te n a k r ie v je p o ‘Wees s t !’ r o v n e e ) s ( r e met Vrij naar de liedtekst: ‘Mens durf te leven’.
BOUWEXPO TINY HOUSING – DOEL EN AANPAK ALMERE 2016/2017 De BouwEXPO is een initiatief van de gemeente Almere in samenwerking met Het Woningbouwatelier.
INHOUD 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.
2
Voorwoord Inleiding Doel BouwEXPO Oriëntatie op het thema Bewoners Scala aan types Locatie BouwEXPO Tiny Housing 7. 1 Oproep en testfase 7. 2 Publieksmanifestatie Communicatie en marketing Planning
3 4 7 8 11 13 16 18 18 19 20 21
WEES OP JE VIERKANTE METERS EEN VORST Een eerste verkenning door Almere geeft de bezoeker een gevoel van ruimte. Weids opgezette wijken met grondgebonden woningen, mooie brede groenstroken, vaarten, meren en heel veel Hollandse luchten. De verschillende wijken hebben verrassende plekken: fantasievolle woningen in De Realiteit en De Fantasie, een authentieke bloemkoolwijk in Almere Haven, de kleurrijke Regenboogbuurt in Almere Buiten, hoogstedelijke bouw in het centrum van Almere Stad en een bijzonder duinlandschap in Almere Poort. Als snelst groeiende stad van Nederland heeft Almere altijd de nieuwste inzichten op het gebied van ruimtelijke ordening en woningbouw omarmd en in haar stad opgenomen. Tijdens de verschillende BouwRAI’s in 1990, 1992 en 2001 werden de nieuwste woonconcepten getoond. De afgelopen jaren zijn aan de vooruitstrevende woningbouwcultuur de wijk Homeruskwartier en het gebied Oosterwold toegevoegd waar burgers zelf hun huis en buurt bouwen. Binnenkort, in 2016 en 2017, start in Almere de BouwEXPO Tiny Housing met als basis het innovatieve kleine wonen. Een concept waarmee in het buitenland al geëxperimenteerd wordt, en dat nu ook in de stad Almere de ruimte krijgt. Want waar lange tijd de zoektocht naar het goede wonen vooral ging over licht, lucht en ruimte, zwaait nu de pendule ook richting klein en compact én de vrijheid om je eigen leefwijze te bepalen. Volgens de bioloog Midas Dekkers is de mens vooral op zoek naar geborgenheid. Klein is fijn. Er zijn redenen te over om klein te willen wonen en voor de bouwwereld om klein te moeten bouwen. De bevolkingssamenstelling verandert: de gezinsgrootte wordt steeds kleiner en het aandeel alleenstaanden groeit. Ook de manier van leven verandert. Minder geleefd door verplichtingen, verantwoordelijkheden en bezit, maar meer bepaald door de echte vrijheid om je eigen manier van leven én wonen in te richten. Ook weten we dat elke extra kamer in een huis uiteindelijk een extra belasting voor het milieu betekent: in bouwmaterialen, energieverbruik en inrichting. Bovendien is klein wonen bijna per definitie ook betaalbaarder. En aan betaalbare woningen is in Nederland en vooral in Almere grote behoefte. Maar kunnen Tiny Houses ook mooi zijn? Duurzaam? Eén met de omgeving? Kan een Tiny House voldoen aan het niveau van luxe dat wij inmiddels gewend zijn? Deze vraag wil Almere graag met u onderzoeken. Alle zelfbouwers, architecten en aannemers zijn welkom met hun plannen. Maar vooral ook kunstenaars, filosofen, studenten, jongeren en ouderen. Ik nodig u uit met uw ideeën voor een Tiny House te komen. Goede, creatieve en uitvoerbare ideeën kunnen binnenkort gerealiseerd worden in de BouwEXPO Tiny Housing, in Almere Poort, in de groene ruimte van Almere. We staan aan de start van een nieuwe tijd waarbij u uw idee kunt realiseren in Almere. Tjeerd Herrema Wethouder Ruimte, Wonen & Wijken
3
1. INLEIDING “We zijn begonnen met de vurige wens om eigenhandig en hypotheekvrij het dak boven ons eigen hoofd vorm te geven.”
