#28. Spetterend Brussel

#28 Spetterend Brussel Deze wandeling over water en fonteinen duurt een uurtje en start aan het Centraal Station.

Don Quichote — Spanjeplein

© Herman Ricour

In 1755 gold Brussel als één van de steden met de beste drinkwatervoorziening. In die tijd was de bevolking aangewezen op fonteinen. Het openbare waterleidingnet werd pas honderd jaar later geopend, met een plechtige inhuldiging op 26 september 1855, waarbij een dertig meter hoge waterstraal opspoot in het grote waterbekken van de Warande. Tegenwoordig zijn er in de binnenstad een 70-tal fonteinen. Ze hebben geen functioneel karakter meer en dienen enkel ter verfraaiing. Van kleine, eenvoudige muurfonteinen tot grote, ornamentele monumenten, zachtjes kabbelend of sierlijk spuitend, op een straathoek, op een plein of midden in het stille groen van een park... Wij maakten een kleine selectie. Stap mee langs een verfrissend parcours.

Verlaat het Centraal Station via de straatuitgang van de lokettenzaal. Steek de Keizerinlaan over en volg die naar rechts. Ga naar het Spanjeplein met beeld van Don Quichote. Loop langs het beeld van Bella Bartok tot het driehoekige pleintje tussen de Bergstraat en de Grasmarkt. Daar zit het beeld van Karel Buls. De Karel Bulsfontein (1) uit 1981 heeft een brede boord waarop mensen kunnen zitten en genieten van de negentig klaterende waterstralen. Samen met de meer dan levensgrote man met een boek in zijn hand en tegen zijn knie zijn trouwe hond: burgemeester Karel Buls aanschouwt zijn geliefde stad. Het bronzen monument rond de fontein werd plechtig onthuld ter gelegenheid van de 150ste verjaardag van zijn geboorte in 1987. Karel Buls was goudsmid zoals zijn vader. Hij vervolledigde zijn degelijke artistieke opleiding met enkele reizen naar Italië en Griekenland. Op de bronzen fries rond de fontein illustreren allegorische figuren Buls’ persoonlijkheid, opvattingen en verdiensten op vele gebieden. Zijn zorg voor het erfgoed, zijn vrijzinnige overtuiging, zijn reislust en zijn kunstzin, het komt allemaal aan bod. Je ziet beelden van het stadhuis en de Hallepoort en van andere steden zoals Firenze, Rome, Pompei, Athene. Tijdens zijn mandaat als burgemeester begon de stad Brussel aan de restauratie van haar patrimonium en hij redde heel wat stedelijk erfgoed, o.a. de Grote Markt. Hij zorgde voor degelijk stedelijk onderwijs, ook voor volkskinderen. En dankzij hem kon de Vlaming op het stadhuis in zijn taal terecht, nog voor een wet dit verplichtte. Hij luisterde naar zijn medeburgers, en daarom zette de beeldhouwer Henri Lenaerts hem niet op een ontoegankelijk voetstuk, maar gewoon zittend op de rand van de fontein. Neem de Spoormakersstraat en wandel tot de Kaasmarkt. Op de hoek staat een Brueghelfonteintje (2) dat ‘De maaltijd op het veld’ voorstelt. Brussel telde in de 19de eeuw veel van deze fonteintjes. Ze werden vlug geplaatst toen na 1853 bleek dat de huisjesmelkers hun schamele huurwoningen niet op het openbare waternet hadden aangesloten. Er is slechts één origineel fonteintje overgebleven. De twaalf hedendaagse Brueghelfonteinen brengen deze vroegere watervoorziening in herinnering. Ze werden in 1982 gemaakt door twee beeldhouwers, Jos De Decker

