3/7/2012
7x595
Pieter de Hooch
wooncultuur in Nederland: naar de woningwet van 1901
jacob voorthuis
Pieter de Hooch, Muziekfeest, 1677
Pieter de Hooch, Mother’s Duty
Pieter de Hooch, 1658
A Mistress and Her Maid. 1660s. Oil on canvas, 53 x 42. The Hermitage, St. Petersburg, Russia
1
3/7/2012
Amsterdam, PLattegrond, Johannes Blaeu, 1649 Uitbreidingen Staets
Brekelenkam, Kleermakersatelier, midden 17e eeuw
8
Amsterdam, plattegrond 1689, anoniem
Amsterdam PLattegrond 1665, Westelijk deel en Jordaan voltooid
9
Amsterdam vergeleken met Speckle en Stevin
10
Amsterdamse Grachtengordel omgewerkt tot lineaire strip
11
12
2
3/7/2012
Hendrick de Keijser, Huis Bartolotti, of Het Bonte Huis Herengracht 170-172 met het plaatje uit het grachtenboek
Hendrick de Keyser, Herengracht 170-172, the Bartolotti House ±1617
Hendrick de Keyser, Herengracht 170-172, the Bartolotti House ±1617
Hendrick de Keyser, Herengracht 170-172, the Bartolotti House ±1617
vernuft en noeste vlijt
door godsdienst en rechtschapenheid
Hendrick de Keyser, Herengracht 170-172, the Bartolotti House ±1617
Hendrick de Keyser, Herengracht 170-172, the Bartolotti House ±1617
3
3/7/2012
Hendrick de Keyser, Herengracht 170-172, the Bartolotti House ±1617 ceiling and mantelpiece
Herengracht 170-172 plan
De Beemster, ontwerp ontwateringssysteem, datum en ontwerper onbekend
De Beemster, Kaart met sloten van Gerrit Dirksz Langedijk, 1611
21
22
Heilige Geesthofje, Naaldwijk, Hendrik IV van Naaldwijk, 1496 Later liet Frederik Hendrik van Oranje, als heer van Naaldwijk, vijftien huisjes bouwen. vijf voor mannen en tien voor vrouwen.
Kaart 18e eeuw van noord Nederlandse Droogmakerijen, N Visscher en P Schenk jr
23
4
3/7/2012
Heilige Geesthofje, Paviljoensgracht, Linker vleugel
Heilige Geesthofje, Paviljoensgracht, rechter vleugel
Heilige Geesthofje, Paviljoensgracht, Regentenkamer
Philips Vingboons, Rokin 145-47, 1641-3, gevels
Justus Vingboons, Kloveniersburgwal 29, Trippen House 1660-62
Amstel 216, 1671 ontworpen en in 1671/72 gebouwd door bouwmeester Adriaan Dortsman voor de welgestelde katholieke koopman Gijsbert Dommer (1628-1675).
5
3/7/2012
Hoorn, Slapershaven 2 en 1 en Grote Oost 132 Amsterdam, doorsnede van typisch grachtenpand begin 17e eeuw
Amsterdam Situatie, 1975-80
Amsterdam, Kadastrale minuut 1825
33
Amsterdam, Uitbredingsplan van Van Niftrik, 1866
34
Zicht vanuit het Amstel Hotel op het Paleis van Volksvleit, 1874
35
36
6
3/7/2012
Ontwikkeling woning behoefte • Van de 14e tot en met 17e eeuw Nederland grotendeels verstedelijkt gebied. • In de 18e en vroeg 19e eeuw vooral gedurende de economische stagnatie onder de Franse bezetting nam die verstedelijking een beetje af. • Koning Willem I had de bezetting in Engeland doorgebracht en bij terugkomst wilde hij het Engelse industrialisatie process ook in Nederland doorvoeren • Maar het capitalisme kwam hier pas echt in 1870 van de grond…
Nederland in de 19e eeuw • •
•
Amsterdam 1663: kaart met bestaande stad en voorgestelde uitbredingen
• •
Groei steden 19e eeuw: Tussen 1830 en 1896 groeide Amsterdam met 240%, Haarlem met 286 % Rotterdam met wel 347% en Arnhem met 367%!
