2006. over integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs

Diensten & Producten

3/2006

2 Van de redactie � 2 Cases duurzaam internationaal ondernemen � 3 Waardenoriëntatie � 4 Ondernemerschapsacademie geopend � 4 Van Geel over onderwijs � 5 Van op CHN � 6 Duurzame ontwikkeling in de praktijk � 7 Eerste milieu naar duurzaamheid � 8 Studenten in België voor duurzaam beleid pioniers in science of sustainability � 8 Website over MVO en mode � 9 ‘Innovatie voor ontwikkeling’ op het terrein � 10 10 10 Duurzaam Bouwen en Duurzaam Waterbeheer � 10 Nieuw boek van energie � 11 11 Nieuwe uitgave: Sustainable Development over de Mondiale Voetafdruk � 11 12 11 Duurzaam met elkaar omgaan � 12 Over het eerste for Engineers � 12 12 Reactie op vakreview Sociology Basisboek Duurzame ontwikkeling � 13 Nieuw boek: het Basisboek MVO � 14 Duurzame PABO � 14 Xplore � 15 Publicatie over natuur- en project: Global Teaching into Action � 115 5 Roos Wemmenhove vanuit Mozambique milieu-educatie � 116 6 Leo Jansen neemt afscheid van het TUD � 116 6 DHO � 116 6 Agenda Symposium ‘In mondiaal perspectief’ �

Nieuwsbrief over integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs

Diensten Advisering en begeleiding Workshops, studiedagen, cursussen Evenementen Auditing Certificering, DHO Keurmerk

4 5 6 7 8

Producten Vakreviews Boeken Meetinstrument AISHE

9 9 10

Netwerk DHO Nieuwsbrief, DHO E-maillijst, DHO Jaarboek en jaarlijks symposium DHO Lidmaatschap

11 12

Hoger onderwijs De visie van DHO

2 Producten & Diensten

13

Introductie DHO, al sinds 1998 actief DHO, de Stichting Duurzaam Hoger Onderwijs, is een kennis- en netwerkorganisatie voor de integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs in Nederland. Sinds 1998 heeft DHO meer dan 40 universiteiten en hogescholen geadviseerd en begeleid bij het concreet invulling geven van duurzame ontwikkeling in het onderwijs, het onderzoek, de bedrijfsvoering en de maatschappelijke activiteiten.

Van operationeel tot strategisch niveau Integratie van duurzame ontwikkeling kan op vele manieren en op verschillende niveaus. Het kan gaan om het opzetten van een aparte module: bijvoorbeeld een inleiding over duurzame ontwikkeling. Het kan gaan om interdisciplinair en/of intercultureel onderwijs. Of het kan gaan over hoe in een bestaande opleiding of module aandacht aan duurzame ontwikkeling kan worden besteed. DHO kan ook op strategisch niveau met u meedenken. De dienstverlening van DHO wordt deels gratis, deels tegen lage tarieven verstrekt.

In deze folder vindt u informatie over deze activiteiten van DHO en wat DHO voor u kan betekenen. We gaan in op: • De diensten • De producten • Het netwerk DHO

Een voorbeeld Mondiaal perspectief en toekomstoriëntatie bij de Universiteit van Amsterdam Via bemiddeling bij onderwijsdirecteuren van drie faculteiten heeft DHO samenwerking doen ontstaan tussen docenten van verschillende disciplines om te komen tot de ontwikkeling van een module over mondiale duurzame ontwikkeling. Het Instituut Interdisciplinaire Studies heeft het project geadopteerd, verder ontwikkeld en gecoördineerd. In de module is aandacht voor de mondiale context, met name voor de positie van ontwikkelingslanden gepaard aan denken op de lange termijn. De module wordt afgesloten met het ontwikkelen van toekomstscenario’s rond nader te bepalen thema’s. De module is in februari 2006 van start gegaan onder de titel ‘Wereldproblemen. Catastrofe of duurzame oplossingen?’ Kerndocenten zijn Prof. Isa Baud (UvA) en Prof. Paul Rademakers (TU Twente). Negentig deelnemers meldden zich in het eerste jaar aan.

Tarieven Alleen bij de producten en diensten waar in deze folder de kosten en tarieven apart aandacht krijgen geldt dat deze producten en diensten niet gratis zijn. Voor de producten en diensten waar de kosten of tarieven niet apart behandeld worden geldt dus dat ze gratis zijn. De prijzen zijn inclusief BTW en reis- en onkosten. In de meeste gevallen wordt er geen voorbereidingstijd in rekening gebracht. De prijzen zijn vastgesteld voor 2007/2008. Prijswijzigingen voorbehouden.

Producten & Diensten 3

Diensten

DHO adviseert en begeleidt instellingen bij het concreet invulling geven van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs.

Advisering en begeleiding DHO adviseert en begeleidt bestuursleden, managers, onderwijsontwikkelaars en docenten. Dat kan gebeuren in de vorm van één-op-één overleg, deelname aan vergaderingen, onderzoek, (mede) ontwerpen van notities, feedback op documenten, plannen en onderwijsmateriaal.

