders, onder meer in het Kampinosbos. Polen werden bovendien door de nazi’s als Untermenschen beschouwd en als zodanig behandeld.

De ongeveer 3,5 miljoen Poolse Joden hadden het nog slechter: ze werden gedwongen in overbevolkte getto’s te leven, voor zover ze nog niet waren vermoord door Einsatzgruppen. In 1942 begonnen de nazi’s met het transport naar de vernietigingskampen, die zich vrijwel allemaal in bezet Polen bevonden. Uiteindelijk stierven tijdens de oorlog circa 5,5 miljoen Poolse burgers en militairen (bijna 20% van de bevolking), van wie meer dan de helft Joden.


01 aug (1944): Nationale Herdenkingsdag van de Opstand van Warschau, sinds 2009 op de eerste dag van de gewapende strijd (werkdag) 15 aug (1920): Maria Tenhemelopneming; 1923-1947 en sinds 1992 tevens Dag van het Poolse Leger, op de dag van de Slag om Warschau (‘Wonder aan de Wisła’; vrije dag) 31 aug (1980): Dag van de Solidariteit en Vrijheid, sinds 2005 op de dag van de Akkoorden van Gdansk (einde Poolse staking; werkdag) 11 nov (1918): Onafhankelijkheidsdag, op de dag dat Polen territoria van Pruisen, Oostenrijk en de SovjetUnie terugkreeg (vrije dag) Overige herdenkingsdagen (werkdagen) 13 apr (1943): Herdenkingsdag voor de Slachtoffers van Katyn, sinds 2007 op de dag van de vondst van de massagraven 02 mei (1945): Dag van de Vlag van de Republiek Polen, sinds 2004 op de dag van het hijsen van de vlag in de Slag om Berlijn 29 mei (1948): Dag van de Veteranen die in het Buitenland hebben gestreden, sinds 2011 op de Internationale dag van de VN-vredesmacht 14 jun (1940): Nationale Herdenkingsdag voor de Slachtoffers van de Nazi-Concentratiekampen, sinds 2006 op de dag van het eerste transport naar Auschwitz 28 jun (1956): Herdenkingsdag van de Poznan-protesten (sinds 2005) 02 aug (1944): Herdenkingsdag van de Vernietiging van Roma en Sinti, sinds 2011 op de dag van de liquidatie van het Zigeunerlager in Auschwitz II 28 aug (1932): Dag van de Poolse Luchtmacht, op de dag van de zege van de vliegwedstrijd Challenge 1932 01 sep (1939) Herdenkingsdag van de Inval van Nazi-Duitsland, sinds 1997 tevens Nationale Veteranendag 17 sep (1939) Herdenkingsdag van de Inval van de Sovjet-Unie 27 sep (1939): Dag van de Ondergrondse Poolse Staat, sinds 1998

Opstand van Warschau | Tot aan 1951 hadden de Polen een vrije dag op 9 mei, wanneer de Dag van de Overwinning en Vrijheid werd gevierd. Tegenwoordig speelt 9 mei nauwelijks nog een rol in de herdenkingscultuur. De discussie bestaat hooguit uit de vraag of er een vertegenwoordiging moet worden gestuurd naar de militaire parade in Moskou.

