Inhoud 1. Inleiding ............................................................................................................................................... 3 2. Situering .............................................................................................................................................. 3 3. Huidig juridisch statuut ....................................................................................................................... 4 3.1 Gewestplanbestemming ........................................................................................................... 4 3.2 Duindecreet ............................................................................................................................... 4 3.3 Speciale beschermingszones ..................................................................................................... 4 3.4 Toekomstverwachtingen ........................................................................................................... 4 4. Geschiedenis........................................................................................................................................ 4 5. Beschrijving per deelgebied ................................................................................................................ 5 5.1 Oude droge duingraslanden en mosduin .................................................................................. 5 5.2 Vochtig/nat schraalgrasland ...................................................................................................... 5 5.3 Ruigtes ....................................................................................................................................... 5 5.4 Bos ............................................................................................................................................. 5 5.5 Struweel..................................................................................................................................... 6 5.6 Beek-zonder-naam .................................................................................................................... 6 5.7 Poelen ........................................................................................................................................ 6 6. Abiotische factoren ............................................................................................................................. 6 7. LIFE Natuurproject FEYDRA ................................................................................................................. 7 8. Huidig beheer ...................................................................................................................................... 7 8.1 Maaien....................................................................................................................................... 7 8.2 Begrazing ................................................................................................................................... 7 8.3 Uitroeien exotische soorten ...................................................................................................... 7 8.4 Aanplanten inheemse soorten .................................................................................................. 7 8.5 Ruimen van de beek .................................................................................................................. 7 8.6 Sluiten terrein ............................................................................................................................ 7 9. Terreinbezoek: chronologische verslagen........................................................................................... 8 17 oktober 2012 .............................................................................................................................. 8 24 oktober 2012 - 13u30-15u30...................................................................................................... 9 7 november 2012 - 15u-16u15 ........................................................................................................ 9 28 november2012 - 9u30u-12u30................................................................................................. 10 18/21/24 januari 2013................................................................................................................... 10 8 februari 2013 - 14u-17u ............................................................................................................. 11 29 maart 2013 - 14u30-16u15....................................................................................................... 12 17 april 2013 - 14u-17u ................................................................................................................. 13 29 april 2013 - 10u-12u45 ............................................................................................................. 14
1
17 mei 2013 - 14u-16u30 .............................................................................................................. 15 7 juni 2013 - 15u-16u30 ................................................................................................................ 15 10 juni 2013 - 10u-13u .................................................................................................................. 16 11 juni 2013 - 14u30-16u .............................................................................................................. 16 18 juni 2013 - avondbezoek, 21u15-24u ....................................................................................... 17 19 juni 2013 - 10u15-12u .............................................................................................................. 18 5 juli 2013 - 10u30-12u15 ............................................................................................................. 19 12 juli 2013 - 13u15-15u30 ........................................................................................................... 20 15 juli 2013 - 10u-12u.................................................................................................................... 21 17 juli 2013 - 17u-20u.................................................................................................................... 21 30 juli tot 15 augustus 2013 .......................................................................................................... 22 Slotbeschouwing ........................................................................................................................... 23 10. Wandelscenario ............................................................................................................................... 24 Geraadpleegde bronnen ....................................................................................................................... 27 Bijlage 1: Lijst waargenomen flora terreinstudie .................................................................................. 30 Bijlage 2: Lijst waargenomen zwammen terreinstudie ......................................................................... 34 Bijlage 3: Lijst waargenomen vogels terreinstudie ............................................................................... 35 Bijlage 4: Lijst waargenomen insecten terreinstudie ............................................................................ 36 Bijlage 5: Lijst waargenomen overige fauna terreinstudie ................................................................... 38 Bijlage 6: Lijst waargenomen nachtvlinders nacht van 18 op 19 juni 2013 .......................................... 39
2
1. Inleiding Het Hannecartbos is een van mijn favoriete wandelplaatsen. Het ligt op amper anderhalve km van mijn huis. Het leek me dus een ideale plek voor mijn terreinstudie. Normaal is het gebied niet toegankelijk voor het publiek van 15 maart tot 15 juli maar in functie van de studie heb ik er toch het jaar rond van kunnen genieten. Hierbij wil ik ook graag alle mensen bedanken die mij op een of andere manier hebben gesteund en bijgestaan: mijn mentor Marjan Janssens, alle verantwoordelijken van de opleiding, onze lesgevers, onze gidsen, het cvn, de boswachter, A.N.B., de medecursisten en natuurlijk ook mijn echtgenoot en kinderen.