“Een eigen huisje. Niet al teveel spullen. Mooie natuurlijke materialen. Meer ruimte voor eigen ritme. Ja, dat past me!” Frieda Bakker (Mytinyhouse.nl)
Jelte Glas, Arthur van der Lee, Daniel Venneman (Woonpioniers.nl)
“Simpel leven is ingewikkeld geworden.” Jelle Hermus (Sochicken.nl)
“Wat mensen weerhoudt is de angst voor het onbekende, de moeilijke wet- en regelgeving, de vraag of het haalbaar is in Nederland.” Marjolein (Marjoleininhetklein.com)
“Simpel gezegd is het idee achter de Tiny House Movement vrijheid.” Sarra (Gewoonlekkergroen.nl)
In Nederland is het enthousiasme voor het fenomeen Tiny House de laatste tijd sterk gegroeid. Onder een Tiny House wordt een betaalbaar en compact huis(je) verstaan met een woonoppervlak dat doorgaans kleiner is dan 50 m2, en dat op initiatief van de eigenaar/bewoner wordt ontwikkeld. Terwijl de Nederlandse huishoudens sinds de jaren zestig kleiner zijn geworden, zijn de Nederlanders de afgelopen decennia juist almaar groter gaan te wonen, met aanzienlijk groeiende woonlasten als gevolg. De Tiny House Movement maakt zich wereldwijd sterk voor een ander soort woning. Een woning waarbij niet de grootte de dominante factor is, maar betaalbaarheid, uniciteit, duurzaamheid en een vorm van ‘bevrijd wonen’ de leidende principes zijn. De beweging kent zijn oorsprong in de VS, maar heeft inmiddels ook in Nederland veel medestanders gevonden. Zie in dit verband de prijsvraag ‘Smalle beurs, kleine huisjes’ georganiseerd door Architectuurcentrum Twente. De initiatiefnemers van Tiny Houses zijn niet onder één drijfveer te scharen. Hun beweegredenen om kleiner te willen wonen zijn talrijk. Sommigen voelen er niets voor om een groot deel van hun inkomen aan woonlasten te besteden en zoeken een huis dat zij snel kunnen afbetalen. Anderen willen door het verlagen van de woonlasten ruimte creëren, om zo meer geld en tijd te hebben voor familie, vrienden en reizen. Er is ook een groep die graag eenvoudiger en met minder ruimte en spullen zou willen wonen. Hiermee enigszins verwant zijn de mensen die in een Tiny House de oplossing zien om hun ecologische voetafdruk te verkleinen. Slim ontworpen kleine huizen vormen immers een kleinere belasting voor het milieu. Daarnaast zien veel geïnteresseerden zo een goede mogelijkheid opdoemen om hun droom te verwezenlijken: een eigen huis geheel volgens eigen inzichten en smaak ontwerpen en (te laten) realiseren. De doelgroep is dus niet nauw afgeperkt, zoals hier vroeger in het volkshuisvestingsbeleid mee werd omgegaan. Maar kent juist een grote diversiteit, wat misschien wel een kenmerk is van de huidige tijd. Het verwezenlijken van een Tiny House in Nederland is op dit moment geen eenvoudige opgave en bij geïnteresseerden leven er veel vragen. Hoe groot is de ontwerpvrijheid bij een Tiny House precies? Passen Tiny Houses in bestemmingsplannen? In welke gemeente kan men grond kopen voor een Tiny House? Zijn er ook mogelijkheden voor erfpacht? Voor mensen met een smalle beurs is de laatste vraag zeker niet onbelangrijk. Niet alleen vanuit individueel oogpunt, maar ook vanuit een breder maatschappelijk perspectief gezien, zijn dit interessante vragen. De verwachting is namelijk reëel dat over de hele linie de vraag naar kleine huizen de komende jaren aanzienlijk zal groeien. Tiny Houses kunnen als wegbereider worden beschouwd voor deze intrigerende bouwopgave.
4
WONEN IN ALMERE In Nederland is ruim 1/3 van de huishoudens alleenstaand. Nederland
Ook in Almere is dat het geval.
Almere 7%
9%
27%
31%
37% 37% 29%
23%
Bron: DSO, Gemeente Almere, periode Nederland is 2014 en Almere 2012.
In Almere is de behoefte aan kleine woningen relatief groot. Zo telt onze stad maar liefst 31% eenpersoonshuishoudens terwijl de woningvoorraad onveranderd wordt gedomineerd door het klassieke eengezinshuis. Almere is immers ontstaan in een tijd waarin de Nederlandse bouwproductie voor een belangrijk deel bestond uit grondgebonden gezinswoningen. Destijds een logische keuze. Maar daardoor heeft Almere, net als andere Nederlandse groeisteden en Vinex-wijken, een woningvoorraad met weinig kleine woningen.
5.1 % Van de Nerdelandse woningen is kleiner dan 50m2.
5,1%
56,2%
2,1%
37,9%
38,7%
60,0%
Nederland 15,7%
In Almere is 2,1% van de woningen klein; in Amsterdam daarentegen is 20,2 % van de voorraad kleiner dan 50m2.
< 50m2
50-100 m2
20,2%
Almere
64,1% Amsterdam
> 100m2
Bron: StatLine, CBS, periode 2014, percentages zijn berekend over de huizen waarvan de oppervlakte bekend is.
5
Recentelijk is de betaalbaarheid van een ruime huur- of koopwoning bij nogal wat mensen een probleem geworden. Door financiële omstandigheden (verlies baan, bezuiniging op de huurtoeslag, huurverhogingen e.d.), kunnen zij de woonlasten van de reguliere grote en daardoor relatief dure woningen niet opbrengen.
Almere
Nederland
Amsterdam
Almere heeft realtief weinig goedkope huurwoningen
7,8%
21,3%
28,1%
Voor Almere worden huren tot 403 euro als goedkoop aangemerkt; voor Amsterdam is dat tot 425 euro. Bron: DSO, Gemeente Almere, periode 2014 & Bron: Wonen in Amsterdam 2013, Gemeente Amsterdam
Verder is de wooncultuur in een versneld tempo diverser geworden. Niet alleen starters, studenten, werkende jongeren en minder draagkrachtigen zijn geïnteresseerd in een relatief kleine, betaalbare woning, ook voelt een groeiende groep mensen, van verschillende leeftijd en opleidingsniveau, er niets voor om 35-50% van hun inkomen te besteden aan hypotheek of huur. Ze zijn op zoek naar niet te dure, compacte en efficiënte huizen om zo geld over te houden dat besteed kan worden aan heel andere zaken in het leven. Ze zijn minder aan het royale, vertrouwde huis gebakken, hebben meer een footloose leefstijl en organiseren hun sociale netwerken anders dan voorheen. Voor sommigen geldt ook het argument dat men minder afhankelijk wil zijn van een zich terugtrekkende overheid.