Late industrialisatie van Nederland had een aantal oorzaken: Mensen met geld investeerde niet voor de lange termijn in eigen land maar vooral met het oog op snelle winst in het buitenland De eerste trein reed in 1839 tussen Haarlem en Amsterdam en vervoerde alleen passagiers: werd dus niet gebruikt voor industrie, men was overtuigd dat het kanaalsysteem adequaat was. Stoommachines werden pas in 1860 op grote schaal toegepast. Europese landbouwdepressie in Nederland tussen 1878 en 1895 zeer intensief: plaggenhutten
Amsterdam, Het Fransche Pad in richting van de Baangracht nu Willemastraat
Kelderwoning,en Amsterdam, 1880-1900
De Jordaan omstreeks 1900
41
42
7
3/7/2012
De meesten hadden geen WC in huis en moesten deze met anderen delen
Omstandigheden rond 1901 • • • •
•
Speculatieve woningbouw in 's-Hertogenbosch, 19e eeuw
• Gemeenschappelijke privaten buiten in de Eligensteeg, Utrecht, 1939
1,1 miljoen woningen in Nederland Woningbouw kleinschalig en geheel in handen van particulieren Bijna nergens riolering of elektriciteit Gemiddelde oppervlakte bedroeg 30 m2 per 6 personen (Dat in tegenstelling tot de 40m2 per persoon NU!) Er bestond regelgeving over brandveiligheid (m.b.t. muren, schoorstenen en dakbedekking) funderingen, rooilijnen, bouwhoogten, rechten van belendingen, kwaliteit van de uitvoering en de bouwmaterialen. Maar dat moet gerelateerd worden aan het feit dat bijvoorbeeld de Amsterdamse Bouwverordening uit 1531 onveranderd bleef tot 1850!
Govert Flinckstraat, particuliere woningbouw, Amsterdam, 1880-1900, voor & achterkant
Particuliere woningbouw: Revolutiebouw
Speculatieve Woningbouw Zeeheldenbuurt, Den Haag, 19e eeuw 46
Arbeidershuizen: Ook grote ondernemers bouwden zo nu en dan voor hun werkers. Regout Woongebouw 1864 in Maastricht:
Speculative Housing, Amsterdam 19th century
72 kamers, 24 zolderkamers, 36 kelderkamers en 16 privaten voor 70 gezinnen,
47
8
3/7/2012
Arbeidershuizen Agneta Park 1885
Arbeidershuizen: Agneta Park • J.C Marken (1845-1906) oprichter en eigenaar van de Nederlandsche Gist en Spiritus Fabriek, later meer bekend als Calvé bouwde een tuinstadje voor hemzelf en zijn arbeiders:
JD Zocher & FHL Kerkhofl, Agneta Park, Delft, 1885
• Tuindorp in Engelse Landschapstuin, met gevarieerde verkaveling, veel groen, water en adequate voorzieningen
Bouwverenigingen Marnixstraat, Westerkade, Amsterdam, 1877, Amsterdamsche vereeniging tot het bouwen van arbeiderswoningen, aanzicht en plattegrond
Amsterdamse vereeniging tot het bouwen van arbeiderswoningen, Amsterdam, Roggeveenstr, 1884
51
PJ Hamer & W Hamer, 2e Jan vd Heijdenstr Amsterdam, 1885-88, vereeniging ten behoeve der Arbeidersklasse
JE vd Pek, Molukkenstraat, Amterdam, 1912, achtergevel
53
54
9
3/7/2012
JE van Pek, Housing Association Rochdale, Amsterdam, Van Beuningenstraat, 1909
JE vd Pek, Molukkenstraat, Amterdam, 1912
55
56
JE van Pek, Housing Frederik Hendrik Straat, Amsterdam, 1909 JE van Pek, 01 Housing Association Rochdale, Amsterdam, Van Beuningenstraat, 1909, plattegronden
