23. Heeft u informatie over Japanse oorlogsmisdadigers? Japan en de Tweede Wereldoorlog Japan ging deel uitmaken van de strijdende partijen in de Tweede Wereldoorlog toen het zonder oorlogsverklaring - op 7 december 1941 de Amerikaanse vloot in Pearl Harbour op Hawaii aanviel. De officiële rechtvaardiging hiervoor was dat dit een noodzakelijke actie was teneinde als land te kunnen overleven na een internationale olieboycot die met name Japan trof. Al snel bezette Japan grote delen van Zuid-Oost-Azië, waaronder Nederlands-Indië. Voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog beging het Japanse keizerlijke leger vele oorlogsmisdrijven en misdrijven tegen de menselijkheid. In juli 1944 trad de Japanse regering van generaal Tojo af vanwege het slechte verloop van de oorlog. Tojo was het ook die het land de oorlog had ingeleid. Daarmee kwam echter geen eind aan de oorlog, die nog dertien maanden voortduurde. Teneinde de beëindiging van de oorlog te forceren, waartoe aan geallieerde kant ook vanwege het hoge aantal doden grote behoefte bestond, wierpen de Verenigde Staten op 6 augustus 1945 een atoombom op Hiroshima. Het aantal doden bedroeg rond de 90.000; honderdduizenden mensen raakten gewond. Op 9 augustus werd vervolgens de havenstad Nagasaki door een atoombom getroffen, met nu zo’n 45.000 doden en opnieuw talloze gewonden. Daarop gaf Japan zich op aandringen van keizer Hirohito op 14 augustus 1945 onvoorwaardelijk aan de geallieerde strijdkrachten over en moest het een Amerikaanse bezettingsmacht toelaten, die tot 1952 zou blijven. Van september 1945 tot april 1952 werd het land door de geallieerden gecontroleerd door middel van het Supreme Command of the Allied Forces (SCAP). In deze periode werd door de Verenigde Staten de westerse staatsinrichting aan Japan opgelegd. In november 1948 werden 25 belangrijke Japanse oorlogsmisdadigers door het Internationale Militaire Tribunaal in het Verre Oosten te Tokio schuldig bevonden aan oorlogsmisdrijven en misdrijven tegen de menselijkheid; 7 van hen werden tot de doodstraf veroordeeld en 16 kregen levenslang. In totaal waren 70 Japanners voor dit soort misdrijven vervolgd. Degenen, die niet werden veroordeeld, werden eind 1947 in vrijheid gesteld. In december 1958 werd de laatste gevangen Japanse oorlogsmisdadiger vrijgelaten. Keizer Hirohito, in wiens naam Japan oorlog had gevoerd, werd niet berecht. Hij bleef zelfs aan als staatshoofd, maar moest wel afstand doen van zijn ‘goddelijke status’.
ARCHIEVEN • toegang 2.05.44 Archief van de Nederlandse ambassade in Groot-Brittannië (Londen), (1917)1945-1954 inv.nr. 2196 Stukken betreffende gratieverzoeken voor Japanse oorlogsmisdadigers, 1952-1953. • toegang 2.05.50.02 Gezantschap / Ambassade in Australië (Canberra), (1940)1942-1954 inv.nr. 123 Stukken betreffende Japanse oorlogsmisdadigers, 1945-1951.