#28 : 1

Bronzen waterspuwende leeuwen — Stadhuis

© Herman Ricour

en Jean Roig. Het thema van de bronzen beeldjes is geïnspireerd op het werk van Pieter Brueghel de Oude, bijgenaamd de boeren-Brueghel. Hij plaatste zijn thema’s vooral in plattelandsdecors en had veel aandacht voor het dagelijkse leven; de schilderijen ‘Kinderspelen en Boerenbruiloft’ zijn hiervan goede voorbeelden. Daarom kreeg deze reeks fonteinen de naam “Bruegheliaanse drinkplaatsen”. Deze fonteintjes worden wel eens vergeleken met de Parijse “Wallace-fonteinen”. De Engelse filantroop sir Richard Wallace schonk die na de Revolutie aan de stad Parijs om de arme bevolking van drinkwater te voorzien. Ze bestaan uit een voetstuk met 3 sierlijke kariatiden die een koepel dragen. De Brusselse versie bestaat meestal uit 3 waterbekkens boven elkaar. Het onderste bekken was bedoeld als drinkplaats voor honden, wat hoger was er een dieper bekken om de dorst van de paarden te lessen, op ooghoogte had men waterstralen voor de mensen en helemaal bovenaan een schoteltje voor de vogels. Wil je je graag nog eens verbazen over “hoe klein hij is”? Volg dan deze uitbreiding naar Manneken Pis. Loop verder door de Kaasmarkt en de Brouwersstraat tot aan de Stoofstraat. Sla links af en ga verder tot aan de hoek met de Eikstraat. Beschuldig het plassende Brusselse ventje niet te snel van obsceniteiten, want in de eerste plaats staat het Manneken er als ... fontein. Manneken-Pis (3), de oudste burger van Brussel, is tegelijk ook de oudste fontein van de stad. Al in 1377 vermeldt men de ‘Juliaenkensborre’ en een tekst uit 1451 heeft het over ‘... den Fonteynen waar ’t Menneken Pist’. Het heette toen Kleine Juliaan, ter herinnering aan een soortgelijke fontein die hier in de 15de eeuw had gestaan. In 1619 verving Jérôme Duquesnoy het stenen beeldje door een bronzen. Later werden hiervan meerdere kopieën gemaakt en verspreid. In 1770 werd het beeldje in een nis geplaatst. In 1817 werd het gestolen door een zekere Antoine Licas, die het aan stukken sloeg. Maar de brokstukken werden verzameld zodat er een afgietsel kon worden gemaakt en nog datzelfde jaar werd de fontein weer in gebruik genomen. Rond Manneken-Pis bestaan er veel legenden. De meest verspreide is dat een Brusselse edelman beloofd had een bronzen beeld van zijn verloren zoontje aan de stad te schenken als hij hem zou terugvinden. Wat geschiedde. De natuurlijke en sierlijke houding van het jongetje sym-

De parabel der blinden — Boterstraat

© Herman Ricour

boliseert de soms onbeschaamde Brabantse spotzucht. Al is het Manneken het gelukkigst als hij in zijn blootje kan plassen, toch trekt hij nu en dan eens een kostuumpje aan. Dit gebruik gaat terug tot Maximiliaan Emmanuel van Beieren, de landvoogd van de Zuidelijke Nederlanden, die in 1698 het beeldje een kostuum schonk. Sindsdien is de garderobe van Manneken Pis sterk uitgebreid en te zien in het Museum van de Stad Brussel (Broodhuis op de Grote Markt). Keer op je stappen terug tot aan de Brouwersstraat en loop links de Vruntstraat in (achterzijde stadhuis). Hier werd in 1522, achter het Stadhuis, de oude “vrunte” opgetrokken. Vrunte is Oud-Nederlands voor “gevangenis”, maar de Spanjaarden verwarden vrunte met vriend en vertaalden het verkeerdelijk als “amigo”. Aan weerszijden van de achteringang van het Stadhuis vinden we twee bronzen waterspuwende leeuwen (4). Hun origine gaat terug tot de 14de eeuw, de bouw van het stadhuis. Elke leeuw staat in een gewelfde nis, voorzien van een bekken in blauwe steen. De ingemetselde ring op de muur diende waarschijnlijk voor de kroezen die men op de brede boord van de fontein zette. Indertijd hingen er drinkbekertjes aan de fonteinen. Ga door de poort naar het binnenplein van het stadhuis. Hier verfraaien twee fonteinen sinds 1715 de ruimte en symboliseren de belangrijkste rivieren van ons land, de Maas en de Schelde (5). De oude man aan de linkerkant (van beeldhouwer Pierre-Denis Plumier) steunt op een urne, symbool van de bron van de rivier. Hij vertegenwoordigt de Maas. De man rechts (van beeldhouwer Jean De Kinder) staat symbool voor de Schelde. Beide fonteinen aan weerszijden van de koetspoort zijn strikt symmetrisch. Elke fontein bestaat uit een groot halfrond waterbekken dat aan de basis wordt ondersteund