Enkele voorbeelden Advisering: Visieontwikkeling Doelgroep: Bestuursleden, managers DHO voerde individuele gesprekken met het College van Bestuur van een hogeschool in het kader van de ontwikkeling van de visie op demaatschappelijke rol van de hogeschool. Onderzoek: Draagvlak voor duurzame ontwikkeling Doelgroep: Bestuursleden, managers DHO onderzocht op verzoek van de Raad van Bestuur (RvB) van een hogeschool hoeveel draagvlak er bestond voor duurzame ontwikkeling in het meerjarenbeleid. Daartoe werden gesprekken gevoerd met directeuren, lectoren en docenten, waarna een eindrapport werd aangeboden aan de RvB. Begeleiding: Ontwikkeling beleidsplan duurzame ontwikkeling Doelgroep: Managers, onderwijsontwikkelteams DHO nam als adviseur deel aan vergaderingen van een hogeschool waarin, op basis van de uitkomsten van AISHE audits, het duurzaamheidsbeleid van enkele opleidingen voor de komende jaren werd vastgesteld. Advisering: Evaluatie van ontwikkeld onderwijs Doelgroep: Docententeams DHO begeleide een propedeuse in ontwikkeling op duurzaamheidsaspecten en gaf feedback tijdens een studieochtend.

Maatwerk De exacte doelen en inhoud van de advisering en begeleiding worden zorgvuldig vastgesteld in overleg met uw accountmanager, en zijn dus altijd maatwerk.

Tarieven Per activiteit: € 800 voor een dagdeel; € 1400 voor een hele dag (inclusief BTW en reis- en onkosten). Voor een traject van meerdere dagen wordt afhankelijk van de vraag een offerte opgesteld. Met enkele instellingen heeft DHO een jaarcontract gesloten. Zo’n jaarcontract is voordeliger voor de instelling. Het budget wordt in overleg vastgesteld.

Vaste contactpersonen voor hogescholen en universiteiten DHO begeleidt het proces van integratie van duurzame ontwikkeling in veel hogescholen en universiteiten in Nederland, en ook enkele in Vlaanderen. Dat gebeurt bijvoorbeeld in de vorm van adviesgesprekken, trainingen voor het personeel en evaluaties van de ontwikkelingen.


Diensten Om het contact persoonlijk en intensief te maken, heeft bijna elke hogeschool of universiteit een eigen contactpersoon. Hierdoor is het gemakkelijker direct in te spelen op de situatie ter plekke en begeleiding op maat te leveren. Wilt u aan de slag met duurzame ontwikkeling of wilt u meer informatie bel dan uw vaste contactpersoon! Voor een actueel overzicht kunt u terecht op www.dho.nl of u kunt bellen met het secretariaat: 020-525 6237. Wilt u meer informatie hebben over de begeleiding van een vast contactpersoon neemt u dan contact op met Niko Roorda, via [email protected] of via 020-525 6237/06-239 762 54.

Een praktijkvoorbeeld De Mission Statement van EHSAL, de Europese Hogeschool Brussel (gedeelte) EHSAL gelooft in de dringende noodzaak om werk te maken van een duurzame samenleving. De hogeschoolgemeenschap verklaart zich bevoegd, bereid en competent om een eigen en wezenlijke bijdrage te leveren tot de oproep uit The Johannesburg Declaration on Sustainable Development van de Verenigde Naties van 2002. • Als multicategorale instelling voor hoger onderwijs is ze in staat om de complexe thematiek van duurzaamheid te benaderen vanuit een interdisciplinair perspectief. • Als academische instelling beschikt ze over de brede kenn is en ervaring om de nieuwe onderzoeksthemata inzake duurzame ontwikkeling aan te pakken. • Als werkgever garandeert ze aandacht voor het welzijn van haar personeel in het algemeen en voor hun competentie-ontwikkeling in het bijzonder. • Als proactief onderwijsontwikkelaar vertrekt ze van een faciliterende visie op leren, dat ze opvat als een interactief en geïntegreerd proces van ‘samen ervaren’, van gedeelde ervaring tussen opleiding en werkveld, docent en student en tussen studenten onderling. • Als maatschappelijke speler heeft ze toegang tot performante netwerken om het vereiste maatschappelijke debat over duurzaamheid te stimuleren en het bereik ervan uit te breiden.

Workshops, studiedagen, cursussen DHO verzorgt workshops, studiedagen of korte meerdaagse cursussen voor medewerkers van hogescholen en universiteiten. Indien u dat wenst, is DHO ook betrokken bij de voorbereiding, bijvoorbeeld bij het bedenken van de doelen, de opzet, de omvang en de inhoud. Of bij het zoeken van externe deskundigen.

Doelgroep Docenten en andere medewerkers van universiteiten en hogescholen.