inv.nr 187 Stukken betreffende Japanse oorlogsmisdadigers, 1948-1954. • toegang 2.05.52 Directie Verre Oosten te Batavia van het ministerie van Buitenlandse Zaken, (1944-)19471950(-1955) inv.nr. 328 Berichtgeving omtrent de opsporing en berechting van Japanse oorlogsmisdadigers, 19461950. • toegang 2.05.55 Ambassade in de Bondsrepubliek Duitsland te Bonn, 1945-1954 Nederlandse Militaire Missie bij de geallieerde bestuursraad te Berlijn, 1945-1955 inv.nr. 317 Stukken betreffende het verlenen van medewerking aan het verzamelen van bewijsmateriaal in verband met de berechting van Japanse oorlogsmisdadigers in Tokyo, 1946. • toegang 2.05.75 Gezantschap / Ambassade in de Verenigde Staten te Washington, 1939-1954 inv.nr. 2752 Stukken betreffende de advisering en berichtgeving over de Nederlandse deelname aan de berechting van Japanse oorlogsmisdadigers, 1943-1950. inv.nr. 3441 Stukken betreffende de advisering en berichtgeving over de berechting en uitwisseling van Japanse oorlogsmisdadigers, 1948-1951. • toegang 2.05.80 Ministerie van Buitenlandse Zaken te Londen (Londens Archief), (1936)1940-1945(1958) inv.nr. 1055 Stukken betreffende artikelen in de Amerikaanse pers over de behandeling van Japan, Japanse oorlogsmisdadigers en de Japanse mandaatgebieden na afloop van de oorlog, 19431945. • toegang 2.06.052 Waarnemend Directeur Indische Zaken en Adviseur van de Minister van Economische Zaken in Indische Aangelegenheden, C. Th. de Booy, 1947-1950 inv.nr. 32 Stukken betreffende de voortzetting van de vervolging van ‘grote’ Japanse oorlogsmisdadigers, 1947. • toegang 2.09.08 Ministerie van Justitie: Directoraat-Generaal Bijzondere Rechtspleging (DGBR), 19451952(1983) inv.nrs. 1180-1324 Dossiers inzake overige onderwerpen, verzameld door het Bureau Coördinatie en dienstbaar gemaakt ten behoeve van de bijzondere rechtspleging, 1946-1950.
inv.nr. 1244 Japanse Oorlogsmisdadigers (Internationaal Tribunal for the Far East), 1945-1954. • toegang 2.09.10 Ministerie van Justitie, 1945-1947, Stukken afkomstig van A.M. van Tuyll van Serooskerken betreffende misstanden in bewaringskampen inv.nr. 17 Gedrukte vonnissen van het Tokio-Tribunaal (Tribunaal van het Verre Oosten). inv.nr. 18 Case I: Rapport van BOOM (Bureau for the investigation of war crimes) over medische experimenten op Nederlanders in Neuengamme, Natzweiler, Mauthausen, Buchenwald, Dachau, Ravensbrück en Auschwitz. Overige: gedrukte stukken van het Tokio-Tribunaal. • toegang 2.09.61 Ministerie van Justitie: Commissies tot Opsporing van Oorlogsmisdadigers, (1942)19441949(1984) raadpleging van stukken alleen mogelijk na indiening van een schriftelijk verzoek inclusief onderzoeksopzet bij het hoofd Onderzoek van het Nationaal Archief. inv.nrs. 73-77 Opsporing van Japanse oorlogsmisdadigers, 1945-1948. 73 XVIII, nrs. 1-10 74 XVIII a, nrs. 11-22 75 XVIII b, nrs. 23-29 76 XVIII c, nrs. 30-56 77 XVIII d, nrs. 57-95 Uit de serie inv.nrs .99-156 Lijsten van oorlogsmisdadigers, verdachten en ooggetuigen. 1944-1948. 121 List no. 29: Part I: twenty-ninth list of war criminals (Japanese), part II: sixteenth list of suspects (Japanese), apr. 1946. 125 List nos. 33-37: parts I-IV: lists of war criminals and material witnesses (Japanese), part V: supplementary list of war criminals (Japanese), juni 1946. 134 List nos. 46-49: parts I-IV: lists of war criminals and material witnesses (Japanese), dec. 1946. 153 List nos. 68-77: parts I-X: lists of war criminals and material witnesses (Japanese), feb. 1948. inv.nrs. 161-172 Lijsten en vonnissen tegen Japanse oorlogsmisdadigers, gewezen in Nederlands-Indië, 1944-1949. 161 Lijst van ontvangen vonnissen, nrs. 1 – 424 162 Vonnissen, nrs. 1-49 163 Vonnissen, nrs. 50-99 164 Vonnissen, nrs. 100-149 165 Vonnissen, nrs. 150-199 166 Vonnissen, nrs. 200-249 167 Vonnissen, nrs. 250-299 168 Vonnissen, nrs. 300-349
169 Vonnissen, nrs. 350-399 170 Vonnissen, nrs. 400-424 172 Vonnissen, ongenummerd. 171 Lijsten van Japanse oorlogsmisdadigers, samengesteld door de Far Eastern and Pacific Sub-commission (in de toegang staan inv.nrs 172 en 171 in deze volgorde. Wellicht is dit een fout in de toegang.) • toegang 2.10.14 Algemene Secretarie van de Nederlands-Indische Regering en de daarbij Gedeponeerde Archieven, (1922)1944-1950 Hierbij zijn vooral twee nadere toegangen van belang: a. toegang 2.10.14.02 inv.nrs. 3316 Stukken betreffende het opnemen van Indonesische en Chinese juristen in de rechtbanken voor Japanse oorlogsmisdadigers, juni 1946. inv.nr. 3318 Telegramwisseling tussen DIRVO en de Nederlandse Missie bij het International Military Tribunal in Tokio inzake berechting van Japanse oorlogsmisdadigers, juli-nov 1948. b. toegang 2.10.14.03 internering van Europeanen inv.nrs. 5242, 5243, 5244, 5245-5251, 5252-5257, 5258 en 5259. vervolging en berechting van Japanse oorlogsmisdadigers inv.nrs. 5260, 5261, 5262, 5263-5265, 5266-5268, 5269, 5270-5285, 5286, 5287, 5288, 5289, 5290, 5291-5300, 5301, 5302, 5303, 5304, 5305, 5306, 5307, 5308, 5309 en 5310. • toegang 2.10.17 Procureur-Generaal bij het Hooggerechtshof van Nederlands-Indië, (1936)1945-1949(1969) raadpleging van stukken alleen mogelijk na indiening van een schriftelijk verzoek inclusief onderzoeksopzet bij het hoofd Onderzoek van het Nationaal Archief. vervolging van misdrijven en overtredingen gepleegd gedu¬rende de oorlog of daarmee in verband staande inv.nrs. 10, 11, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 22, 23, 24, 25 en 26 gratie, amnestie en rehabilitatie inv.nrs. 86 en 89 • toegang 2.10.37.02 Netherlands Forces Intelligence Service (NEFIS), 1945-1950 raadpleging van stukken alleen mogelijk na indiening van een schriftelijk verzoek inclusief onderzoeksopzet bij het hoofd Onderzoek van het Nationaal Archief. inv.nr. 16 Dit betreft een doos met diverse dossiers.
inv.nr. DBS 1 Executies van krijgsgevangenen te Tjimahi. inv.nr. DBS 3 Proces-verbaal van getuigenverhoor aangaande bedreven oorlogsmisdaden. inv.nr. DBS 4 Verhoor inzake Imamura Hitoschi, opperbevelhebber van het Japanse invalsleger. • toegang 2.10.37.03 Bureau Antecendentenonderzoek (BURAM), 1945-1960 het gehele archief is van belang. raadpleging van stukken alleen mogelijk na indiening van een schriftelijk verzoek inclusief onderzoeksopzet bij het hoofd Onderzoek van het Nationaal Archief. • toegang 2.10.54 Ministerie van Koloniën, 1900-1963: Dossierarchief inv.nr. 3371 Uitwisseling van Japanse oorlogsmisdadigers met Australië, 1947-1951. inv.nr. 3391 Geestelijke verzorging van Japanse oorlogsmisdadigers in Nederlands-Indië, 1947-1948. inv.nr. 11968 Lijsten van Japanse oorlogsmisdadigers, 1949. • toegang 2.13.72 Ministerie van Defensie: Commandant Zeemacht in Nederlands-Indië, (1942)1945-1950 inv.nrs. 1384 Brief van de Stafsectie van het geallieerd hoofdkwartier te Singapore inzake de wens de berechting van Japanse oorlogsmisdadigers meer bekendheid te geven, 1946. • toegang 2.21.205.09 A.H. Böhm [geboren 1909], (1911)1925-1989 inv.nr. 9 Official documenta and papers collected from the records of the civilian internment camp (no. 1 camp) at Lintang, Kuching, Sarawak, during the years 1942-1943-1944-1945, door J.B. Archer. Gedrukt 1946. • toegang 2.21.273 B.V.A. Röling [levensjaren 1906-1985], (1915)1928-1985 N.B.: Röling was rechter bij het International Military Tribunal for the Far East in Tokio stukken betreffende de procesvoering inv.nrs. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7-8, 9, 10, 11, 12, 13-20, 21-22 en 23 documentatie en officieuze stukken inv.nrs. 24, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43 en 44 stukken betreffende publicaties van Röling
inv.nrs. 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54 en 55 • toegang 2.21.281.17 A.F.X.E.J. Vos de Wael [levensjaren 1899-1981], 1945-1947 inv.nr.1 ‘Notities’, houdende dagboekaantekeningen van Vos de Wael tijdens zijn bevrijding in Bandoeng en zijn werkzaamheden in de vrouwenkampen, in het bijzonder het kamp Ambarawa op Java, met bijlagen, 15 augustus – 14 november 1945. N.B.: Een getypt afschrift van dit dagboek bevindt zich bij ir. A. Vos de Wael in Oosterbeek. inv.nr. 4 Lijsten van geëvacueerden uit Japanse kampen, met aantekeningen en concepten van rapporten over persoonlijke aangelegenheden van geëvacueerden in Kandy (Ceylon), januari – maart 1946. • toegang 2.21.281.31 L.F. de Groot [levensjaren 1903-1991], 1945-1991 Beperkt openbaar archief. Voor raadpleging en publicatie van gegevens uit inv.nrs. 9-11, 1315, 17-18, 20-22, 30 en 36-38 is tot 1 januari 2026 toestemming vereist van de directeur van het Nationaal Archief; conform de bepalingen van het auteursrecht kan slechts met schriftelijke toestemming van mw. E.M.E. de Groot-Puls, Zwolsestraat 114, 2587 WB Den Haag, in extenso worden geciteerd uit de inv.nrs. 10, 38 en 40. Het gehele archief is van belang (met name de inv.nrs. 4, 5, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 14, 15-19, 27, 29, 31, 32, 34, 35, 36, 37 en 38). De Groot was plaatsvervangend landrechter te Batavia geweest, in welke functie hij Japanse oorlogsmisdadigers berechtte. Derhalve berusten in dit archief veel relevante bescheiden. LITERATUUR • J.W. Hall, M.B. Jansen, M. Kanal, D. Twitchett (ed.), The Cambridge History of Japan, The Twentieth Century Vol. 6 ( Cambridge 1988). • Kôichi Kishimoto, Politics in Modern Japan, development and organisation IX (3e druk; Tokyo 1988). • L. van Poelgeest, Japanse besognes: Nederland en Japan 1945-1975 (Den Haag 1999). • L. van Poelgeest, Nederland en het Tribunaal van Tokio (Arnhem 1989). ‘Troostmeisjes’ Tijdens de Japanse bezetting van Nederlands-Indië is op vijf grote eilanden en een aantal kleinere eilanden sprake geweest van door de Japanse krijgsmacht of het militaire bestuur georganiseerde prostitutie ten behoeve van Japanse militairen en burgers. Naast inheemse vrouwen waren hierbij ook Europese vrouwen van Nederlandse en Nederlands-Indische afkomst betrokken. Onduidelijk is in hoeverre bij deze prostitutie sprake was van vrijwilligheid of dwang. Wel moet worden beseft dat vrijwilligheid in dit verband een betrekkelijk begrip is daar de omstandigheden in de interneringskampen dusdanig slecht waren dat er morele grenzen werden overschreden waar dat in ‘normale’ situaties zeker niet zou zijn gebeurd. Bruut optreden van de Japanse bewaker, een groot tekort aan voedsel, angst en onzekerheid beïnvloedden in hoge mate het gedrag van de geïnterneerden en van niet-geïnterneerden, wier positie eveneens vaak uiterst penibel was. Om al deze redenen kan zelden van volledige vrijwilligheid worden gesproken. Binnen de totale groep van tweehonderd tot driehonderd Europese vrouwen, eufemistisch ‘troostmeisjes’ genoemd, die