86 NA D E OORLOG

Een dag die juist steeds belangrijker wordt, is 1 augustus. Op 1 augustus 1944 leverden de Polen tijdens de Opstand van Warschau 63 dagen lang verzet tegen de nazi’s. Het Rode Leger kreeg echter de opdracht geen steun te bieden en veroverde het gebied pas na het neerslaan van de opstand. Na de oorlog bracht het stalinistische regime de opstandelingen in diskrediet en executeerde hen of voerde hen af naar de Goelag. Pas na 1989 konden de Polen de Opstand van Warschau herdenken. Die dag krijgt steeds meer een nationaal karakter. In de hoofdstad loeien om 17 uur alle sirenes, waarna massaal – openbaar vervoer inclusief – een minuut stilte in acht wordt genomen. In 2013 werden de sirenes voor het eerst ook aangezet op 19 april, de dag van de opstand in het Joodse getto van Warschau, een gebeurtenis die in Polen veel minder aandacht kreeg dan internationaal. Ook luidden voor het eerst de klokken van kerken als teken van erkenning. Op Holocaust Memorial Day vindt in Auschwitz een jaarlijkse herdenking plaats, evenals op 14 juni (op de dag van het eerste transport naar Auschwitz). 1, 2 én 3 mei | Naast een aantal herdenkingsdagen kent Polen verschillende feestdagen, die meteen ook de moeilijke, omstreden geschiedenis van Polen voor het voetlicht brengen. Een van de belangrijkste feestdagen is 3 mei, de Dag van de Grondwet. Ook is de door de communisten groots gevierde Dag van de Arbeid op 1 mei als feestdag gehandhaafd, hoewel die nu formeel Dag van de Staat heet. In 2004 legde het parlement 2 mei vast als Dag van de Vlag. Dat vrijwel iedereen op die datum toch al een vrije dag nam omdat 1 en 3 mei ook al vrij zijn, speelde daarbij een rol. De gekozen datum refereert echter ook aan het hijsen van de vlag in de Slag om Berlijn. Bovendien moesten in de Sovjettijd alle vlaggen van 1 mei per se op 2 mei worden neergehaald, zodat ze er op de Dag

van de Grondwet (3 mei) niet nog zouden hangen, want die dag mocht niet worden gevierd. Een andere belangrijke feestdag is Onafhankelijkheidsdag op 11 november, die in 1937 ingesteld werd. In 1945 werd die vervangen door de Nationale Dag van Polens Wederopstand op 22 juli, de datum waarop een door Moskou gesteunde regering zijn manifest presenteerde. Na de val van het communisme werd Onafhankelijkheidsdag direct in ere hersteld. In het hele land vinden festiviteiten plaats. De laatste jaren wordt de dag ontsierd door gewelddadige confrontaties van nationalisten en antifascisten met elkaar en de politie. De president woont op 11 november onder meer de wisseling van de wacht bij het Graf voor de Onbekende Soldaat bij. Op 15 augustus (Dag van het Leger) vindt daar eenzelfde ceremonie plaats, voorafgegaan door een militaire parade, een mis in een kerk en een plechtigheid in het presidentiële paleis, waar militairen worden bevorderd. |

Roemenië oemenië was tijdens de Tweede Wereldoorlog eerst neutraal, vocht toen aan de zijde van naziDuitsland en koos uiteindelijk partij voor de geallieerden. Na de oorlog kregen de communisten het voor het zeggen. In 1965 kwam Nicolae Ceauc,escu aan de macht. Hij liep in zijn buitenlands beleid niet altijd in de pas met Moskou. In 1989 werd de dictator afgezet. In 2007 trad Roemenië toe tot de Europese Unie. Doordat Roemenië voortdurend laveert tussen Oost en West, is het moeilijk een eenduidige visie op de oorlog en herdenken te geven. Nationalisten, communisten, voorstanders van Europese integratie, veteranen, pacifisten – iedereen denkt er het zijne van.

R

Heldendag | Na de Eerste Wereldoorlog, waarbij Roemenië bijna een miljoen soldaten en burgers verloor, werd Hemelvaartsdag uitgeroepen tot Herinneringsdag van de Helden. In 1923 werd het Nationale Militaire Museum geopend en het Graf

Nationale feestdagen (vrije dagen) 15 aug: Maria-Tenhemelopneming, sinds 2008 tevens Dag van de Marine (Maria is de beschermvrouwe van de marine) 01 dec (1918): Nationale Dag (Dag van de Grote Unie), op de dag van de toewijzing van Transsylvanië aan Roemenië Overige herdenkingsdagen (werkdagen) 09 mei (1877/1945/2007): Onafhankelijkheidsdag/Overwinningsdag/Europadag

Herdenking bij het Holocaust Monument in Boekarest, Roemenië, 11 oktober 2011. (© AP/Vadim Ghirda)


