HEBBEN EN HOUDEN 22/11/2014 STEM
WORKSHOP ANORGANISCHE MATERIALEN
Anorganische materialen • • • •
Keramiek en glas Steen Metaal Kunststof
Wat is keramiek • gebakken klei – soort klei, toevoegingen, baktemperatuur en afwerking bepalen de eigenschappen van het eindproduct • 3 grote groepen – aardewerk: gebakken bij 800-1000 graden; poreus; grofkorrelige structuur; wit, beige, bruin, grijs of rood; bv. terracotta of Delfts blauw – steengoed: uit gresklei; gebakken bij 1200-1300 graden; niet poreus; van zichzelf waterdicht; zeer duurzaam; wit, grijs, bruingeel of zwart – porselein: uit kaolien; gebakken bij 1200-1400 graden; niet poreus; dun; wit; zeer gevoelig voor schokken en breuken • glazuur: afwerkinglaag uit glas(achtig materiaal); gebakken; waterdicht maken (aardewerk); decoratief 4
HOE -
KAN JE DE VERSCHILLENDE SOORTEN KERAMIEK HERKENNEN? aardewerk is ondoorzichtig en klinkt dof als je er tegen tikt steengoed is ondoorzichtig porselein geeft een heldere klank als je er tegen tikt, is fijn, glad en enigszins doorschijnend als je het tegen licht houdt; porselein is bovendien reuk- en smaakloos en verkleurt nauwelijks
aardewerk
steengoed
porselein 5
Wat is glas? • gemaakt uit gesmolten zand (silica) met soda en/of potas en kalk • de kleur en/of stabiliteit van glas hangt af van de samenstelling • soms lood toegevoegd om het glas zachter te maken om dit te bewerken (loodglas, bv kristalglas)
6
Keramiek en glas • welke schade mogelijk? – vooral breuken en barsten veroorzaakt door vallen en interne spanningen – afschilferen van de glazuurlaag door stoten, bij aardewerk vnl. – slijtage met talloze kleine krasjes en deukjes op het oppervlak (kristal hier bv extra gevoelig voor) – zoutuitbloei bij keramiek: zachte, witachtige kristallen op het oppervlak - schade door fout ophangsysteem; bv bord slecht opgehangen met ijzerdraad die schuurt en roest
7
Keramiek en glas • hoe best bewaren? – zorg voor een vrij constante temperatuur tussen 5°C en 25°C • grote temperatuurschokken geven interne spanningen ( breuk) • !plaats glas en porselein niet bij een warmtebron of in de felle zon! – zorg voor een vrij constante relatieve vochtigheid < 60% (keramiek) – bewaar je glas en keramiek best in een afgesloten kast, bv een gesloten vitrinekast • zo bescherm je de stukken tegen vallen en stof • geef de voorkeur aan een kast uit gemoffeld metaal en/of glas • toch een houten kast? kies dan voor een zuurarme houtsoort • leg een buffer tussen het legbord en het voorwerp (bv zuurvrij vloeipapier, inerte schuimfolie of melinex) • zet geen voorwerpen in elkaar (klein in groot bv) • stapel maximaal 4 à 6 borden; leg er telkens schuimfolie tussen 8
stapeltjes borden met schuimfolie tussen elk bord
afgesloten kasten uit metaal 9 en glas – buffer op legbord
Keramiek en glas • hoe hanteren? – let op!: glas en keramiek is zeer breekbaar en erg glad – draag nitril handschoenen voor meer grip of was je handen voordien en droog ze goed af – kijk op voorhand na of er breuken, barsten of oude verlijmingen in het voorwerp zitten. Wees dan extra voorzichtig – oren, handvaten, randen en andere uitsteeksels zijn de kwetsbaarste delen van een voorwerp. Neem het voorwerp hier niet aan vast. – neem voorwerpen met 2 handen vast en ondersteun de onderkant – losse onderdelen (bv deksels) hanteer je best apart – toch breuken? Verzamel alle scherven en pak ze apart in in vloeipapier (geen krantenpapier). Verlijmen/restaureren gebeurt door een restaurator. Commerciële lijmen doen meer kwaad dan goed. 10