Maatwerk De omvang, de opzet en de inhoud worden vastgesteld in overleg met uw accountmanager. Verschillende werkvormen zijn mogelijk. Bijvoorbeeld (combinaties van): • Presentatie, gesprek, discussie o.l.v. experts van DHO of externe deskundigen • Workshop of project waarin vooral de deelnemers (docenten, eventueel ook studenten) actief zijn, en daarbij bijv. zelf een duurzaamheidsthema onderzoeken of onderwijsmateriaal ontwikkelen • Gastcolleges voor studenten, waarbij eigen docenten van de onderwijsinstelling aanwezig zijn, die met behulp van nagesprekken en begeleiding daarna de lessen zelf overnemen


Diensten Onderwerpen zijn bijvoorbeeld: Thema:

Inleiding duurzame ontwikkeling

Doel:

Kennis en inzicht m.b.t. het brede en complexe begrip duurzame ontwikkeling

Materiaal:

Verschillend. Eén van de opties is om het ‘Basisboek Duurzame ontwikkeling’ te gebruiken (zie pag. 9)

Thema:

Competenties voor duurzame ontwikkeling

Doel:

Kennis en inzicht m.b.t. de algemene competenties die duurzaam werkende professionals nodig

Materiaal:

Verschillend. Eén van de opties is om het boek ‘Werken aan duurzame ontwikkeling’ te

Thema:

Disciplinaire curriculumvernieuwing

Doel:

Inzicht in disciplinaire competenties voor duurzame ontwikkeling, in de mate waarin die in het

Materiaal:

Hierbij kan eventueel één van de door DHO uitgegeven vakreviews als startpunt gebruikt

Thema:

Individuele interactiemethode (i.s.m. TU Delft)

hebben, teneinde deze competenties in het curriculum te ontwikkelen gebruiken (zie pag. 10)

curriculum gerealiseerd worden, en in de mogelijkheden om het curriculum bij te stellen. worden. (zie pag. 9) De Individuele Interactie Methode is ontwikkeld om de relatie van vakgebieden met duurzame

Doel:

ontwikkeling op een efficiënte manier expliciet te maken. De methode bestaat uit zeven stappen om te komen tot een resultaatgericht eindrapport en om een veranderingsproces in het bestaande curriculum in gang te zetten. Interactieve vraaggesprekken staan centraal in de methode. Materiaal:

Individuele interactiemethode

Thema:

Inter- en transdisciplinair onderwijs Inzicht in mogelijkheden en valkuilen bij de toepassing van inter- en transdisciplinaire

Doel:

werkvormen in het onderwijs, bijvoorbeeld in de vorm van groepsprojecten, stages en afstudeerprojecten. Inzicht in de gevolgen voor docenten, studenten en organisaties Materiaal:

DHO handleiding voor inter- en transdisciplinair onderwijs

Thema:

Mondiaal perspectief

Doel:

Kennis en inzicht in de samenhang tussen wereldwijde armoede- en milieuvraagstukken,

Thema:

Toekomstoriëntatie

Doel:

Kennis en inzicht in verschillende methoden van denken over de toekomst en het gebruik

de oorzaken en gevolgen, en de beschikbare oplossingsstrategieën

daarvan in het onderwijs

Tarieven Per activiteit: € 800 voor een dagdeel; € 1400 voor een hele dag (inclusief BTW en reis- en onkosten). Voor een traject van meerdere dagen wordt afhankelijk van de vraag een offerte opgesteld. Met enkele instellingen heeft DHO een jaarcontract gesloten. Zo’n jaarcontract is voordeliger voor de instelling. Het budget wordt in overleg vastgesteld.

Evenementen DHO werkt op uw verzoek graag mee aan de organisatie van bijzondere evenementen over verschillende duurzaamheidsthema’s.

Maatwerk Opzet en invulling van het evenement worden in overleg bepaald. De bijeenkomsten kunnen heel praktijkgericht van aard zijn.


Diensten Voorbeeldbijeenkomsten Evenement:

Symposium waarop ‘duurzaam’ onderwerp centraal staat

Doelgroep:

Eigen medewerkers en studenten, of ook externen

Voorbeeld:

Zo heeft DHO tweemaal een debat georganiseerd in het kader van de Studium Generale van de

Evenement:

Managementberaad

Doelgroep:

Bestuurders en managers van een onderwijsinstelling

Voorbeeld:

Bij Fontys bekleedt duurzame ontwikkeling een voorname plaats in het strategisch beleid.

Universiteit van Amsterdam, op de thema’s ‘Afval is voedsel’ en ‘Ketenverantwoordelijkheid’.

Om het draagvlak daarvoor bij het management te vergroten en plannen te ontwikkelen t.b.v. de managementcontracten, organiseerde Fontys een bijzondere dag waarvoor alle managers, elk met een medewerker, werden uitgenodigd. DHO bereidde de dag mee voor en stuurde een flinke groep medewerkers als begeleiders.

Tarieven Het tarief dat DHO in rekening brengt wordt in overleg bepaald, of maakt onderdeel uit van een jaarcontract.

Auditing AISHE is een door DHO ontwikkelde methode voor de beoordeling van de mate van integratie van duurzame ontwikkeling in de organisatie en het onderwijs van een hogeschool of universiteit. AISHE is al meer dan 100 keer toegepast in universiteiten en hogescholen in en buiten Nederland. Tijdens een AISHE audit wordt gekeken naar 20 criteria, die worden beoordeeld aan de hand van een ‘5 fasen-model’, ontleend aan een methode voor kwaliteitsmanagement ontwikkeld door EFQM en INK. Een AISHE audit bestaat uit: 1. Een inleiding door de auditor (ca. 40 minuten) 2. Individueel scoren door de auditdeelnemers (ca. 40 minuten) 3. Het consensusgesprek (ca. 4 uur).