#28 : 2

Anspachfontein — Vismarkt

© Herman Ricour

er nu geen fontein meer, toch heeft de legende te maken met water. Volgens de overlevering verkocht een melkvrouw hier melk met water aangelengd in een valse maat. Na haar dood moest ze voor Sint-Pieter verschijnen. Hij veroordeelde haar geest om door de Brusselse straten te dwalen terwijl ze schreeuwde: “Half melk, half water, valse maat, vergeet de ziel”. Steek de Zuidstraat over en loop de Beursstraat in tot de Anspachlaan. Tegenover het museum Bruxella 1238 is het bekende café “Le Cirio”. Cirio” Als je zin hebt om even uit te rusten, dan kun je hier genieten van het authentieke interieur en de “half-en-half ” specialiteit van het huis proberen. Let op: die heeft niets van doen met melk en water! Fontein van de Oude Graanmarkt

© Herman Ricour

door twee verstrengelde dolfijnen. Twee andere dolfijnen, bereden door putti, spuiten water in het bekken. Een tweede bekken aan de basis van de fontein vangt het water van het bovenste reservoir, dat uit de bek van de twee verstrengelde dolfijnen stroomt. Keer terug naar de Vruntstraat en loop de straat verder uit richting hoek van de Steenstraat/Kolenmarkt. Deze fontein kreeg de naam ‘Den Spauwer’ (6) vanwege het zwakke debiet. Spauwen betekent braken. Officieel klinkt het nu deftiger “de Spuwer”. Deze fontein vervangt één van de oudste Brusselse fonteinen. Al in de 14de eeuw stond hier de Blauwe Fontein. Volgens de legende zou de spuwer een scheepsjongen voorstellen die hier stomdronken overleed. Een groteske leeuwenkop spuwde water in een halfrond bekken. De fontein leunde aan tegen het huis de Boterpot dat tijdens het bombardement van 1695 verwoest werd. In 1786 werd de leeuwenkop vervangen door de buste van een triton, die zich vooroverbuigt tussen de biezen. Loop via de Guldenhoofdstraat terug naar de Grote Markt en ga de Boterstraat in (naast de Koning van Spanje). In het midden van de straat, vóór de Sint-Niklaaskerk, staat een volgende Brueghelfontein (7), geïnspireerd op ‘De parabel der blinden’ uit 1563. Net zoals op het schilderij van Brueghel houden de drie blinden dezelfde stok vast. In de Middeleeuwen vond de botermarkt plaats rond de Sint-Niklaaskerk. Aan de Sint-Niklaaskerk staat een kopie van het Melkboerinnetje van Marc de Vos uit 1687. Al is

Steek de Anspachlaan over. De Anspachlaan is het resultaat van grootse werken aan het einde van de 19de eeuw waarbij de Zenne werd overwelfd. Het water verdween onder de grond en de stad kreeg Parijse allures. Op de hoek van het Beursplein en de August Ortsstraat gaat het geklater van een muurfontein verloren in het lawaai van de stadsdrukte. Het borstbeeld van August Orts (8), gebeeldhouwd door Thomas Vinçotte, staat in een gewelfde nis. Een van de ontwerpers van de fontein is H. Beyaert, architect van de oude Nationale Bank in Brussel en afgebeeld op de vroegere briefjes van 100 Belgische frank. Orts stamde uit een oud Brussels geslacht en was stafhouder van de orde van advocaten bij het Hof van Cassatie, hoogleraar aan de Vrije Universiteit, schepen van de stad Brussel, voorzitter van de Kamer van Volksvertegenwoordigers en minister van Staat en Groot-Officier in de Leopoldsorde. Onder de nis stort een leeuwenbek water in een halfronde bak in kalksteen. Het monument werd onthuld in 1888 in aanwezigheid van Karel Buls en Jules Anspach. De oorspronkelijke tekst op het monument was eentalig Frans, pas veel later heeft men er vlug-vlug een Nederlandstalige vertaling naast gehangen. Steek de Ortsstraat over en neem de Jules van Praetstraat tot op het Sint-Goriksplein. Dit plein, het centrum van het vroegere Sint-Gorikseiland of Groot Eiland in de Zenne, was de bakermat van de vroegste geschiedenis van Brussel. Hier staat sinds 1802 een fontein-obelisk (9) in de vorm van een piramide, die afkomstig is uit de abdij van Grimbergen. Aan twee zijkanten van de basis spuwen twee leeuwen water in

#28 : 3

(13). Die verwijzen naar de vroegere dokken. Het ijzeren raderwerk is afkomstig van een vroegere draaibrug. In een langwerpig, ondiep bassin staan twee waterspuitende monsterfiguren, die vroeger deel uitmaakten van de Anspachfontein aan de overzijde van het plein.

