30 april: hoe de deskundigen de rellen hebben verklaard Frank Bovenkerk
1. Inleiding
H et kon niet uitblijven: niet zo d ra w aren de rellen van 30 april ach te r de rug o f de geleerde in terp re tatie s b a rstten los. T a lrijk e coryfeeën van de sociale w ete n schap en een heel leger van professionele explicateurs sto rtte n zich op h et duiden van de m aatsch ap p elijk e o o rzak en van deze o m vangrijke w oelingen. Sociolo gen. crim inologen en psychologen h eb b en zich duchtig gew eerd en tal van politici, jo u rn alisten en vooral de zo g en aam d e colum nisten o n d e r h en , heb b en hun uitleg aan het volk g e p resen teerd . W at zijn hun in te rp re ta tie s nu allem aal w aard ? W at leren hun geleerd e v erk la ringen en geïn fo rm eerd e stellingnam en ons ov e r d egenen die op deze bijzo n d ere dag m et stenen h eb b e n gegooid n a a r de p olitie? O v er hun b ew eeg red en en ? O ver de grote m aatsch ap p elijk e p ro b le m e n , die aan de rellen te grondslag h ebben gelegen? K an m en d o o r k ennisnam e van talrijk e g eestesp ro d u cten van intellectueel N ed erlan d w erkelijk iets b e g rijp en o v er w at zich o p 30 april in A m sterdam h eeft afg espeeld?
Ik wil deze vragen b e a n tw o o rd e n d o o r zoveel m ogelijk co m m en taren de revue te laten p asseren. H et w ordt een luchtige beschouw ing. N iet de rellen van 30 april zelf vorm en m ijn o n d erw erp , m a a r de w ijze w aarop deze d o o r deskundigen zijn verklaard.
V erschillende sten en g o o iers zelf b lijken van o o rd e el te zijn d at de g elee rd en er niets van beg rijp en . H et Parool (10 m ei) is m et en k ele n van hen gaan p ra te n . Jan 4
Frank Bovenkerk 30 April: hoe de deskundigen de rellen hebben verklaard
(20 ja a r, 'b ijn a k laar v o o r te k e n le ra a r’) zegt: 'Ik h eb de an d eren ook gad eg esla gen en vergeleken m et h et beeld d at van ons w o rd t o p g ero ep en . A n archiesten(sic), kansloze jeugd. Ik d en k d at h et niet erg klopt. Ik heb b ijvoorbeeld een p rim a jeu gd g ehad, m ijn v a d er is h o o g le ra a r'. E en d o o r de V olkskrant (17 m ei) o n d erv raag d e gevangene verzucht: 'E n w at k rijg je ach teraf? Psychologisch g ean aly seer van zogenaam d e d esk u n d ig en ’. N ico M erx, colum nist van het Pa rool (8 m ei) acht 'h e t hoogst verm akelijk hoe al die d o ctorandussen o v er m ek aa r stru ik elen in hun ijver de ach te rg ro n d en te d u id e n '. 1.4
W ie w aren precies 'al die d o c to ran d u sse n '? Ik h eb g etracht om alle b eschouw in gen in de k ran t, op de rad io en via de televisie ero v e r te volgen en voorts de beraadslagingen van de E erste K am er op 7 m ei en die van de T w eede K am er op 27 augustus. D it h eeft h e t c o m m e n ta a r opg elev erd van 14 deskundigen: h o o g le raren in de crim inologie; sociologen en psychologen, die de docto rstitel v o eren : een p ed agoog, een p sych iater, een k in d erb o ek en sch rijv er en tw ee g ev o rd erd e stu d e n te n . V oorts heb ik c o m m e n ta a r aan g etro ffen van een tw aalftal colum nis ten en een g ro ter aan ta l reguliere jo u rn a liste n . E n k ele A m sterd am se politici h ebben zich over de kw estie u itg elaten en zo o o k vertegenw oordigers van alle p olitieke p artijen . O n d e r hen b evindt zich opnieuw een gro o t a an ta l, dat m et v rucht een universitaire studie in één d e r gedrag sw eten sch ap p en h eeft d o o rlo pen. W ie van al hun beschouw ingen kennis n eem t staat v erb ijsterd o v er de vrijm oedigheid w aarm ee zij m enen h et ju iste an tw o o rd te heb b en gev o n d en . Ik heb zegge en schrijve één d eskundige aan g etro ffen (de politiesocioloog dr. van R een en ) die in het A lgem een D agblad van 2 m ei zo m aar toeg eeft d at hij niet w eet wie er nu precies m et sten en h eb b en gegooid. V rijw el alle an d ere b eg rijp en uitstek en d hoe h et zo ver h eeft k unnen kom en.
D it nu w ekt verbazing, w an t, v o o r zover b e k e n d , h eeft to t nu to e n iem and system atisch o n d erzo ch t w at e r p recies is g eb e u rd . M inister W iegel h ee ft al snel aangekondigd d at e r beh alv e een ’b reed b e ra a d ’ (een uitvinding van se n a to r de G aaij F ortm an s r .) o v er de kw estie een w eten sch ap p elijk o n d erzo ek zal w orden a an b esteed voor de som m a van 1 m iljoen g ulden en hij h eeft de W e te n sch ap p e lijke R aad voor het R egerin g sb eleid op d ra ch t gegeven een geëigende p ro b le e m stelling te fo rm u leren . Bij h et inleveren van deze copy k o m t ju ist d e W .R .R . o p de p ro p p en m et een ra p p o rtje : D em ocratie en G ew eld. U it de p e rs (H P 20 d ecem b er) beg rijp ik d at m en zich m in d er g eïn teressee rd to o n t in d e rellen van 30 april zelf. D eze rel en 5
SG 81/1 (jg XXVIII)
alle an d ere die w ellicht nog zullen volgen, w o rd en klaarb lijk elijk als gegeven aanvaard en m en beveelt aan om de v o o rg en o m en studie te c o n ce n treren op de vraag 'in ho ev erre in h et dem ocratisch besluitvorm ingsproces eigen in itiatief en zelfverw erkelijking b e te r to t hun rech t k unnen k o m en ’.
W elke inform atie ston d d eg en en , die hun in te rp re ta tie over de d ertig ste april hebben gegeven, te r beschikking? E r zijn verslagen gew eest o p de televisie, de radio en in de schrijven d e pers. E r is een ra p p o rt uitg eb rach t d o o r h et A m ste r dam se g em ee n teb estu u r en d o o r de regering. D it is alles w at algem een to e g an kelijk was. W at w eten we h ie rd o o r van de feitelijk e gang van zake? • E en groot aan tal m en sen (n a a r sch attin g en k ele d u izen d e n ) h ee ft m et sten en en a n d ere p ro jectie le n n a ar de politie gegooid o f op a n d ere w ijze rellen g etrap t. • O p 2 m ei d eelt rechter-com m issaris K oelem an m ee d a t zich o n d e r de 24 arre sta n te n van d a t ogenblik 'lied en van allerlei p lu im ag e’ bev in d en . D e jo n g ste is 15 ja a r, de o u d ste 43. R uim de helft kom t van b uiten A m sterd am . E r is 'een en k ele typische stra a tv e c h te r’ bij, m aar een h eleboel m ensen zijn er 'toevallig in te re c h t g ek o m en en m ee gaan d o e n ’. D a ar zijn ’stu d en ten o n d e r, scholieren die v o o r hun ein d ex am en zitten en zelfs m ensen, die een d u id elijk e positie hebben in de m aatsch ap p ij'. • A an de hand van h erk e n n in g o p fo to ’s en van beeld en o p de televisie w ordt later nog een aan ta l sten en g o o iers o p g e p a k t, zo d at h et aantal a rre sta n te n o p lo o p t to t 40. In la te re rech tszittin g en b lijk t d at d a a r o n d e r m ee r 3 w erk lo zen bij zijn. m aar ook 3 stu d e n te n , 2 sch o lieren , een g astarb e id e r, een m ag azijn b ed ien d e, een ste e n h o u w er, een tim m erm an , een a an n e m e r, tw ee co rrecto ren , een on d e rw ijz e r en een leraar. • T en slo tte w ordt b ek en d d a t ten m in ste tw ee p erso n en die zich uitgeven voor 'd e a u to n o m e n ', de v eran tw o o rd e lijk h e id v o o r de rellen p e r stencil vo o r zich opeisen: ’A m sterd a m h eeft w oensdag ken n is k unnen m ak en m et een nieuw e m eth o d e om teru g te p a k k en w at de beslissende klasse van ons ja tte ’. Z ij bevelen de bevolking o v er te gaan to t het zogen aam d e proletarisch w inkelen, w at een so o rt anarchistisch eufem ism e m o e t zijn voor p lu n d e re n . E é n van hen of althans iem and die d a a rv o o r d o o rg a a t, v e rk la a rt (gehuld in bivakm uts) voor Tros A k tu a op 8 mei: ’W ij w illen niets an d ers dan rev o lu tie, een to taal a n d e r systeem dan dit (. . . ) wij w eigeren nog langer m et dit systeem te h o e re re n ’. U it deze m agere feiten kan m en o p m ak en d a t h e t bij de rellen in de eerste p laats 6
Frank Bovenkerk 30 April: hoe de deskundigen de rellen hebben verklaard
een aan g eleg en h eid b etreft van jo n g e m an n en van zeer u iteen lo p en d e sociaaleconom ische ach terg ro n d . W at we v erd er w eten over de politieke m otivatie aan de h and van de verklarin g d e r 'a u to n o m e n ' is niet dik te n oem en.
W at zeggen deze gegevens precies? V orm en deg en en die a an g eh o u d en zijn een re p re sen tatiev e dw arsd o o rsn ed e van de rellen m ak ers? O f zouden zij een selec tie vorm en van stu m p erd s, die geen kans heb b en gezien om tijdig een goed heen k o m en te zo ek en ? W at zijn de bew eegredenen van de sten en w erp ers? D egenen die b erech t zijn v o eren aan d at zij zich g ep ro v o ceerd achtten d o o r het o p tre d e n van de politie. M aar was dit ook w erkelijk hun m otivatie om zich bij de rellen m ak ers aan te sluiten? O f heb b en we h ier in de eerste plaats te m ak en m et een b ew eeg red en die hun d o o r advocaten is gesuggereerd? In w eke m ate is er sprake g ew eest van o rg an isatie en politieke stellingnam e? W at w eten we ervan behalve het schim m ige o p tred en van de 'a u to n o m e n '? 1.8 A c h te ra f is het eigenlijk m erkw aardig dat geen enkele professionele b e o e fe n a a r van de gedrag sw eten sch ap p en de rellen zelf system atisch heeft g eo b serv eerd . M et nam e v o o r m assapsychologen m oet de dertigste april toch een b u iten k an sje gew eest zijn. P rofessor B uikhuisen zegt ach te ra f (in het L eidse U niversiteitsblad M are 22 m ei) 'D eze rellen , die je van tev o ren had kunnen zien aan k o m e n w as een godsgeschenk voor h et B aschw itz-instituut (m assapsychologie, U niv ersiteit van A m ste rd a m , F .B .) O p deze dag had d en ze m instens vijftig m an o p stra a t m oeten stu ren v o o r ob serv atie , zo d at e r onm iddellijk na afloop een goed o n d e r zoek van de grond zou k u n n en k o m e n '. D e enigen die zoiets hebben g ep ro b e erd zijn de red acties van de H aagse Post en Vrij Nederland. Jo h n Jansen van G alen (H .P . w eek b o ek 1 0 m e i)h e e ft 10 jo u rn alisten op verschillende p u n ten in de stad g ep o steerd om in druk k en o p te d o en . Jan sen van G alen w eet, o p m erk elijk g enoeg, niet zo goed wie de sten en g o o iers zijn: 'h o e m o et je ze n o e m e n ? ’, 'd e fro n tso ld aten van het s tra a to p ro e r, wie zijn z ij? ’ en ’W at h eb b en de o n lu sten te b ed u id en ? D it zijn in d e rd a ad de g oede vragen. D e 10 verslaggevers blijven m et e lk aa r h e t an tw o o rd schuldig. ’D e ach ttien jarig e v e te ra n e n van d e F side en de B u n n ik zijd e (v o etb alv an d alen F .B .), ra p p o rte e rt de é é n , p u n k s de a n d er. C h ro nisch w erk lo ze jo n g eren ? H e t jeugdige schuim u it alle sted en van d e R a n d sta d ? ’. D at zulke m in o f m ee r planm atige ob serv atie een goede ingang b ied t, blijkt uit de détails, die n erg en s an d ers vo o rk o m en . Jan sen van G alen is de enige die u itd ru k k elijk m elding m aak t van het feit d at o o k m eisjes m eed o e n . R inus F erd in an d u sse (V N 10 m ei) w eet o p basis van de erv arin g van h et V rij N eder7
SG 81/1 (jg XXVIII)
land-team dat ook ’de b ero em d e tw eed e g en eratie g a sta rb e id e rs’ m eed o et. 1.9 E r is over 30 april dus wel iets b e k e n d , m aar dit is alles bij e lk aa r genom en toch b ed ro ev en d w einig. D e o b servaties van jo u rn alisten staan op hun b eu rt ook w eer niet g aran t voor ob jectiv iteit. H et is bijv o o rb eeld v erm ak elijk om verschil lende ooggetuigenverslagen van één en dezelfde g e b e u rten is naast e lk aar te leggen. E en belangrijk treffen tussen de rellen m ak ers en de M E volgt op de v o o rb ereid in g en to t een d em o n stratie v a n af het J.D . M eijerp lein . M en raa k t in aanvarin g m et de politie op de B lauw brug. T on L enssen (D e G roene 7 m ei), die zich affich eert als 'w eten sch ap p elijk h o o fd m ed ew erk er staatsrech t aan de U niversiteit van A m ste rd a m ’ (w at deze specifieke kw alificatie h ier te r zake d o e t is niet rech t d u id elijk , m aar ik heb wel v ak er p etities e .d . zien o n d e rte k e n d o o r h o o g g eleerd en over o n d erw erp en v ér b uiten hun v ak g eb ied ) schrijft d a t de stem m ing o n d e r de d em o n stra n te n ’volledig rustig en o n tsp a n n e n ' was. D at het toch to t een treffen heeft k u n n en k om en m o et o p h et c o n to w orden geschreven van het o p tre d e n van de M E , w ant deze is ’g eg aran d eerd fru streren d en agressie o p w e k k e n d ’. E e n A /P-journalist m eld t Jan sen van G alen o v e r precies hetzelfde incident d at ’een kern van 40, 50 m an de klab ak k en steed s a a n v a lt’. E én van de d o o r het P arool (10 m ei) o n d erv raag d e sten en g o o iers, die nu in de gevangenis zit ( ’Jan II ’) h e rin n e rt zich: ’E r w a sz o ’n geladen agressieve sfe e r’ bij de D o k w erk er in de b u u rt. E én en dezelfde g e b e u rte n is w ordt d o o r verschillende m ensen u iteen lo p en d w aarg en o m en , zoals ied ere w illekeurige a u to sch ad ereg elaar kan vertellen.
1.10 D e h ier w eergegeven in form atie o v er de rellen van 30 april v orm t zo o ngeveer h et fonds van w at e r algem een feitelijk over bek en d is. R est d e m ogelijkheid d at de c o m m en tato ren perso o n lijk b e k en d zijn m et één o f m e e r stenengooiers. Ikzelf w eet bijv o o rb eeld van een collega-socioloog van enige re p u tatie, w e te n schappelijk m ed ew erk e r in A m sterd a m , die e r al te g raag v o o r u it kom t d at hij zich d o o r de M E to t sten en g o o ien h eeft laten p ro v o ceren . W a n n e e r ik het artik el d at u th an s v o o r u h eb t in een e e rd e re versie v o o rd ra a g aan een g eh o o r van g ev o rd erd e sociologiestu d en ten van d e G em e e n te U n iv ersite it, blijk t dat van de 60 to e h o o rd e rs o n g ev eer één d e rd e aan h et sten en g o oien h ee ft m eeg ed aan . D a t h et u it m ijn w ereld is d at ik ero v e r h o o r, is u ite ra a rd n iet toevallig en zo zal de categ o rie van p erso o n lijk e b ek en d en in h et n etw erk van de deskundigen zek e r ook niet a-select zijn sam engesteld.
Frank Bovenkerk 30 April: hoe de deskundigen de rellen hebben verklaard
1.11 H ierm ee zijn de (p o te n tië le ) b ro n n en van em pirische kennis van w at e r d a a d w erkelijk op 30 april p la a tsg re e p , uitgeput. N ogm aals: veel is h et niet. M aar laten de d eskundigen zich d o o r zo 'n laag-bij-de-grondse om stan d ig h eid w ee r houden om v e rs trek k en d e u itsp rak en o m tren t de g eb eu rten issen te d o e n ? D at zek er niet! E en enkeling v erh eft zijn o n k u n d e zelfs to t w eten sch ap p elijk princi pe. G e ra rd de H aas, docen t je u g d k u n d e bij de leraren o p leid in g van h et p ed ag o gisch didactisch cen tru m van de G e m een teu n iv ersiteit van A m ste rd a m , m eent (N R C IH andelsblad 10 m ei) d a t vo o r een goed oord eel distan tie n o o d zak elijk is. Hij is 'stru c tu ra list’ en dien ten g ev o lg e 'k o m t hij dan ook niet m e e r a c h te r zijn b u reau v a n d a a n '. H oe m in d e r m en z e lfh e e ft w aargenom en en o n d erz o c h t, hoe g em akkelijk laat zich een d iep g rav en d e analyse fo rm u leren . D it m o et wel een klap in h et gezicht zijn van een nieuw e g en eratie b eo efen aars van de sociale geschiedenis, die inzicht tra c h ten te v erk rijg e n , in allerlei relletjes, o p sta n d en en revoluties in h et v erled en . G ele erd e n als R u d é. S oboul, C o b b , H obsbaw m en T illy, om m aar een p a a r van de b ek en d sten te n o em en , h eb b en e r ja re n lan g archiefw erk v o o r nodig om uit te zo ek en wie de m ensen w aren die de F ranse R evolutie m a a k te n , wie e r in o p stan d kw am en in 1848 o f in 1871. H u n m ateriaal is m aar m o n d jesm aat v o o rh an d e n : politiearch iev en , jo u rn alistiek e b esch rijv in gen, registers van de b u rg erlijk e stand e .d . Een dergelijke eerbied vo o r de em pirie kan ten o n ze n t over de rellen van 30 april nergens w orden aangetroffen. R ijp en groen g eeft nu zijn m ening. H oe zou d en de sociaal historici van de to ek o m st de p en n ev ru ch te n van de huidige m aatsch ap p ij w eten sch ap p elijk e deskundigen b eo o rd e le n ? Ik vrees het ergste. L aten we toegeven d a t to t op h ed en niem and ech t w eet w ie de rellen van 30 april heb b en g em aa k t. W aren het w erklozen? O f zate n de sten en g o o iers de volgende o ch ten d w eer gew oon op k an to o r? G ing het hier om d e o n d erw ereld o f om perso n en w ier g ed rag o v e ri gens vlekkeloos w as? W aren het m ensen die d o o r fu n d am en tele bezw aren w erden gedreven o m tre n t de huidige inrichting van de sam enleving o f b e tro f het h ier een toevallig sam en raap sel van m en sen , die uit w aren op een v e rzetje? O rg an iseerd en de ’a u to n o m e n ', de k rak ers o f an d eren de o n lu sten of ging het v eele er om een sp o n tan e reactie o p overd ad ig p o litioneel m ach tsv erto o n ?
2. Deskundige interpretaties Ik wil trach ten o rd e aan te b ren g en in de b aaie rd van w eten sch ap p elijk e of geïn fo rm eerd e bew erin g en , d o o r de verschillende in te rp re ta tie s o n d e r te b re n gen in drie grote cate g o rieë n . D at ik d aarb ij de opinies van jo u rn alisten en h o oggeleerden als gelijkw aard ig de revue laat p asseren is m isschien n iet com pli m en teu s v o o r de laatsten . D e lezer b eo o rd ele zelf aan de h an d van h et nu 9
SG 81/1 (jg XXVIII)
volgende o f de pro fesso ren , d o cto res en d o c to ran d u ssen het e r b ete r v an af b ren g en dan de pers. T en eerste h ebben de m eeste c o m m en ta to ren zich uitg elaten o v er de sam en stel ling van de groep d e r rellen m ak ers en som s oo k o v er de feitelijke g ang van zaken o p 30 april. T en tw eed e zijn er beschouw ingen o v er de directe om stan d ig h ed en , die d e red en van 30 april m ogelijk m aak ten . T en d e rd e zijn e r een gro o t aantal u itsp rak en geform uleerd o v er de algem ene p o litiek e, sociale en culturele o o rza k en , die de stenengo o iers erto e h e b b en geb rach t om o p deze wijze hun gem oed lucht te geven. M en m ag hopen d at de som van al deze inzichten een goede to taalin d ru k op lev ert van w at e r o p 30 april aan d e h and is gew eest. W elisw aar zullen b e o efen aren van uiteen lo p en d e disciplines b eh o efte hebben om hun licht te laten schijnen over verschillende asp ek ten van 30 april, alles tezam en m oeten hun analyses toch een red elijk co m p leet beeld o p lev eren . In hoeverre is d a t het geval? 2.1 D e feiten (a) W ie waren de rellenschoppers? E en g ro o t aan tal co m m e n ta to re n v ero n d e rste lt d at de rellenschoppers niet an d ers w aren dan m o reel verw erp elijk e individuen, wie n iet veel m eer voorzat d an h et stoken van o n ru st. N iet alleen m inister W iegel h eeft het o v er ’ra d d ra a i e rs ’, in d e rechtse pers treft m en uitvoerige sch eld k an o n n ad es aan. H et th e o re tisch gezichtspunt (als m en d at zo m ag n o em en ) w at hieraan ten grondslag ligt, zou ik als ’sch o rriem o rrie -th e o rie ’ willen b etitele n in navolging van h et in de E ngelse taal wel geb ru ik te 'r iffr a ffth e o r y '. N aar de m aatschappelijke oo rzak en van het o p tred en van rellen sch o p p ers w ordt m in d er g ekeken dan n aar hun (geb rek aan ) integriteit. M en g aat ervan uit d at de rellen het w erk zijn van een k leine, niet - rep rese n ta tie v e m in d erh eid van m en sen , die in sociaal opzicht m arginaal zijn, m ensen z o n d er hech te w ortels in de sam enleving, slachtoffers van een falende opvoed in g e.d . W e laten de jo u rn aliste n van Elseviers M agazine (3 m ei) aan h e t w oord: ’zootjes on g ereg eld ’, ’geteise m ’, 'g e d eg e n e re e rd e re lra tte n ’, ’rio o lratten aller la n d e n ’, 'Ja n h a g e l’, ’tuig van de rich el’. In Tros A k tu a (8 m ei) w o rd t g esproken over 'o rd in a ire relsch o p p ers’, in h et N ederlands D agblad (2 m ei) o v er ’rapaille’, in het R eform atorisch D agblad (7 m ei) o v er 'g esp u is’ en 'h et g ep eu p el’ en de Telegraaf (2 m ei) m eldt d at h et ging om ’h e rrie sc h o p p ers’ en ’o p ro e rk ra a ie rs’. H e t b e tre ft hier w elisw aar niet een analyse van ech te d eskundigen, het is evenw el interessant om te h o ren hoe een d e rg elijk e k arak teriserin g to t stand kom t. In de A lles is A n d ers Sh o w o p de televisie van 17 mei w ordt n ag ep raat over 10
Frank Bovenkerk 30 April: hoe de deskundigen de rellen hebben verklaard
de w ijze w aaro p d e p ers 30 april h eeft verslagen. P ierre H uyskens van Elsevier vertelt: 'M ijn h o o fd red a c te u r F erry H o o g e n d ijk z e t in e e n verslag van mij en een aantal a n d e re collega’s van d e ein d red actie h et w oord 'g e te ise m ', d at is een goed jiddisch w oord! M aar ik m o e t je wel zeggen d at ie ero v e r gebeld h eeft: 'W as het g eteisem ?' T o en zeiden de jo n g en s die aan het fro n t zaten m et 6 m an: 'h e t was g eteisem ' ( . . . ) Ik w eet e r nu nog, na alle explicaties, na alle zog en aam d e sociologische o n d erzo e k e n (sic) nog geen a n d er w oord v o o r’. Ik zal n iet zo kinderachtig zijn om te vragen w at de E lsev ierred acteu ren o n d e r ’g eteisem ’ verstaan en hoe zij zo precies w isten d at dit h et nu was. D it w oord en de m eeste van de aangegeven aan d u id in g en staan in de v ad erlan d se geschiedenis voor het v o o ro o rd eel ten opzichte van de m in d ere stan d en . H et zijn b eg rip p en w aarin de angst van de b e te r g esitu eerd en to t uiting kom t vo o r de o p ro erig h eid van het gew one volk. H et is b ep aald boeiend om te zien hoe verschillende c o m m en tato ren n aar historische v o o rb eeld en h eb b en gezocht om du id elijk te m aken w at e r op 30 april aan de h an d is gew eest. A an h an g ers van de sch o rriem o rrie-th eo rie w orden o n w e e rsta a n b a a r a a n g e tro k k e n d o o r de p arallel m et een al even ab jec te daad van s tra a tte rre u r in de geschiedenis. B u rg em ee ster V o n h o ff (historicus) w ordt in de Telegraaf van 1 m ei geciteerd : ’H e t d e e d m ij d e n k en aan h et o p tre d e n van straatbendes in het D uitse R ijk van de ja ren d e rtig ’. Elseviers M agazine (3 m ei) sp reek t over de steneng o o iers als ’g ed eg en e re e rd e re lra tte n , zoals die w elke een rol speeld en in het M ünchen van H itle r’. A n d e re dan de m eest rech tse m edia zijn tro u w en s ook niet vrij van schorriem orrie-achtige aan duidin g en . Vrij N ederland (10 m ei) sp reek t van 'h e t tuig’, van 'ra d d ra a ie rs’ en 'v a n d a le n ', al g eb e u rt d at h ie r ietw at iro n iseren d . H o flan d heeft het in H P (10 m ei) o v er ’een sten en g o o ien d e en p lu n d e re n d e o n d e rw ereld ' en deze em in en te stilist laat zich d o o r z’n eigen w o o rd k u n st erg v e r m eev o e ren als hij schrijft o v er ’een ano n iem co n tin g en t fanatici en g ek k en , m isschien politieke m o o rd en aars e n an d ere d e sp e ra d o 's , die d o o r zo ’n g eb eu rten is o n w e e rsta an b aar w orden a a n g e tro k k e n '. D erg elijk taalg eb ru ik fu n g eert h ier als h et spiegel beeld van de ech te sch o rrie-m o rrie-th eo rie. S to k er kom t in de V o lk sk ran t van 2 mei m et een historisch v o o rb eeld d at de M arxistische ’th e se ’ o v e r h et lom penp ro le ta ria a t h et m eest nabij ko m t. H ij wijst o p h et politiek p rincipieel o n b e tro u w b are k a ra k te r van deze sociale g roepering: 'R a d d ra a ie rs, relsch o p p ers, p lu n d eraars, o p ro e rk ra a ie is, rio o lra tte n , tuig, gespuis, geteisem , sch o rriem o r rie, allem aal to t uw dien st. M a ar laten we even wel w ezen: het w as altijd juist op dit deel van de bevolking d at de fa m ilie van O ranje m et succes een b ero e p kon d oen. V an af het zo o tje d at Jan de W it (sic) v e rm o o rd d e to t h e t g ep eu p el dat W ilhelm ina’s karo s in 1918 tro k , w aren h et d e v o o ro u d e rs van deze A m ste rd a m se relsch o p p ers’. 11
SG 81/1 (jg XXVIII)
In de and ere bladen vindt m en vaak n eu trale re te rm e n , in H et Parool en in de feitelijke verslaggeving van de V o lkskra n t gaat het o v e r ’re llen m ak ers’, ’ste n e n g o o iers’. 'd e m o n s tra n te n ' en ’a k tiev o e rd e rs' o f m en g eb ru ik t h et germ anism e 'sy m p a th isa n te n ’. D e advocaten van de gevangen g en o m en vandalen sprek en o v er hun ’sten en g o o ien d e clië n ten ’. ( H et Parool 13 m ei). D o o r deze m ensen van wie m en goedbeschou w d niet m e er w eet dan d at zij m et sten en n a a r de politie h eb b en gegooid, n eu tra al aan te d u id e n , w ordt de aa n d ach t niet afgeleid en blijft een weg vrij voor een d iep g rav en d er analyse. N aast deze d en ig reren d e en min o f m e e r kleurloze te rm e n is e r ook een au teu r die d e stenengooiers heel an d ers b e n o em t. D r. A .L . C o n stan d se h eeft, blijkens zijn stuk in D e N ieuw e L inie (7 m ei) w aarg en o m en , d at h ier ’h et a u th en tiek e souvereine v o lk ’ van zich d eed sp rek en : 'd e stem d es volks w as h o o rb a a r op s tra a t’. C onclusie: over wie de sten en g o o iers nu w erkelijk w aren zijn we d o o r al dit c o m m en taar niet veel w ijzer g ew orden. H ie r is wel v rees v o o r o p ro erig h eid van het volk gebleken en in het allerla a tste geval o o k op g eto g en h e id . M en heeft zijn politieke v o o rk eu ren o p de sten en g o o iers g e p ro jecteerd . D eze gevolgtrekking w o rd t b ijzo n d er aardig geïllu streerd d o o r de g e re fo rm e er de D r. V erbrugh (G P V ) in de T w eed e K am er o p 27 augustus: 'M ijn h e e r de voorzitter! H et b eru ch te historische p rece d en t van 30 april is 1 0 m ei 1535. O p die dag d eden de anarchistische W ederdopers een aanval op de stad, w aarbij dezen er wél in slaagden de D am te v ero v eren . A an die g ew eldsuitbarsting was enkele m aan d en tev o ren een publieke d em o n stra tie van n a a k tlo p erij v o o raf gegaan. M en had zich van zijn k leren o n td a a n o m d at, aldus d e k ro n ie k e n , ’de w aarheid n a a k t m oest w ezen’ en ’alles w at uit de aa rd e g esp ro ten o f gem aak t w as, in h et vuur m oest w orden gew o rp en ’. D eze W ed erd o p ers h ad d en hun sym pathisanten to t in het stad sb estu u r. O n d an k s verschillen in vorm is e r m ijns inziens een reële verw antschap van politieke en g eestelijk e ac h te rg ro n d tussen to en en n u ’. D eze vergelijking zegt n atu u rlijk w einig o v er de rellen van 30 ap ril, m a a r des te m eer over h et verschil in politieke o p v attin g en o n d e r de N ed erlan d se g e re fo rm e e r den . D ie w ed erd o p ers golden als de linkervleugel van de refo rm atie , die late r in de geschiedenis v an af L u th e r en C alvijn d o o r de ch ristelijk e k erk overvleugeld zijn. In de jaren zestig zien de g e refo rm eerd en d e lib ertaire anabaptistische trad itie w eer op d u ik en in de krin g en van de P P R en in de linkervleugel van het C D A . H et zijn m et nam e ’v erw erping van o v erheidsgezag, ethisch sim plism e en verachting van het m a terië le’, zoals dr. V erb ru g h h e t u itd ru k t, die hij bij de stenengooiers o n td e k t en hij b e d o elt eigenlijk: bij d e g ro te C h ristelijke p artij in ons land. E en theologisch d isp u u t van m eer dan v ier eeuw en h er w ordt thans 12
Frank Bovenkerk 30 April: hoe de deskundigen de rellen hebben verklaard
over de ruggen van de A m sterd am se sten en w erp ers van 30 april uitgevochten! (b) Wie b eg o n ? In de m eeste co m m en taren w o rd t e r im pliciet of u itd ru k k e lijk v an u it gegaan d at op 30 april m ensen m et sten en beg o n n en te gooien en d at de politie d a a ro p m et gew eld re a g e e rd e . D e G roene A m sterd a m m er van 7 m ei bren g t een v raag g e sprek m et d r. P. van R e en e n , die is g ep ro m o v eerd o p p o litie o p tre d e n tegen g ew elddadigheid. D eze vertelt: ’H e t begint m eestal m et m ensen die p o litiek gem otiv eerd ak tie v oeren . A l snel kom en d aa r jo n g eren bij die m et het o o r spronkelijke doel niets m e e r te m ak en h e b b e n , m aar die om allerlei red en en toch m eedoen. N aarm ate zo 'n rel v e rlo o p t, zie je het aantal politiek g em otiveerden verdw ijnen en h et aan ta l jo n g en s, d at h et leuk v in d t om m et de p olitie te vechten , zie je to e n e m e n '. D eze beschrijving d o et alleszins plausibel aan. M aar ging het in h et onderh av ig e geval o o k n e t zo? D r. M. A n d riessen , crim inologe te G roningen, die e x p erim en te ert m et p rev en tie p ro g ra m m a ’s v o o r agressieve jo n g eren, v e rk la a rt o p 7 m ei in h et o c h ten d rad io p ro g ram m a D e w ekkerradio d at het in dit geval nu juist an d erso m lag, dat: 'd e o v erh eid het gew eld heeft u itg elo k t’. P olitiek co m m e n ta to r Jan Jo o st L in d n er van de V olkskrant sch rijft op 10 m ei d at ’M E -w agens o p h e t p u bliek in rijd en en d a a rd o o r agressie o p w ek k en bij m ensen die an d ers geen steen o p ra p e n ’. D e w ijze w aaro p de V o lkskra n t daags na de d ertig ste april de rellen versloeg w ekte tro u w en s o o k al deze suggestie: deze editie sta at vol m et fo to ’s van g eh arn aste M E -ers, m a ar geen spoor van de sten en g o o iers. O o k de W aarheid m eldt o p 1 m ei o p de v o orpagina: 'H e t eerste h a rd e gew eld kw am van p o litiezijd e’. V an d e r Spek (PSP) v erte lt op 27 augustus aan de T w eed e K am er d at 'o o k m ededelingen en brieven van d e m o n stran ten aan mij bevestigen ( . . . ) hoe u iterst vred eliev en d e m ensen do o r het p o litieo p tred en b uiten zinnen zijn g e ra a k t’. W ie is er nu b eg o n n en ? O ok h ier is het an tw o o rd du id elijk : de p artij die m en als ’de schuldige’ v o o r alle onlusten beschouw t. E n die v a rie ert p er politieke en m aatsch ap p elijk e v o o r keur. (c) Waren de rellen georganiseerd? Jazek er m een t m en bij Elseviers M agazine (3 m ei) ’E r zat een org an isatie achter. E e n h a rd e kern die de m eu te v o o rtd u ren d o p ju tte ’. O p 6 m ei deelt V V D -er W iebenga aan de E e rste K am er m ee: ’H e t lijkt e ro p - zek erh eid hebben wij d aa ro v e r op dit m o m en t niet - d at een min of m eer bew ust g eo rg an i seerde an aro c h o g ro e p (e n ) de o o rsp ro n g van deze ellen d e z ijn ’. Ir. Jon g elin g (G P V ) schrijft op 19 m ei in h et N ederlands D agblad: ’E r w as een o pvallend g ro te, h a rd e k ern van po litiek g em o tiv eerd en , die p lan m atig te w erk gingen en heel goed w isten w at zij w ild en ’. W elnee schrijft. . . E lseviers M agazine (3 m ei): ’E igen lijk geen o rg an isatie, 13
SG 81/1 (jg XXVIII)
m aar een o v erd u id elijk z o o tje o n g ereg eld ’. 'N e e ' schijnt ook van R een en te zeggen in het zojuist aan g eh aald e citaat: 'd a a r kom en jo n g eren hij'. Ben K roon in D e Tijd (9 m ei) m een t ook zo iets, volgens hem ging h et om ’die o n d e fin ie erb a re g ro ep p u b ers die tevo o rsch ijn k o m t zo gauw de zak en uit de hand d reig en de lo p en ’. W aar die p u b ers de rest van h et ja a r blijven v erm eldt K roon n iet, h et is net als bij o n w eersb eestjes k en n elijk , die v erschijnen ook alleen als h et w eer d ru k k en d w o rd t, w aar ze de rest van het ja a r blijven w eet geen m ens. E en belan g rijk e v raag in dit v erb an d h eeft b etrek k in g o p de rol van d e k ra a k b e w eging. T e r linkerzijde - en d it g e b e u rt vooral d o o r C P N -v o o rlied en , die sp re e k b e u rte n vervullen, m a a r ook d o o r kam erled en van de P .v .d .A . - w ordt heftig o n tk e n d d at de k rak ers de h an d heb b en gehad in de rellen. Z ij b aseren zich op de u itsp raak van de k rak ers d at dezen er niets m ee te m ak en w illen h eb b en . C om m un ist B a k k er wil (op een sp re e k b e u rt op 1 m ei) de 'e e rlijk e k ra k e rs’ beslist o n d ersch eid en van de ’d o lg ed raaid e ru ite n b re k e rs’. T e r re c h te r zijde (T ros A k tu a , Elsevier) w ordt e r steeds o p g eh am erd d at de k rak ers en de relschoppers één zijn o f d a t de eerste n in ied er geval v eran tw o o rd elijk zijn vo o r h et o p tre d e n van de tw eed en . (d) Waren de rellenschoppers p o litiek gem otiveerd? ’A lleen nihilistisch o p tre d e n van o p rellen b eluste p erso n en . N iets w ijst in hun o p tre d e n op een bew ust po litiek g eïn sp ireerd e bew eging’ zo delen B & W van A m sterd am m ee in een o p 16 m ei aan de g em e e n teraa d aan g eb o d en n o ta. P oliticoloog en C D A -tw eed ek am erlid Sytze F a b e r v ertelt een V o lk sk ran tv erslaggever op 17 mei dat h et nihilisten w aren. N ijh o f (D S ’70) in d e T w eede K am er o p 27 augustus: ’D e rellen m ak ers w aren volkom en apolitiek bezig en zij schenen slechts gem otiv eerd d o o r de kick van de rel m et al zijn th e a te re ffe c te n ’. Jan Jo o st L in d n e r van de V o lkskra n t (10 m ei) is h et d a a r n iet m ee e en s, volgens hem gaat het om ’im pliciete politieke verlangens van deze jo n g e re n ', die ten o n rech te th an s nog ’geen v ertolking in de politiek k rijg e n ’. G e ra rd de Flaas, p ed agoog, ziet h et (N R C IH a n d elsb la d 10 m ei) als een uiting van 'A m ste rd a m se p ro letarisch e je u g d c u ltu u r’ en hij voegt d a a r d u ister aan to e d at deze 'je u g d in zek ere zin het gew eten vorm t van de A m sterd am se v o lk scu ltu u r’. D e succesvol le k in d erb o ek en sch rijv e r G u u s K u ijer (H P 4 o k to b e r) ziet in de rellen een bew ijs van zijn th eo rie d at ’de k in d eren de volw assenen de oorlo g h eb b en v e rk la a rd ’. D e M E w as niet v o o r niets zo bang v o o r ’de bulletjes van tw aalf, dertien ja a r ’, w ant 'd ie k in d eren zijn w erkelijk w o e d en d '. D eg en en die bij de sten en g o o iers politieke o f an d ere m otieven o n tw aren b evin den zich in o n verw acht gezelschap. V V D ’er W iebenga (E erste K am er 7 m ei) zegt: ’de ideologische facto r sp eelt m ee ’. D e m ooiste vond ik e c h te r w eer bij 14
Frank Bovenkerk 30 April: hoe de deskundigen de rellen hebben verklaard
Elsevier, hier w eet m en d a t h et om zuivere an arch isten ging en de d aa rto e aangew ende bew ijsvoering is v ooral re d en eertech n isch in teressan t: ’D eg en en die als a u to n o m en de stadsguerilla van 30 ap ril claim en , o n tk e n n en hun eigen b estaan. B e te r bew ijs van hun levensgevaarlijke aanw ezigheid b esta a t n iet'. Ik heb al ee rd e r gew ezen o p de p aradox d a t jo u rn a liste n , die d aad w erk elijk h ebben g ep ro b eerd om de rellen w aar te n em en , h et m inst goed lijken te w eten w at e r op die dag p recies aan de hand is gew eest. Z ij w illen u itd ru k k elijk o o k geen vergelijking m ak en m e t o p ro erig A m ste rd a m van de jare n '60. V eel jo u rn alisten e n b e o efen a ren van de w eten sch ap h eb b en deze ja re n bew ust m eeg em aak t en w at nu p laats h eeft g evonden is h en te grim m ig, te w einig ludiek en ideologisch te m ager om vergelijking zinvol te m ak en . A lleen getuigedeskundige R o b e rt Ja s p e r G ro o tv eld - v o o rh e e n a n ti-ro o k m ag iër - v e rk e e rt nog in de ja re n '60. O p 12 m ei v e rk laart hij v o o r de A m sterd am se rec h tb a n k d at de rellen zijn w erk zijn gew eest, de sten en g o o iers h e b b en 'u it m ijn school de les g e tro k k e n ’. W elk is dan het historische v o o rb eeld van jo u rn a liste n die eerlijk toeg ev en het niet te w eten? Jo h n Jansen van G alen (in H P 10 m ei) k o m t aan zetten m et het A m sterdam se palingoproer van zondag 25 juli en m aan d ag 26 juli 1886. In de trad itie van A m sterd am se o p sto o tje s is dit im m ers het m eest b ek en d e v o o rb eeld van een rel. w aarvan m en o o k n u nog steeds h et fijne niet w eet: een d u id elijk e o rganisatie sch ijn t te h eb b en o n tb ro k e n , e r zijn geen p o litiek e eisen k e n b a a r gem aakt e n de o p stan d elin g en zijn g ro ten d eels an o n iem gebleven.
2.2 D e om standigheden w aaronder V erschillende c o m m en ta to re n b ep erk en zich e rto e alg em en e o f specifieke o m standigheden te n o em e n , die de rellen m ogelijk h eb b en gem aak t. O fschoon zijzelf de d o o r hen gek o e ste rd e th e o rie wel als ’o o rz a a k ’ b eschouw en, deze v erd ien en dit p re d ik a a t eigenlijk niet. In logische te rm e n gaat h e t e e r om ’v o ld o en d e v o o rw aard en ’: z o n d e r deze o m stan d ig h ed en z o u d en de rellen w a a r schijnlijk niet u itg eb ro k en zijn , m aa r hun aanw ezigheid g a ran d e e rt o p zichzelf niet d at een g ro o t a an ta l m en sen m et sten en gaat sm ijten . D it type van ’o o rz a k e n ’ blijkt aan verschillende deskundigen d e m o g elijk h eid te bied en om hun w eten sch ap p elijk e sto k p a a rd je s te b erijd en en co m m e n tato re n om uiting te geven aan hun lang v erbeid e fru straties. (a) de sfeer Ie d ereen is h e t e r w el o v e r een s d a t de sfe e r die in d e m aan d e n en w ek en voorafgaande aan de d ertig ste april en ook o p de dag zelf, is g ecreëerd , zodanig opgew onden w as gew orden d a t rellen eigenlijk n iet m ee r uit k o n d en b lijven. 15
SG 81/1 (jg XXVIII)
W ie er v e ra n tw o o rd e lijk is v o o r deze ’relv erw ach tin g’ of ’het sto rm rijp m aken van de s ta d ', zoals P ierre H uyskens h et u itd ru k t voor de t.v ., hangt w eer volstrekt a f van iem an d s positie binnen het p o litiek e spectrum . H e t zijn in de ee rste plaats W iegel gew eest, die A m sterd am beval feest te v ieren , de agitatie van d e rechtse m edia en h et m ach tsv erto o n van d e po litie, die voor één en a n d er v eran tw o o rd elijk zijn , zo kan m en leren in d e linkse pers. 'D e a u to rite ite n en de rechtse pers zorgden v o o r een p o litiek lim aat’ zegt Roel W alraven, v o o rzitte r van de C P N -frak tie in de A sterd am se g e m e e n teraa d op een sp re e k b e u rt (de W aarheid 2 m ei). N ee, m een t het N ederlands D agblad (politiek o rg aan van h et G P V ) o p 2 mei: het zijn de ’w o n in g k raa k g ro ep e n ’ en d e ’repu b lik ein s g ezin d e n ’, d ie d e sfeer van rellerigheid h eb b en v ero o rzaak t. Ir. Jongeling v erd u id elijk t o p 10 m ei in hetzelf de blad w ie die rep u b lik ein en zijn: de PSP, prof. van M aarseveen en de V P R O , V V D ’e r Jaco b se w o rd t in h et R eform atorisch D agblad van 13 m ei instem m end geciteerd als hij d e schuld schuift op P iet R eck m an , die m et zijn p ublicaties over sociale actie ’o p v ru c h tb a re aard e h ee ft gezaaid ’. D e co n tro v erse h eeft zich onm iddellijk na de kroningsdag to eg esp itst op de vraag in h o ev erre de V A R A -rad io , radio Stad A m sterd a m en h et /VO.S'-journaal h eb b en bijg ed rag en to t een escalatie van de rellen . M et nam e de Telegraaf en later ook Tros A k tu a h eb b en hen n agew ezen, een afleid in g sm an o eu v re, die het m ogelijk m aak t om een co n crete en ta stb a re schuldige aan te w ijzen. Z e k e r, de pers heeft een em in e n te rol gespeeld bij h et v erlo o p van de g eb eu rten issen , m aar de reactie h iero p is zodanig o v e rtro k k en d a t m en h e t kan beschouw en als een klassiek v o o rb eeld van ’killing the m essen g er’: h et d o o r elk aa r halen van de slechte tijd in g en d e g en e, die h et b ero e rd e nieuw s b ren g t. Telegraaf-colum nist L eo D erk sen (3 m ei) la at zijn w oede de vrije loop: ’d e geestelijke d w ergjes, m et hun kleine m ie ren g e d a c h te tje s, die sluipen o n g e m e rk t d o o r de gem eenschap om plotseling, dikw ijls o n v erw ach t, o p de sch o o t van d e sam enleving te springen ( . . . ) . B oze k a b o u te rtje s zijn h e t; b laffende a a rd m a n n e tje s en n a a r geweld h u n k e re n d e k o b o ltje s’. V ara-collega H an n ek e G ro e n te m a n is niets an d ers dan een 'm ism aak te g n o o m '. (b) H et ontbreken van feestelijke alternatieven Prof. H o efn ag els, d e R o tterd am se progressieve crim inoloog, h eeft erv o o r gepleit (N R C ! H andelsblad 25 o k to b e r) rellen als deze te vo o rk o m en d o o r de jeu g d a n d ere m in d er destructieve o n tsp an n in g sm o g elijk h ed en aan te bieden (pop-festival in het O lym pisch S tadion m et b.v. de g roepen Q u e e n . N orm aal, Fischer Z , Pink Floyd en n atu u rlijk H erm an B ro o d : b ro o d en sp elen ). G . J. de V ries, do cto raal stu d e n t in de sociale psychologie te G ro n in g en legt in het Parool 16
Frank Bovenkerk 30 April: hoe de deskundigen de rellen hebben verklaard
van 21 m ei uit w at era a n sch o rtte: 'E r w aren niet vold o en d e in teressan te ev e n e m en ten . A m sterd am was n iet ech t een fe e ststad '. M en zou de m ensen a f m oeten leiden, zoveel is zeker. Z o u d en de rellen w erkelijk geen d o o rg an g h eb b en gevonden w an n eer er m eer kerm issen open g esteld w aren gew eest, een p o p-concert was g eo rg an iseerd of een w edstrijd kick-boxing? W ie zal h et zeggen? D it is on g ev eer de enige bew e ring die d o o r niem and w o rd t teg en g e sp ro k en en d aaro m zal ik het zelf m aar doen: deze u itsp raak is volkom en g ratu it. In de crim inologische w etenschap staat dit type in te rp re ta tie b e k en d als 'figuurzaagsociologie'. O rg an iseer m eer figuurzaagcurussen in de w ijken en de o pgeschoten jeu g d blijft van de straat. H et is eenzelfde type re d en erin g als: 'b ren g 50 tafeltennistafels in M olukse w oonw ijken en het is afgelopen m et die trein k a p in g e n '. D ergelijke v erklaringen kan m en b ezw aarlijk serieu s n em e n , toch n em en som m ige d eskundigen het ernstig: de rellen w orden veelvuldig in v erb an d g eb rach t m et v o etb alv an d alis m e. D e psycholoog drs. H . v .d . B rug, v erb o n d en aan het in stituut voor m assap sychologie van de U niversiteit van A m ste rd a m , h eeft o n d erzo ek g edaan n a a r het gedrag van v o etb alsu p p o rters en hij w eet dan oo k (A lgem een D a g b la d 2 m ei) te vertellen d at de sten en g o o iers en de v o etb alv an d alen precies dezelfden w a ren: 'Jongelui zo n d er veel sociale verplichtingen ( . . . ) . m ensen z o n d er veel opleiding, van w at lager n iv eau '. In A D van 13 m ei b en o em t dezelfde d e sk u n d i ge hen zelfs w eten sch ap p elijk , de sten en g o o iers van 30 april w aren 'reactiev e agressievelingen'. V erschillende v o o raa n sta a n d e politici van de P .v .d .A . h a d den ook al zoiets bedacht. V an T h ijn (N R C IH andelsblad 1 m ei) w eet d at het hier ’vandalism e’ b e tro f 'zoals d a t o o k v o o rk o m t bij v o etb alw e d strijd en '. Jam m er voor K oningin B eatrix d at A jax n iet speelde op 30 a p ril! P aroo/-colum nist N ico M erx h eeft (8 m ei) een nogal o n tn u c h te re n d co m m en ta a r op deze v o etb alth eo rie: 'H e b ik steeds g edacht d at h et algem ene m isnoegen zoals zich dat op v o etb alw e d strijd en m an ifesteert m eer gelegen is in h et feit d at de te g en stan d er dreigt te w in n en '. (c) H o b b y's T en slotte wil ik een aan ta l in te rp re ta tie s van h et type 'o m stan d ig h ed e n ' niet onverm eld la ten , die heel origineel zijn m a a r die - d a t geldt alth an s d e laatste tw ee - m eer b etrek k in g h eb b en o p de irritaties van d eg en en , die ze v erzo n n en , dan op het k a ra k te r van de rellen zelf. - B en K roon in de Tijd (9 m ei) w ijst e ro p d a t speciaal A m sterd am een b ijzo n d er rellerige trad itie heeft: ’M ach tsv erto on van w elke aa rd dan o o k . lokt in A m ste r dam teg en sp raak u it’. D it im pliceert d at zulke rellen iets te m aken h eb b en m et zoiets als een A m sterd am s v o lk sk arak te r. D a t lijk t heel plausibel, m a a r de G roningse crim inologe dr. A n d riessen gelooft d a a r n iet in, ’in G ro n in g en zijn 17
SG 81/1 (jg XXVIII)
ook dit so o rt rellen g ew eest' v ertelt zij op 7 mei v o o r de radio. V an precies hetzelfde soort m ensen k en n elijk ? V eel m eer o v ereen k o m st dan het feit d at het jo n g eren w aren en dat n iem an d e r veel v an af w eet, lijkt er niet te zijn. M aar dan zou m en de recen te rellen in B rem en en Z ü rich e r eveneens m ee in v erb an d kunnen brengen. Ligt d a t aan het B rem ense o f Z ürichse v o lk sk arak te r? - H ofland (H P 10 m ei) m een t d at de o o rzaak van de onlusten m ede gelegen is in het feit dat 'h e t cen tru m van de stad zich b evindt in een proces van verval dat d o o r de bew oners d agelijks w o rd t g evoeld'. H ij g rijp t daarm ee teru g o p talrijk e beschouw ingen van zijn h an d o m tre n t de m inachting van h et A m sterd am se g e m ee n teb estu u r v o o r d e bevolking zoals d a t b lijk t uit de vele stra te n en pleinen, die zijn o p g eb ro k e n . A ls d eeln e m e r aan h et v erk eer kun je nauw elijks m eer uit de v o eten . H o e d ie relatie precies ligt blijft on d u id elijk . Is h et o m d a t in de o p g eb ro k en straten de sten en vo o r h et g rijp en liggen? - H eldring (N R C IH an d elsb la d 6 m ei) h eeft de volgende ingeving: de rellen zijn m ede v ero o rzaak t d o o r d e televisie. W aaro m ? O m d at de sten en g o o iers d o o r televisiebeelden van rellen w erden a an g e tro k k en ? N e e, het gaat om iets heel anders: de televisie zorgt e rv o o r d a t e r in h et b eslo ten gezin n iet m e e r g ep raat kan w orden. 'Is h et w o n d e r d at de k in d eren de stra a t o p gaan om d a a r hun vertier te h a le n ? ’ T rou w en s: w at b ren g t de T V ? ’V o o r een groot deel: g ew eld .’ N og een geluk d at diezelfde k in d eren als er géén kro n in g plaats vin d t, th u is n aar de T V zitten te kijken! 2.3 A lg em en e m aatschappelijke o o rza ken W e zijn nu toe aan een besp rek in g van de ’e c h te ’ en ’fu n d a m en te le ’ o o rzak en van de rellen op 30 a p ril, de ’n o o d zak elijk e v o o rw a a rd en ’ zo m en wil. H ier krijgen de g eleerd en hun kans. W e k u n n en nu d e Telegraaf, de W aarheid en h et R eform atorisch D agblad ver ach te r ons laten. E n w at mij betreft: h ier w o rd t het eerst recht koddig. H ie r w aan ik mij bijk an s in h et universum van K o o t en Bie. E r w orden allerlei th e o rie ë n n aa r v o ren g eb rach t d ie, n a a r k eu ze, b etrek k in g hebben op respectievelijk de ganse w ereld b ev o lk in g , de gehele N ed erlan d se bevolking, de N ed erlan d se jeu g d o f in h et b ijz o n d e r de ’k an sarm en ’ o n d e r hen. D at slechts en k ele d u izen d en m ensen aan de rellen h eb b en deelg en o m en d o e t er in dit type beschouw ingen m in d er to e . W elk e zijn deze v erstre k k e n d e th e o rieën? (a)
Verveling, m achteloosheid, opstandigheid
’D e m ensen h ebben h et véél te g o e d ’ laat de ee rste p artij w eten. ’D e v erzo r gingsstaat h eeft ied ereen een m inim um aan w elv aart gegeven. D a a rm e e is aan een voo rw aard e van rev o lu tie v o ld aan , w ant h o n g e re n d e n zijn te zw ak om in 18
Frank Bovenkerk 30 April: hoe de deskundigen de rellen hebben verklaard
opstand te k o m e n ', zo m een t m r. J. L. H eldring in zijn rubriek 'D e z e r D ag e n ' in N R C IH andelsblad van 10 m ei. E én gevolg van deze w elvaart is gew oon 'v e rv e ling'. P rofessor B uikhuisen (N R C IH andelsblad 10 m ei) ziet in de rellen zijn th eo rie b ew aarh eid , w elke hij in de ja re n '60 vo o r 'no zem s' heeft o ntw ikkeld, de rellen zijn niet an d ers dan 'u it verveling geboren vrijetijd sb ested in g '. D e th eo rie is duidelijk: de m ensen gaat h et zó goed d at de algem ene verveling to eslaat. 'D e jo n g eren w eten niet m eer w aar ze v ó ó r m oeten zijn ' zegt drs. F ab er in de V olkskrant van 17 m ei. H et klinkt alleszins plausibel, m aar een tw eede partij bew eert het om g ek eerd e. Prof. dr. F. de Jo n g Edz. v e rte lt in Tros A k n ia (8 m ei): 'D e m aatsch ap p ij is uitzichtloos v o o r een heleboel m ensen ( . . . ) . W oningnood, w erkloosheid, luchtvervuiling, a to o m b o m '. D r. F. H o o g en d ijk (E lsevier 3 m ei): 'D e ja re n tachtig zullen de ja re n w o rd en van v ersobering ( . . . ) . D e kansen op o n tp lo o i ing (. . . ) krim pen in. D aarv an zijn in het b ijz o n d e rd e jo n g eren het slachtoffer. D e w erkloosheid is o n d er hen het g ro o tst'. M r. K osto (P .v .d . A .-2e k am erlid) op 27 augustus: 'O m een p a a r o o rzak en te noem en: jeu g d w erk lo o sh eid , o n rechtvaardige inkom ensv erd e lin g en huisvestingsnood'. P sychiater M ispelblom B eyer (N R C IH andelsblad 3 m ei) is van o o rd eel dat 'd it so o rt verschijnselen b eru st op basis van o nvred e zoals ied e re e n die in tijden van angst voor het wel of niet v o o rtb estaa n van de w ereld, zoals we die geschapen h eb b en , d o o r een situatie van n eerg an g in de e co n o m ie'. H et zijn 'd e o n tm o ed ig d en , de teleu rg esteld en , d e ran cu n eu zen , die h et stadium van b ereik b are doelen al g epasseerd zijn o f d at nooit geh ad h e b b e n '. (V ergelijk het n u ch tere co m m en taar van de G P V ’e r V an d er Jag t in de E e rste K am er op 6 mei: 'D o ch de w oningnood d an ? W as die d ertig ja a r geleden niet g ro te r dan n u ? ’). E en d erd e p artij m een t d at e r toch m eer ach te r schuilt: h et is niet enkel een kw estie van m ach telo o sh eid , n ee het gaat veele er om aan d ach t te vragen v o o r een b en ard e positie o f zelfs om een politieke stellingnam e ten einde deze te boven te k om en. F erdinan d u sse (V N 10 m ei): 'H e t was een k eiharde uiting van pure o n te v re d e n h e id , van agressie, van o p g ek ro p te ellende en w o ed e'. Jan Jo o st L in d n er van de V o lkskra n t (10 m ei) h eeft zelfs g eco n stateerd d at h ier 'een heftige o n d erstro o m bij jo n g e re n m anifest w o rd t’. G e ra rd van den B oom en van de N ieuw e Linie (7 m ei) w eet: ’Z e h a d d en een scherp gevoel vo o r de arro g an tie van de m ach t’. E n H oflan d (H P 7 m ei) v oorspelt over ’de m assa’s w aaraan in de p rak tijk w ordt o n th o u d e n w at ze officieel en plechtig was b elo o fd ’, d at zij ’een s zullen w orden g e p o litisee rd .’ V o o r al deze beschouw ingen geldt: of ze n u kom en u it de k o k ers van d o e m d en k ers, aan h an g ers van de th e o rie van relatiev e d eprivatie of van w erk ers in de bew u stw ordingsindustrie, ied ere v erk larin g op zichzelf ziet e r op h e t ee rste 19
SG 81/1 (jg XXVIII)
gezicht plausibel uit. E venw el: ze sluiten elk aar teg elijk ertijd uit. D e rellen kom en niet zowel voo rt uit 'p u re verveling’ als uit 'e e n sch erp gevoel vo o r de arrogantie van de m ach t’. (b) C ulluurpessism ism e en de h o o p op een nieuw e to eko m st E en groot aantal deskundigen ziet in de rellen van 30 april een tek en des tijds, ten goede of ten kw ade. H ier kan m en zich u itleven, men o n tferm t zich gaarn e over de stenengooiers om zijn g eliefkoosde th e o rie of w ereldbeschouw ing te koesteren. E erst de signalen van h et av ondland. D rs. S. F ab er (C D A ) v e rk laart in de V olkskrant van 17 mei: 'd e rijk d o m aan algem ene w aard en en n o rm en , w aar onze generatie nog vo o r een deel op te e rt, o n tb re e k t bij veel jo n g e re n ’. D ie w aarden en norm en w orden o n v o ld o en d e overg ed rag en o p de jeugd van teg e n w oordig. is het w ond er d at die niet wil d eugen? Prof. H oefnagels (N R C IH a n delsblcid 8 m ei) m een t d at de rellen er m ee te m ak en heb b en d at ’de jeu g d de laatste 150 ja a r geleidelijk aan alle v eran tw o o rd elijk h eid is afg en o m en ’. A n ti rev o lu tio n air leidsm an prof. D iep en h o rst is het d a a r ro e re n d m ee eens ( Tros A k tu a 8 m ei): 'In alle lagen van de m aatsch ap p ij - en ik bed o el zék e r niet alleen diegene w aarvan m en zegt: ’Z e zijn sociaal w at slap p er en w at zw ak k er’ - m aar in alle lagen van de m aatsch ap p ij, d o o r de g ejaa g d h eid van h et leven, n eem t de belangstelling voor kin d eren af. Z e w orden m in d er geborgen dan vroeger het geval w as’. M r. G . B. J. H ilterm an stelt vast (de Telegraaf 10 m ei) d at we te m aken h ebben m et ’de w ildgroei van een v erw aarloosde g e n e ra tie ’. E en speci fieke variant van deze d e-jeug d-van-tegenw oordig-w il-niet-deugen-theorie vin den we bij de A m sterd am se socioloog dr. P. K ap tey n in de V olkskrant van 17 mei: ’A an de vrij d irek te dw ang van o u d eren teg en o v e r jo n g eren (le ra re n , o uders, p o litieag en ten , noem m a ar o p ) kw am een e in d ’ en ’zo kw am en de jo n g eren in een sociaal vacuüm tere ch t, w aarin ze vrij spel had d en (. . . ) Som m ige g roepen jo n g eren h eb b en de g ro o tste p ro b lem en m et z elfco n tro le’. D e lezer h eeft geen m oeite h ier de h an d van de geniale m eester N o rb ert E lias te herk en n en . De rellen van 30 april k unnen n aar tev red e n h eid w orden bekom m en tariseerd aan de h an d van d ien s civilisatietheorie: in de loop van de E u ro p e se geschiedenis neem t de sociale d ru k af en d a a r k o m t zelfbeheersing voor in de plaats. W elnu: h et proces van afb ro k k elin g is tijd elijk even w at te snel gegaan en de ’S elbstzw ang’ is nog n iet to t volle w asdom g ek o m en . H o e zou K apteyn h ebben g ereag eerd als de rellen w aren uitg eb lev en ? Ik wil w edden d at h e t een al even m ooie dem o n stratie van de civ ilisatietheorie zou zijn gew orden. K ijk m aar eens ’hoe vredig onze sam enleving’ eigenlijk is, zo zegt hij in h etzelfde interview ; ’het leven is veiliger, o v erzic h te lijk e r’. O m d a t gew eld in h et beschaafde N e d e r land zo zeldzaam is ’valt h et ons o p als h et een k e e rtje niet zo is’. V redelievend? Veilig? Stel d aar eens h et so m b ere inleid en d e c o m m en taar o p een rep o rtag e over de rellen van Tros A k tu a (8 m ei) tegen o v er: ’W e w aren al gew end g e raak t 20
Frank Bovenkerk 30 April: hoe de deskundigen de rellen hebben verklaard
aan gew eld, o f alth an s aan een m anier van leven, die een uitvloeisel is van gew eld. H et raak t ons niet m eer. de pantserw agens en k arab ijn en o p onze luchthaven. M et sch o u d ero p h alen reageren we w an n eer taxi-chauffeurs eigen m obiele een h ed en fo rm e re n , h et d o et ons eigenlijk niets als p ro jek to n tw ik k e laars er hun eigen knokp lo eg en o p na houden en bew akingsdiensten in w aren huizen horen e r nu een m a al b ij'. D ie voo rb eeld en van de T ro s. die h e b b en wel iets, vind ik. H eb b en al deze u itsp rak en nog min o f m eer b e trek k in g op de jeugd in en g ere zin, onze p rem ier - altijd g oed vo o r een b aro k k e kenschets van h et tijd sg e w richt. ziet één en a n d e r toch w eer in veel b re d e r v erband. Van A gt v erzek ert zijn to e h o o rd e rs bij een sp re e k b e u rt te D eu rn e op 19 mei d at 'd e rellen een voedingsbodem vinden in h et g eestelijke klim aat w aarin N ed erlan d is terech t g ekom en. N ederland en an d e re W esterse landen zijn verw eesd g eraa k t. H et w achten is nu op een nieuw P in k steren . w aarin de geest van G od zich m e ed eelt aan de m ensen die in v erw arring zijn en z o n d er k o ers'. D eze o pinie w o rd t g edeeld d o o r een collega van V an A gt uit een vroegere w erkkring. Prof. Dessa u e r, b ekend crim inologe te N ijm egen m een t over de relschoppers (M are 22 m ei): 'W aarsch ijn lijk h eb b en zij een soort o nbew ust gevoel d at de w ereld aan vernieuw ing to e is’. E en z in n etje om op de tong te proeven. T eg en o v er deze av o n d lan d elijk e beschouw ingen staan ook v ro lijk er in te rp re ta ties. M r. H eldring (N R C IH a n d elsb la d 13 m ei) vraagt zich m et recht a f o f de jeugd w erkelijk g ed u ren d e de laatste 150 ja a r zoveel v eran tw o o rd elijk h eid is afgenom en, zoals H oefn ag els bew eert. E n m evr. W essel-T uinstra van D '66 m erk t terzak e o p in de T w eed e K am er, 27 augustus: 'In h et algem een - m e n e e r de v o o rzitter - w eten jo n g e re n uitstek en d hoe zij politiek m oeten b ed rijv en . W ie dat vergelijkt m et een tw intigtal jaren geleden ziet d aarin een to eg en o m en politiek bew ustzijn, d em o n straties b ijvoorbeeld voor o n derw ijsvernieuw ingen, tegen a to o m ra k e tte n en k ern en erg ie blijken goed g eo rg an iseerd '. D e m ooiste kom t van dr. A . L. C o n stan d se, die volgens de trad itie van 'h e t anarchism e van de d a a d ’ geneigd is een sp o n tan e volksopstand te o n tw aren . 'D it w aren geen ’’k ra k e rs” m eer, d it w as h e t souvereine volk, d at wilde p ro te ste re n teg en h et m iddeleeuw se g eldverslin d en d e o p e rette-g ed o e o p de D a m ’ (N ieuw e L in ie 7 m ei). C o n stan d se h e e ft de revolutie zien gloren: ’A ls m en in Parijs o v e r de g ebeurtenissen van 1968 sp rak als o v er de rev o lu tie, dan was h et A m sterd am se p ro test toch m instens e en re v o lte .’ 2.4 C onclusie N a dit min o f m eer uitvoerige overzicht van w at er zoal is gezegd en g esch re ven over 30 april kom ik to t de volgende nogal o n tlu isteren d e slotsom . (a) M et alle geïn fo rm eerd e co m m en taar w o rd en we n iet w ijzer o v er h e t k arak 21
SG 81/1 (jg XXVIII)
te r van de rellen. (b) H oe m in d er m en van de feiten w eet. des te g em ak k e lijk er laat zich er van alles bij verzinnen. (c) deskundigen slaan m et een v erbazingw ekkende vrijm oedigheid aan het in te rp re te re n . (d) dit levert een reek s van op het ee rste gezicht plausibele v erklaringen en h ypothesen o p , die e lk aa r evenw el in de m eeste gevallen w ederzijds uitstui ten, (e) de deskundigen zien d aarb ij hun eigen irritaties, hun w ereld b eeld , hun politieke stellingnam e of hun g eliefkoosde th eo rie, steeds bevestigd, en (f) d aarm ee h ebben we m e e r geleerd o v er d egenen die deze u itsp rak en fo rm u leerd en . dan over de rellen van 30 april.
22