BOUWEXPO Bovenstaande constateringen waren voor het College aanleiding om het initiatief te nemen voor een ‘BouwRAI’ met speciale aandacht voor ‘Tiny Houses’. Met het oogmerk deze trends nader te verkennen en met mogelijke oplossingen te komen om in deze gebleken woonbehoefte te voorzien. Onder meer door het creëren van ‘gebouwde voorbeelden’, waarbij ook buiten de gebaande paden moet kunnen worden getreden. Zo kan inhoud worden gegeven aan het permanente streven om onze stad ‘bij de tijd’ te houden. Er wordt in het vervolg gesproken over een BouwEXPO, omdat de term BouwRAI in het verleden een andere betekenis had, en tot misverstanden kan leiden. Maar geen heden zonder verleden. De voorgestelde BouwEXPO past naadloos in de traditie van eerdere Almeerse bouwmanifestaties en vernieuwingen, die in 1982 begon met De Fantasie en als (voorlopig) laatste voorbeeld het Homeruskwartier heeft.
6
2. DOEL BOUWEXPO Er ligt met andere woorden een complex aan factoren ten grondslag aan het initiatief een BouwEXPO over kleine woningen te realiseren. Dat is niet verwonderlijk, omdat de woonfunctie zowel de essentie raakt van het persoonlijk welbevinden van mensen als aan een grote diversiteit aan maatschappelijke aspecten, zoals sociaaleconomische condities, doorstroming op de woningmarkt, bevolkingsopbouw, ecologische doelstellingen, woon-werkverkeer etc. Er is dus sprake van een grote verwevenheid van doeleinden en neveneffecten. Niettemin kent de BouwEXPO een primair doel, dat zich als volgt laat verwoorden:
‘
Het ontwikkelen en realiseren van een staalkaart aan kleine, efficiente woningen door het initieren van specifieke woningbouwinitiatieven, waardoor de typologische, bouwkundige, organisatorische en financiele mogelijkheden worden onderzocht van huisvesting van kleine huishoudens in betaalbare woningen van gering formaat. Dit streven wordt samengevat in de EXPO-titel: Tiny Housing.
’
Gekozen is voor de titel Tiny Housing, en niet het internationaal meer gangbare Tiny Houses, om recht te doen aan de beoogde (grote) differentiatie aan woningtypen en opdrachtgevers. De EXPO gaat over méér dan alleenstaande kleine huizen. Ook prototypes van geschakelde en gestapelde woonvormen worden bij het experiment betrokken, zoals ook de mogelijkheid van gemeenschappelijke voorzieningen. Tiny Housing drukt uit dat de EXPO niet alleen object-, maar zeker ook themagericht is. Door Tiny Housing als doel te kiezen van de BouwEXPO zullen de de mogelijkheden en doeleinden van deze in Nederland nog weinig gepraktiseerde vorm van bouwen optimaal benut kunnen worden. Wil het bouwinitiatief renderen – vooralsnog een clustering van 25 Tiny Houses – dan moet er echter wél worden gezorgd voor gunstige voorwaarden voor het experiment. Eerst moet alles in een vrije omgeving (een ‘laboratorium’) op een overzichtelijke locatie gebouwd kunnen worden, willen de gebouwde experimenten zich daarna op geoefende wijze een plek kunnen verwerven in de reguliere Nederlandse nieuwbouwproductie. Almere neemt in samenwerking met Het Woningbouwatelier het voortouw om een waaier aan ideeën over Tiny Housing letterlijk en figuurlijk een plek te geven. De doorwerking van de resultaten van het bouwexperiment (de ‘follow up’) is dus in feite de tweede peiler onder de BouwEXPO. De manifestatie kan als aanjager dienen voor een veel grotere betaalbare bouwstroom die zich in de stad laat ‘uitrollen’. De veelheid aan ideeën en investeringsinitiatieven die door de EXPO worden opgeroepen worden meegenomen in een studie naar mogelijke buurtconfiguraties die zich elders in de stad een plek kunnen verwerven.
7
3. ORIËNTATIE OP HET THEMA In 1999 verscheen in de VS het boek The Small House Book van ontwerper Jay Shafer. Met voorbeelden van kleine (zelfbouw)huizen bond hij de strijd aan met de enormousness van het gemiddelde Amerikaanse woonhuis (gemiddeld 230 m2 in 2007), met zijn exorbitant hoge hypotheek. Zijn pleidooi was in feite simpel: maak jezelf vrij van die enorme schuldenlast door veel kleiner te gaan wonen en besteedt het geld aan andere, interessante dingen in het leven. Kleine huizen zijn bovendien beter voor het milieu. De eerste door hem ontwikkelde vrijstaande huisjes (10-30 m2) waren traditioneel van hout en gesitueerd op eigen grond of in een grote tuin. Omdat de bouwregelgeving van de verschillende staten een aanzienlijke obstakel vormde voor de realisaties, werden de huisjes officieel omschreven als ‘tijdelijk’, een ‘schuur’ of een ‘trailer’. Met die status werden ze meestal ‘gedoogd’, om daar een welbekend Nederlands woord voor te gebruiken. De gebouwde voorbeelden sloegen aan bij vooral jonge mensen die een andere levensstijl prefereerden, met puntige slogans als: Small space, Big dreams. De eerste resultaten, gepubliceerd in boeken, tijdschriften en op websites, bleven niet zonder gevolg. Inmiddels zijn er in de VS vele - vooralsnog kleine - bedrijven opgericht die zich gespecialiseerd hebben in kleine, maar toch comfortabele huizen en in enkele steden zijn Tiny Houses - meestal op braakliggende terreinen – geclusterd in minibuurtjes. Via internet is er een levendig contact gegroeid tussen sympathisanten, van verschillende leeftijden en achtergronden, en wordt er zelfs gesproken van een Tiny House Movement en van een Tiny House Community. Het duurde niet lang of ook buiten Amerika (en Canada) werden de kleine huizen gerealiseerd, vooral in Engeland en Duitsland. Meestal in landelijke, idyllische omgevingen, wat vanzelfsprekend een wat geflatteerd beeld oplevert. Ook in Nederland is de beweging inmiddels aangeslagen. Zo is één van de Accelerators 2015 van de Urban Greeners, Lena van der Wal, oprichter van een blog over het milieubewuste compacte wonen, die zij tot een centraal punt voor de Nederlandse Tiny House Beweging wil laten uitgroeien. En ’Marjolijn in het klein’ is dagelijks op haar website te volgen met de ontwikkelingen van haar eigen Tiny House in de omgeving van Alkmaar. Belangrijk in de ontwikkeling van de Tiny Houses was ook het initiatief van de stad New York om in 2012 de prijsvraag ‘adAPT NYC’ uit te schrijven. Aan bouwteams werd gevraagd met voorstellen te komen voor het ontwerp, de constructie en de realisatie van een Micro-Unit Building op een locatie in downtown Manhattan. Veel van de micro-units waren kleiner dan de voorgeschreven minimummaten in de bestaande bouwregelgeving, waarvoor burgemeester Bloomberg bij uitzondering toestemming verleende. De 55 gestapelde units zijn bedoeld voor de lage en middeninkomens. Het project laat zien dat de ideeën over Tiny Housing ook realiseerbaar zijn in een puur stedelijke omgeving met een niet traditionele, meer industriële aanpak. Dit geldt ook voor twee andere voorbeelden van zogenoemde Micro Homes in een stedelijke setting: het Mineral House in Tokyo van Atelier Tekuto en het Archiblox Carbon Positive House in Melbourne. In Nederland is de realisatie van alleenstaande Tiny Houses inmiddels heel aarzelend op gang gekomen. Wat ook geldt voor de ideeënvorming over het thema.
8
Jay Shafer in een door hem ontworpen Tiny House >
< Het Micro-Unit Building in Downtown Manhattan
De BouwEXPO biedt plek aan unieke prototypes niet aan een volledig seriematige ontwikkelingen
Het Archiblox Carbon Positive House in Melbourne < en het Mineral House in Tokyo
9
Functionele woningbouw Het onderwerp Tiny Housing (in de betekenis van: de betaalbare, compacte woning) is op zichzelf natuurlijk als principe geen noviteit voor Nederland. De motivatie was in de vorige eeuw ingegeven door het streven naar sociale vooruitgang. Door sober en doelmatig te bouwen konden ook voor de minder-draagkrachtigen een acceptabele woning worden verschaft. De functionele woning heeft dus diepe wortels in de geschiedenis van de volkshuisvesting. Van het begin van de woningcoöperaties in de 19de eeuw, de tuindorpen, de experimenten met betonbouw in de jaren twintig enzovoorts. Deze woningbouwprojecten hadden alle gemeen dat voor een zo laag mogelijke prijs, de best mogelijke woningen moesten worden gerealiseerd, uiteraard naar de toenmalige normen. Een voorbeeld dat veel Nederlandse architecten heeft geïnspireerd in dit verband, is het initiatief van een stad, Frankfurt, om door middel van vergaande rationalisatie ook voor de armsten goede woningen te bouwen. Het woningbouwprogramma werd van 1925-1930 uitgevoerd. De kleine etagewoningen waren 37 m2 groot en de galerijwoningen 41 m2. Voor moderne Nederlandse architecten gold Frankfurt als het bedevaartsoord voor het type woningbouw, dat toen als écht eigentijds werd beschouwd. De invloed van de nieuwste uitbreidingen in Frankfurt was dan ook groot. Het waren functionele woningen zonder verlies aan ruimte voor ‘nodeloze opsmuk’. Het waren ‘Wohnungen für das Existenzminimum’. In Rotterdam verscheen in 1934 geheel in deze geest de eerste galerijflat van Nederland van negen verdiepingen, speciaal bedoeld voor ‘kleine arbeidersgezinnen’. Het Woongebouw Bergpolder had een standaardplattegrond van nog geen 50 m2, maar door vernuftig gebruik te maken van een glazen schuifdeur tussen de woon- en slaapkamer leek de woning overdag veel ruimer en lichter. Door het inrichten van modelwoningen (Gispen, Metz) werden moderne, lichte meubels, zoals stalen buisstoelen, gepropageerd. Voor zwaarlijvige fauteuils was immers geen plaats. In Amsterdam, de stad van de Amsterdamse School, werd aanvankelijk getwijfeld aan het belang van deze ‘efficiënte woningbouw’. Maar in 1934 organiseerde de gemeente toch de prijsvraag ‘Goedkope Arbeiderswoningen’, omdat men simpelweg niet wist hoe ‘men zulke woningen bouwt’. Heden ten dage spelen naast de financiële argumenten ook motieven als consuminderen en het streven naar persoonlijke onafhankelijkheid een rol bij het ‘klein wonen’. Bovendien worden ook steeds meer eisen gesteld aan de woonomgeving, die ‘herkenbaar’ moet zijn en waar men zich ‘geborgen’ kan voelen.
