3 Voor de taakvelden inspiratie en visualisatie laten wij ons leiden door een drietal

3

INSPIRATIE EN VISUALISATIE


V

oor de taakvelden inspiratie en visualisatie laten wij ons leiden door een drietal ambities: de zorg voor het cultureel erfgoed, de versterking van het cultuurhistorisch bewustzijn en het streven naar culturele vernieuwing.

Het in 999 in gang gezette landelijke Belvederebeleid heeft een grote ommezwaai betekend voor de toekomst van het erfgoed. Nijmegen heeft vanaf het begin gewerkt binnen het gedachtegoed van Belvedere, waarbij de historie van de plek een belangrijke inspiratiebron is voor nieuwe ontwikkelingen. In 200 werd een nieuw Nijmeegs product ontwikkeld, het Cultuurhistorisch profiel. Inmiddels hebben we dit product al meerdere keren succesvol ingezet om de plannenmakers te inspireren ruimte te maken voor de eigenheid van een gebied. Een aantal jaren later is Het Geheugen van de Stad ontwikkeld. De initiatieven uit deze bundel waren zo ingericht dat ze de zichtbaarheid en de beleefbaarheid van cultuurhistorische waarden op verschillende plekken, op verschillende manieren en voor een diverse doelgroep vergrootten. Sinds 2005 wordt nadrukkelijk ingezet op het zichtbaar maken van ons erfgoed in de stad. Met visualisaties wil Nijmegen de bijzondere plekken (opnieuw) laten zien. Niet alleen om het verleden zichtbaar te maken voor bezoekers, maar ook om de verbondenheid tussen Nijmegenaren en de stad te versterken. Wij beseffen dat wij niet als enige verantwoordelijk kunnen zijn voor het weer zichtbaar maken van 99

3


ons verleden. Dat hoeft ook niet, in Nijmegen worden door diverse andere partijen initiatieven ontplooid die ons erfgoed weer herkenbaar maken. Met het fonds Stimulering Particulier Initiatief kunnen wij deze initiatieven ondersteunen.

"

100

3

Cultuurhistorische profielen

Cultuurhistorische profielen

N

ijmegen heeft twee Cultuurhistorische profielen ontwikkeld met Belvederesubsidie, een voor het Hessenbergterrein en een voor Koers West.

"

101

3

102


De Hessenberg

De Hessenberg

I

n de historische binnenstad van Nijmegen ligt de Hessenberg. De locatie kent een imposante historische gelaagdheid, met (restanten van) begijnhofjes, een klooster en een weeshuis. Na het vertrek van regionaal dagblad ‘de Gelderlander’ eind jaren tachtig van de vorige eeuw, kwam het terrein in aanmerking voor herontwikkeling. Tien jaar lang is vervolgens geprobeerd een grootschalig nieuwbouwproject te realiseren. Het publieke verzet groeide gestaag tegen dit bouwplan, omdat het ontwerp niet paste in de omgeving. Bovendien zou het leiden tot verlies van de aanwezige cultuurhistorische waarden. In 200 werd een herstart gemaakt met de discussie over de invulling van het gebied, waarbij de aanwezige cultuurhistorische waarden een breekijzer moesten worden voor de herontwikkeling.

Met financiële ondersteuning in de vorm van een Belvederesubsidie werd een open planproces, waarin burgerparticipatie centraal staat, verrijkt met een nieuwe impuls. Een nieuw product, het Cultuurhistorisch profiel voor de Hessenberg, vormde de basis van een spannende fase van voorverkenning en ontwerpend onderzoek. Hierin stond niet alleen de bescherming van het erfgoed centraal, maar ook de verdwenen geschiedenis, die alleen nog door bodemvondsten en archiefstudies kon worden opgeroepen. Aangestuurd door de plangroep en andere betrokkenen wierp een multidisciplinair ontwerpteam zich op de kansen van het gebied. De historische en morfologische eigenschappen van het terrein werden onderworpen aan een grondige analyse, die 103

3


zowel conceptueel als praktisch werd uitgewerkt. Diverse schetsmodellen dienden niet als oplossing, maar als middel om de interactie tussen ontwerpers en partijen te verhogen, waardoor de uiteindelijk gewenste koers helder kon worden benoemd. Drie schetsen werden zo versmolten tot een vierde schetsontwerp, dat op hoofdlijnen de basis vormde voor het uiteindelijke stedenbouwkundige plan. Na een lang traject van uitwerking vinden in het plangebied nu eindelijk de langverwachte bouwactiviteiten plaats, mét inpassing van het weeshuis, de aanvankelijk tot sloop gedoemde Titus Brandsmakapel en enkele relicten zoals de ‘stottergevel’ van het gesloopte Gelderlander-complex en de ruïne van de Karmelietenkerk. Het project op de Hessenberg heeft aangetoond dat ‘ontwerpen met geschiedenis’ niet per se gebonden hoeft te zijn aan historische contouren en vormen, maar dat de historische betekenis van het gebied kan voortleven door eigentijdse herinterpretaties van de historische context. Het uiteindelijke succes van de Hessenberg zal nu nog afhangen van de manier waarop op detailniveau de historie van de plek beleefbaar kan worden gemaakt. Mede dankzij deze oefening heeft cultuurhistorie in Nijmegen op beleidsniveau een sterke positie in het ruimtelijke bestel gekregen. Landelijk heeft de aanpak vooral in vakkringen waardering geoogst. Maar belangrijker nog is het feit dat – dankzij de nieuwe invulling van de Hessenberg – dit westelijke gedeelte van de binnenstad nieuwe aantrekkingskracht heeft gekregen.

"

Bebouwingsstudie Hessenberg. 104

Koers West

Koers West

G

esterkt door de ervaringen rond de Hessenberg nam Nijmegen een vervolgstap. Het Waalfrontproject Cultuurhistorie in zicht! werd in 2004 het tweede Belvedereproject dat grote landelijke belangstelling trok en nog trekt. In vergelijking met de Hessenberg was dit een gewaagde onderneming voor wat betreft de schaal van het gebied, de complexiteit van de opgave en de betrokkenheid van ontwikkelende partijen. Dit keer betrof het de omvorming van een grootschalig industrieterrein aan de Waaloever tot een compact stadsmilieu, waar gewoond, gewerkt en gerecreëerd moet worden.