AISHE: Gesprekshulpmiddel en beleidsinstrument AISHE is in de eerste plaats een middel om een goed gesprek te voeren. Aan dat gesprek wordt op basis van gelijkwaardigheid deelgenomen door personeelsleden, studenten en managers van een WO- of HBO-opleiding (of groep van opleidingen). Samen overleggen zij over de huidige situatie m.b.t. duurzame ontwikkeling in de organisatie en het onderwijs. Consensus daarover wordt gezocht en (vrijwel altijd) gevonden. Ook worden plannen gemaakt voor beleid voor de komende jaren. AISHE is dus een zelfbeoordelingsmethode en een beleidsinstrument. U kunt de meting volledig zelfstandig uitvoeren: alle benodigdheden kunt u downloaden op www.dho.nl/ aishe (zie pag. 4). Indien de audit plaatsvindt onder leiding van een door DHO gecertificeerde auditor, kan het resultaat gebruikt worden voor de aanvraag van het Keurmerk Duurzame Ontwikkeling in het Hoger Onderwijs, het zogenaamde DHO Keurmerk (zie pag. 9).

Doelgroep AISHE is ontworpen om te worden toegepast op afzonderlijke opleidingen in WO en HBO. (Maar ook in het MBO is AISHE met succes toegepast.) Wanneer opleidingen binnen een instelling voldoende verwant zijn (qua plaats in organisatie, onderwijsfilosofie, personeelsgroep), dan kan een AISHE audit voor een combinatie van deze opleidingen worden uitgevoerd.


Diensten Resultaat Een AISHE-audit levert op: • Een helder beeld van de huidige situatie m.b.t. duurzame ontwikkeling in organisatie en onderwijs; • Een reeks beleidsvoorstellen voor een gewenste situatie op een afgesproken latere datum (bijv. 1 of 2 jaar later), met concrete activiteiten om deze situatie te realiseren; • Draagvlak en enthousiasme voor het te voeren beleid onder de deelnemers, die samen een representatie vormen van alle medewerkers en studenten; • Bovendien, indien een van de vereiste niveaus behaald is: het DHO Keurmerk

Tarieven Zelfstandig uitgevoerd AISHE audit AISHE Audit o.l.v. DHO-auditor

Kosteloos € 1.600,-

Deze prijzen zijn inclusief BTW en reis- en onkosten. Voorbereidingstijd is voor rekening van DHO.

Certificering – DHO Keurmerk Als een AISHE audit is uitgevoerd door een door DHO gecertificeerde auditor, en als blijkt dat u aan bepaalde eisen voldoet, kan het Keurmerk Duurzame Ontwikkeling in het Hoger Onderwijs (kort DHO Keurmerk) worden toegekend aan de beoordeelde opleiding(en). Het DHO Keurmerk is behaalbaar op verschillende niveaus: één tot vier sterren. Onderwijsinstellingen kunnen het keurmerk aanvragen bij de keurmerkcommissie van DHO. Het DHO Keurmerk is al uitgereikt aan zo’n 40 opleidingen. Het DHO Keurmerk is drie jaar geldig.

DHIO kerumerk

Accreditatie Eind 2006 is duurzame ontwikkeling door de NVAO erkend als ‘bijzonder kenmerk’. AISHE is daarbij door de NVAO erkend als meetinstrument. Het DHO Keurmerk op het minimumniveau van twee sterren is voor de NVAO voldoende om het ‘bijzonder kenmerk’ duurzame ontwikkeling toe te kennen.

AISHE cursus, auditorcertificaat Het is mogelijk de audit zelf uit te voeren. Teneinde de kwaliteit van de AISHE-audits te garanderen, is door DHO een auditorcertificaat ingesteld. Om in aanmerking te komen voor certificering, moeten kandidaten tenminste: • eenmaal deelnemen aan de 3-daagse AISHE auditorcursus die DHO eenmaal per jaar organiseert; • deelnemen aan audits, onder meer als auditor onder begeleiding; • een proeve van bekwaamheid afleggen. Aan de AISHE auditorcursus kan ook worden deelgenomen om de algemene kennis en bekwaamheid rond duurzame ontwikkeling en hoger onderwijs te vergroten, zonder het doel om het auditorcertificaat te behalen. Desgewenst kan de AISHE auditorcursus ook in-company worden gegeven voor een groep medewerkers van een onderwijsinstelling.

Tarieven DHO Keurmerk beoordeling Toezending DHO Keurmerk per post Feestelijke uitreiking DHO Keurmerk � AISHE auditorcursus AISHE auditorcursus (in company)


€ 300,Kosteloos € 400,€ 600,- per deelnemer € 9.000,-

Deze prijzen zijn inclusief BTW en reis- en onkosten.

DHO heeft een aantal concrete producten ontwikkeld die u kunt inzetten bij het integratieproces van duurzame ontwikkeling.