Keramiek en glas • hoe reinigen (ontstoffen)? – glas en keramiek ontstoffen kan risicovol zijn – vermijd ontstoffen door voorwerpen in dichte kasten te bewaren – hou rekening met de breekbaarheid en poreusheid van het voorwerp: foutief ontstoffen/reinigen kan leiden tot onherstelbare schade – gebruik proper en zacht materiaal voor het ontstoffen van glas; je kan ook krassen toebrengen! Gebruik zachte borstels en kwastjes of een microvezeldoek – gebruik geen schoonmaakmiddelen – maak geen gebruik van de vaatwasser – werk op een stevige ondergrond en leg hier een zachte buffer op – vochtig reinigen mag vaak niet en doe je beter niet zelf 11
Wat is steen? • = silicium + verschillende andere stoffen (geven kleur en structuur aan het gesteente geven) – uitz: marmer, mergel, kalksteen, gips of albast (bevatten geen silicium) – steenachtige materialen ontstaan in eindeloze processen in de natuur – de herkomst en samenstelling van het steenachtig materiaal geeft inzicht in het verweringsgedrag • 3 soorten natuursteen: – stollingsgesteentes (trachiet en basalt) – afzettingsgesteentes (zandsteen, kalksteen, gips, travertijn) – metamorfe gesteentes (kalksteen kan bv onder hoge druk en temperatuur overgaan in marmer en uit zandsteen kan kwartsiet onstaan) 12
Steen • Welke schade mogelijk? – vooral barsten en breuken bij vallen of soms ook door interne spanningen (bv bij gips) – verkleuringen zijn meestal een natuurlijk gevormde patina die grijzer of zwarter is en een beschermende laag geeft
• Hoe best bewaren? – stenen voorwerpen stellen minder eisen op vlak van klimaat - Uitz: gips zet bij temperatuurschommelingen anders uit en kan barsten; bewaar gipsen voorwerpen in een stabiel klimaat - Uitz: in sommige stenen/gipsen voorwerpen is ijzer verwerkt als steun, dit kan gaan oxideren. Plaats deze voorwerpen in een droge omgeving 13
14
Steen • Hoe hanteren? – steen is zwaar; grotere voorwerpen til je niet alleen; gebruik indien nodig een hulpmiddel – verschuif stenen voorwerpen (beelden) niet indien ze te zwaar zijn om (alleen) te tillen. Het risico op schade is dan groot. – neem een (zwaar) voorwerp steeds onder zijn zwaartepunt vast – scherpe hoeken en uitstekende delen zijn kwetsbaar • ontzie de hoeken en randen van de voet van een object bij het verplaatsen • til een beeld nooit aan de uitstekende delen (bv armen en beelden van een figuur)
15
Wat is metaal? • er bestaan zeer veel verschillende metalen – meestal worden metalen in legeringen gebruikt – legeringen beïnvloeden de bewerkbaarheid, hardheid en kleur van metaal • metalen kunnen hard, zacht, stijf, flexibel, magnetisch ed zijn. Sommige metalen zetten sterk uit bij warmte (bv aluminium) • de meeste metalen worden in ertsvorm gevonden – uitz koper, zilver en goud – metalen willen terugkeren naar hun ertsvorm (oxideren!) • deze teruggang is mogelijk onder invloed van lucht, vochtigheid en verontreinigingen (agressieve chemische stoffen) • belangrijk om erfgoed uit metaal hiertegen te beschermen! 16
Metaal • veel voorkomende legeringen en hun toepassingen • geelkleurige koperlegering: koper en zink; gebruikt voor muziekinstrumenten, beslag op meubilair, wetenschappelijke instrumenten • brons: koper en tin; veel gebruikt voor beelden • staal: uit ijzer; veel gebruikt voor gereedschappen en landbouwtuigen • gietijzer en smeedijzer • tin-loodlegering: veel gebruikt voor serviesgoed en oude medicinale instrumenten • metalen voorwerpen hebben soms een oppervlaktelaag van een andere samenstelling (bv vergulding van zilver/koperlegeringen, verzinken, …)
17