Hemelvaartsdag: Hemelvaartsdag, tevens Heldendag (1920-1947, 1990-heden) 26 jun (1848): Nationale Dag van de Vlag, sinds 1998 29 jul (1848): Nationale Dag van het Volkslied, sinds 1998 23 aug (1944/1939): Dag van de Bevrijding van de Fascistische Bezetting, sinds 2011 tevens Europese dag van Herinnering van de Slachtoffers van Stalinisme en Nazisme (dag van ondertekening Molotov-Ribbentroppact) 09 okt (1942): Nationale Herdenkingsdag van de Holocaust in Roemenië, sinds 2004 op de dag van de eerste deportaties van Joden 25 okt (1944): Dag van het Leger, op de dag van de bevrijding van de stad Carei en de verjaardag van Koning Mihaj I 08 dec (1991): Dag van de Grondwet 21 dec (1989): Herdenkingsdag van de Slachtoffers van Communistisch Roemenië, sinds 2011 op de dag van het hoogtepunt van de revolutie

88

voor de Onbekende Soldaat geïnaugureerd. Maar na de oorlog verplaatsten de communisten, die met hulp van Moskou aan de macht waren gekomen,

Na de val van Ceauc,escu en het communisme werd Hemelvaartsdag in 1990 opnieuw ingesteld als Heldendag en keerde het monument voor de onbekende

Heldendag naar 9 mei. Voor de Tweede Wereldoorlog vierden de Roemenen op die dag de onaf-

soldaat terug bij de originele locatie. Op beide dagen vinden daar nog jaarlijks herdenkingen plaats voor

hankelijkheid. Nu werd 9 mei Overwinningsdag, hoewel het land eerst aan de zijde van nazi-

alle gesneuvelden in de Eerste en Tweede Wereldoorlog. Deze kransleggingen worden voornamelijk

Duitsland tégen de Sovjet-Unie had gestreden en door de oorlog juist delen van het gebied en de onafhankelijkheid was kwijtgeraakt.

bijgewoond door hooggeplaatste militairen.

NA D E OORLOG

In 1958 werd het Graf voor de Onbekende Soldaat ’s nachts ontmanteld en in het geheim verplaatst, om ruimte te maken voor een mausoleum voor communistische partijleiders. Pas vanaf 1975 mocht op 9 mei ook de onafhankelijkheid weer worden gevierd, hetgeen aansloot bij het van Moskou onafhankelijke buitenlandse beleid van Ceauc,escu.

Op 1 januari 2007 trad Roemenië toe tot de Europese Unie. Sindsdien is 9 mei niet alleen Onafhankelijkheidsdag en de Dag van de Overwinning op het Fascisme, maar ook Europadag. Ook de herdenking op 23 augustus heeft een dubbele betekenis: het is de dag dat Roemenië de zijde van de geallieerden koos, maar ook de dag van de ondertekening van het Molotov-Ribbentroppact. |

Slowakije n 1938 vestigde Hitler de macht in Tsjecho-Slowakije. Sudetenland, Bohemen en Moravië werden bezet en eenderde van Slowakije werd afgestaan aan Hongarije. Een jaar later werd Slowakije formeel onafhankelijk, maar in de praktijk een vazalstaat van nazi-Duitsland onder leiding van de autoritaire, aartsconservatieve, anticommunistische en antisemitische katholieke priester Jozef Tiso.

I

Fluwelen revolutie | De nationale feestdag op 17 november heeft zijn oorsprong in oorlogstijd. De student Jan Opletal werd door de nazi’s neergeschoten bij een betoging tegen de bezetting. Nadat zijn begrafenis had geleid tot nieuwe protesten, werden op 17 november 1939 negen studenten geëxecuteerd en meer dan 1200 studenten naar kampen afgevoerd. Deze gebeurtenissen werden in 1989 door burgers herdacht tijdens een vreedzame herdenkingsmars, waaraan de politie hardhandig een einde maakte. Het was het begin van de fluwelen revolutie, die het communistische regime ten val bracht.