Haasje-over — De Brouckere

© Herman Ricour

bekkens. Bovenaan zie je een vergulde ster. In 1881 bouwde men de Sint-Gorikshallen rond deze monumentale fontein. Ga naar buiten langs de rechteruitgang en loop om de hallen heen tot Le Lion St. Gery (De gulden leeuw). Ga binnen langs de brede poort. Op het binnenplein, links van het oude bakkershuis, kun je langs een trap naar beneden en ontdek je het enig bewaarde stukje Zennebedding (10). Vergis je niet: dit is een reconstructie van een oude Zennearm. Maar toch geeft die een goed beeld van de kades en het belang van de Zenne als aan- en afvoerweg. En dan hebben we het niet alleen over afvalwater! Keer terug naar het Sint-Goriksplein (me (met vele trendy terrassen om uw dorst te laven) en sla links de Pletinckxstraat in. Steek de Arteveldestraat over en wandel door de SintKristoffelsstraat naar de Oude Graanmarkt. De ‘Fontein van de Oude Graanmarkt’ (11) in het midden van het plein verwijst naar een vroegere stadsgracht. Ze bestaat uit een geul van 30 meter lang, 30 cm breed en 5 cm diep, die ’s nachts blauwachtig wordt verlicht door een ingebouwde optische vezel. Steek de Antoine Dansaertstraat over naar het andere deel van de Oude Graanmarkt. Onder de boompjes kom je opnieuw een Brueghelfonteintje (12) tegen dat ‘De galanterie’ voorstelt, de hoffelijkheid of het hof maken. Een kerel slooft zich uit om te bekoren; het meisje is op haar hoede en neemt een afwachtende houding aan. Maar met zijn hand maakt de verleider al een ronde, compromitterende beweging. Is dit nu hoffelijkheid of schaamteloosheid? Vooral op mooie dagen doet dit pleintje een beetje Provençaals aan, met zijn vele terrasjes onder de bomen. Het gemeenschapscentrum De Markten biedt een stortvloed van activiteiten in de voormalige gebouwen van de Cristallerie Val Saint-Lambert. Zowel bij het café De Markten als bij De Cremerie de Linkebeek kunnen hongerige magen terecht. Loop rechtdoor tot op het St. Katelijneplein. Dit plein werd rond 1870 aangelegd op het vroegere Sint-Katelijnedok. Ga links van de kerk tot op de Vismèt, de volkse benaming van de Brandhoutkaai en Baksteenkaai met tussenin de gedempte dokken. Hier zie je meteen het eerste van twee waterbekkens