57
58
Coffinbeds in Burnestreet Shelter, London, 1900 Dumbbell tenement blok for maximum density, 1900
10
3/7/2012
Al vanaf de 18e eeuw, met name in Frankrijk mensen bezig met de verbetering van de woonomstandigheden van de arbeider. Claude Nicolas Ledoux, Chaux, c 1780 published in 1804
Claude Nicolas Ledoux, Salines Royales de Chaux, Arc et Senans, 1772-5
Jean-Baptiste André Godin (1817 1888)Guise, Familistère, 1859-1880
Claude Nicolas Ledoux, Salines Royales de Chaux, Arc et Senans, 1772-5, with plan of the propylaea
Jean-Baptiste André Godin (1817 -1888) Guise, Familistère, print of 1870
Charles Fourier, by Jean Gigoux, 1853
11
3/7/2012
Charles Fourier, Phalanstère, 1814
Albert Brisbane, North American Phalanx in Colts Neck Township, 1843
John Nash, Plan Regent Street and Park, London 1812-27
12
3/7/2012
Gustave Doré, Over London by Rail, 1872
Robert Owen, Lanark, 1820
London, Underground and Sewer system, 19C.
13
3/7/2012
Robert Owen, New Harmony, Indiana, 1824
Florence Nightingale 1820-1910 Crimean War 1853-56
Société industrielle de Mulkouse, Cooperative Ideal City, 1860
Henry Roberts, Model arbeiderswoningen, Wereld Tentoonstelling, 1851
Henry Roberts, Model arbeiderswoningen, Wereld Tentoonstelling, 1851
Ebenezer Howard, The Social City, 1888
14
3/7/2012
Barry Parker & Raymond Unwin, Letchworth Garden City, 1904-9
Techniek van de woningbouw •
Bouwtechnieken tussen 1900-1920 zeer traditioneel Heipalen van hout Binnen en buitenmuren: ongeïsoleerd: Geen isolatie en geen ventilatievoorzieningen, verwarming gebeurde met olie of houtkachel, metselwerk met baksteen Vloeren van hout, binnen wanden en trappen werden ter plaatse gemaakt Houten kozijnen werden op bouwplaats met stopverf beglaast. Gangbare materialen en eenvoudige op de werkplaats uit te voeren bewerkingen met eenvoudige hulpmiddelen Technische omschrijvingen en bestek tekening waren zeer beknopt. Bouwvakkers onderverdeeld in disciplines: Heiers, metselaars, timmerlieden, opperlieden, grondwerkers, opzichters, stellers, molenbazen, koperslagers, steenbewerkers, loodgieters en schilders.
• •
• • Withe de With straat, Amsterdam, Woningen in Aanbouw, rond 1900
•
• •
Technische veranderingen in de 19e Eeuw • •
•
•
Hoffmann ring oven, 1856, plattegrond en doorsnee
IJzerproductie met profiel rond 1820) Staalproductie (Besemer vanaf 1854) Lucht werd door het gesmolten ijzer gepompt waardoor de koolstof wegbrandde en een zuiverdere vorm van ijzer achterbleef Ontwikkeling toegepaste mechanica met systematisch onderzoek naar de kracht van materialen. Lichtere dus meer economische afmetingen en gebruik van constructieve elementen. Verbeterde productie van baksteen (Hoffmann oven of ring oven, 1856) Verschillende compartimenten waarbij het vuur steeds verplaatst werd zo kon de hitte van de koelende compartimenten worden gebruikt voor het drogen en verwarmen van de volgende lading.