Joden, partizanen, communisten | Op 9 september 1941 introduceerde Tiso’s regime de Joodse Codex: een geheel van 290 repressieve, antisemitische wetten. Meer dan 70.000 van de circa 90.000 Joden uit Slowakije werden naar Auschwitz gedeporteerd. In plaats van Holocaust Memorial Day is 9 september in de wet opgenomen als officiële herdenkingsdag. Op 29 augustus 1944 kwamen tienduizenden partizanen in opstand tegen het regime. Na de oorlog probeerden de communisten de eer voor het verzet op te strijken, terwijl ultranationalisten de opstand juist zagen als een poging een einde te maken aan de Slowaakse onafhankelijkheid. Deze dag – een nationale feestdag – wordt daarom niet door iedereen gevierd. Wel heeft in de stad Banská Bystrica, waar de opstand begon, een kranslegging plaats in bijzijn van de president, de premier, de parlementsvoorzitter, de minister van Defensie en ambassadeurs. De president benadrukte in 2012 in zijn toespraak dat partizanen uit twintig landen aan de opstand deelnamen en dat hierin de boodschap voor het heden valt te destilleren (lees: Europese integratie). Ook gaf hij aan dat nog altijd middels neofascisme en terrorisme wordt geprobeerd anderen een ideologie

Herdenking bij de Slowaakse

17 november 2011. (© Reuters/Radovan Stoklasa)

Nationale feestdagen (vrije dagen) 01 jan (1993): Dag van de Oprichting van de Republiek Slowakije, tevens Nieuwjaarsdag 29 aug (1944): Verjaardag van de Slowaakse volksopstand 01 sep (1992): Dag van de Grondwet 17 nov (1939/1989): Dag van de Strijd voor Vrijheid en Democratie, sinds 2001 op de dag van het studentenprotest tegen de nazi-bezetting en op de dag van het begin van de fluwelen revolutie Overige herdenkingsdagen (werkdagen) 25 mrt (1988): Dag van de Strijd voor de Mensenrechten, op de dag van de Kaarsjesdemonstratie 13 apr (1950): Dag van de Onterecht Vervolgden, op de dag dat kloosters werden gesloten en monniken gevangengezet 08 mei (1945): Dag van de Overwinning op het Fascisme 17 jul (1992): Verjaardag van de Verklaring van de Soevereiniteit van de Slowaakse Republiek 09 sep (1941): Dag van de Slachtoffers van de Holocaust en Raciaal Geweld, sinds 2000 op de dag van de aanname van de Joodse Codex 19 sep (1848): Dag van de Eerste Openbare sessie van de Slowaakse Nationale Raad, de voorloper van het huidige parlement 22 sep (1848): Dag van de Gewapende Troepen 06 okt (1944): Dag van de Slachtoffers van Dukla, op de dag van de verovering van de Duklapas in de Karpaten 28 okt (1918): Dag van de Onafhankelijke Tsjechoslowaakse Staat 30 okt (1918): Verjaardag van het Uitroepen van de Slowaakse natie, op de dag van het ontstaan van Tsjecho-Slowakije


grens van de Fluwelen Revolutie, Bratislava, Slowakije,

89

op te leggen. In Slowakije krijgt extreemrechts veel steun. Zo werd in de regio Banská Bystrica in november 2013 een neonazi tot gouverneur verkozen. In 2000 wedijverde de nationalistische burgemeester van Žilina voor een monument voor Jozef Tiso, daarbij gesteund door veel katholieken. Ook bestaat in de samenleving geen weerstand tegen het her-

90

denken van Duitse slachtoffers, voor zover dit geen oorlogsmisdadigers zijn. De communistische Overwinningsdag werd na de val van het communistische regime als nationale feestdag afgeschaft, maar werd later als herden-

NA D E OORLOG

kingsdag toch weer in de wet opgenomen, hoewel een dag eerder (8 mei). Ook de Slag bij de Duklapas, onderdeel van de opmars van het Rode Leger, wordt herdacht. |