werkzaam zijn geweest in Japanse legerbordelen, staat van zo’n vijfenzestig vrouwen onmiskenbaar vast dat er sprake was van gedwongen prostitutie. ARCHIEVEN • toegang 2.10.17 Procureur-Generaal bij het Hooggerechtshof van Nederlands-Indië, 1945-1949 raadpleging van stukken alleen mogelijk na indiening van een schriftelijk verzoek inclusief onderzoeksopzet bij het hoofd Onderzoek van het Nationaal Archief. Let op: de volgende inventarisnummers zijn benut voor een groot onderzoek naar gedwongen prostitutie in Nederlands-Indië. Niet elk inv.nr. heeft (uitsluitend) betrekking op dit onderwerp. inv.nrs. 3, 5, 76, 81, 115, 128, 162, 163a, 172, 174, 181, 183, 190, 193, 195, 201, 226, 238, 363, 366a, 418, 419, 421a, 421b, 422, 425, 427, 429, 432, 435a, 445, 480, 493b, 503, 539a, 539e, 549, 551a, 553a, 553b, 553c, 574, 609, 618d, 709, 711, 728, 735, 748, 757, 758, 761, 763, 777, 784c, 785a, 788c, 788a, 788c, 788d, 788k, 789l, 790, 791h, 792, 795d, 795h, 795m, 798f, 805, 807b, 807c, 824a, 824b, 837, 851b, 858b, 858d, 859a, 859e, 859g, 861c, 861f, 863c, 863m, 864b, 864h, 877, 884, 885, 894c en 898. Voorts komen de volgende archieven voor onderzoek in aanmerking: • toegang 2.10.37.02 Netherlands Forces Intelligence Service NEFIS, 1945-1950 raadpleging van stukken alleen mogelijk na indiening van een schriftelijk verzoek inclusief onderzoeksopzet bij het hoofd Onderzoek van het Nationaal Archief. • toegang 2.10.37.03 Bureau Antecedentenonderzoek van het Ministerie van Overzeese Gebiedsdelen (BURAM), 1945-1960 raadpleging van stukken alleen mogelijk na indiening van een schriftelijk verzoek inclusief onderzoeksopzet bij het hoofd Onderzoek van het Nationaal Archief. • toegang 2.10.14 Algemene Secretarie van de Nederlands-Indische Regering en daarbij gedeponeerde archieven, (1942)1944-1950 • toegang 2.21.281.17 A.F.X.E.J. Vos de Wael, 1945-1947 Informeer ook bij de Indische Afdeling van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD).
LITERATUUR •
•
• •
• •
•
‘Gedwongen prostitutie van Nederlandse vrouwen in voormalig Nederlands-Indië’, Handelingen der Tweede Kamer der Staten-Generaal. Vergaderjaar 1993-1994 nr. 23607 nr. 1. L.F. de Groot, ‘De rechtspraak inzake oorlogsmisdrijven in Nederlands-Indië (1947 1949)’, Militair Rechtelijk Tijdschrift 78 (1985) 81-90, 161-172, 248-257, 361-376 en 79 (1986) 389 en 390 (gedeeltelijk herdrukt en aangevuld in: L.F. de Groot, Berechting Japanse oorlogsmisdadigers in Nederlands Indië 1946-1949 (Den Bosch 1990). L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, de delen 11A, 1e en 2e helft, en 11B, 1e en 2e helft L. van Poelgeest, ‘Oosterse stille dwang, Tewerkgesteld in de Japanse bordelen van Nederlands-Indië’, NRC Handelsblad 8 augustus 1992 (herdruk in ICODO Info 10 (1993) nr. 3, 13-21). W. Rinzema Admiraal, Het geschonden beeld, Aspecten van gedwongen legerprostitutie in door Japan gekoloniseerd en bezet Azië (z.pl., z.j.). E. Touwen-Bouwsma, ‘Japanse legerprostitutie in Nederlands Indië 1942-1945’, Oorlogsdocumentatie 40-45. Vijfde Jaarboek van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie (Amsterdam 1994). D. van Velden, De Japanse interneringskampen voor burgers gedurende de Tweede Wereldoorlog 4e druk (Franeker 1985).