10
4. BEWONERS Dat brengt ons op de vraag: voor wie zijn de Tiny Houses bedoeld? In feite is het antwoord simpel: voor iedereen die klein wil wonen. Om wat voor reden dan ook. Dat kan een pas afgestudeerde bouwkundestudent zijn, die zijn eerste woning zelf wil ontwerpen en bouwen, een ‘krasse knar’ die met weinig pensioen klein, en toch comfortabel en zelfstandig wil blijven wonen (en een grote woning achterlaat), starters op de woningmarkt die aan het begin staan van hun carrière, expats met een tijdelijk arbeidscontract, of veertigers die een langdurige pauze in hun werk willen inlassen om een nieuwe studie te volgen. De drijfveren van de toekomstige bewoners kunnen heel verschillend zijn. Maar ze hebben op zijn minst drie zaken gemeen: het zijn kleine huishoudens, men is tevreden met een compact woningtype en beoogt de woonlasten zo beperkt mogelijk te houden. Misschien moet hier een vierde punt aan toegevoegd worden: het zijn mensen die een grote mate van vrijheid ambiëren om hun leven op eigen wijze invulling te geven, zonder de last (of: ballast) van structureel hoge financiële verplichtingen. In die zin kan er gesproken worden van een vorm van ‘bevrijd wonen’. Bovenstaande moet gezien worden tegen de achtergrond van de niet onaanzienlijke demografische ontwikkelingen in brede zin, die zijn weerslag moet krijgen in de woningvoorziening. Het aantal huishoudens neemt sterker toe dan de toename van de bevolking. Oorzaak is de sterke groei van het aantal eenpersoonshuishoudens tot 3,5 miljoen in 2035 (of 3,6 miljoen in 2065, volgens het CBS). Niet alleen zorgt de vergrijzing voor steeds meer alleenstaande ouderen, de trend naar steeds kleinere huishoudens gaat op voor alle leeftijdsgroepen. Om er een groep uit te lichten: de inschatting is dat er in de komende jaren in Nederland steeds meer hoogopgeleide singles/tweepersoonshuishoudens (zgn. ‘high potentials’) zullen zijn die als starters op de woningmarkt (tijdelijk) een geschikte kleine woning zouden willen hebben. Doelgroep
11
Leeftijdsopbouw Nederland 1984 80- of ouder
60- 80 jaar
40- 60 jaar
20- 40 jaar
0 - 20 jaar 0
1000.000
2000.000
3000.000
4000.000
5000.000
Leeftijdsopbouw Nederland 2014 80- of ouder
60- 80 jaar
40- 60 jaar
20- 40 jaar
0 - 20 jaar 0
1000.000
2000.000
3000.000
4000.000
5000.000
4000.000
5000.000
Leeftijdsopbouw Nederland 2044 80- of ouder
60- 80 jaar
40- 60 jaar
20- 40 jaar
0 - 20 jaar 0
1000.000
2000.000
3000.000
Bron: StatLine, CBS voor periode 1984 en 2014, Bevolkingsprognose, CBS voor 2044.
12
5. SCALA AAN TYPES Wereldwijd zijn inmiddels Tiny Houses gerealiseerd van extreem klein (8m2) tot redelijk ruim (40-50 m2). Alleenstaand, in clusters gesitueerd en een enkele keer gestapeld. Hout is verreweg het meest gebruikt als bouwmateriaal, maar incidenteel zijn ook andere (o.a. leem- en staalbouw) en modernere technieken toegepast. Ondanks het feit dat Nederland een dichtbevolkt land is en het omgaan met een beperkte woonruimte in onze wooncultuur geen onbekend fenomeen is, zijn voorbeelden van (volwaardige) Tiny Houses in de nieuwbouwproductie in ons land nog zo goed als afwezig. Terwijl Nederland hier om meerdere redenen juist heel geschikt voor zou zijn. Niet als uitzondering of curiositeit, maar juist als een substantieel onderdeel van het hedendaagse woningbouwprogramma. Dit gaat zeker op voor een New Town als Almere. Om de grote diversiteit aan mogelijkheden, die de compacte woonsoorten bieden, mogelijk te maken zal op het terrein van de BouwEXPO plek worden geboden aan 25 woningen die kleiner zullen zijn dan 50 m2. Zowel alleenstaande als – prototypes van – geschakelde grondgebonden huizen, en gestapelde appartementen komen daarvoor in aanmerking. Ook verplaatsbare huisjes zullen deel uitmaken van de EXPO. Een dergelijke geconcentreerde staalkaart aan mogelijkheden is op de wereld niet aanwezig en zal borg staan voor de uniciteit en meerwaarde van de voorgestelde EXPO. Een manifestatieterrein voor innovatieve, experimentele en deels ook heel persoonlijke woonruimtes. Ook wordt de mogelijkheid onderzocht van incidentele Tiny Houses elders in Almere (‘strooiprojecten’) als daar een specifieke reden voor bestaat. Zoals er een differentiatie aan woningtypen en bouwtechnieken wordt nagestreefd, zal ook de betaalbaarheid – huur of koop - niet eenduidig worden geregeld. Het streven van de BouwEXPO is erop gericht om – op onderdelen – betaalbare huur- en koopprijzen te bewerkstelligen, waarbij rekening wordt gehouden met de resultaten van het Goedhuurwoningen-project, dat onze gemeente in 2015 heeft georganiseerd. Zoals eerder opgemerkt is klein bouwen ook zeer geschikt om duurzaamheidsdoelstellingen na te streven. Niet alleen middels het gebruik van bouwmaterialen die cradle to cradle zijn, maar ook kan de mogelijkheid benut worden van non-fossiele energieopwekking, door middel van zonnepanelen, zonneboilers, warmte- koudeopslag. Gemeenschappelijke voorzieningen als bergingen, fietsenstallingen, wasruimten, logeerruimtes kunnen niet alleen ruimtebesparend werken, maar ook een aanvulling zijn op de kwaliteit van de woonomgeving. De veranderde inrichtingsmogelijkheden van woningen spelen hiernaast hun eigen, belangrijke rol. De technologische ontwikkelingen van de laatste decennia hebben immers niet alleen het aanzien van de woonhuizen, maar zeker ook de inrichting van de interieurs enorm doen veranderen. Vergelijk alleen maar de omvang van oude buizen-tv’s met de flatscreens van nu. Met andere woorden: aan de efficiënte, kleine woning worden niet meer dezelfde eisen gesteld die inmiddels standaard zijn geworden in de eengezinswoning. Dat roept de vraag op waarom de wetgever bijvoorbeeld de gebruiker nog steeds verplicht een aanrecht in zijn woning te hebben van minstens 70 bij 40 cm. Wat is er fundamenteel mis met een aangepast aanrecht van 60 bij 35 cm? Of geen aanrecht, als de bewoners een leefstijl hebben waarbij er altijd buitenshuis wordt gegeten? Resumerend: de Tiny Houses zullen compacte, maar verder normale, zelfs hoogwaardige woningen kunnen zijn, die met zo min mogelijk middelen worden gerealiseerd. Ze zullen voorlopers zijn van een relatief nieuw segment in het woningaanbod speciaal bedoeld voor kleinere huishoudens. De bedoeling van de BouwEXPO is om een manifestatieterrein te zijn voor innovatieve, experimentele en persoonlijke woonruimtes. Reguliere caravans en campers maken geen onderdeel uit van de EXPO. De voorbeeldfunctie zal zich niet beperken tot de regio Almere, maar zich denkelijk tot heel Nederland uitstrekken. Ook internationaal, zo is de verwachting, zal de EXPO – gezien de actualiteit van het onderwerp – de nodige belangstelling genereren.
