2016

ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR – 2015/2016 Titel van het project (Kort en krachtige weergave van het onderwerp)

Realisatie van een kleinschalige en duurzame waterkrachtcentrale in de rivier de Regge voor Reggestroom in Nijverdal/Hellendoorn Korte omschrijving van de onderzoeksopdracht Keywords: Duurzaamheid, Renewable energy, Circulaire Economie, Local Resilience, bottom-up transitie, lokale gemeenschappen Het lokale energiebedrijf Reggestroom heeft samen met een aantal partners (waterschap, landgoedbeheer, lokale overheid) het initiatief genomen om onderzoek te doen naar de realisatie van een kleinschalige en duurzame waterkrachtcentrale in de rivier de Regge nabij Nijverdal/Hellendoorn (Overijssel). Reggestroom is in Nederland een vooroplopend en innovatief lokaal energiebedrijf die gericht is op het zelf produceren van lokale en duurzame energie: De oude windmolen in Nijverdal produceert inmiddels duurzame stroom, en met lokale zonnepanelen wordt veel energie opgewekt. De volgende ambitie van Reggestroom is het realiseren van een of twee waterkrachtcentrales in de directe omgeving van Hellendoorn in 2015 of 2016. Dit afstudeeronderzoek brengt het traject om dit te realiseren in kaart, met alle factoren en actoren die daarbij van belang zijn. Het onderzoek zal naar verwachting ook een aantal hobbels en barrieres naar voren brengen (bv. in regelgeving) waarvoor oplossingen en aanbevelingen nodig zijn. Het afstudeeronderzoek is niet technisch van aard, maar enige affiniteit met techniek van duurzame energie (waterkracht, wind- en zonne-energie) is wel gewenst of student moet zich die eigen willen maken. De uiteindelijke formulering van de onderzoeksvraag kan worden opgesteld in overleg met de student en worden aangepast aan de verwachtingen en eisen van de desbetreffende opleiding, maar vooralsnog is de vraagstelling als volgt: Hoe kan een kleinschalige en duurzame waterkrachtcentrale in de rivier de Regge worden gerealiseerd door en voor Reggestroom in Nijverdal/Hellendoorn? Deelvragen daarbij zijn: wat is de potentie van de natuurlijke omgeving en het landschap dat de regio biedt voor waterkracht? Wat zijn de technologische mogelijkheden op het gebied van waterkracht in Nederland? Hoe is waterkracht in te passen in de belangen en het maatschappelijk draagvlak van de sociaal-economische omgeving in de regio? De student maakt voor de periode van afstuderen onderdeel uit van de onderzoeksgroep Energie+Dorp, heeft een werkplek binnen het KC NoorderRuimte, en kan (in overleg en indien gewenst) gebruik maken van een werkplek bij

Reggestroom.

Aanleiding tot de onderzoeksopdracht en de huidige situatie Inbedding van de opdracht Deze afstudeeropdracht past binnen het onderzoeksproject “Ruimte voor nieuwe energie - het realiseren van complexe technologische innovaties voor lokale energie.”, en bouwt voort op het afgeronde afstudeeronderzoek van Johan Lugies (student Human Technology). Je werkt als junior onderzoeker samen met de mensen van de multidisciplinaire onderzoeksgroep ‘Energie+dorp’ (zie ook de webpagina op de website van KC NoorderRuimte) behorend bij het lectoraat ‘Ruimtelijke transformaties’ van dr. Mieke Oostra. De onderzoeksgroep is gericht op bottom-up transitie naar een duurzame samenleving, en bestaat uit de volgende onderzoekers: - dr.ir. Mieke Oostra (lector, achitectuur, duurzaam bouwen) - drs. Tineke van der Schoor (bezig met promotie-onderzoek) - dr. Heico van der Blonk (bedrijfskunde, sociologie van technologie) - drs. Clemens Bernard (academie bouwkunst, bezig met promotie-onderzoek) - Bate Boschma (bouwkunde) - Alex van Spyk (landschaparchitect) Achtergrond & kader van de opdracht In toenemende mate nemen bewoners en gebruikers van gebouwen het initiatief in eigen hand op het gebied van de energievoorziening. Mensen worden prosumers (naast consumer van energie is men ook producer) die zich verenigen in collectieven. De afgelopen jaren zijn er honderden lokale energie initiatieven (LEI’s) opgericht waar bewoners en gebruikers van gebouwen de krachten bundelen om lokale energieproductie m.b.v. zonnepanelen, windmolens of biomassa te realiseren, en gezamenlijk maatregelen nemen voor energiebesparing. Het gebied van de noordelijke provincies telt momenteel tientallen LEI’s en wordt frequent aangehaald als voorbeeldregio met interessante organisaties zoals Grunneger Power en NLD. De laatste jaren is er door onderzoek vanuit het Kenniscentrum NoorderRuimte inzicht gegenereerd in de aard en het functioneren van deze LEI’s en de doelstellingen die ze op lokaal niveau willen realiseren (van der Schoor & Scholtens 2015; van der Blonk et al. 2013). Eén van de huidige maatschappelijk interessante ontwikkelingen binnen deze lokale energie beweging is het ontstaan van Decentrale Energie Bedrijven - nieuwe energiebedrijven op regionaal niveau wiens focus is gericht op de lokale of regionale gemeenschap. Decentrale Energie Bedrijven (DEB) zijn snel in opkomst, zowel in de landen om ons heen als ook in Nederland. In de drie noordelijke provincies alleen al zijn er de laatste vijf jaar zo’n 35 ontstaan, en in heel Nederland ongeveer 110 (Elzenga en Schwenke 2014). In Groningen is er bijvoorbeeld Grunneger Power (grunnegerpower.nl), een energiecoöperatie die energieadvies geeft en groene stroom en gas levert via het bedrijf NLD energie (nldenergie.org). Niet van bovenaf