Producten

Vakreviews De vakreviews bieden een bron van informatie en inspiratie voor vakdocenten in universiteiten en hogescholen die binnen hun opleiding duurzame ontwikkeling willen integreren. Wat heeft de opleiding wiskunde met duurzame ontwikkeling te maken? Of de opleiding gezondheidszorg? Voor niet elke discipline is de relatie met duurzame ontwikkeling even snel te leggen. DHO geeft voor een flink aantal opleidingen een boekje uit waarin de relatie met duurzame ontwikkeling beschreven wordt. Wie het vakreview ‘Wiskunde & duurzame ontwikkeling’ leest zal zich bijvoorbeeld realiseren dat de Club van Rome wiskundige modellen gebruikte toen zij in de jaren ‘70 prognoses maakte over de toekomst van de wereld en het onduurzame karakter van ons productie- en consumptiepatroon. Het vakreview ‘Health’ (een van de Engelstalige uitgaven) gaat over de milieukundige aspecten van de gezondheidszorg, en ook bijvoorbeeld over de zorg in derde wereldlanden. Doelgroep: Docenten en onderwijsontwikkelaars in het hoger onderwijs Auteurs: Diverse docenten en experts, wisselend per discipline Prijs: Gedrukt € 7,00; gratis te downloaden als pdf-bestand vanaf www.dho.nl/dvdo

De 21 vakreviews

(* = Engelstalig)

Natuurwetenschap:

• Technische bedrijfskunde

Menswetenschappen:

• Wiskunde

• Werktuigbouwkunde

• Geschiedenis

• Natuurkunde

Kunstonderwijs:

• Gezondheidswetenschappen*

• Scheikunde

• Mode

• Psychologie

• Biologie

Economie en Management:

• Sociologie*

• Planologie

• Bedrijfskunde

Overige:

Techniek:

• Economie WO

• Denkraam

• Informatica

• Economie HBO

• Filosofie

• Civiele techniek

• Rechten

• Religiewetenschappen*

Boeken Uitgeverij Wolters-Noordhoff geeft in samenwerking met DHO twee boeken uit over duurzame ontwikkeling, geschreven door Niko Roorda. Extra materialen voor de boeken (bijv. verdiepingsstof, spreadsheets, computerprogramma’s, films, afstudeerverslagen) zijn beschikbaar op www.duurzaam.wolters.nl.

Basisboek Duurzame ontwikkeling Dit leerboek beschrijft duurzame ontwikkeling op een evenwichtige manier, waarbij aandacht aan People, Planet, Prosperity, Plaats en Tijd wordt besteed, met oog voor de mondiale kant van duurzame ontwikkeling en de toekomstaspecten ervan. Elk hoofdstuk bevat een samenvatting, een begrippenlijst, een bronnenvermelding en een reeks opdrachten in verschillende werkvormen. Doelgroep: Studenten hoger onderwijs, met name eerstejaars studenten HBO ISBN: 90 01 27609 2 EAN code: 9 789001 267094 Prijs: € 31,50


Producten Werken aan duurzame ontwikkeling In dit boek wordt een aantal thema’s nader uitgewerkt, waaronder klimaatverandering en biodiversiteit. Het boek gaat in op de subjectieve en cultureel bepaalde kanten van duurzame ontwikkeling: waarden, behoeften, handelingsperspectieven. Na een hoofdstuk over transities sluit het boek af met een hoofdstuk over duurzaam ondernemen. In het hele boek wordt getoond hoe professionals en studenten kunnen werken aan duurzame ontwikkeling. Steeds wordt de relatie gelegd met competenties voor duurzame ontwikkeling. Doelgroep: Studenten in het HBO, met name gevorderde HBO-studenten. ISBN: 978-90-01-40030-9 Prijs: € 31,50

Competenties voor duurzame ontwikkeling Met behulp van ‘Werken aan duurzame ontwikkeling’ kunnen studenten hun eigen competenties met betrekking tot duurzame ontwikkeling in kaart brengen. Ingevuld in een spreadsheet dat gedownload kan worden van de website, ziet een competentieprofiel er bijvoorbeeld als volgt uit: Verantwoordelijkheid

vaa Actie rd i gh eid

� � �

ele on e oti nti Em ellige int

��

�

Voorbeeld Competentie T: Toekomstgerichtheid Een duurzame professional denkt en werkt vanuit een toekomstperspectief. Dat wil zeggen: de duurzame professional kan...

�

1. Niet-lineaire processen herkennen en begrijpen

e lijk on r s o ze t in

S ge ystee ric hth meid

Pe Toekomstgerichtheid

2. Onderscheid maken tussen korte en lange termijn aanpak 3. Consequentiebereik en consequentieperiode van beslissingen inschatten 4. Toekomstgericht denken, anticiperen

Meetinstrument AISHE AISHE boek AISHE staat voor Auditing Instrument for Sustainability in Higher Education, en is door DHO ontwikkeld voor de beoordeling van de mate van integratie van duurzame ontwikkeling in de organisatie en het onderwijs van een hogeschool of universiteit. De AISHE methode is volledig beschreven in het AISHE boek, dat gratis aan te vragen of te downloaden is via www.dho.nl/aishe. Met behulp van het boek kunt u geheel zelfstandig audits uitvoeren. U kunt de meting ook uitvoeren onder leiding van een gecertificeerde AISHE auditor, waardoor u wellicht in aanmerking kunt komen voor het Keurmerk Duurzame Ontwikkeling in het Hoger Onderwijs (zie pag. x).