2. Situering Het Vlaams natuurreservaat Hannecartbos ligt centraal in het duinencomplex Ter Yde (Ter Yde behoort tot de Noord-West Europese kustduinen, meer bepaald tot de Vlaamse duinen: de kustduinen die zich situeren tussen het Franse Gravelines en Wenduine). Het wordt begrensd door de Noordzeedreef (NO), de Polderstraat (ZO), het Loze Vissertjespad (ZW) en het domein van de Intercommunale Waterleidingmaatschappij Veurne-Ambacht (IWVA) (NW). (zie kaart 1) De oppervlakte van het Hannecartbos bedraagt 31 ha 88 a 35 ca. Mijn terreinstudie omvat voornamelijk het niet-bossig gedeelte met enkele bosranden. (zie kaart 2)
Kaart 1: Situering Hannecartbos en studieterrein in zijn ruimere omgeving
3
Kaart 2: Gearceerde invulling vormt studieterrein
3. Huidig juridisch statuut 3.1 Gewestplanbestemming Op het gewestplan Veurne-Westkust staat het Hannecartbos uitgetekend als natuurreservaat of natuurgebied met wetenschappelijke waarde. 3.2 Duindecreet Het Hannecartbos is beschermd als duingebied door het Decreet Houdende Maatregelen tot Bescherming van de Kustduinen. Er mag dus niet gebouwd worden. 3.3 Speciale beschermingszones Het Hannecartbos behoort tot een speciale beschermingszone Duingebieden (inclusief Ijzermonding en Zwin) van de Europese Gemeenschap omwille van het voorkomen van bijzondere habitattypen en soorten. Het Hannecartbos maakt ook deel uit van een Speciale Beschermingszone van de Europese Gemeenschap voor het behoud van de vogelstand. 3.4 Toekomstverwachtingen Tot op heden mag het LIFE (FEYDRA project) (zie verder) als bijzonder succesvol worden beschouwd. Een goed opgevolgd beheer blijft evenwel noodzakelijk om verdringing van kwetsbare soorten door competitie te voorkomen en om te waken over goede hydrolische condities. Veranderingen in flora en fauna moeten ook tijdig geregistreerd en geïnterpreteerd worden, zodat men gepast kan ingrijpen.
4. Geschiedenis Tijdens de vroege Middeleeuwen maakte het gebied deel uit van het vertakte mondingsgebied van de Ijzer. Een van de getijdengeulen – het Vloedgat – stroomde via het huidige Hannecartbos in de richting van de zee ter hoogte van het huidige Oostduinkerke. Langs de zuidelijke oever van deze 4
zeearm werden toen lage duinen gevormd (nu nog getuigen de kopjesduinen van de Oostvoorduinen hiervan). Om de impact van zeedoorbraken te verminderen (overstromingen) werd de Groenendijk aangelegd. Hierbij werd het Vloedgat aan de landzijde ingedamd en het zeewaarts gelegen gedeelte ging verzanden en dichtslibben. Op de plaats van die verzande geul (en nadien verveende oude vlakte) ligt nu het Hannecartbos. Tot in de eerste helft van de negentiende eeuw bleef een intensieve ontginning van het duinencomplex uit (Ferrariskaart ca. 1775 als volledig aaneengesloten duinencomplex). Deze grassige, venige gronden (huidig Hannecartbos) hadden geen enkele economische waarde, vandaar de naam “de Doolaeghe” of dode (onproductieve) laagte. Topografisch kaartenmateriaal toont stilaan meer landbouwactiviteit ten nadeel van het grasland. Tot ca. 1925 blijft de vlakke depressie in gebruik als wei-, hooi- en akkerland. Er wordt voornamelijk aardappel, gerst en rogge geteeld. Om verstuiving tegen te gaan worden hier en daar houtwalletjes geplaatst (vnl. wilg). In de periode 1925-1955 wordt geleidelijk bebost en verdwijnt het grootste deel wei-, hooi- en akkerland. De aanplanting van inheemse Zwarte els, uitheemse Grauwe els en Canadapopulieren creëert een soort Elzenbroekbos. Vanaf dan functioneert het gebied hoofdzakelijk als jachtterrein en een beetje als hakhoutbos. Momenteel is het gebied eigendom van de Vlaamse overheid en 24 ha hoort nog toe aan de IWVA. Een contract van 15 jaar vertrouwt het beheer toe aan A.N.B. In de loop der jaren was het bos aan het aftakelen met afstervende bomen en overwoekering door brandnetels, vlier en braam. Een drastisch herstelprogramma werd opgesteld (zie verder).
5. Beschrijving per deelgebied In het Hannecartbos onderscheiden we verschillende biotopen. (zie kaart 3) 5.1 Oude droge duingraslanden en mosduin Deze liggen vooral in de zuidwesthoek (het deelgebied dat in feite behoort tot het kopjesduinlandschap van de Oostvoorduinen). Ze vormen een mozaïekpatroon met mosduin op de kopjes en duingrasland in de lagere delen. Hier voelen sprinkhanen zich thuis en blijft het aantrekkelijk voor broedvogels, zoals bijvoorbeeld de Groene specht. Op verstoorde plaatsen (wandelpaden) evolueren die mosduinen soms tot droge ruigtes die ook weer hun eigen vegetatie ontwikkelen. 5.2 Vochtig/nat schraalgrasland Hieronder vallen vochtige, natte hooilanden op mineraal of veenachtig substraat die begraasd worden. De vegetatie staat vrijwel permanent onder invloed van het grondwaterpeil en wordt periodiek overstroomd. Sommige delen drogen soms uit, andere blijven vochtig. Hier treft men Brede orchis, Teer guichelheil, Watersnip, Rugstreeppad… 5.3 Ruigtes Deze bestaan uit hoog opschietende begroeiingen op plekken met een goede vochtvoorziening en voldoende voedingsstoffen. Ze komen voor aan de randen van het nat grasland, onder beschutting van struiken en bomen en langs de bosrand (bv. Haagwinde, Harig wilgenroosje, Moerasspirea, Koninginnenkruid, Gewone bereklauw, Look-zonder-look...). 5.4 Bos Het is een zeer vochtig (bijna-broek) bos. In mijn studie beperk ik mij tot het struweel en de bosrand (bv. Bramen, Brandnetel,…). 5
5.5 Struweel Het is een overgangstype tussen de graslanden en de bosvegetatie. Om de kleine plantjes te behouden is het belangrijk het verstruwelen in te perken. 5.6 Beek-zonder-naam Door het gebied stroomt de Beek-zonder-naam. Het zoete, kalk- en ijzerrijke grondwater van Ter Yde en van de Oostvoorduinen vloeit ondergronds af naar de fossiele strandvlakte en komt weer aan de oppervlakte in het natuurreservaat. Via de beek wordt dit opwellend water afgevoerd naar de Ijzer. Verschillende zijsloten wateren af in de beek. Over het ontstaan van de beek is men het niet echt eens. Sommigen beweren dat die op natuurlijke wijze ontstond doordat de ondergrondse afvloei van het grondwater naar beneden werd bemoeilijkt door de aanwezigheid van leem-, klei- en veenafzetting. Anderen zeggen dat hij door de mens is gegraven om oppervlakkig kwelwater af te voeren naar de polders. 5.7 Poelen In het studieterrein liggen verschillende poelen. Ze zijn allen ontstaan door toedoen van de mens. Ze bevatten veel flora en fauna (bv. Fonteinkruid, Groot moerasscherm, Waterranonkel, Rugstreeppad, Groene en Bruine kikker…). (zie kaart 3)
Kaart 3: Structuurkaart Hannecartbos, ontbost gedeelte (2007)
6. Abiotische factoren Extreme klimatologische toestanden worden getemperd doordat vele stukken van het gebied laag liggen. Daar waar de bodem humeus is, wordt de warmte ook slechter geleid dan door een zandige bodem. De voortdurende fluctuaties van het grondwaterpeil leiden tot veranderingen in de beschikbaarheid van voedingsstoffen waardoor niet alle planten kunnen overleven. Kaart 3 toont mooi de verschillende biotopen en ook de soms verborgen natte plaatsen.
6
7. LIFE Natuurproject FEYDRA Van 2002 tot en met 2005 liep het FEYDRA project (Fossil Estuary of the Yzer Dunes Restoration Action), een herstelactie voor de duinen van de fossiele riviermonding van de IJzer. Het streefde naar herstel van de typische duinhabitats van weleer. Volgende natuurherstelmaatregelen werden genomen in het Hannecartbos: - kappen en verwijderen van afstervende elzen en populieren - ruimen van de Beek-zonder-naam en het plaatsen van twee regelbare stuwen voor een meer natuurlijke grondwaterhuishouding (duinvalleivegetaties en bloemrijke hooilanden vereisen een voldoende hoge grondwaterstand) - afplaggen van de bodem (er moest nog wat humus overblijven, want daarin zitten plantenzaden opgeborgen) - Shetlandpony’s begrazen het gebied zodat bloemrijke duingraslanden zich kunnen blijven ontwikkelen (bv. Kandelaartje, Gewone vleugeltjesbloem, Kruipend stalkruid, Grote en Kleine ratelaar…) Bij de werken zorgde men ervoor dat de aanwezige zeggenvegetaties niet werden beschadigd om de kleine Zeggekorfslak te kunnen beschermen en ook bij het kappen van het bos hield men rekening met de reigerkolonies. Men behield het bestaande geulenpatroon in het bos om gradaties in vochtigheid te bewaren en zo een grotere biodiversiteit te creëren.
8. Huidig beheer 8.1 Maaien Het is belangrijk de grassen kort te houden zodat de meer kwetsbare soorten niet verdrongen worden. Vanaf half augustus worden ten noorden en ten zuiden van de beek de hooilanden gemaaid en gehooid (= afvoer van het maaisel). 8.2 Begrazing Deze gebeurt door Shetlandpony’s. Men dient hun aantal behoedzaam te kiezen om overbemesting door hun uitwerpselen te vermijden en om er voor te zorgen dat het gebied niet volledig kaal gevreten wordt. 8.3 Uitroeien exotische soorten Bv. Amerikaanse vogelkers, Esdoorn, Abeel, Mahonie worden onder controle gehouden. 8.4 Aanplanten inheemse soorten Bv. Europese vogelkers, Es, Zomereik, Iep en Wilde kerselaar. 8.5 Ruimen van de beek Tot op heden zijn na de inrichtingswerken in het kader van het LIFE project zowel de beek als de poelen nog nooit geruimd. De boswachter is van plan om ze dit jaar in de nazomer te laten rijten (=afmaaien van riet- en watervegetatie). 8.6 Sluiten terrein Opdat de vogels in alle rust kunnen broeden is het terrein vanaf 15 maart tot 15 juli afgesloten voor het publiek. Het spreekt voor zich dat een nauwgezette opvolging van flora en zeker van de waterhuishouding noodzakelijk blijft zodat bij onrustwekkende verandering men tijdig en gepast kan ingrijpen.