De Anspachfontein (14) werd in 1897 onthuld op het de Brouckèreplein en is zoals de naam al aangeeft opgedragen aan burgemeester Jules Anspach, tijdens wiens ambtsperiode de Zenne rechtgetrokken en overwelfd werd. Ze zou er driekwart eeuw staan pronken. Ten gevolge van de metrowerken en om minder in de weg te staan van het verkeer werd ze in 1973 afgebroken. De fontein werd hier in 1981 weer opgericht in een gereduceerde vorm. Zo werd onder andere het onderste deel weggelaten. In het midden staat een obelisk uit roze Zweeds graniet met bovenop een kleine klokkentoren en een beeld van Sint-Michiel in verguld brons. Op de voorkant is een medaillon ingewerkt dat Jules Anspach voorstelt. Daarboven zie je de beeltenis van een haan als symbool voor de waakzaamheid van de burgemeester. Twee grote allegorische vrouwelijke figuren uit brons versieren de onderkant van de obelisk. Links “De erkentelijke stad”, met een kroon in de vorm van een muur, een teken dat de stad indertijd ommuurd werd. In de linkerhand draagt ze een zegepalm en in de rechterhand een traktaat met het plan van de veranderde stad. Rechts staat “De stadsmagistraat”, een dame van wie de haardos versierd is met eikenbladeren, als zinnebeeld van macht. In de linkerhand draagt ze een roer, een toespeling op het bestuur van de stad, waarop een slang kronkelt, symbool van de voorzichtigheid. De uil op haar hoofd staat voor de wijsheid en de weegschaal aan haar voeten voor de gerechtigheid. Een derde liggende jonge vrouw in een nis in de sokkel stelt “De overwelving van de Zenne” voor. Het bovenste gedeelte wordt versierd met vier wapenschilden van de oude gilden: de kruisboogschutters, de boogschutters, de kolveniers en de schermers. Kijk ook naar de grillige vormen van de monsterdieren: een leeuwenlichaam met arendskop, kattenkop, krokodillenkop… Tussen de twee waterbekkens liggen de ingangen van het metrostation St.-Katelijne. Hier kan je de wandeling beëindigen. Voor wie er genoeg van krijgt keren we even op onze stappen terug. Ga voor de St. Katelijnekerk naar links naar het Zaterdagplein. De toren van de eerste stadsomwalling, gebouwd door Hendrik I in de 12de eeuw, is bekend als Zwarte Toren (15) en deed dienst als wachttoren, woning en onderdeel van een herberg. Eind 19de eeuw werd de toren grondig gerenoveerd door stadsarchitect Jamaer, die een eigen interpretatie gaf aan wat een middeleeuwse toren moest zijn. Wandel door de Joseph Plateaustraat (rechts van het Hotel) tot aan de Zwarte Lievevrouwstraat. Het gebogen monument herinnert aan de viering van 100 jaar film. Vele groten van het witte doek zijn er vereeuwigd. Steek de Zwarte Lievevrouwstraat over en ga door de doorgang onder Parking 58, dwars de Hallenstraat tot in de Grétrystraat en ga op de Anspachlaan links. Tussen de Grétrystraat en Bisschopsstraat, in de stadspatio vóór de

#28 : 4

Résidence Grétry, staat de Grétryfontein (16). Het zijn twee liggende beelden door Louis Samain. De beelden bekroonden ooit de in 1958 afgebroken hallen. Het mannenbeeld symboliseert het Water en spuwt water; bij het vrouwenbeeld, de Aarde, spuit het water uit haar borsten, als teken van vruchtbaarheid.

kluiten gewassen voetpaden dan van een plein. We sluiten deze fonteinenwandeling speels af met nog twee Bruegelfonteintjes die verwijzen naar het schilderij Kinderspelen: Haasje-over (17) (door Jean Roig) aan de kant van de cinema Eldorado en De Schommel (18) (Jos De Decker) aan de kant van de Métropole. Hier eindigt onze wandeling. Wie zin heeft in wat ander vocht kan terecht op het “kijk”terras van hotel Métropole. Metrolijnen 1a en 1b, en de trams door de noord-zuid as brengen je terug.

Wandel verder tot aan het De Brouckéreplein. De grootsheid van het plein heeft moeten inboeten na de metrowerken. De Anspachfontein heeft een andere standplaats gekregen en we spreken eerder van uit de Kaartje voor wandeling #28 : Spetterend Brussel

PAN T TRO SEREPE PLE NIN

������������� �

MARTELAARSPLEIN

DE BROUCKERE -PLEIN

ZATERDAGPLEIN

������������ �

ST.-KATELIJNEPLEIN

WO

LV E

NG

RA

CH

T

PS

SP AC AN

O

CH

SS

BI

HL

N.

MUNTCENTRUM

R.

ST

DE MUNT

MA

RIN

AS

RK

T

KEIZ E

GR

LN.

BEURS

GROTE MARKT

SPANJEPLEIN

STADHUIS

EUROPAKRUISPUNT

�������� ������� �

OUD KORENHUIS

AL

ST-JANSPLEIN

BE PL RT EI IN N A-

MANNEKEN PIS

Elke maand een nieuwe ‘doe-het-zelf ’ wandeling van Broodje Brussel op www.opbrussel.be Deze wandeling is een initiatief van OPB in samenwerking met VTB-VAB Brusselgidsen. Copyright Onthaal en Promotie Brussel ©

Onthaal en Promotie Brussel Muntplein - Prinsenstraat 8 • B-1000 Brussel 0800 13 700 • [email protected] • www.opbrussel.be

#28 : 5