Slowaakse en Russische veteranen salueren tijdens een herdenking bij het Slavinmonument tijdens het bezoek van de Russische president aan Bratislava, Slowakije, 7 april 2010. (© Reuters/Petr Josek)

Tsjechië a de oorlog kon er lang geen overeenstemming worden bereikt over een feest- of herdenkingsdag: moest dat 8 mei, 9 mei of – zoals president Edvard Beneš vond – 5 mei worden, de dag van de Praagse opstand? De communisten kregen 9 mei pas in 1951 vastgesteld als Dag van de Bevrijding van Tsjecho-Slowakije door het Sovjetleger. Direct na de val van het communisme werd de feestdag hernoemd als Dag van de Bevrijding van het Fascisme en in 1991 werd deze verplaatst naar

N

8 mei. Daarmee was de discussie niet voorbij. In 2000 kwam er weer een nieuwe naam (Bevrijdingsdag) en in 2004 werd het toch maar Overwinningsdag, zonder verdere toelichting. Bij het nationaal monument op de Vitkovheuvel in Praag wordt een defilé en een kranslegging georganiseerd, bijgewoond door de president, de premier, andere politieke en militaire leiders, de aartsbisschop van Praag en oorlogsveteranen. Ook worden promoties toegekend en medailles uitgereikt aan hoge militairen. De meeste Tsjechen beleven de feestdag overigens louter als een gewone vrije dag. Tsjechische soldaten marcheren op Onafhankelijksheidsdag bij het standbeeld van Jan Žižka op de Vitkov heuvel, Praag, Tsjechië, 28 oktober 2011. (© Reuters/David W. Cerny)

Nationale feestdagen (vrije dagen) 01 jan (1993): Dag van het Herstel van de Onafhankelijke Tsjechische Staat, tevens Nieuwjaarsdag 08 mei (1945): Overwinningsdag 28 sep (935): Dag van de Tsjechische Staat, op de dag van de moord op Wenceslaus de Heilige, de hertog van Bohemen 28 okt (1918): Dag van de Onafhankelijke Tsjechoslowaakse Staat 17 nov (1939/1989): Dag van de Strijd voor Vrijheid en Democratie, op de dag van het

Praagse opstand | Tsjechië heeft verschillende oorlogsgerelateerde herdenkingsdagen. Allereerst is het een van de weinige landen in het voormalige Oostblok die 11 november (refererend aan de wapenstilstand in 1918) in de wet hebben opgenomen (als Dag van de Oorlogsveteranen). Daarnaast heeft Tsjechië Holocaust Memorial Day op 27 januari erkend. Meer dan 77.000 Joden uit het protectoraat van Bohemen en Moravië, de benaming die de nazi’s aan Tsjechië gaven, werden vermoord. Ook de dag van de Praagse opstand (5 mei) is in 1994 als herdenkingsdag in de wet opgenomen. Over deze gebeurtenis is nog altijd veel discussie, niet zozeer vanwege het late moment van de opstand, als wel omdat de Amerikanen niet te hulp schoten en de communisten het belang van de opstand later bagatelliseerden. President Miloš Zeman sprak in 2013 bij de herdenking en noemde de opstand het gevolg van jarenlange vernedering en verlies van waardigheid.

Hij waarschuwde ervoor dat corruptie en werkloosheid nu voor soortgelijke gevoelens kunnen zorgen. Zeman sprak ook in Lidice, het dorp dat met de grond gelijk werd gemaakt als vergelding voor de aanslag op nazileider Reinhard Heydrich. Hij waarschuwde voor de gevaren van neonazisme en nationalisme en zei dat de samenleving waakzaam moet zijn, zodat de geschiedenis zich niet herhaalt. Sinds 1967 wordt een internationale tekenwedstrijd voor kinderen georganiseerd met een tentoonstelling. In deze vorm worden de vermoorde kinderen uit Lidice herdacht, alsmede kinderen die elders ter wereld als gevolg van oorlog zijn omgekomen. |


studentenprotest tegen de nazi-bezetting en op de dag van het begin van de fluwelen revolutie (sinds 1990; sinds 2000 nationale feestdag) Overige herdenkingsdagen (werkdagen) 27 jan (1945): Herdenkingsdag van de Slachtoffers van de Holocaust en van de Preventie van Misdaden tegen de Mensheid, sinds 2004 op de dag van de bevrijding van Auschwitz 12 mrt (1999): Dag van de Toetreding van de Republiek Tsjechië tot de NAVO 05 mei (1945): Herdenkingsdag van de Praagse opstand 10 jun (1942): Herdenkingsdag van het Bloedbad van Lidice, op de dag dat dorp en inwoners werden vernietigd als vergelding voor de aanslag op Heydrich 20 jun (1918): Dag van de Gewapende Troepen, op de dag van de oprichting 27 jun (1950): Herdenkingsdag van de slachtoffers van het communistische regime, op de dag van de executie van Milada Horakova, valselijk beschuldigd van hoogverraad en spionage 30 jun (1918): Dag van het Leger, op de dag dat de onafhankelijkheid werd uitgeroepen en militairen de eed aflegden 11 nov (1918): Dag van de Oorlogsveteranen

Bio’s en bronnen Renske Krimp (Amsterdam, 1982) is historica bij het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Zij werkt aan projecten over de vervolging van Roma en Sinti en het thema vrijheid, democratie en rechtsstaat. Daarnaast valt de internationale taak onder haar hoede en participeert ze namens het comité in de International Holocaust Remembrance Alliance

92

(IHRA), een organisatie met als doel de Holocaust te blijven herdenken, onderwijzen en onderzoeken. Renske Krimp studeerde in 2007 af aan het Centrum voor Holocaust en Genocidestudies (NIOD). Een artikel op basis van haar masterscriptie Geskiedenis vir Almal over de herschrijving van geschiedenisboeken in Zuid-Afrika na de afschaffing van apartheid werd in 2011 gepubliceerd in het Tijdschrift voor Geschiedenis. |

NA D E OORLOG

Remco Reiding (Amersfoort, 1976) is onderzoeker, schrijver en journalist. Van 2004 tot 2013 berichtte hij als correspondent vanuit Moskou over alle landen die eerder deel uitmaakten van de Sovjet-Unie, onder meer voor de GPD, Het Financieele Dagblad en BNR Nieuwsradio. In 2012 publiceerde hij het veelgeprezen boek Kind van het Ereveld, over zijn jarenlange zoektocht naar nabestaanden van in Nederland begraven Sovjetsoldaten. Reiding werd genomineerd voor het Gouden Pennetje en onderscheiden door het Russische ministerie van Defensie. Ook ontving hij de Rus Prix voor het bevorderen van de betrekkingen tussen Nederland en Rusland op humanitair gebied. Tegenwoordig werkt Reiding als onderzoeker, projectmanager en adviseur op het gebied van herdenken. | Otto Snoek (Rotterdam, 1966) is autonoom documentair fotograaf. Hij exposeert in binnen- en buitenland en werkt daarnaast voor diverse media. Van 1997 tot 2009 fotografeerde hij de transitie van zijn geboortestad Rotterdam. Dat resulteerde in een overzichtstentoonstelling in het Nederlands Fotomuseum en de publicaties Rotterdam en Why Not. In 2002 maakte hij met Tracy Metz en Janine Schrijver het boek Pret!, over de vrijetijdsbeleving in Nederland. Sinds 2007 werkt hij aan een fotoproject over de identiteit van Europese burgers. Hiervoor bezocht hij alle Europese naties op de dagen waarop de burger in de gelegenheid wordt gesteld haar of zijn loyaliteit aan de natie te betuigen. Het beeldessay in deze publicatie komt uit dit fotoproject voort. |

Bronnen De bronnen die voor dit onderzoeksverslag zijn gebruikt, evenals deze publicatie zelf, kunt u online terugvinden via: www.4en5mei.nl/onderzoek/toegepastonderzoek/herdenken_en_vieren_in_Europa

Na de oorlog Herdenken en vieren in Europa

Recommend Documents