In plaats van het huidige integrale industriële karakter van het plangebied te bevriezen tot één historische identiteit die onvermijdelijk autonoom zou uitmonden in de herbestemming van enkele kenmerkende gebouwen, werd voor het nieuwe Waalfront een veel complexere opgave aanvaard: onder de fabriekscomplexen gaat immers ook nog de stad van keizer Trajanus schuil (Romeinse laag) en ook het onder een dikke laag puin bedolven Fort Krayenhoff (negentiende-eeuws verdedigingswerk). Hoe konden deze drie totaal verschillende identiteiten met elkaar op een betekenisvolle wijze worden verknoopt met inachtneming van bovendien de landschappelijke ondergrond? Terugkijkend op het ontwerpproces kan terecht worden geconstateerd dat de koerswijziging die optrad te herleiden is tot de grote invloed van de cultuurhistorische ontdekkingen. Een buitengewoon intensief proces van kennisvergaring werd 105

3


Het plangebied van Koers West, gezien vanuit Nijmegen-Noord.

106

Koers West

Fort Krayenhoff, plattegrond van fort Krayenhoff en resten van fort Krayenhoff, verwerkt in de kademuur langs de Waal. opgevolgd door een experimenteel ideeënboek, dat behalve enkele ruimtelijke ontwerpverkenningen ook vele speelse bevindingen bevatte. Het abstracte gehalte van deze oefening maakte evenwel dat er bij de afronding van het Belvederetraject nog geen methode was gevonden om de cultuurhistorie in het gebied ook werkelijk fysiek te verankeren. Naar aanleiding van de positieve energie en de publieke aandacht die het Belvederetraject had ontketend volgde een stedenbouwkundige vertaalslag die uitmondde in het Masterplan Waalfront. Een plan dat zich nu diep geworteld weet in de ontwikkelingsgeschiedenis van de plek. Deze aanpak van het Waalfront heeft de vernieuwende opvatting over cultuurhistorie bestendigd. Het heeft historici, ontwerpers en ontwikkelaars bijeengebracht om samen na te denken over de geschiedenis en de toekomst van de ruimte. Het sociale streven naar culturele diversiteit en continuïteit is in deze aanpak bediend met een beter begrip en gebruik van de ontstaansgeschiedenis van het plangebied. Het Masterplan Waalfront is af, maar het gebied moet nog worden veroverd en ontsloten. ‘Vergeten’ historie kan weer beleefbaar worden gemaakt door de fossiele sporen van de plek om te vormen tot levende verhalen in de tijd van nu. De ruimtelijke hoofdstructuur voor het Waalfront heeft Maquette van masterplan Koers West. De resten van fort daarmee de potentie gekregen om de geschiedenis van de stad Krayenhoff zijn duidelijk zichtbaar gemaakt door de landte completeren. schappelijke context.

" 107

3

108


3

Het Geheugen van de Stad

Het Geheugen van de Stad

H

et beleidsinitiatief Het Geheugen van de Stad, gefinancierd uit het Gelders Stedelijk Ontwikkelingsbeleid, werd in de jaren 2002–2004 uitgevoerd. Voor de samenstelling van de projectbundel zijn de volgende criteria gehanteerd: er is onder meer gekeken naar het spin-off effect van de initiatieven, hun onderlinge differentiatie, de mate waarin onvoorziene kansen werden aangegrepen en benut, hun voorbeeldfunctie tegen de achtergrond van actuele ontwikkelingen in de stad, de mate waarin ze leidden tot nieuwe vraagstellingen en oplossingen en de mate waarin ze een stimulans vormden voor nieuwe ideeën en plannen. Een groot aantal initiatieven is de opmaat gebleken voor vervolgacties die hebben bijgedragen aan de zichtbaarheid en de beleefbaarheid van cultuurhistorie in Nijmegen.

"

109

3

110


Verborgen verleden

Verborgen verleden

H

et onderzoek naar bouwhistorische sporen in panden in de binnenstad leidde tot bijna driehonderd bouwhistorische verkenningen. De onderzoeksinformatie is voor het publiek toegankelijk gemaakt in een boek. Tevens zijn gegevens uit dit project in diverse tentoonstellingen gebruikt, zoals De Verleiding van de Oude Stad en Vogelvlucht van Oud Nijmegen (in samenwerking met Museum Het Valkhof). Het project heeft ook veel belangstelling van de media gekregen. Zo werd de ontdekking van een ‘stadskasteel’ in de zomer van 2003 breed, in zowel de regionale als de landelijke media, uitgemeten. Het initiatief heeft een verankering gekregen in het cultuurhistorisch beleid (zie pagina 69).

"

111

3

112


Het derde leven van de stadsmuur

Het derde leven van de stadsmuur

D

it initiatief betrof een studieopdracht naar de mogelijkheden om de voormalige stadsmuur in de hele stad beter tot uitdrukking te laten komen. Het ging om een hernieuwde beleving van (het beloop van) de historische stadsmuur en de stadspoorten. Hierbij werd uitgegaan van het verloop van de stadswallen rond 874 die momenteel nog een nauwe samenhang vertoont met het stratenpatroon en de looproutes door de stad. Deze studieopdracht heeft geleid tot een visie op de vestingwerken van Nijmegen (zie pagina 35).

"

113

3

114


Orangerie Dukenburg, 930.

Dukenburg met hart en ziel

Dukenburg met hart en ziel

D

it initiatief betrof een onderzoek naar de in Dukenburg nog aanwezige oude landschapsrelicten. Er werd speciaal kaartmateriaal ontwikkeld dat in één oogopslag inzicht bood in de gefaseerde ontwikkelingsgeschiedenis van Dukenburg. Deze kaarten dienden als onderlegger voor de herontwikkeling van Dukenburg. Het informatiemateriaal is ook voor educatieve doeleinden in de wijk geschikt gemaakt. Het materiaal zal opgenomen worden in de Cultuurhistorische waardenkaart.