Metaal • Welke schade mogelijk? – corroderen onder invloed van lucht, vocht en bv zuren • kleurverandering of verandering van oppervlaktestructuur • traag corrosieproces: er vormt zicht een coherente laag over het hele metaaloppervlak (patina = positief of aanslag = negatief) • snel corrosieproces: er vormen zich ongelijkmatige 'korsten', vlekken of putten. Corrosie van koperlegering of ijzer kan een bovenlaag (vergulding) aantasten. • de snelheid waarbij corrosie optreedt, is afhankelijk van de metaalsoort. – minder edele metalen als ijzer, koper, tin en lood reageren sneller dan de edele metalen zoals zilver en goud) • corrosie die in korte tijd ontstaat is meestal schadelijker voor een voorwerp dan aantasting die er langer over doet • 2 metalen die elkaar raken kunnen met elkaar reageren. Het minst edele metaal zal dan gaan oxideren (contactcorrosie) 18
Metaal • Hoe best bewaren? – bewaar metaal in een droge ruimte, weg van ramen, deuren en tocht – plaats metalen voorwerpen niet bij een verwarming, in de zon ed • bewaar tin NIET in een temperatuur <14°C (geeft tinpest) – ook vervuilde lucht is een grote boosdoener (zuren, basen en gassen) • berg metalen niet op in kasten uit zuurhoudend hout • kies kasten uit roestvrij metaal of gemoffeld met een poederlak • leg een buffer op het legbord tegen schokken en condensvocht • plaats geen metalen voorwerpen tegen/in elkaar • een gesloten kast voorkomt stof, maar moet je regelmatig ventileren, zodat de schadelijke gassen zich niet ophopen. Ventileer ook de ruimte. • bewaar voorwerpen luchtdicht verpakt in inerte plastic zakjes – gebruik bv. ongekleurde diepvrieszakjes uit polyethyleen – pak in in een droge ruimteen sluit de zak volledig af 19
Metaal • hoe hanteren? – draag poedervrije nitril handschoenen of propere katoenen handschoenen om vingerafdrukken te voorkomen. • oxidatie kan giftig zijn, bescherm jezelf bij het hanteren – of pak voorwerpen vast met een propere katoenen doek; veeg verse vingerafdrukken direct weg met een katoenen doek – neem voorwerpen nooit vast aan de uitstekende delen, zelfs niet aan de handvaten – grote metalen voorwerpen zijn zwaar; til ze niet alleen; gebruik indien nodig een hulpmiddel – wees steeds voorzichtig: metaal is een relatief sterk materiaal, maar kent uitzonderingen; bv dunne koperen voorwerpen zijn zeer buigzaam, tin en lood deukt en krast makkelijk 20
Metaal • hoe reinigen? – de wijze van onderhoud hangt af van de metaalsoort • goud corrodeert bv niet en vraagt bijna geen onderhoud – voorwerpen die stofvrij worden opgeborgen, oxideren minder snel (stof trekt vocht aan) en vragen minder afstofwerk • wikkel je voorwerp bv in katoen of flanel (flanel absorbeert vocht maar geeft het niet door aan je voorwerp). – stof metaal regelmatig af met een zachte kwast of droge stofdoek zonder rafels om stof en vuil te voorkomen. Poets zilver bv met een zilverpoetsdoek – verwijder eerst het vuil vooraleer te poetsen, anders kan je krassen krijgen – vermijd het poetsen van metaal met poetsmiddelen uit de handel. Vaak blijven er restjes achter in hoekjes of ornamenten die op termijn gaan oxideren 21
• z lokale corrosie op resten poetsmiddel
Roestbruine corrosie koperlegering
zwarte aanslag op zilver actieve corrosie door restanten poetsmiddel
Metaal • hoe reinigen? (vervolg) – door het poetsen slijten ook de oppervlaktelagen en gravures – neem nieuwe vlekken weg met een stukje keukenrol of zacht doekje – meer info over praktisch reinigen van metalen (gebruiks)voorwerpen: bekijk de reinigingsfiches op : http://www.depotwijzer.be/reinigenvan-metalen-siervoorwerpen-in-gebruik
• 1ste hulp bij schade – bij actieve corrosie op bv koper (groene tot blauwgroene poedervorm) • isoleer je voorwerp van andere voorwerpen en bewaar het droger • Tracht de oorzaak te achterhalen (prof hulp inroepen) – verlijm zelf niet. Commerciële lijmen doen meer kwaad dan goed. 23
Oorzaak
Schadebeeld
Actie
kaarsvet
corrosie
Verwijder kaarsvet. Kies kaarsen op basis van paraffine.
stof en/of vuil
corrosie
Verwijder regelmatig het stof en vuil of bescherm het voorwerp beter tegen stof/vuil.
vingerafdrukken
inetsen: enkel te verwijderen door verwijderen bovenlaag (restaurator)
Draag handschoenen of een katoenen doek. Wrijf anders het voorwerp zorgvuldig op na elk gebruik.
sulfiden in de lucht (waterstofsulfide, carbonylsulfide)
aanslag zilver
bescherm het voorwerp tegen de sulfiden als er drie maanden na reiniging opnieuw zwarte aanslag is.
hoge relatieve vochtigheid, actieve corrosie ijzer: verontreiniging oranje en rode vlekken, schilferig of tranen
Laat dit behandelen door een metaalrestaurator. Achterhaal de oorzaken en schakel ze uit.
Wat is kunststof? • synthetisch materiaal(niet natuurlijk): kan verschillende eigenschappen aannemen • ontwikkeld en gebruikt ter vervanging van schaarser wordende natuurlijke materialen zoals ivoor, been, schildpad ed. • thermoplasten versus thermoharders • verschillende verwerkingstechnieken (bv persen, spuitgieten) • elektrostatisch materiaal (trekt makkelijk stof aan) • sommige kunststoffen zijn moeilijk te herkennen met het blote oog • bv. bakeliet, cellullose-nitraat (celluloidfilm – zeer brandbaar), cellulloseacetaat, PVC, Polyethyleen, Polypropyleen, Polystyreen, …
25
Kunststof • Welke schade mogelijk? – – – – – – –
verkleuren en dof worden, vorming van craquelures zacht en plakkerig worden waardoor stof blijft plakken, bv bij PVC hard worden of verkruimelen en verpulveren vrijkomen van stankkrimpen en uitzetten – barsten en scheuren krassen op oppervlakte slijtage
26
Kunststof • Hoe best bewaren? – het duurt lang tot de schade op kunststof te zien is, maar daarna kan de kunststof snel achteruit gaan. Kijk je collectie vaak na! – de meeste kunststoffen bewaar je best op een RV tussen 45 en 55%. Hou de temperatuur zo constant mogelijk onder de 20°C. – sluit zoveel mogelijk het daglicht uit (geen UV) – Ventileer ruimtes/verpakkingen waarin je kunststof objecten bewaard • PVC bv geeft gassen af die andere materialen schade toebrengen
27
Kunststof • Hoe reinigen? – kunststoffen trekken makkelijk stof aan. Verwijderd dit regelmatig, want dit kan de aftakeling bevorderen. – gebruik een zachte borstel of microvezeldoek – sommige kunststoffen laten weekmakers vrij, waardoor ze kleverig worden. Het stof kan dan moeilijk of niet verwijderd worden.
28
Meer tips over behoud van erfgoed? • Bezoek www.depotwijzer.be • http://www.faronet.be/verzekerde-bewaring
29