AISHE Reporter Bij een AISHE audit gebruikt u tevens het computerprogramma ‘AISHE Reporter’. Het AISHE boek is beschikbaar in een Nederlandse en een Engelse versie. Ook het computerprogramma kan in beide talen gebruikt worden. Doelgroep: Opleidingsteams in het hoger onderwijs Prijs: Boek en computerprogramma zijn gratis te downloaden van www.dho.nl/aishe


DHO brengt verschillende partijen bij elkaar om te werken aan integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs.

Netwerk

Het netwerk van DHO bestaat uit vertegenwoordigers van studentenverenigingen, hogescholen en universiteiten, ministeries, bedrijven en maatschappelijke organisaties. Universiteiten en hogescholen worden bijvoorbeeld vertegenwoordigd door studenten, docenten, facilitair medewerkers, managers en leden van Colleges van Bestuur. DHO brengt verschillende partijen bij elkaar om integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs te bereiken. Doordat DHO midden in het veld staat weet zij vaak de juiste personen te betrekken bij projecten of u in contact te brengen met aansprekende initiatieven.

Thematische netwerken en projecten Door DHO zijn, vaak in samenwerking met andere organisaties een aantal thematische netwerken of projecten opgezet. Voorbeelden daarvan zijn: • Duurzame PABO: Voor alle pabo-opleidingen, in samenwerking met o.a. Leren voor Duurzame Ontwikkeling. Meer info op www.duurzamepabo.nl • Duurzaam Bouwen: Voor alle WO- en HBO-opleidingen bouwkunde, civiele techniek, enz., in samenwerking met SenterNovem. Meer info op www.dho.nl/ duurzaambouwen • Duurzame Stagebank: In samenwerking met de Duurzame Vacaturebank brengt DHO vraag naar en aanbod van duurzame stages bij elkaar door de site www.duurzamestagebank.nl

DHO Jaarboek

• Werkgroep Noord Zuid: Netwerk van mensen van universiteiten en hogescholen die zich bezig houden met stages en onderzoek in ontwikkelingslanden op het thema duurzame ontwikkeling. Doel is het leren van elkaars ervaringen, samenwerken en doorsturen van studenten, inhoudelijke discussies over relevante thema’s. www.noord-zuid.nl

Voor informatie over en aanmelding bij deze netwerken kunt u terecht op de website van DHO. Mocht u een verzoek of een plan hebben voor een nieuw thematisch netwerk, dan kunt u contact opnemen met uw vast contactpersoon of met het secretariaat via 020-525 2637 of via [email protected]

DHO Nieuwsbrief, DHO E-maillijst, DHO Jaarboek en jaarlijks symposium Om het netwerk te onderhouden maakt DHO gebruik van verschillende kanalen. Eens per jaar verschijnt het DHO Jaarboek. Dat bevat een breed overzicht van initiatieven en projecten, niet alleen door DHO zelf maar ook door de onderwijsinstellingen. Het bevat ook een lijst met contactgegevens van veel mensen die actief zijn binnen DHO, in de onderwijsinstellingen en in andere organisaties. Vier keer per jaar verschijnt de DHO Nieuwsbrief. Via de DHO E-maillijst, wordt enkele malen per maand een bericht verzonden van mensen uit het netwerk met nieuws of met aankondigingen van bijeenkomsten. Elk najaar wordt het jaarlijkse DHO Symposium georganiseerd. Ook de website van DHO,


Netwerk www.dho.n , bevat een schat aan informatie over duurzame ontwikkeling en over de projecten en www.dho.nl, programma’s van DHO en van de universiteiten en hogescholen.

Lidmaatschap DHO

Iedereen die betrokken is bij het hoger onderwijs en wil werken aan duurzame ontwikkeling, kan lid worden van het netwerk van DHO. Het lidmaatschap is gratis. Als lid ontvangt u: • vier keer per jaar de DHO Nieuwsbrief • één keer per jaar het DHO Jaarboek • De e-mails via de DHO E-maillijst • Jaarlijks de uitnodiging voor het DHO symposium, eind november Het lidmaatschap is aan te vragen via 020-525 6237 of [email protected]

3/2006

2 Van de redactie � 2 Cases duurzaam internationaal ondernemen � 3 Waardenoriëntatie � 4 Ondernemerschapsacademie geopend � 4 Van Geel over onderwijs � 5 Van op CHN � 6 Duurzame ontwikkeling in de praktijk � 7 Eerste milieu naar duurzaamheid � 8 Studenten in België voor duurzaam beleid pioniers in science of sustainability � 8 Website over MVO en mode � 9 ‘Innovatie voor ontwikkeling’ op het terrein � 110 0 Duurzaam Bouwen en Duurzaam Waterbeheer � 110 0 Nieuw boek van energie � 11 Nieuwe uitgave: Sustainable Development over de Mondiale Voetafdruk � 11 Duurzaam met elkaar omgaan � 12 Over het eerste for Engineers � 12 Reactie op vakreview Sociology Basisboek Duurzame ontwikkeling � 13 14 14 13 Nieuw boek: het Basisboek MVO � 14 Duurzame PABO � 14 Xplore � 15 Publicatie over natuur- en project: Global Teaching into Action � 15 Roos Wemmenhove vanuit Mozambique milieu-educatie � 1� 6 Leo Jansen neemt afscheid van het TUD � 116 6 DHO 16 16 Agenda Symposium ‘In mondiaal perspectief’ �

DHO Nieuwsbrief



Hoger onderwijs en duurzame ontwikkeling wat betekent dat?