"

Dukenburg in de achttiende eeuw geprojecteerd op ondergrond van nu. Enkele elementen van toen zijn nu nog herkenbaar, bijvoorbeeld de tot landhuis verbouwde orangerie van het landgoed Dukenburg en delen van het grand canal. 115

3

116


De verwonde stad

De verwonde stad

I

n 2004, het herdenkingsjaar 60 Jaar vergissingsbombardement, werd de aandacht gevestigd op de dramatische verwoestingen in de stad en de daaropvolgende wederopbouwperiode. In februari 2004 verscheen het boek De weelde van de soberheid. Nijmegen herrijst 940–965. Deze publicatie vormde de voor een breed publiek toegankelijke weerslag van drie jaar onderzoek op het terrein van de wederopbouwarchitectuur in Nijmegen. Een door de toenmalige Rijksdienst voor de Monumentenzorg vervaardigde reizende tentoonstelling over de wederopbouwarchitectuur werd vanuit dit project nader toegespitst op de Nijmeegse situatie. De opening van de tentoonstelling en de presentatie van het boek werden gecombineerd met een lezing. Vanuit TV Gelderland heeft het programma de Geschiedenisbus twee afleveringen gewijd aan het bombardement en de wederopbouw. In dagblad de Gelderlander en huis-aan-huisblad de Brug zijn diverse artikelen verschenen over de publicatie en de tentoonstelling. Inmiddels zijn diverse panden uit de wederopbouwperiode beschermd en is een beschermd stadsbeeld wederopbouw centrum in voorbereiding (zie pagina 63)

"

117

3

118


Cultuurhistorie centraal !

Cultuurhistorie centraal !

C

ultuurhistorie centraal voorzag in een haalbaarheidsstudie naar de oprichting van een cultuurhistorisch centrum in Nijmegen. Dit initiatief gaf invulling aan een raadsmotie uit 2003. Lagroup Leisure & Arts Consulting heeft de studie verricht. In het eindrapport werd de oprichting van een fysiek centrum in Nijmegen ontraden, zowel in de vorm van een bezoekerscentrum als een ontmoetingscentrum voor cultuurhistorische verenigingen. De context in Nijmegen was niet zodanig dat het centrum exploitatietechnisch gezien neutraal zou kunnen worden uitgevoerd en voldoende aantrekkingskracht zou hebben op het grote publiek. Wel werd geadviseerd een concept uit te voeren waarbinnen accenten en activiteiten in de stad werden aangebracht die cultuurhistorie toegankelijker moesten maken. Actieve samenwerking van en met de cultuurhistorische partners was hierbij een basisvoorwaarde. In 2006 is een Cultuurhistorisch Platform Rijk van Nijmegen opgericht met als doel actieve samenwerking tussen cultuurhistorische partners te bevorderen. De gemeente Nijmegen neemt als adviseur deel aan dit platform.

"

119

3


Rondje Oud West Wandel/fietsroute Nijmegen-West €1,50

120

Trots van de wijk

Trots van de wijk

I

n 2003 heeft Stichting Toekomst Oud-West (STOUW) in samenwerking met diverse bewonersorganisaties in Nijmegen-West en het toeristisch recreatief bureau, Route IV, de cultuurhistorische waarden in delen van Nijmegen-West in beeld te gebracht. Voor de gemeente was het interessant om te weten hoe bewoners de ruimte om zich heen beleven en hoe bewoners bewuster van en trotser op hun wijk kunnen worden. Samen met de bewoners zijn de ideeën omgevormd tot concrete projecten gebundeld in een ideeënboek. Inmiddels is een aantal ideeën uit het boek tot uitvoering gebracht, waaronder een cultuurhistorische route door Nijmegen-West. Deze route, Rondje Oud West, gaat over het Romeinse verleden van dit gebied en is vanuit het visualisatieprogramma Romeins Nijmegen tot stand gekomen in 2007.

"

121

3

122


Stadspoorten revisited

Stadspoorten revisited

D

e verstedelijking van het oude dorp Lent en de ontwikkeling van het Waalfrontgebied vormden aanleiding om de verbinding tussen de stadsdelen aan beide zijden van de Waal te versterken. De verbinding werd gelegd via de spoorweglandhoofden. Aan de ene zijde staat het oude afgetopte zuidelijke spoorweglandhoofd en aan de andere zijde het minder prominent aanwezige noordelijke landhoofd. Het streven was om het zuidelijk landhoofd door middel van reconstructie weer als bijzonder monument herkenbaar te maken. Daarnaast zijn ontwerpideeën gemaakt voor een noordelijk oevermonument opdat dit een net zo markante entree naar een nieuw Nijmeegs stadsdeel zou worden. Een educatieproject Jonge Bouwmeesters is gemaakt voor leerlingen van alle basisscholen in Nijmegen-Noord. Zij zijn gevraagd om vanuit hun eigen beleving en ervaringen een ontwerp te maken voor een monument op de noordelijke oever.

De basisschoolleerlingen hebben hun ervaringen gedeeld met studenten van de TU in Delft. De studenten hebben onder begeleiding van Jo Coenen, toenmalig rijksbouwmeester en hoogleraar van de richting Modificatie, Interventie en Transformatie, ontwerpen gemaakt voor het zuidelijk landhoofd. Daarna hebben studenten van de Academie voor Bouwkunst in Arnhem de opdracht overgenomen. Zij hebben geïnspireerd door hun voorgangers een eigen ontwerp gemaakt voor het noordelijk landhoofd.

123

3


De resultaten zijn in exposities en in publicaties aan het publiek getoond. In samenwerking met de eigenaar van de landhoofden, ProRail, zijn de ontwerpen van de kinderen geplaatst op de windschermen van de Snelbinder, de fietsbrug langs het spoor. De werken van de studenten zijn geëxposeerd in het Architectuurcentrum Nijmegen en in het Centrum Beeldende Kunst Nijmegen. Deze tentoonstelling werd door de Minister van Verkeer en Waterstaat, mw. drs. K. Peijs, geopend. De diverse fasen van het project hebben ruime aandacht gekregen in de media. Inmiddels wordt gebouwd aan de reconstructie van het zuidelijk landhoofd (zie pagina 6).

"

124

Romeinse Alliantie

Romeinse Alliantie

D

e Romeinse Alliantie betrof in eerste instantie een samenwerkingsverband tussen de gemeente Nijmegen, Museum Het Valkhof en Museumpark Orientalis. De drie partijen zijn elk op eigen wijze betrokken bij het visualiseren van het (Nijmeegse) Romeinse verleden. Doel is om te komen tot de ontwikkeling van een gezamenlijke aanpak voor de verbeelding van de Romeins-Bataafse geschiedenis. Er is gewerkt aan een werkdocument als basis voor de visualisatie van de Romeinse geschiedenis in Nijmegen (zie pagina 33). Ondertussen hebben ook het RBT-KAN (Regionaal Bureau voor Toerisme, regio Arnhem Nijmegen) en Radboud Universiteit Nijmegen zich aangesloten bij de alliantie. Inmiddels kent de Nijmeegse alliantie ook een landelijke tegenhanger. Vanuit het landelijke Projectbureau Limes is in 2005 een Romeinse Limesalliantie opgericht waar Nijmegen deel van uitmaakt.

"

125

3

126


De buurt eigen

De buurt eigen

D

it project had tot doel het collectieve ‘zelfbeeld van Hees’ bloot te leggen en te vertalen in aandachtspunten voor toekomstig beheer en nieuwe ontwikkelingen in de buurt. Het project heeft gelopen van september 2003 tot januari 2004. Tijdens het project hebben bewoners en ondernemers uit Hees gezamenlijk hun gevoel over, en waardering voor, de ruimtelijke en cultuurhistorische aspecten van het voormalige dorp Hees geuit. Uit de waardering door de bewoners zijn vervolgens conclusies en aanbevelingen gedestilleerd die als onderlegger hebben gediend bij het ontwikkelen van het gemeentelijk beeldkwaliteitsbeleid.

"

127

3

128


Nijmegen verBEELD

Nijmegen verBEELD

H

et doel van dit initiatief was het revitaliseren van een aantal geselecteerde beelden in de openbare ruimte om zo het oorspronkelijke plaatsingsdoel in ere te herstellen: herinneren en / of verfraaien. Nijmegen verBEELD vormde de sluitpost van de projectenbundel Het Geheugen van de Stad. Binnen de budgetverdeling van Het Geheugen van de Stad werd gesteld dat een eventueel restant uit de post ‘onvoorzien’ ingezet kon worden als additionele middelen voor de uitvoering van Nijmegen verBEELD. Het beeld op Plein 944 is met geld uit Het Geheugen van de Stad opgeknapt.

"

129

3


De plaatsing van een van de Korfmacherzuilen op het Hertogplein (zie pagina 57). 130

3 Visualisatie

Visualisatie

N

ijmegen is de oudste stad van Nederland. We zijn erg trots op die titel en willen dat als stad ook uitstralen. Dat doen wij bijvoorbeeld met visualisaties. Visualisaties zijn toevoegingen aan of ingrepen in de openbare ruimte die de geschiedenis (weer) leesbaar maken. Door visualisaties te ontwikkelen, willen we op straatniveau laten zien dat we met recht oudste stad van het land genoemd mogen worden.

Wie op zoek is naar het ‘verhaal’ van Nijmegen kan terecht in boeken, in musea of in archieven, maar de grootste en de meest tot de verbeelding sprekende bron is de stad zelf, als ‘ooggetuige’ van de geschiedenis. Nijmegen kent een verleden (en waarschijnlijk ook een toekomst) van voortdurende ontwikkeling, met als gevolg dat op plekken geschiedenis verdwijnt, maar ook verschijnt. Met visualisaties wil Nijmegen de bijzondere plekken (opnieuw) laten zien. Niet alleen om het verleden zichtbaar te maken voor bezoekers, maar ook om de verbondenheid tussen de Nijmegenaar en de stad te versterken. Daarom zijn bij de uitvoering van visualisaties ‘beleefbaar’ en ‘toegankelijk’ kernbegrippen. Maar Nijmegen is niet alleen de oudste stad van Nederland, Nijmegen staat ook model voor de stedelijke ontwikkeling van ons land; vanaf het allereerste begin tot nu. Door deze periodes beter zichtbaar te maken, maken we van Nijmegen een voor iedereen attractieve stad. Inmiddels hebben we een visie ontwikkeld voor de 131

3


omgang met het Romeinse verleden en het vestingverleden. In de toekomst zullen ook andere perioden aan ons visualisatiebeleid worden toegevoegd.

"

132

Visie en Werkplan Romeins verleden

Visie en Werkplan Romeins verleden

H

et zichtbaar, beleefbaar maken van het Romeinse verleden is een gecompliceerde opgave. Wie goed om zich heen kijkt, zal ontdekken dat Nijmegen over tal van verwijzingen beschikt naar het Romeinse verleden, maar dat er in veel gevallen herkenbare verbindingen ontbreken die ervoor zorgen dat er een samenhang ontstaat tussen de afzonderlijke objecten. Daarvoor zijn aanvullende duidingen nodig, de zogenaamde ‘visualisaties’ én een doordachte infrastructuur, die hen op een logische en herkenbare manier verbindt.