Plaat 123, uit de catalogus van Braat uit 1882, gietijzeren badkuip en gasgeiser
1900-2000 drastische veranderingen in techniek: •
• • •
•
Materiaalgebruik (Veel nieuwe materialen) – Zachtboard – Houtwol cement – Asbest cement (Ludwig Hatschek 1900) Arbeidsomstandigheden machines en gemechaniseerd gereedschap Prefabricage van bouwonderdelen – Standaard kozijnen, deuren en keukens – Kunststof WC brillen van Philips Stedenbouwkundige verkavelingspatronen en plattegronden van woningen
• •
•
Verschuiving werk op de bouwplaats naar werk in de toeleveringsindustrie Toename van mechanisatie en efficiency op de bouwplaats veroorzaakte een drastische daling van het aantal arbeidsuren op de bouwplaats. 1922 bij een woning van 60 m2 arbeidsuren: – –
•
1664 (bij woongebouwen van vier lagen) 2.065 (bij woongebouwen in twee lagen)
Nu is het gemiddelde aantal arbeidsuren op de bouwplaats van een woning van ca 72 m2 ligt op ca 600 uur.
Revolutiebouw:Pieter Nieuwlandstraat, Amsterdam 16 september 1899 • • •
•
Ondanks vele vernieuwingen, de revolutiebouw bleef voortbestaan: Huizen waren net 10 jaar oud. Oorzaak, achterwege laten van verankering balklagen, deze instorting samen met 10 andere instortingen gaven directe aanleiding tot de verandering bouw en woningtoezicht. Al in 1854 werd in de tweede kamer een eerste aanzet gegeven op de wettelijke regeling van ontoelaatbare woontoestanden. – De vraag was: Moet de overheid nu wel of niet ingrijpen in de manier waarop woningen worden gebouwd en bewoond. – Moet de overheid nu wel of niet eisen stellen aan de manier waarop steden worden uitgebreid.
15
3/7/2012
De Woningwet van 1901 • • •
Periode 1900-1914, Groei Woningbouwverenigingen
Wilhelmina ondertekentop 22 juni 1901 de woningwet. Deze werd van kracht in 1902. 54 artikelen op 29 velletjes Alles dat er in stond wordt nu nog steeds van belang geacht: •
• • •
Gemeentelijke toezicht op de kwaliteit van het bouwen: verplichte bouwverordeningen betreffende constructie, afmetingen, aantal bewoners, brandveiligheid, toetreding licht en lucht, sanitair, drinkwater, riolering Wettelijke mogelijkheden voor de verplichte verbetering of sloop van slechte woningen Onteigening grond voor de realisatie van stadsuitbreidingen Woningcorporaties zonder winstoogmerk kunnen goedkoop geld lenen en exploitatie bijdragen krijgen voor de bouw en het beheer van goedkope woningen voor huishoudens met lage inkomens
HP Berlage, 1st extensionplan Amsterdam South, 1900-1905
HP Berlage 1856-1934,
jctv 94
HP Berlage, extension plan The Hague, 1907-11 Berlage PLan voor Amsterdam Zuid
95
96
16
3/7/2012
Zuid Amsterdam, Aerial view
HP Berlage, perspective study extension plan The Hague, 1907-11
97
Hendrick Petrus Berlage, Zuid Amsterdam, 1915
98
Berlage, Plan Amsterdam Zuid, 1915
99
HP Berlage plan Granpré Molière et al architecture, Vreewijk, Rotterdam, 191619 , 1933