Hoger onderwijs

Het onderwijs wordt gezien als één van de belangrijkste middelen om te leren en te onderzoeken hoe wij de aarde leefbaar kunnen houden voor onszelf en de generaties na ons. Om te zorgen dat de problemen van nu, zoals milieuvervuiling, ernstige armoede en onderontwikkeling in de toekomst niet meer voorkomen dient de nieuwe generatie opgeleid te worden met competenties voor duurzame ontwikkeling. Universiteiten en hogescholen kunnen op diverse manieren werken aan duurzame ontwikkeling. In de eerste plaats vanzelfsprekend via de kernactiviteiten: onderwijs en onderzoek. Daarnaast ook via de eigen bedrijfsvoering, met bijvoorbeeld aandacht voor milieu en personeelszorg, of via deelname aan maatschappelijke activiteiten.

Duurzame ontwikkeling Bij duurzame ontwikkeling gaat het om een bewuste afweging tussen: • Planet: de ecologische dimensie, dus het milieu en de natuur • People: de sociaal-culturele dimensie, met o.a. onderwijs, gezondheid, welzijn • Profit, tegenwoordig vaak aangeduid als prosperity: de economische dimensie, onder meer winstgevendheid en welvaart Samen worden deze kernthema’s vaak aangeduid als de Triple P. Een andere veel gebruikte indeling is die in twee dimensies: • Plaats: de mondiale dimensie, denk aan de gevolgen van het handelen van mensen ‘hier’ voor mensen ‘elders’ en vice versa, en aan de verhouding tussen rijke en armere gebieden • Tijd: de gevolgen van het handelen van mensen ‘nu’ voor toekomstige generaties • Participatie: actieve betrokkenheid van velen (burgers, consumenten, professionals) bij duurzame ontwikkeling, door middel van gedrag en deelname aan besluitvorming. Duurzame ontwikkeling gaat over het nemen van beslissingen op verschillende schaalniveaus, die zo genomen worden dat er gelijktijdig en evenwichtig aandacht is voor economische ontwikkeling, voor een rechtvaardige verdeling van hulpbronnen binnen één generatie en tussen generaties, voor het voorkomen van milieuvervuiling, het zuinig omgaan met natuur en het toekennen van intrinsieke waarde aan de natuur, en als laatste voor participatie van belanghebbenden bij beslissingen. Met andere woorden, het gaat om het creëren en waarborgen van een leefbare samenleving niet alleen hier en vandaag, maar ook daar (plaats) en morgen (tijd). Cruciaal hierbij is het vergroten van het draagvlak voor duurzame ontwikkeling in de maatschappij, waarbij een belangrijke rol is weggelegd voor het hoger onderwijs.

De visie van DHO

Volgens de visie van DHO, draagt elke hogeschool en universiteit zelf de verantwoordelijkheid voor onderwijs voor de toekomst, waarbij duurzame ontwikkeling een integraal onderdeel is van de opleidingen. Door de breedte van het concept hebben alle disciplines raakvlakken met duurzame ontwikkeling. Integratie van duurzame ontwikkeling in het onderwijs biedt gelegenheid tot interdisciplinair en intercultureel werken en biedt daarmee kansen voor het verbeteren van de kwaliteit van het reguliere onderwijsprogramma.

DHO streeft daarom na dat iedere student: • • • •

aan het einde van de studie een visie heeft op duurzame ontwikkeling een visie heeft op hoe hij aan duurzame ontwikkeling wil bijdragen weet hoe hij vanuit de eigen discipline aan duurzame ontwikkeling kan bijdragen constructief en oplossingsgericht kan samenwerken met vertegenwoordigers van verschillende disciplines, culturen en sectoren • is opgeleid tot kritisch, creatief en innovatief denker en ondernemend en verantwoordelijk burger


Hoger onderwijs Daarom bepleit DHO ruimte in alle onderwijscurricula voor: 1. Integratie van duurzame ontwikkeling in relevante modules Integratie van duurzame ontwikkeling in alle relevante modules van een opleiding. Het gaat hierbij om inhoudelijke kennis van duurzame ontwikkeling op het terrein van verschillende vakgebieden. 2. Transdisciplinaire modules Alleen aandacht voor natuur of voor een rechtvaardige verdeling van rijkdom is niet genoeg. Daarom stelt DHO transdisciplinaire modules (i.s.m. verschillende disciplines en stakeholders) over duurzame ontwikkeling voor, zo mogelijk met een internationaal karakter. 3. Specialisatierichtingen duurzame ontwikkeling (bachelor/master) Studenten die zodanig zijn geëngageerd met duurzame ontwikkeling dat zij change agent voor een duurzame toekomst willen worden, worden hierin gestimuleerd en krijgen mogelijkheden en kansen om zich in deze rol te bekwamen en hierin te groeien. Het integreren van duurzame ontwikkeling in het onderwijs is niet een kwestie van het inbouwen van een hele serie nieuwe onderwijsmodules. Het gaat veel eerder om het inbouwen van duurzaamheidsthema’s in de bestaande onderwijseenheden. In veel gevallen is dat relatief gemakkelijk te doen, door gebruik te maken van allerlei duurzaamheidsgerelateerde onderwerpen die al in het curriculum aanwezig zijn. Het integratieproces levert zelden een ‘gevecht’ om de studiepunten op. Een uitzondering is wellicht een introductie op het gehele, brede thema in de propedeuse: een basiscursus of –module.


Voorbeeld van een studentenproject: Kokkel- en mosselvisserij in de Waddenzee De kraamkamer van Europa, wordt hij wel genoemd: de Waddenzee. Het water is er ondiep, waardoor het een ideaal gebied is voor vogels om te zoeken naar wormen en schelpdieren. Zeehonden krijgen er hun jongen, en vissen zetten hun kuit af. De Waddenzee is een uniek natuurgebied, waarin de biodiversiteit uitzonderlijk hoog is. Het Nederlandse deel is het grootste natuurreservaat in Nederland, en de Unesco heeft het gebied tot biosfeerreservaat verklaard. Tegelijkertijd vinden er in het gebied heel wat menselijke activiteiten plaats. Een daarvan is de schelpdierenvisserij. De kokkel- en mosselvissers varen er wel bij, maar hun werk veroorzaakt schade aan de natuur. Eén voorname oorzaak is dat de vissers concurrenten zijn van de vogels. Met name in jaren waarin de schelpdieren niet zo goed groeien komen de trekvogels, die zich voorbereiden op de trek naar Afrika, voedsel tekort. Een andere grote oorzaak is de mechanische kokkelvisserij, waarbij met sleepnetten de zeebodem wordt ‘afgegraasd’. Natuurorganisaties verzetten zich fel tegen deze vorm van visserij, die in weinig tijd flinke delen van de zeebodem beschadigt en het ecosysteem verwoest. Doordat daarmee de voedselketen en zelfs het hele ecosysteem wordt aangetast, ondervinden ook veel andere dieren schade. In 2003 onderzocht een studentengroep van de Hogeschool Van Hall Larenstein de situatie. Jolanda van Schaick en vijf buitenlandse studenten uit Spanje, Griekenland, Duitsland, Brazilië en Engeland zochten naar methoden om de visserij op een duurzame manier te bedrijven. Ze zochten naar een evenwicht tussen people, planet en prosperity. Dat wil zeggen: een oplossing waarin de natuur zich kon herstellen en handhaven, terwijl de visserij winstgevend zou kunnen blijven, op een zodanige manier dat de oplossing ook sociaal acceptabel zou zijn. Het eindrapport ‘Sustainable shellfishery in the Dutch Wadden Sea.pdf’ kun je downloaden van www.duurzaam. wolters.nl. In dat rapport deden de studenten aanbevelingen, die verschenen op een moment dat de Waddenzee een heet politiek hangijzer was. Volgens het rapport zou de mechanische kokkelvisserij tijdelijk verboden moeten worden, in afwachting van eventuele nieuwe, meer duurzame vangstmethoden. Maar om de economische en sociale gevolgen te beperken, zou het verbod niet ineens volledig moeten zijn maar in een periode van tien jaar geleidelijk van kracht worden. Wanneer dan de overheid een financiële compensatie geeft aan de vissers, zijn de gevolgen acceptabel en krijgt de natuur de kans om te herstellen. Volgens de studenten is dit het best denkbare evenwicht tussen de tegengestelde belangen van people, planet en prosperity. Case ontleend aan ‘Werken aan Duurzame Ontwikkeling’ van Niko Roorda, Wolters-Noordhoff 2007 (zie pag. 10)


Contactinformatie Heeft u vragen, wilt u uw vaste contactpersoon spreken of heeft u een nieuw initiatief? Of wilt u lid worden? Neem gerust contact op met DHO via: Telefoon: 020-525 62 37 E-mail: [email protected] Bezoek- en postadres: DHO p/a Universiteit van Amsterdam Nieuwe Achtergracht 166 1018 WV Amsterdam U bent van harte welkom! www.dho.nl

Diensten & Producten

3/2006

2 Van de redactie � 2 Cases duurzaam internationaal ondernemen � 3 Waardenoriëntatie � 4 Ondernemerschapsacademie geopend � 4 Van Geel over onderwijs � 5 Van op CHN � 6 Duurzame ontwikkeling in de praktijk � 7 Eerste milieu naar duurzaamheid � 8 Studenten in België voor duurzaam beleid pioniers in science of sustainability � 8 Website over MVO en mode � 9 ‘Innovatie voor ontwikkeling’ op het terrein � 10 10 10 Duurzaam Bouwen en Duurzaam Waterbeheer � 10 Nieuw boek van energie � 11 11 Nieuwe uitgave: Sustainable Development over de Mondiale Voetafdruk � 11 12 11 Duurzaam met elkaar omgaan � 12 Over het eerste for Engineers � 12 12 Reactie op vakreview Sociology Basisboek Duurzame ontwikkeling � 13 Nieuw boek: het Basisboek MVO � 14 Duurzame PABO � 14 Xplore � 15 Publicatie over natuur- en project: Global Teaching into Action � 115 5 Roos Wemmenhove vanuit Mozambique milieu-educatie � 116 6 Leo Jansen neemt afscheid van het TUD � 116 6 DHO � 116 6 Agenda Symposium ‘In mondiaal perspectief’ �


2006. over integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs

Recommend Documents