Dit was, in 2004, een van de eerste constateringen van de Nijmeegse Romeinse Alliantie, die vanuit het beleidsinitiatief Het Geheugen van de Stad in het leven was geroepen om het Romeinse verleden van de stad zichtbaar te maken. Voor de visualisatie van het uitermate complexe verhaal van de Romeinse tijd was een overkoepelende visie nodig. Deze werd in 2005 ontwikkeld. De visie verwoordt de ambitie om de verbeelding van het Romeinse verleden gestalte te geven vanuit het perspectief van de stad van nu. Allereerst werden de belangrijkste Romeinse vindplaatsen geïnventariseerd, geanalyseerd en geordend. Daaruit bleek dat zij niet alleen geografisch konden worden geclusterd in West, Centrum en Oost, maar dat hiervoor ook centrale thema’s konden worden benoemd en verbonden, op basis van een logisch en begrijpelijk verhaal. Aan de ene kant het verhaal van de ontwikkeling van Romeins Nijmegen, met de stedelijke nederzettingen Oppidum Batavorum en Ulpia Noviomagus en daaraan gekoppeld het verhaal van de 133

3


legerplaatsen in Nijmegen-Oost. Aan de andere kant het verhaal van de uitgesproken relatie van de Romeinse nederzettingen met het landschap (stuwwal en rivier). De rode draad zal pas zichtbaar worden wanneer de collectie visualisaties, verspreid over de stad, voldoende substantie biedt om een geheel en dus een verhaal te kunnen vormen. Vooralsnog werken we, gelet op de beperkingen qua budget én capaciteit, in het tempo van twee tot drie visualisaties per jaar. Toch kunnen we al stellen dat de visualisatie van het Romeins verleden van de oudste stad van Nederland een ‘unique selling point’ in wording is.

"

Kronenburgerpark eind negentiende eeuw. Restanten van de vestingwerken (onder andere Kronenburgertoren en stadsmuur) geven het park een ‘romantisch’ aanzicht. 134

Visie Vestingwerken

Visie Vestingwerken ijmegen is vanaf de dertiende eeuw tot eind negentiende eeuw omwald geweest. Toch wordt de stad niet automatisch geschaard onder de vestingsteden. Dat komt omdat Nijmegen in verhouding tot andere vestingsteden weinig bovengrondse relictenNijmegen kent. De visie vestingwerken laat zien dat Nijmegen wel degelijk potenvestingstad tie heeft om als vestingstad beleefd te worden. van Binnen een de ste eeuw groot aantal ruimtelijke ontwikkelingen zijn mogelijkheden om de vestingwerken weer zichtbaar te maken in de stad. In de visie Derde leven van de stadsmuur – Nijmegen Vestingstad van de 2e eeuw wordt de ruimtelijke inrichting aan het vestingverleden gekoppeld. De visie is een strategisch instrument waarmee regie gevoerd kan worden op kansen nu en in de toekomst.

21

Nijmegen is een stad vol identiteiten. Een stad met een intense geschiedenis die zich heeft laten kleuren door menselijke ingrepen. Eén van die identiteiten is het vestingverleden. In een breder kader de gehele militaire geschiedenis. De huidige stadsopbouw laat zien op welke wijze de Nijmeegse vesting de stedelijke ontwikkeling heeft bepaald. De vesting is echter veel omvangrijker geweest dan menigeen nu denkt. Belangrijke delen zijn verborgen of verdwenen.

"

Stad aan de rivier

De visie “Nijmegen, vestingstad van de 21e eeuw” schetst een strategie voor behoud en herkenning van fysieke resten van de vesting. Voor het visualiseren van verborgen resten en voor het benutten van het vestingverleden als inspiratiebron en leidraad in ruimtelijke ontwikkelingen. De visie hanteert een onderverdeling van de vestingwerken waardoor een gebiedsgerichte aanpak mogelijk wordt. De uitwerking van de verschillende projecten leidt tot herwonnen samenhang in de stad en tot een groeiende herkenbaarheid van het vestingnetwerk. Door de rivier de Waal te beschouwen als verbindende stroom wordt het ook mogelijk relaties te leggen tussen de vesting die in 1874 zijn status verloor en de militaire werken die in de twintigste eeuw zijn toegevoegd.

Binnenstad

Op zichzelf staande vestingwerken, onderdeel van een stedelijke ontwikkeling

Bastions en werken van Menno van Coehoorn

Op zichzelf staande vestingwerken waarover nog weinig bekend is

Onderverdeling van de vestingwerken

Vestingwerken in ruimtelijke ontwikkelingen

N

135

3


Kanonskogel in een opgemetselde muur op het Hertogplein (zie pagina 57–58). 136

3

Uitvoeringen visualisatie

Uitvoeringen visualisatie

V

oor 2000 kende Nijmegen al een aantal visualisaties, bijvoorbeeld: de contouren van twee Romeinse tempels en stadsvilla op het Maasplein, een doorsnede van de laat-Romeinse muur in gevel in de Steenstraat, een deel van de vierde-eeuwse muur en een hypocaustum (vloerverwarming) onder het casino aan de Waalkade en de contouren van een amfitheater in de Schildersbuurt. Tussen 2000 en 2008 heeft Nijmegen een groot aantal visualisaties toegevoegd. Deze worden hierna toegelicht.

Naast tastbare visualisatie in de ruimte zijn de afgelopen jaren ook visualisatieactiviteiten uitgevoerd die meer in de belevingssfeer plaatsvinden. Voorbeelden zijn Castra op de kaart (duizenden scholieren vormen hand in hand de contouren van het Romeinse legerkamp, 2005) en de landelijke lancering van LimesQuaestio (een educatief spel over de limes, 2007).

"

137

3


Via Oost

Romeinse wandel/fietsroute Nijmegen-Oost

€1,50

138

Visualisatie Romeins verleden Nijmegen-Oost

Visualisatie Romeins verleden Nijmegen-Oost

I

n 2005 gaf de gemeente met het visiedocument Het Romeins verleden opnieuw beleven aan dat de Romeinse tijd meer moest gaan leven. In eerste instantie is voor Nijmegen-Oost een plan gemaakt om de bestaande visualisaties verder aan te kleden, nieuwe visualisaties te maken en de informatieborden te plaatsen. Hier lagen in de Romeinse tijd opeenvolgende legerplaatsen die in Romeins Nederland een belangrijke rol hebben gespeeld. Bovendien bevonden zich hier een kampdorp, een amfitheater en grafvelden. Bewoners en bezoekers moeten het gevoel krijgen dat ze in de voetsporen van de Romeinen treden. Dat hier eeuwenlang Romeinen en inheemse bewoners hebben geleefd en dat de Romeinen voor de locatie van de allereerste legerplaats in Nederland niet toevallig het oosten van Nijmegen uitkozen. Met cofinanciering van de provincie Gelderland is in 2008 begonnen met de uitvoering van visualisaties. Een twintigtal informatiepanelen zal geplaatst worden langs de wandelroute Via Oost. Een aantal ‘kijkers naar het verleden’, een visualisatie van een groot marktgebouw, een audiotour en een website worden daaraan nog toegevoegd.

"

139

3

140


Romeins tempelcomplex

Romeins tempelcomplex

E

ind jaren negentig van de vorige eeuw is het Romeinse verleden op het Maasplein gevisualiseerd door een informatiebord en door de contouren van de bebouwing aan te geven in de straat. Anno 2006 werd vanuit de bewoners van het Maasplein en omgeving de oproep gedaan de visualisatie aan te passen, informatiever te maken. In overleg met de bewoners is toen een nieuw informatiebord gemaakt. Het resultaat: de bewoners begrijpen de informatie beter, kunnen die overbrengen op anderen en zijn nog trotser op hun wijk.

"

141

3

142


Loden Lady

Loden Lady

I

n de Burchtstraat werd tijdens graafwerkzaamheden in 200 een loden grafkist gevonden met daarin de restanten van een rijke Romeinse dame. Deze Loden Lady is daar begin vierde eeuw begraven. In 2005 is de herinnering aan deze dame teruggekeerd in de Burchtstraat. De kunstenaars van LaSalle hebben de Romeinse dame een eigen identiteit gegeven, gebruik makend van de stijlkenmerken van onze tijd en onze manier van leven.

"

143

3

144


Godenpijler

Godenpijler

A

ls hoogtepunt van de viering van het tweeduizendjarig bestaan van Nijmegen werd in 2005 op het Kelfkensbos een kunstwerk geplaatst, geïnspireerd op twee blokken van een godenpijler uit de eerste eeuw, daar opgegraven in 980. Keizer Tiberius liet de godenpijler rond het jaar 7 na Chr. oprichten in Oppidum Batavorum. De pijler staat daarmee symbool voor het begin van de Romeinse invloed in onze streken. Het onderste deel van het kunstwerk is een bronzen afgietsel van delen van de oorspronkelijke godenpijler. Het kunstwerk bestaat verder uit een obeliskachtige zuil waarin diverse citaten over Nijmegen zijn gegraveerd, uiteenlopend van de Romeinse geschiedschrijver Tacitus tot de Vlaamse schrijver Louis Paul Boon. Het kunstwerk is tevens zonnewijzer. Het ontwerp is gemaakt door Ram Katzir & Rutger Fuchs. De Godenpijler is feestelijk onthuld in het bijzijn van minister president mr. dr. J.P. Balkenende.

"

145

3


De fundering van het oudste stenen huis. 146

Oppidum Batavorum

Oppidum Batavorum

O

p de St. Josephhof is een wooncomplex gebouwd. Voorafgaand aan de bouw heeft de gemeente in 2005 en 2006 grootschalige opgravingen gedaan. Op deze plek lag ‘Oppidum Batavorum’, de ‘hoofdplaats van de Bataven’, gesticht rond 0 voor Chr. De opgraving op de St. Josephhof heeft veel bijzondere vondsten opgeleverd. Zo legden de archeologen hier de fundamenten vrij van het oudste stenen huis van Nederland. Met de projectontwikkelaar Kalliste is overeengekomen dat de vondsten worden gevisualiseerd in de openbare ruimte. De resten van het oudste stenen huis krijgen in situ een plek in de parkeergarage van het wooncomplex, zichtbaar gemaakt via kijkgaten in de hellingbaan. Een visualisatie van de vondsten en van de geschiedenis van de plek krijgt vorm in een zogenaamd ‘datafossiel’. Daarnaast zal het verhaal van de St. Josephhof via informatieborden bij de ingangen verteld worden. In 2008 vindt de selectie van een kunstenaar plaats die de visualisatie moet gaan vormgeven.

"

147

3


Impressie appartementencomplex Porta Romana.

In 959–960 werden resten van een Romeinse poort (links) en putrand vrijgelegd. 148

Porta Romana

Porta Romana

V

anaf 2007 zijn de voorbereidingen in gang gezet voor de visualisatie in de voor- en achtertuin van een nieuw te bouwen appartementengebouw aan de Ubbergseveldweg 0. In samenwerking met projectontwikkelaar Heilijgers wordt het Romeinse verleden ter plekke zichtbaar gemaakt. In de voortuin zullen zowel de houten toegangspoort van de legerplaats uit 9 voor Chr. als de stenen poort van de legerplaats van het Tiende Legioen (70–05 na Chr.) worden gevisualiseerd, onder andere door middel van lage muurtjes. In de achtertuin worden onder andere de oorspronkelijke resten van de waterput uit het legerkamp van het Tiende Legioen neergelegd. Het appartementencomplex krijgt de toepasselijke naam Porta Romana.

"

149

3


gladius ijzeren Romeins steekzwaard

vondst uit Bataafs dorpje onder deze wijk (0-250 na Chr.) 150

Straatnaamborden Waalsprong

Straatnaamborden Waalsprong

W

aar nu de wijk De Elten van de Waalsprong ligt, zijn in 996–2002 de overblijfselen van een Bataafs dorpje onderzocht. De duizenden vondsten zijn ondergebracht in het gemeentelijke archeologiedepot. Enkele bijzondere stukken zijn opgenomen in de collectie van Museum Het Valkhof, maar verscheidene vondsten zijn in zekere zin weer teruggekeerd naar het terrein. Naar hen zijn 22 straten in de wijk De Elten vernoemd. Op de straatnaambordjes is ook een illustratie en een korte uitleg van de vondst opgenomen. De straatnaambordjes zijn in 2006 onthuld.