HP Berlage, Extension plan Amsterdam South, 1915-17 view
101
102
17
3/7/2012
1916 oprichting Nederlands Normalisatie Instituut:
HP Berlage (plan) & Granpré Molière et al architecture, Vreewijk, Rotterdam, 1916-19 & 1933
• samenwerkingsverband tussen producenten van bouwmaterialen en bouwbedrijven: de NEN normen – Kwaliteitsnorm (productnorm) – Gebruiksvoorschrift (procedurenorm) – Effectnorm (beschrijving van de gebruiksvoorwaarde van het product
HP Berlage, J Gratama & G Versteeg, Transvaal Neighborhood, Amsterdam, 1919, plan
HP Berlage, J Gratama & G Versteeg, Transvaal Neighborhood, Amsterdam, 1919
105
106
HP Berlage, extension plan, Groningen, 1927-28 HP Berlage, plan for Hofplein, Rotterdam, 1926
107
108
18
3/7/2012
Michel de Klerk portrait
Michel de Klerk, Eigen Haard, Spaarndammerplantsoen, Amsterdam, 1917-20
109
110
Michel de Klerk, Eigen Haard, 1913-21 M de Klerk, Het scheep, schets, Amsterdam
111
M de Klerk, Eigenhaard, Zaanstraat, Oostzaanstraat, 1917-20, interieur
112
Michel de Klerk, Eigen Haard Housing estate, Amsterdam 1917-20
113
114
19
3/7/2012
M de Klerk, Eigenhaard, Zaanstraat, Oostzaanstraat, 1917-20, achtergevel
Michel de Klerk, Appartment Blok for Spaarndammerplantsoen, Amsterdam, 1914-16
115
M de Klerk, Woonblok, Amsterdam, 1913-1914
116
M de Klerk, Meerhuizenplein, Amsterdam, 1921-22
117
M de Klerk, Housing Association, De Dageraad, Amsterdam, Henriette Ronnerplein, 1921, 2
118
M de Klerk, Housing Association, De Dageraad, Amsterdam, Henriette Ronnerplein, 1921, 1
119
120
20
3/7/2012
M de Klerk, 1884-1923, De Dageraad, 2e blok, 1914-18 Krul
121
P Kramer & M de Klerk, Woningbouw voor De Dageraad, Amsterdam, 19181923
122
Amsterdam Zuid
123
Na de Eesrte Wereld Oorlog
Woningcorporaties bouwen tussen 1916 en 1922 meer woningen dan particulieren •
• • • •
Paleizen voor de arbeiders: Michel de Klerk, Eigen Haard Housing estate, Amsterdam 1917-20
Van de circa 25.000 woningen gebouwd in 1920 was ongeveer 87% woningwet woningen met Rijkssteun tot stand gekomen. Lonen en prijzen van brandstof hielden de prijs van baksteen zeer hoog En bouwvakkers waren overal nodig en vroegen dan ook hogere lonen. Redelijke prijs voor particuliere woningbouw was onmogelijk in dit klimaat. Hoe dit te stimuleren? 1920 Het premiestelsel van Van der Kaa – Iedereen die woningen wilde kon een premie krijgen van f. 20,00 per m 2 tot een maximum van f. 2000,00 per woning, voor woningen met een inhoud van ten hoogste 450 m 3. – Het succes was onvoorstelbaar tegen het einde van 1923 werd de premieregeling stopgezet.
21
3/7/2012
WK de Wijs, AH Op ten Noort, Pathmos housing Scheme, Enschede, 1914-28
127
Op 17 juni 1918 werd de woningnoodwet aangenomen, waarmee gemeenten konden worden gedwongen om noodwoningen te bouwen voor 90% door het rijk gefinancïeerd en met een levensduur van hoogstens 5 jaar.
JJP Oud, Oud Mathenesse, Rotterdam, 1922-23, woningnoodwetwoningen
HJM Walenkamp, Housing Association Het Westen, Amsterdam Zaanhof, 1919, plan
HJM Walenkamp, Housing, Spaarndammerbuurt, Amsterdam, 1919
129
HJM Walenkamp, Housing Association Het Westen, Amsterdam Zaanhof, 1919
131
130
BT Boeyinga, JH Mulder, Oostzaan, Garden Suburb, Amsterdam, 1922-24
132
22
3/7/2012
Tuinwijk Zuid, Haarlem
JB van Loghem, Tuinwijk Zuid, Haarlem, 1919-20
JB van Loghem, Tuinwijk Zuid, Haarlem, 1919-20, plan
JB van Loghem, Tuinwijk Zuid, housing scheme, Haarlem, 1919-22
JB van Loghem, Tuinwijk Zuid, Haarlem, 1919-20
JB van Loghem, Tuinwijk Zuid, Haarlem, 1919-20, plattegrond
23
3/7/2012
Michiel Brinkman, Justus van Effenblok in 2001 M Brinkman, Spangen, Rotterdam, 1919-21
Gesloten woonblok. 2 appartementen boven elkaar, vier woonlagen. Bovenste woonlaag met een zeer brede gallerij van soms 3m
Michiel Brinkman, Justus van Effenblok in 2001
Michiel Brinkman, Justus van Effenblok in 2001
Michiel Brinkman, Justus van Effenblok in 2001
Michiel Brinkman, Justus van Effenblok in 2001
24
3/7/2012
Michiel Brinkman, Justus van Effenblok in 2001
M Brinkman, Municipal Housing, Spangen, Rotterdam, 1919-21
M Brinkman, Municipal Housing, Spangen, Rotterdam, 1919-21 M Brinkman, Municipal Housing, Spangen, Rotterdam, 1919-21
M Brinkman, Municipal Housing, Spangen, Rotterdam, 1919-21
M Brinkman, Municipal Housing, Spange, Rotterdam, 1919-21
25
3/7/2012
M Brinkman, Municipal Housing, Spangen, Rotterdam, 1919-21
M Brinkman, Municipal Housing, Spangen, Rotterdam, 1919-21
M Brinkman, Municipal Housing, Spangen, Rotterdam, 1919-21
M Brinkman, housing Spangen, Rotterdam, 1919-22
26
3/7/2012
Le Corbusier en MIes
Ludwig Mies van der Rohe, Brick Villa Project, 1923
157
158
JJP Oud, Kiefhoek, Rotterdam, 1925-29
JJP Oud, Kiefhoek, Rotterdam, 1925-29,
JJP Oud, Kiefhoek, Rotterdam, 1925-29
JJP Oud, Kiefhoek, Rotterdam, 1925-29
27
3/7/2012
FREISCHWINGER CHAIR 1926 MIES
Thonet Brothers Catalogue, 1904, no. 14 appeared in 1859
163
164
Josef Albers, Dismountable Chair, 1929
Marcel Breuer, Model B33 chair, 1930
165
Weissenhofsiedlung, plattegrond, 1927
166
Karikatuur van de Weissenhofsiedlung gepubliceerd in 1940
167
168
28
3/7/2012
Mies van der Rohe, stalen skelet van Weissenhof siedlung appartementen
Mies, Weissenhof Siedlung, Stuttgart, 1925-27, exterior
169
Le Corbusier, Dubbel Woonhuis, Weissenhof Siedlung, 171 Stuttgart, 1927, drawing
Hans & Wassily Luckhardt & Alfons Anker, Maison de Campagne, Kluge, Berlin Rupenhorn, 1929
170
Le Corbusier, Dubbel Woonhuis, Weissenhof Siedlung, Stuttgart, 1927. 172
Marcel Breuer, Man's bedroom, Piscador Apartment, Berlin , 1927.
173
174
29
3/7/2012
JJP Oud, Houses 5-9, Weissenhof Siedlung, 1927
JJP Oud, modelwoningen in de Weissenhof Siedlung, Stuttgart
175
176
JJP OUd, Kitchen in the Weissenhofsiedlung house Stuttgart, 1927
Marcel Breuer, Kitchen in Haus am Horn, 1923
177
178
Mart Stam, Interieur van een woning in de WeissenhofSiedlung, Stuttgart, 1927
Margarete SchuetteLiholtzky, Frankfurter Kuche, 1928
179
180
30
3/7/2012
JJP OUd, Keuken in de arbeidershuisjes voor de Weissenhofsiedlung, Stuttgart, 1927
JJP Oud, Blijdorp Housing Estate, Rotterdam, 1931
Piet Zwart met de Bruynzeel keuken, 1938
31