Het Huis aan de Drift in Utrecht > 13
Enkele voorbeelden ter illustratie. Niet richtinggevend, slechts ter inspiratie. Solitair in het landschap De Tiny House Beweging, die uit de VS overwaaide, wordt grotendeels bepaald door het principe dat men uitdrukkelijk ‘niet groot wil wonen’. Het is niet uitgesloten dat een eigenaar/bewoner in feite zich een groter huis zou kunnen permiteren, maar andere prioriteiten hebben voorrang. Er wordt bewust gekozen om te consuminderen in de huisvesting. Een mooi voorbeeld is de Off Grid Tiny House Deep In The Carolina Woods Built For $1000 of Ábaton Portable House ÁPH80 uit Spanje, 27 m2, € 42.800. Men woont er autarkisch en goedkoop, op een informele kavel, ver weg van de bewoonde wereld en de overheid met haar regels. In de prachtige natuur. (Midas Dekkers: ‘Hoe groter de heide, hoe kleiner het hutje waar we naar verlangen’.) Het is de vraag of een zó klein huis een woonkeuze voor de lange termijn is. Of past het bij een bepaalde, beperkte levensfase? Gaat het daarna een tweede leven in als weekendverblijf? Deze Tiny Houses willen graag solitair zijn, ergens ver weg, bijvoorbeeld aan een bosrand. Biedt Oosterwold hier ruimte voor? De bosgordels?
Stadse minihuizen. Met name in Japan treft men minihuizen aan uitgestrooid in de bestaande stad. Japanse opdrachtgevers en architecten excelleren in het maken van woningplattegronden voor kleine huizen. De Japanse woning in het midden links staat op een kavel van 49 m2, kent een grondvlak van 25 m2, en een woning van 71 m2. De woning midden rechts is 2,5 m breed en gebouwd in Antwerpen. De rechter woning is gebouwd in Utrecht met een oppervlakte van 117 m2 op een grondvlak van slechts 15m2.
Minihuizen in het groen. Tuinhuizen en recreatiewoningen zijn dikwijls gebouwd op een relatief groot, groen terrein. Vaak ontbreken perceelscheidingen, schuttingen, zodat de huizen in een doorgaande groene ruimte staan. Een echt huis met alles erop en eraan. De bewoners kunnen er vrijelijk omheen lopen, de ‘tuinen’ worden als idyllisch ervaren. De buitenruimte is de grote troef van deze woningtypen, zodat klein wonen volstaat. De vormgeving kent een keur aan stijlen: van hypermodern tot populair rustiek.
14
Gedeelde voorzieningen. Huishoudelijke apparaten en andere voorzieningen (wasmachine, auto, games, bibliotheek) kunnen worden gedeeld. Een mogelijkheid is om een gezamenlijk ‘spullenhuis’ te maken als kleinschalige collectieve vorm van Self Storage. Zo kunnen de afzonderlijke woningen kleiner zijn, en wordt op de kosten bespaard. Centraal Wonen (Redemark, Hoekwierde) biedt aanknopingspunten voor kleiner bouwen
Verplaatsbare huisjes. Sommige Tiny Houses zijn verplaatsbaar. Het zijn daardoor geen onroerende goederen meer, maar roerend goed. De hieronder afgebeelde woonkist (rechts) is een piepklein Duits huisje, Seelenkiste, ontworpen door Allergutendinge. In de uitvoering kan prefab een rol van betekenis vervullen. Maar reguliere caravans en campers zullen geen deel uitmaken van de BouwEXPO.
15
6. LOCATIE Een EXPO heeft per definitie een bijzondere ‘etalage-functie’, zodat het voor de hand ligt de manifestatie te concentreren op een duidelijk te markeren terrein dat goed toegankelijk is. Tegelijkertijd wordt de realisatie van de kleine, compacte woningen gezien als een noodzakelijke aanvulling op het huidige woningaanbod. Als een bouwstroom die in de toekomst als normaal zal worden beschouwd. Om deze tweeledigheid vorm en inhoud te geven is gekozen voor de figuur van een centraal EXPO-terrein waar de komende twee jaar ruimte is voor experiment en innovatie. De BouwEXPO concentreert zich allereerst op een locatie (‘brandpunt’) om zodoende de ambitie van een publieksevenement waar te maken, en om als voorbeeld te kunnen dienen voor een grotere bouwstroom. Vervolgens kan op basis van de in de EXPO opgedane kennis en ervaringen een reeks kleine projecten op geheel eigen wijze in de bestaande stad of in de vrije natuur gerealiseerd worden. Daarom zal in de BouwEXPO ook worden nagestreefd enkele huisjes off the grid te realiseren zodat kennis is opgedaan met het autarkische wonen. In de BouwEXPO wordt hiervoor samengewerkt met het programma ‘Energie Werkt’. De exacte locatie van het manifestatieterrein is in onderzoek. Gedacht wordt aan een bouwrijpe plek in Almere Poort direct bij een openbaar vervoersverbinding, met voldoende parkeergelegenheid en met faciliteiten voor workshops en presentaties.
16
Met de ervaringen van de BouwEXPO kan de gemeente in de toekomst veel meer nieuwbouwlocaties of splinterplekjes in de bestaande stad of in de vrije natuur aanwijzen als mogelijke vestigingsplekken voor Tiny Houses. De BouwEXPO als aanjager van een grote bouwstroom door de hele stad heen. ”
Almere
© gemeente Almere, team Geo-infor
7. BOUWEXPO TINY HOUSING 7.1 OPROEP EN TESTFASE OPROEP
Voor de concrete realisatie van de Tiny Houses gelden vele mogelijkheden om het uiteindelijke bouwen ontwerpproces in te richten. De verschillende opdrachtsituaties zijn in de gemeente en bij het Woningbouwatelier goed bekend. Ook de investerings- en bouwstromen kennen een grote diversiteit en navenante mogelijkheden. De EXPO is er voor bouwers, professionele opdrachtgevers, ontwerpers, onderzoeksinstellingen én vooral ook voor particulieren die zélf in een Tiny House willen wonen en ook voor de verwezenlijking van hun eigen huis zorg willen dragen. Mensen die enthousiast zijn over het ‘gedachtegoed’ van de Tiny House Movement en daarin willen participeren. Het particulier opdrachtgeverschap zal dus naar verwachting verantwoordelijk zijn voor veel van de individuele grondgebonden huizen. Maar ook voor het gestapeld bouwen geldt dat projectmatig bouwen plek zal kunnen krijgen met een innovatief prototype. Bovendien zijn ook andersoortige bedrijven – die normaal bijvoorbeeld recreatiewoningen ontwerpen – uitgenodigd hun gebouwde visie op een prototype van Tiny House voor te stellen. Geïnteresseerden – zowel professioneel als niet-professioneel – worden begin 2016 opgeroepen zich te melden voor een kavel op het EXPO-terrein met hun voorstel/bouwplan op basis van ‘uitvraag-criteria’ die onder meer als doel hebben de diversiteit van de inzendingen te bevorderen. Deze uitvraag kan in de vorm van een ‘vrije oproep’ gestalte krijgen of via een open ideeënprijsvraag worden georganiseerd. Zoals gezegd kunnen alle geïnteresseerden zich melden.
EXPOSITIE EN SYMPOSIUM
Alle inzendingen worden in april 2016 ingeleverd bij de Kunstlinie Almere Flevoland en daar tentoongesteld (samenwerking met KAF is in gang gezet). De opening van de expositie fungeert als start van de voorfase van de daadwerkelijke bouw van de EXPO. De tentoonstelling zal worden afgesloten met een symposium, waarin de resultaten van de oproep worden becommentarieerd en in (inter)nationaal verband geplaatst.
SELECTIE, REGELGEVING EN STEDENBOUWKUNDIGE SETTING
Op basis van criteria als innovativiteit/uniciteit en duurzaamheid zal een ter zake gekwalificeerde jury circa 25 inzendingen selecteren die gezamenlijk een representatieve afspiegeling vormen van alle mogelijkheden die Tiny Houses kunnen bieden. De geselecteerde projecten worden opgenomen in een publicatie, die naar verwachting als handelseditie zal verschijnen. De ‘25 winnaars’ krijgen de mogelijkheid een kavel op het EXPO-terrein te kopen of tijdelijk te huren en daar zijn Tiny House van zijn dromen te realiseren. De BouwEXPO zal, indien nodig, een eigen regelvrije status moeten hebben om het experiment en de innovatie daadwerkelijk mogelijk te maken. Zodra er concrete bouwvoorstellen binnen zijn in de voorfase (dus tijdens de expositie), zal er door de gemeente en het Woningbouwatelier een ronde worden gemaakt om de woningen van een omgevingsvergunning, grondovereenkomst, adres en aansluiting op de nutsvoorziening te kunnen voorzien, dan wel hier van vrij te stellen. Aan de hand van de ervaringen van deze voorronde wordt duidelijk in hoeverre deze nu nog a-typische bouwstroom nog kan stuiten op belemmeringen in de wet- en regelgeving waarvoor nog oplossingen dienen te worden gevonden. Voor dit onderdeel wordt intensief samengewerkt met het Woningbouwatelier dat voor het realiseren van experimenten met een landelijke uitstraling door de gemeente Almere en het rijk in het leven is geroepen. Voor het welslagen van de EXPO blijkt op basis van de toetsing in de voorronde of een ruimere ‘speelruimte’ in feite een conditio sine qua non is. Een derde lijn die in gang zal worden gezet na de inlevering van de plannen zal een studie zijn door studenten stedenbouw (samenwerking wordt gezocht ) naar de stedenbouwkundige mogelijkheden bij een grotere bouwstroom. Deze exercitie is zeker niet alleen van theoretisch belang. Gedegen kennis over de situering van Tiny Houses, de stedenbouwkundige inpassing (buurtconfiguraties), zet de deur open van realisaties elders in onze stad, zodat uiteindelijk een substantiële bouwstroom kan ontstaan van betaalbare, compacte huizen. De resultaten van de studies worden tijdens het eerder genoemde symposium gepresenteerd.