opgelegd, maar van onderop georganiseerd en onafhankelijk van commerciële energiebedrijven. Een tweede voorbeeld is het Friese dorp Reduzum. Naast enkele succesvolle inkoopacties voor zonnepanelen hebben zij een windmolen gebouwd naast het dorp. De molen levert een derde van de benodigde energie voor het dorp. Hiervoor hebben zij de Stichting Doarpsmune Reduzum opgericht. Een laatste voorbeeld is De windvogel (windvogel.nl), een bedrijf dat inmiddels 6 windmolens bezit en beheert. Deze DEB zijn doorgaans ontstaan vanuit hun directe en lokale omgeving, en zijn daar sterk mee verbonden (van der Schoor & Scholtens 2015). Veel DEB hebben daarom een coöperatieve bedrijfsvorm, wat de lokale invloed en participatie van bewoners en gebruikers van gebouwen benadrukt. Decentrale Energie Bedrijven zijn MKB bedrijven. Ze zijn veel kleiner dan de grote energiereuzen, en hebben in de huidige fase van het groeiproces doorgaans enkele tientallen medewerkers, betaald én onbetaald. DEB zijn winstgerichte bedrijven die ingeschreven staan bij de KvK, maar de winst komt doorgaans ten goede aan (de leden van) lokale gemeenschappen, wat tot uiting komt in de coöperatieve bedrijfsvorm. De bedrijven zijn snel aan het professionaliseren en zijn actief op zoek naar grootschaligere bedrijfsvoering en projecten. Zoals Arentsen en van Bellekom (2014) beschrijven zijn het uiterst innovatieve bedrijven. DEB zijn er op gericht om energieproductie, distributie en verkoop doelmatig en efficiënt te organiseren. Echter, de sector en de regelgeving op dit gebied is nog volop in ontwikkeling en zowel MKB bedrijven als de onderzoekers willen een beter beeld hebben van de opschalingmogelijkheden die er voor deze organisaties zijn. De DEB en toeleverende MKB bedrijven hebben samen met kenniscentrum NoorderRuimte een consortium gevormd. Hierin zitten naast bestaande en startende DEB hun MKB toeleveranciers en de Hanzehogeschool ook enkele ondersteunende partijen.

Gewenste situatie met betrekking tot het vraagstuk De bedoeling van het project is het identificeren en wegnemen van obstakels die te maken hebben met het realiseren van een kleinschalige en duurzame waterkrachtcentrale in de rivier de Regge voor Reggestroom in Nijverdal/Hellendoorn. Hoe kan dit innovatieve project in Nederland gerealiseerd worden? Op dit moment zijn er in Nederland nog niet veel voorbeelden van dergelijke complexe technologische innovaties op het gebied van lokale duurzame energie, dus een project als deze is pionieren. Hoe gaat dat en wat komet daar allemaal bij kijken, dat is wat we gestructureerd in kaart willen brengen. Het op te leveren product van de afstudeeropdracht is een onderzoeks- en adviesrapport dat bovenstaande elementen verwoordt en uitwerkt, en dat in een presentatie aan de betrokken stakeholders en opdrachtgever wordt gepresenteerd.

Geschikt voor studenten van de opleidingen Geen restricties. De opdracht is niet strikt technisch van aard, dus voor Engineering opleidingen kan het daardoor minder geschikt zijn.

Afstudeeropdracht, opdracht managementstage of schakelstudent  Afstudeeropdracht: 4 maanden in jaar 4  Managementstage: 5 maanden (100 dagen) in jaar 3. Mogelijkheden/eisen anders. In overleg mogelijkheden bekijken  Schakelstudent: deel van schakeltraject met RUG. Betreft studenten V&M en SABC die onderzoek voor 15 credits kunnen doen over een semester verspreid. De volgende kennis/skills zijn noodzakelijk en/of gewenst Interesse in onderzoek Affiniteit met duurzame ontwikkeling, en bottom-up movements Affiniteit met renewable energy technologies / duurzame energie technieken Zelfstandig een weg kunnen zoeken binnen de onderzoeksgroep Pro-actief en verantwoordelijk communiceren met onderzoekers en stakeholders

BIJ INTERNE OPDRACHTGEVER Lectoraat

Thema

Programmalijn

Ruimtelijke Transformaties

Klimaatverandering

Duurzaam Herontwerp Samen bouwen aan leefbaarheid

Contactgegevens intern HG Contactpersoon: Heico van der Blonk & Tineke van der Schoor Contactgegevens: [email protected] & [email protected] Website: - KC NoorderRuimte, pagina Energie+Dorp & lectoraat Ruimtelijke Transformaties - Reggestroom: http://www.regge-stroom.nl - Project Molenstroom: http://www.regge-stroom.nl/molen-de-hoop-levertstroom

BIJ EXTERNE OPDRACHTGEVER Contactgegevens Bedrijf: Reggestroom Contactpersoon: Wim Diepenveen (directeur) – contact via Heico van der Blonk

Contactgegevens: Website: