Bijlagen 1.
Liedjes over water.
2. Recepten Groninger streekgerechten. 3. Opdrachtkaartjes tegenstellingen. 4. Schilderspalet. 5. Taalwerkbladen. 6. Antwoordformulieren bij Taalwerkbladen. 7.
Werkblad bij introductie groep 5 en 6.
8. Diploma waterdieren. 9. Werkbladen stoppuntenroute Kijk&doetocht. 10. Antwoordformulieren bij stoppunten. 11. Opdrachtvel ‘Ontwerp de toekomst van de streek’. 12. Liedteksten Alex Vissering. 13. Vertaling liedteksten Alex Vissering. 14. Kerndoelen. 15. Overzicht culturele instellingen en kunstenaars.
Liedjes over water Het merendeel van de onderstaande liedjes vindt u op: www.kinderliedjes.overtuin.net Als u daar kiest voor de optie ‘met muziek’ komen de noten erbij te staan. Op www.liedjesland.com hoort u de muziek bij de liedjes.
BEERTJE PIPPELOENTJE GAAT NAAR ENGELAND (ANNIE M.G. SCHMIDT)
Kleine beertje pippeloentje Geeft z’n mammabeer een zoentje Geeft z’n pappabeer een hand, want hij gaat naar Engeland. Pippeloentje heeft een jekker En een koffer met een wekker En een grote zak met brood: Hij gaat varen op de boot. En de Westenwind gaat waaien En de and’re beren zwaaien En ze roepen met z’n allen: Zal je niet in het water vallen? En niet op de reling staan? En geen and’re beertjes slaan? En niet schoppen met je schoentje? Goeie reis dan, Pippeloentje.
ALLE EENDJES ZWEMMEN IN HET WATER
Alle eendjes zwemmen in het water, falderalderiere, falderalderare, alle eendjes zwemmen in het water, fal, fal, falderalderalderaldera.
SCHUITJE VAREN, THEETJE DRINKEN
Schuitje varen, theetje drinken, varen wij naar de Overtoom, drinken wij zoete melk met room, zoete melk met brokken, kindje […eventueel vervangen door een naam] mag niet jokken!
ER ZAT EN ZEVEN KIKKERTJES
Er zaten zeven kikkertjes al in een boerensloot. De sloot die was bevroren, de kikkertjes half dood. Ze kwekten niet, ze kwakten niet van honger en verdriet, er zaten zeven kikkertjes al in een boerensloot.
TIEN KLEINE VISJES
Tien kleine visjes Die zwommen naar de zee Moeder zei: Maar ik ga niet mee Ik blijf lekker in die oude boeren sloot Want in de zee zwemmen haaien En die bijten je blub, blub, blub, blub, blub blub, blub, blub, blub, blub blub, blub, blub, blub, blub Negen kleine visjes Die zwommen naar de zee Moeder zei: Maar ik ga niet mee Ik blijf lekker in die oude boeren sloot Want in de zee zwemmen haaien En die bijten je blub, blub, blub, blub, blub blub, blub, blub, blub, blub blub, blub, blub, blub, blub [… hetzelfde met acht, zeven, zes, vijf, vier, drie, twee kleine visjes…] Eén klein visje Die zwom naar de zee Moeder zei: Maar ik ga niet mee Ik blijf lekker in die oude boeren sloot Want in de zee zwemmen haaien En die bijten je dood!
TWEE EMMERTJES WATER HALEN
Twee emmertjes pompen De meisjes op de klompen De jongens op hun houten been Rij maar door mijn poortje heen Van je ras ras ras Rijdt de koning door de plas Van je voort voort voort Rijdt de koning door de poort Van je erk erk erk Rijdt de koning naar de kerk Van je één....twee....drie
BEREND BOTJE GING UIT VAREN
Berend Botje ging uit varen Met zijn scheepje naar Zuidlaren De weg was recht, de weg was krom Nooit kwam Berend Botje weerom Een twee drie vier vijf zes zeven Waar is Berend Botje gebleven? Hij is niet hier, hij is niet daar Hij is naar Amerika Amerika, Amerika Driemaal in de rondte van je hopsasa!
VISJE, VISJE
Visje, visje in het water, visje visje in de kom. Visje, visje kan niet praten, visje, visje keer je ‘s om.
WHAT SHALL WE DO WITH THE DRUNKEN SAILOR
What shall we do with the drunken sailor, (3×) Early in the morning? Put him in the longboat ’til he’s sober, (3×) Early in the morning. That’s what we’ll do with a drunken sailor, (3×) Early in the morning.
DAAR WAS LAATST EEN MEISJE LOOS
Daar was laatst een meisje loos, die wou gaan varen, die wou gaan varen, daar was laatst een meisje loos, die wou gaan varen als lichtmatroos. Zij moest klimmen in de mast, maken de zeilen, maken de zeilen, zij moest klimmen in de mast, maken de zeilen met touwtjes vast. Maar door storm en tegenweer, sloegen de zeilen, sloegen de zeilen, maar door storm en tegenweer, sloegen de zeilen van boven neer. Zij moest komen in de kajuit, kreeg een pak ransel, kreeg een pak ransel, zij moest komen in de kajuit, kreeg een pak ransel en toen kwam het uit. Och kap’teintje, sla me niet, ik ben uw liefje, ik ben uw liefje, och kap’teintje, sla me niet, ik ben uw liefje zoals gij ziet.
ROW, ROW, ROW YOUR BOAT
Row, row, row your boat, Gently down the stream. Merrily, merrily, merrily, merrily, Life is but a dream.
AL DIE WILLEN TE KAAP’REN VAREN
Al die willen te kaap’ren varen Moeten mannen met baarden zijn Jan, Pier, Tjoris en Corneel Die hebben baarden, die hebben baarden Jan, Pier, Tjoris en Corneel Die hebben baarden, zij varen mee Al die ranzige tweebak lusten Moeten mannen met baarden zijn Jan, Pier, Tjoris en Corneel Die hebben baarden, die hebben baarden Jan, Pier, Tjoris en Corneel Die hebben baarden, zij varen mee Al die deftige pijpkens smoren Moeten mannen met baarden zijn Jan, Pier, Tjoris en Corneel Die hebben baarden, die hebben baarden Jan, Pier, Tjoris en Corneel Die hebben baarden, zij varen mee Al die met ons de walrus killen Moeten mannen met baarden zijn Jan, Pier, Tjoris en Corneel Die hebben baarden, die hebben baarden Jan, Pier, Tjoris en Corneel Die hebben baarden, zij varen mee
Recepten Groninger Streekgerechten Hieronder staan twee Groninger recepten uit vroeger tijd. Gerechten die gebonden waren aan het leven op het platteland: eenvoudige, degelijke kost, bereid met producten van eigen bodem. De recepten zijn afkomstig uit het boekje ‘Povvert, Pankouk, Pierewaai’, een uitgave van het Streekhistorisch Centrum waarin ongeveer twintig Groninger streekgerechten zijn opgenomen. POVVERT
200 gram tarwemeel 2 eieren 10 gram gist 1,5 dl melk 100 gram rookworst 100 gram spek een kopje rozijnen Maak een gistbeslag, door de gist aan te lengen met een beetje lauwe melk. Schenk dit mengsel in een kuiltje in de bloem en voeg langzaam de rest van de melk toe. Roer dit 5 minuten goed dooreen en laat het een half uur rijzen. Meng daarna (dus na een half uur) de spek, rookworst en rozijnen er door. Bak wat spek uit in een ronde ijzeren pan, giet hierin het beslag en kook de povvert in een vrij warme oven of op een zacht vuurtje (deksel op de pan) in ongeveer 1 uur gaar en bruin. Serveren met stroop en gesmolten boter.
NIJJOARSPOT
1,5 kilo aardappels 250 gram witte bonen 750 gram gezouten snijbonen 200 gram rookspek 500 gram rookworst Kook de snijbonen bijna gaar en laat ze een dag staan. Ververs af en toe het water. Laat de witte bonen weken en kook ze gaar in het weekwater. Leg in een pas de aardappels en het spek en voeg zoveel water toe dat de aardappels half onder staan. Leg hierop de snijbonen en de rookworst en kook de massa in een half uur gaar. Haal het spek en de worst eruit en maak er samen met de gare witte bonen een stamppot van.
Opdrachtkaartjes tegenstellingen Print u deze en de volgende pagina uit, en knip de tegenstellingen uit. Maak eventueel kopieën als u meer kaartjes nodig heeft. Het geeft niet als verschillende groepjes dezelfde tegenstelling hebben.
hard – zacht mooi – lelijk zwaar – licht dood – levend licht – donker droog – nat scherp – stomp groot – klein dun – dik
Antwoordformulier bij werkbladen 5a, 5b, 5c 5A
1. 2. 3 4. 5. 6. 7.
Schip Brug Veenhut Klomp Fabriek Kanaal Aquarium
5B
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
Om het veen weg te kunnen halen, groeven de mensen een kanaal. Turf kun je laten branden. Behalve paarden, moesten soms ook vrouwen en kinderen de schepen jagen. Een opschot is een soort schep. Een schip bracht de turf naar de stad Groningen. Met een (vis)netje kun je waterbeestjes vangen. Vroeger was er nog geen supermarkt, maar deed je boodschappen bij de kruidenier. 8. De eerste turfarbeiders woonden in een veenhut. 9. Als je naar de overkant van het kanaal wilt, moet je over een brug. 10. Op school schreven kinderen vroeger niet met een pen, maar met krijt. 5C
Paling Garnalen (werden nooit gevangen in het kanaal) Snoek Brasem Aardappels Mensen Bieten (werden niet met schepen vervoerd eerste helft 20e eeuw) Turf Eend Meerkoet Blauwe Reiger Vale Gier (komt niet voor bij het kanaal) Naar school Buiten spelen Papa en mama helpen met werken Computerspelletje spelen (dat deden de kinderen vroeger niet) (NB. Het is ook mogelijk om als goede antwoord te geven: papa en mama helpen met werken, de uitleg is dan: dat doen de kinderen nu niet meer)
Stoppunten Kijk&doeroute U kunt voor de Kijk&doeroute kiezen uit acht mogelijke stoppunten. U heeft voor elke leerling in ieder geval een kopie nodig van het introductievel (zie volgende pagina). Daarnaast heeft u voor elke leerling een kopie nodig van de stoppunten die u wilt gebruiken.
Introductie Kijk & doeroute Vandaag gaan we een wandeling maken. Je zult zien dat de sporen van het verleden nog overal in de omgeving van jouw school en het kanaal te herkennen zijn. Onderweg doe je opdrachten, waarvoor je werkbladen krijgt. Bewaar ze in je werkmap. Veel plezier!
Antwoordformulieren bij stopunten BIJ STOPPUNT SLUIZEN
BIJ STOPPPUNT VEENKOLONIALE BOERDERIJEN
Ik denk dat nummer 2 de Veenkoloniale boerderij is.
2
BIJ STOPPUNT WATERSTAND
1. Hoeveel jaar geleden was het 1931? In 2007: 76 jaar geleden. In 2008: 77 jaar geleden. In 2009: 78 jaar geleden. 2. Je ziet de waterstanden uit de maand mei. Elke dag om 12.00 uur ’s middags werd de waterstand van het kanaal afgelezen op de peilschalen en genoteerd. De waterstand werd aan beide kanten van de sluis gemeten, kijk maar bovenaan de kolom. Daar staat ‘waterstand boven het verlaat’ en ‘waterstand beneden het verlaat’. Waarom denk je dat er aan beide kanten gemeten moest worden? Omdat het waterpeil aan beide kanten van de sluis verschillend is. 3. Op welke dagen was het water beneden het verlaat precies op peil? Op 3, 4 en 6 mei 1931. 4. En op welke dagen was de waterstand boven het verlaat 1 centimeter beneden peil? Op 10, 11 en 12 mei 1931. 5. Op welke dag in mei stond het water beneden het verlaat het laagste? Op 27 mei 1931. Toen stond het water beneden het verlaat op 14 centimeter beneden peil.
Liedteksten Alex Vissering Alex Vissering is tekstschrijver, liedjesmaker, zanger, hobbyfotograaf, groot natuurliefhebber en in het dagelijks leven muskusrattenvanger in dienst van de Provincie Groningen. In zijn ‘Grunneger’ liedjes zingt Alex over de sfeer van het Groninger land, en zijn liefde voor de natuur en politiek. De liedteksten op de drie volgende bladzijden zijn van de cd ‘Vrumde Vogel’, zijn tweede Groningstalige plaat. Zie voor meer informatie: www.alexvissering.nl.
Vertaling liedteksten Alex Vissering Hier vindt u de letterlijke vertaling van de drie liedteksten van Alex Vissering. Gebruik ze om de vertalingen van de leerlingen te bespreken.
WESTERWOLLE
Westerwolde, Westerwolde voor geen goud wil ik je ruilen voor een stad met mensen Westerwolde, Westerwolde je bent het mooiste, wat ik me al die jaren kon wensen Als ik langs het kanaal struin of door de bossen loop Als ik een havik zie en ’s nachts de kwartel hoor Je bent jong in het voorjaar Mooi in de herfst Je warmte straalt in de zomer ’s Winters draag je een das Westerwolde, Westerwolde voor geen goud wil ik je ruilen voor een stad met mensen Westerwolde, Westerwolde je bent het mooiste, dat ik me al die jaren kon wensen Met je eigen mensen deel je je karakter, zo is het goed Het hart op de goede plek, de Ruiten Aa is je bloed Zijn de wolken grijs en grauw dan ben jij nog groen en goud Als de zon op je schijnt dan lijkt tijd grijs en oud Westerwolde, Westerwolde voor geen goud wil ik je ruilen voor een stad met mensen Westerwolde, Westerwolde je bent het mooiste, dat ik me al die jaren kon wensen
VLOEIVELDEN VAN AVEBE
Schrijvertjes over het gladde water schrijven letters die ik niet kan lezen Libellen staan in de lucht in kleuren die blauw versteld doen staan Stank heeft plaatsgemaakt voor ontelbare beesten Ik loop er als een zonderling zomaar tussendoor
Ik schaam me dat ik alleen ben, dat ik de enige ben die het ziet Vloeivelden van AVEBE, de vogels zingen daar een lied Ik schaam me dat ik alleen ben, maar ik wil er deel van wezen Vloeivelden van AVEBE, de vogels zingen daar een lied In de verte een silhouet van een fabriek op het Terapelkanaal Daar is tijd geld maar hier in het veld is tijd voor allemaal Een erfenis van de aardappelen, het terrein van AVEBE Een cirkel is het, het heeft wel lang geduurd maar het is toch weer rond Ik schaam me dat ik alleen ben, dat ik de enige ben die het ziet Vloeivelden van AVEBE, de vogels zingen daar een lied Vloeivelden van AVEBE, daar wil ik deel van wezen Een cirkel is het, het heeft wel lang geduurd maar het is toch weer rond Een cirkel is het, het heeft wel lang geduurd maar het is toch weer rond
DE KRINKIESPIJER (KRINGETJESSPUWER)
In storm en wind staat hij daar trots te kijken aan de waterkant Soms is het net alsof hij zegt, dit is mijn thuis, mijn land Hij houdt de wacht bij het Stadskanaal en denkt aan vroegere jaren Aan de tijd dat mensen slapen gaan en kinderen worden geboren Daar staat hij bij de brug en spuwt het water in Dat doet me denken aan de scheepsjager, en dat ik nijdig ben Kringetjes stromen naar de Buinersluis en ook naar het Sapsverlaat Herinneringen aan vergane tijden, aan turf maar ook schaamte Kerels uit de beginjaren zijn dood of grijs of oud Ze staan samen langs de wijk1 met een bronzen hart van goud Door deze ‘spuugbroers’ zag ik alle schippers gaan Ik hoor Geert Teis zijn meesterwerken, vooral zijn Lorelei ‘Ik weet niet wat dat betekent’ hoor ik ver weg een meisje zingen De watertoren staat aan het eind, de spuwer spuwt zijn kringen En in de kou van de winter, in de warmte van de zon In vroeger tijd en toekomst was hier het stille begin Mensen uit die moeilijke jaren zijn dood of grijs en oud Ze staan samen aan de wijk met een bronzen hart van goud
1
Dwars op het hoofdkanaal gelegen zijkanaal.
Kerndoelen De kerndoelen zijn door het ministerie van Onderwijs Cultuur en Wetenschap ingevoerd om meer eenheid in het onderwijsaanbod te realiseren, de aansluiting met het voortgezet onderwijs te verbeteren en het basisonderwijs beter en doelgerichter te maken. Kerndoelen zijn streefdoelen die aangeven waarop basisscholen zich moeten richten, en beschrijven het onderwijsaanbod op de basisschool in grote lijnen. Niet alles wat op school gebeurt, is voorgeschreven in kerndoelen. De kerndoelen gaan over wat in elk geval aan de orde moet komen. Daarnaast hebben scholen ruimte voor een eigen, specifiek onderwijsaanbod. Het lesprogramma ‘Knoal!’ sluit aan bij de volgende kerndoelen: NEDERLANDS
Mondeling taalonderwijs 1 De leerlingen leren informatie te verwerven uit gesproken taal. Ze leren tevens die informatie, mondeling of schriftelijk, gestructureerd weer te geven. 2 De leerlingen leren zich naar vorm en inhoud uit te drukken bij het geven en vragen van informatie, het uitbrengen van verslag, het geven van uitleg, het instrueren en bij het discussiëren. 3 De leerlingen leren informatie te beoordelen in discussies en in een gesprek dat informatief of opiniërend van karakter is en leren met argumenten te reageren. Schriftelijk taalonderwijs 4 De leerlingen leren informatie te achterhalen in informatieve en instructieve teksten, waaronder schema’s, tabellen en digitale bronnen. 5 De leerlingen leren naar inhoud en vorm teksten te schrijven met verschillende functies, zoals: informeren, instrueren, overtuigen of plezier verschaffen. 8 De leerlingen leren informatie en meningen te ordenen bij het schrijven van een brief, een verslag, een formulier of een werkstuk. Zij besteden daarbij aandacht aan zinsbouw, correcte spelling, een leesbaar handschrift, bladspiegel, eventueel beeldende elementen en kleur. 9 De leerlingen krijgen plezier in het lezen en schrijven van voor hen bestemde verhalen, gedichten en informatieve teksten. Taalbeschouwing, waaronder strategieën 12 De leerlingen verwerven een adequate woordenschat en strategieën voor het begrijpen van voor hen onbekende woorden. Onder ‘woordenschat’ vallen ook begrippen die het leerlingen mogelijk maken over taal te denken en te spreken.
REKENEN/WISKUNDE
Getallen en bewerkingen 26 De leerlingen leren structuur en samenhang van aantallen, gehele getallen, kommagetallen, breuken, procenten en verhoudingen op hoofdlijnen te doorzien en er in praktische situaties mee te rekenen. 29 De leerlingen leren handig optellen, aftrekken, vermenigvuldigen en delen. 30 De leerlingen leren schriftelijk optellen, aftrekken, vermenigvuldigen en delen volgens meer of minder verkorte standaardprocedures. Meten en meetkunde 32 De leerlingen leren eenvoudige meetkundige problemen op te lossen. 33 De leerlingen leren meten en leren te rekenen met eenheden en maten, zoals bij tijd, geld, lengte, omtrek, oppervlakte, inhoud, gewicht, snelheid en temperatuur. ORIËNTATIE OP JEZELF EN DE WERELD
Mens en samenleving 39 De leerlingen leren met zorg om te gaan met het milieu en techniek. 40 De leerlingen leren in de eigen omgeving veel voorkomende planten en dieren onderscheiden en benoemen en leren hoe ze functioneren in hun leefomgeving. 44 De leerlingen leren bij producten uit hun eigen omgeving relaties te leggen tussen de werking, de vorm en het materiaalgebruik. Ruimte 50 De leerlingen leren omgaan met kaart en atlas. Tijd 51 De leerlingen leren gebruik te maken van eenvoudige historische bronnen en ze leren aanduidingen van tijd en tijdsindeling te hanteren. 52 De leerlingen leren over kenmerkende aspecten van het volgende tijdvak: burgers en stoommachines. KUNSTZINNIGE ORIËNTATIE
54 De leerlingen leren beelden, taal, muziek, spel en beweging te gebruiken, om er gevoelens en ervaringen mee uit te drukken en om er mee te communiceren. 55 De leerlingen leren op eigen werk en dat van anderen te reflecteren. 56 De leerlingen verwerven enige kennis over en krijgen waardering voor aspecten van cultureel erfgoed.
Overzicht culturele instellingen en kunstenaars De onderstaande instellingen en kunstenaars kunt u benaderen om in overleg met u een afsluitende kunstopdracht te verzorgen. Zij zijn op de hoogte van het lespakket Knoal! en hebben hun medewerking toegezegd. Voor allen geldt dat zij ervaring hebben met het geven van lessen aan basisschoolleerlingen.
Let op: aan het inschakelen van culturele instellingen of beroepskunstenaars zijn kosten verbonden. De uiteindelijke prijs hangt onder meer af van de omvang van de opdracht. Overlegt u over de kosten met de betreffende instelling of kunstenaar.
LOKALE KUNSTENAARS
Michiel van der Veen, componeren en musiceren, Stadskanaal “Veel kinderen zijn met muziek bezig. Ze zingen en spelen vaak muziek die door anderen is geschreven. Ik wil kinderen laten ervaren hoe het is om zelf muziek te bedenken. Zo ontdekken ze hun eigen muzikale creativiteit.” tel. 06 106 107 06
[email protected] www.crossedmusic.com Heleen Wilkens, schilderen en tekenen, Stadskanaal “Als kinderen zich verrast voelen door hun eigen kunnen gaat er een wereld voor hen open. Ik wil de kinderen prettig laten kennismaken met beeldende kunst, handvatten geven op beeldend en schildertechnisch gebied, en ze laten inzien dat je daarnaast geheel eigen oplossingen kunt vinden. Maar vooral enorm veel plezier beleven aan het samen beeldend bezig zijn!” tel. 622651 / 06-30919682
[email protected] www.heleenwilkens.nl
CULTURELE INSTELLINGEN
Stichting Kunstzinnige Vorming De Pauw Bij SKV De Pauw zijn diverse professionele kunstenaars aangesloten, met name in de disciplines schilderen, grafiek en keramiek. Er kan gewerkt worden in de teken- en handvaardigheidlokalen van het Ubbo Emmius Stadskanaal, locatie Stationslaan, maar de kunstenaars komen de lessen ook graag geven op uw eigen school. Coördinator Sander van Wees Hoofdkade 50 9501 HC Stadskanaal tel. 631129
[email protected] www.skvs.nl Galerie Boven Galerie Boven is een galerie in het centrum van Stadskanaal van het Kunstenaars Collectief Galerie Boven. De aangesloten kunstenaars beoefenen diverse disciplines binnen de beeldende kunst, zoals teken- en schilderkunst, beeldhouwwerk en keramiek en grafische technieken. Op basis van de specifieke wensen, ideeën en mogelijkheden van de school ontwikkelt Galerie Boven een passend project rond het thema kanaal. Navolaan 6 Stadskanaal Contactpersoon Marineke Leijenhorst tel. 648346
[email protected] www.galerieboven.nl
[email protected] www.marineke.nl BEROEPSKUNSTENAARS IN DE KLAS
Op www.beroepskunstenaarsindeklas.nl staat een overzicht van beroepskunstenaars die opgeleid zijn om projecten op scholen te doen. Beschrijvingen van voorbeeldprojecten zijn opgenomen. Een aanzienlijk aantal kunstenaars komt uit de provincie Groningen.
MEER KUNSTENAARS?
Suggesties, advies en informatie over meer (lokale) kunstenaars is ook te verkrijgen bij KunstStation C, het bureau voor cultuureducatie in de provincie Groningen. Contactgegevens: Postbus 21 9950 AA Winsum tel. 0595 44 44 45
[email protected] www.kunststationcultuur.nl