"

151

3

152


Donjon

Donjon

D

e herbouw van de donjon kan ook als visualisatie gezien worden. De herbouwde donjon moet een tastbare verwijzing naar het burchtverleden worden. De bijdrage vanuit cultuurhistorie aan de herbouw van de donjon is beschreven op pagina 77–78.

"

153

3

154


Stadspoorten

Stadspoorten

I

n 874 kreeg Nijmegen toestemming van het rijk om de vestingwerken te slopen. In een hoog tempo werden de muren en bijbehorende poorten afgebroken om ruimte te bieden aan de uitbreiding van de stad. Op slechts enkele plekken is de herinnering aan Nijmegen als vestingstad bewaard gebleven. Een van plekken is de Gedeputeerdenplaats van het stadhuis. Hier zijn de wapen- en gedenkstenen uit de eind negentiende eeuw gesloopte poorten ingemetseld. Nijmegen heeft in 2005 van de Provincie Gelderland ter gelegenheid van het tweeduizendjarig bestaan een schenking gekregen. Deze is gebruikt om de informatievoorziening op de Gedeputeerdenplaats te verbeteren. In opdracht van de gemeente hebben de kunstenaars van Stichting Nox een informatietafel ontwikkeld die het verhaal van de vestingwerken en poorten laat zien.

"

155

3


Fotomontage van Hertsteegpoort uit 876 en de huidige situatie Hertogstraat. 156

Hertsteegpoort en stadsmuur

Hertsteegpoort en stadsmuur

I

n september 2006 vonden archeologen de resten van de Hertsteegpoort, of Hertogpoort, en de stadsmuur op het Hertogplein. De opgraving trok veel aandacht van publiek en pers. Er werd een oproep gedaan om het vestingverleden van Nijmegen beter zichtbaar te maken. Dit heeft geleid tot een aanpassing van het ontwerp van het plein.

In 2008 zijn de resten boven het maaiveld opgemetseld met nieuw materiaal. Het oorspronkelijke materiaal is afgedekt omdat dit zou vergaan wanneer het aan de lucht zou worden blootgesteld. Naast de ruimtelijke inpassing van de resten van de vestingwerken is ook het verhaal van de vestingwerken verteld. Op een informatiepaneel zijn de diverse onderdelen van de visualisatie toegelicht. Om de visualisatie tot leven te wekken zijn ‘Korfmachertjes’ ontwikkeld. Dit zijn twee zuilen met historische foto’s van de Hertsteegpoort. De foto’s zijn in 876 door fotograaf Gerard Korfmacher gemaakt. Anno 2008 zijn beide locaties van de fotograaf uit 876 als uitgangspunt genomen voor de plaatsing van de Korfmacherzuilen. De voorbijganger van nu kan zo het beeld zien van Korfmacher toen. Het informatiepaneel en de ‘Korfmachertjes’ zijn door Stichting Nox ontwikkeld. (zie ook pagina 53–58)

"

157

3

158


Kastanjedroom

Kastanjedroom

I

n opdracht van de gemeente Nijmegen gaf kunstenaar Carel Lanters samen met Merijn Hilte, toen de stadsdichter van Nijmegen, een nieuwe betekenis aan de restanten van twee bomen van 75 jaar oud bij de ingang van het Valkhofpark. De twee bomen moesten worden omgehakt na stormschade in 2000. Bovengronds zijn de bomen na 75 jaar verdwenen en resten alleen de boomstompen nog. Ondergronds wortelen de boomstompen nog steeds diep in de bodem, diep in de historie van Nijmegen. Carel Lanters voorzag één boomstronk van een bronzen deksel. Merijn Hilte heeft een gedicht gemaakt over de plek. Het gedicht, zonder begin- of eindpunt, is rondom verwerkt in de rand. Van de andere boomstronk heeft Lanters een zitje gemaakt, als uitnodiging aan de bezoeker om even stil te staan bij de historie van het park.

"

159

3

160


Reconstructie zuidelijk landhoofd

Reconstructie zuidelijk landhoofd

D

e reconstructie van het zuidelijk landhoofd van de spoorbrug is opgenomen in het project Stadspoorten Revisited, dat weer deel uitmaakte van Het Geheugen van de Stad (zie pagina 23 resp. 09). De realisatie van een fiets- en voetgangersbrug over de Waal, die vanwege de doorgang door het gebouw een verdere aantasting van het monument betekende, vormde de aanleiding om het zuidelijk landhoofd van de spoorbrug zijn oorspronkelijke gedaante en betekenis terug te geven. Hierbij gaat het om een wetenschappelijk verantwoorde reconstructie op basis van de complete serie negentiende-eeuwse bouwtekeningen, het bestek en een groot aantal historische foto’s. Door de transformatie van het industriegebied ten westen van de spoordijk in een woon- en werkwijk (Westelijk Waalfront) en de aanleg van het centrumgebied van de Waalsprong hier pal tegenover aan de noordzijde van de Waal, wordt de spoorbrug met de Snelbinder, die nu nog aan de rand van de binnenstad ligt, een centrale as. Het zuidelijk landhoofd, dat nu het eindpunt van de Waalkade markeert, zal in de toekomst op het snijpunt staan van de doorgetrokken Waalkade en de Snelbinder. De herbouw van de derde verdieping maakt de vorm en de functie van het monument opnieuw leesbaar en versterkt zo de kwaliteit van de plek. Bij de opening van de Snelbinder in 2003 schonk de Minister van Verkeer en Waterstaat, mw. drs. K. Peijs, € 00.000,– voor de herbouw van het landhoofd. Dit gebaar vormde de impuls om op zoek te gaan naar aanvullende financieringsbronnen. Uiteindelijk zijn deze gevonden in Europa, bij de gemeente zelf en bij eigenaar ProRail.

"

161

3

162


3

Herontwikkelingen

Herontwikkelingen

C

ultuurhistorie als uitgangspunt en inspiratiebron bij ruimtelijke ontwikkelingen. Hoe doe je dat? Hoe neem je cultuurhistorie als uitgangspunt bij de grootschalige herstructurering van een groot bedrijventerrein? Of bij het zoeken naar nieuwe functies voor een voormalig militair complex?

Het vraagt in ieder geval veel kennis van zaken en het vereist een definitie van de lokale identiteit. Waardoor wordt dat bepaald? Het zit niet alleen in gebouwen, maar ook in allerlei niet zichtbare en niet tastbare sporen. Het archeologisch erfgoed bijvoorbeeld, maar ook het collectieve geheugen dat zich vooral in de hoofden van vele mensen bevindt. Dat alles samen maakt het verhaal van de plek. Aan de gemeente de opdracht om dat in beeld te hebben en om concrete ruimtelijke plannen daarmee te inspireren en er aan te toetsen. De gemeente heeft tussen 2000 en 2008 bijdragen geleverd aan diverse herstructureringsopdrachten. Bijvoorbeeld de herstructurering van een binnenstedelijk bedrijfscomplex Dobbelmann in de wijk Bottendaal (herbestemming bedrijfspanden tot appartementen en nieuwbouw), de nieuwe invulling van de Hessenberg (een locatie in de historische Benedenstad met een rijke historische gelaagdheid), de herontwikkeling van het Limos terrein (een militair complex werd stadslandgoed met rijksmonumenten), de herontwikkeling van Plein 944 (waarbij de identiteit van het plein als hart van het Wederopbouwplan gerespecteerd is en vertrekpunt is voor de herinrichting van het plein) en de herstructurering van het Waalfront 163

3


(van een verouderd bedrijventerrein naar een attractief woon- en werkgebied aan de rivier met als onderlegger de historische lagen). Bij al deze voorbeelden geldt dat de gemeente niet als enige oog voor de cultuurhistorische component had. Juist bewoners, kunstenaars, belanghebbenden of anders geïnteresseerden hebben met heel veel initiatieven de aandacht voor cultuurhistorie aangewakkerd.

"

164

Dobbelman

Dobbelman

D

e gemeente werd in 999 eigenaar van het terrein van de zeepfabriek Dobbelman met als doel het terrein te herontwikkelen. De fabriek bepaalde sinds 895 het straatbeeld in de wijk Bottendaal, met name de reclameletters op de gebouwen ‘Bio-tex’ en ‘Dobbelman’ waren een vertrouwd fenomeen voor wie over de Graafsebrug richting het centrum ging. Bijna direct vanaf het begin koos de gemeente voor een open planproces met een actieve rol voor de buurtbewoners en andere betrokken organisaties. Bij de ontwikkeling van de plannen speelden de cultuurhistorische waarden van het gebied een grote rol. Dit heeft er onder meer toe geleid dat de oorspronkelijke Dobbelmanfabriek en de karakteristieke woningen in de omgeving als inspiratiebron voor de architecten werden ingezet. De fabriek stond op zichzelf binnen de wijk maar was wel onderdeel van Bottendaal. Ook in het bebouwingsplan komt dit tot uitdrukking. De geschiedenis van de wijk werd meegenomen in de nieuwe ontwikkeling, niet alleen in ruimtelijke vorm, maar ook in de vorm van activiteiten die werden ontwikkeld rond en op het terrein. Zo blijft Dobbelman ook in de toekomst nog deel uitmaken van Bottendaal.

" 165

3

166


Limos

Limos

I

n 995 vertrok de Koninklijke Luchtmacht uit Nijmegen en droeg het leger het kazernecomplex de Limos aan de gemeente over. Hiermee kwam een einde aan tweeduizend jaar militaire aanwezigheid in de stad die begon met de Romeinse legerplaatsen. Bijna honderd jaar had de Limos als kazernecomplex gefungeerd.

De cultuurhistorische waarden waren het uitgangspunt bij het maken van de nieuwe plannen. Een aantal gebouwen heeft de status van Rijksmonument gekregen, deze zijn met zorg verbouwd. De nieuwbouw is in een ingetogen contrast met de historische bebouwing en voegt zich ernaar. Zo blijft de gelaagdheid van de geschiedenis van de Limos leesbaar.

"

167

3

168


3

Stimulering Particulier Initiatief

Stimulering Particulier Initiatief

D

e gemeente kent de mogelijkheid om aan particuliere initiatieven waarbij visualisatie van cultuurhistorie centraal staat – indien andere subsidieregelingen niet van toepassing zijn en realisatie ervan in het gedrang dreigt te komen – een geldelijke bijdrage toe te kennen. De bijdragen uit het fonds Stimulering Particulier Initiatief vergroten de maatschappelijke betrokkenheid bij het (gemeentelijke) visualisatieprogramma. De initiatieven worden bestuurlijk beoordeeld. Het aantal te honoreren initiatieven is in aard en omvang afhankelijk van aanbod c.q. aanvragen.

Gehonoreerde initiatieven zijn o.a. Masterplan herinrichting St. Stevenskerk Startsubsidie website www.Noviomagus.nl Torenspits Christus Koningkerk Publicatie Nijmeegse Torendag Glas-in-loodramen St. Jacobskapel Mozaïek Stichting Gebroeders van Limburg Restauratie muurschildering Lange Hezelstraat Informatieborden bij noordelijk spoorweglandhoofd Glas-in-loodramen Canisiuscollege

€ 10.000,– (2003) € 2.500,– (2003) € 15.000,– (2004) € 2.000,– (2005) € 10.000,– (2005) € 4.375,– (2006) € 7.667,– (2006) € 4.000,– (2007) € 1.000,– (2007)

" 169

3

170


3 Voor de taakvelden inspiratie en visualisatie laten wij ons leiden door een drietal

Recommend Documents