18
7.2 PUBLIEKSMANIFESTATIE Zomer 2016 kan de daadwerkelijke bouw van de EXPO een aanvang nemen, zonodig na aanpassing van – specifieke onderdelen van – de regelgeving. De circa 25 geselecteerde plannen kunnen tot uitvoering worden gebracht. Elk plan in zijn eigen ritme en specifieke aanpak. Uiteindelijk doel is om een aantrekkelijk, kleinschalig woonmilieu te creëren, op achtereenvolgens de schaal van de woning, de kavel en de buurt. Een suburbaan woonmilieu dat behalve een grote mate van vrijheid, ook geborgenheid biedt. Voor mensen die ervoor kiezen bij elkaar, en tóch afzonderlijk te wonen. Met de opzet en ervaringen van het Homeruskwartier in gedachten, verwachten we een intrigerend woonmilieu, met een grote variatie aan architectuur. De realisatie van de Tiny Houses op het manifestatieterrein vormt uiteraard het hart van de EXPO. Op het terrein staat een Info Tiny House, het zenuwcentrum van het bouwevent. Een living lab, van waaruit de website wordt onderhouden, studies worden gedaan door trainees en het informatiemateriaal over de EXPO up to date wordt gehouden (zie verder par. 8). Het terrein is een openbaar toegankelijk gebied zodat de EXPO 7 dagen per week 24 uur per dag bezocht kan worden. Iedereen die zich betrokken voelt bij de ontwikkeling van Tiny Houses staat het in beginsel vrij hier events te organiseren en zijn ervaringen te delen met andere betrokkenen. Tevens wordt in deze periode op basis van de resultaten van de studenten de mogelijkheden om een Tiny woningbouwproductie groots uit te rollen over de stad verder gebracht. In de zomer van 2017 wordt de BouwEXPO feestelijk afgesloten. Afhankelijk van een co-financier en/of producent wordt gekeken of een ‘making of docu’ over de realisatie van de EXPO tot de mogelijkheden behoort. Deze kan op de slotmanifestatie vertoond worden.
De BouwEXPO heeft dan de weg geëffend voor een veel grotere bouwstroom Tiny Houses. De BouwEXPO is daarmee de aanjager van een innovatieve en betaalbare bouwproductie geworden.
19
8. COMMUNICATIE & MARKETING Uitgangspunt is het creëren van een open communicatie met iedereen die zich aangesproken voelt door het thema Tiny Housing en in woord of daad deel wil nemen aan de EXPO. Het ‘zenuwcentrum’ is de informatieve en smaakmakende – en strak geredigeerde – EXPO-website die in paragraaf 7 werd genoemd. De website zal als portal dienen voor blogs, een YouTube-kanaal, nieuws over de EXPO, resultaten studies, opiniestukken etcetera. De inhoud moet mensen prikkelen tot het delen van informatie en reacties uitlokken. Zo kan de EXPO als vliegwiel gaan fungeren voor het verrijken van het gedachtegoed van Tiny Housing. Vanuit het Info Tiny House zullen tijdens de fase van de Publieksmanifestatie specifieke toelichtingen en rondleidingen worden georganiseerd. Vanuit communicatie moet men ook alert zijn op gebeurtenissen die op de een of andere manier samenhangen met het onderwerp van de EXPO, zodat daarop ingehaakt kan worden en meegelift met de reguliere nieuwsvoorziening in Nederland. Deze taak zal bij diegenen liggen die de website beheren.
20
9. VOORGESTELDE PLANNING Januari – Zomer 2016 Oproep en testfase Februari 2016 Start ‘vrije oproep’ of ideeënprijsvraag April 2016 Sluiting oproep Start expositie in KAF, feestelijke opening Mei- Juni 2016 Selectie 25 Tiny Houses Analyse mogelijke belemmeringen in wet- en regelgeving Studie naar stedenbouwkundige mogelijkheden Juli 2016 Symposium Zomer 2016 – Zomer 2017 Publieksmanifestatie BouwEXPO Tiny Housing plaatsing en bouw circa 25 Tiny Houses Info Tiny House, living lab slechten belemmerende regelgeving Ná afloop van de BouwEXPO Weg is geëffend voor bouwstroom door de hele stad, het hele land
21
22
COLOFON Uitgave en opdrachtgever Gemeente Almere, Dienst Stedelijke Ontwikkeling in samenwerking met Het Woningbouwatelier Redactie Jacqueline Tellinga Ton Idsinga mmw Fred Feddes Kaartmateriaal en infographics Gemeente Almere, Stratford Design Ontwerp, opmaak Startford Design Fotografie cover My Micro NY door nARCHITECTS en The Miniral House in Tokyo door Tekuto pag 13 Huis aan de Drift, Utrecht door Sluijmer en van Leeuwen, fotografie Cornbreadworks pag 22 Hollandse Hoogte Niet alle rechthebbenden van de gebruikte foto’s konden worden achterhaald. Belanghebbenden kunnen contact opnemen met gemeente Almere,
[email protected] Almere, 4 december 2015 Disclaimer Dit is een notitie van de gemeente Almere. Alle rechten voorbehouden. De gemeente Almere is zich volledig bewust van haar taak zo betrouwbaar mogelijke informatie te verzorgen. Niettemin kan zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor onjuistheden die eventueel in deze notitie voorkomen.
23