7
9. Terreinbezoek: chronologische verslagen 17 oktober 2012 De eerste verkenning in het terrein samen met Marjan mijn mentor. Ik heb nog helemaal geen overzicht in het gebied en weet ook nog niet welk deel ik uitkies voor de studie. Onderweg komen we vanalles tegen. Flora: Hazelaar, Zwarte en Grauwe els, Zomereik, Lisdodde, russen, zegges, Echte koekoeksbloem, Dagkoekoeksbloem, Avondkoekoeksbloem, St-Janskruid, Schermhavikskruid, Vogelkers, Vleugeltjesbloem, Kattestaart, Sleutelbloemen, blad van Klein hoefblad, Stijve ogentroost, boterbloemen, Rode klaver, Hazepootje, Brem, Zonneroosje, Reuzebalsemien (Impatiens glandulifera), stengels van de Gewone bereklauw, Look-zonder-look, Kale jonker, Grote tijm, zaaddoos van een Gele lis (een lange doosjesvrucht die bestaat uit op elkaar gestapelde gladde, bruine, platte zaden, lijkt een beetje op bruine mais ). Fauna: Groene specht, Blauwe reiger, kikkers Zwammen: Inktzwam, Slijmzwam Een hele boterham als je ’t mij vraagt. Thuis doe ik nog wat opzoekingswerk. De boterbloem is de Kruipende boterbloem (Ranunculus repens). Hij heeft wortelende uitlopers, de stengel is behaard, de blaadjes zijn 3-delig ingesneden en er zijn geen kelkblaadjes zichtbaar. Er stond St-Janskruid (Hypericum perforatum) maar ook nog een plantje van dezelfde familie. Het blijkt het Gevleugeld hertshooi (Hypericum tetrapterum) te zijn. De stengel heeft 4 vleugels in plaats van 2 en wanneer je de doosvruchtjes tussen je vingers wrijft worden ze niet rood. Het is wel belangrijk de twee plantjes van elkaar te onderscheiden als je van plan bent te oogsten om er olie van te maken. Een van de russen is een Padderus (Juncus subnodulosus). Als je de steel tussen je vingers doortrekt voel je verschillende tussenschotten en binnenin zit ijl, sponzig merg. De Vogelkers is de Amerikaanse (Prunus serotina). Je ziet het aan de schors die bruinzwart is, gespleten en schilferig. Als je er een beetje aan schraapt krijg je een vieze geur. De bladeren zijn ook leerachtig en vanboven glanzend en donkergroen. Aan de Zomereiken zitten nieuwe loten met bladen met herfstkleuren. Dit zijn St-Jansloten die na 24 juni nog gevormd worden uit slapende knoppen en dit dus lang na het uitlopen van de knoppen in het voorjaar. Bij een van de eiken zijn de blaadjes wat verschrompeld en er zit een witachtige schimmel op. Misschien zijn deze loten wel zwakker en minder bestand dan de voorjaarsloten. In het gebied staan zowel de Zwarte els (Alnus glutinosus) als de Grauwe els (Alnus incana). Laten we ze even vergelijken. Bij de zwarte is de schors bruin en hoe ouder, hoe meer verticaal gekloofd. De bladen zijn omgekeerd eirond met een stompe top (nooit toegespitst) en de onderzijde van de bladen is groen. Met een loepje zie je ook de beharing in de oksel van de nerven (ongelooflijk hoe soorten door zulke kleine details zich onderscheiden). De grauwe heeft een meer zilverkleurige schors, ook gekloofd maar met bredere tussenruimtes. De bladen hebben een spitse top en de onderzijde is grijsgroen en donzig. Nu nog hangen de houtige elzenpropjes van vorig jaar aan de takken. De schubjes staan open en er zitten niet veel zaadjes meer tussen. Waarschijnlijk hebben de sijsjes er al rijkelijk van gegeten. De els is echt wel een boom voor dit terrein. Zijn zuurstofbehoefte is gering waardoor hij drassige grond en stilstaand water kan verdragen. Een hoge grondwaterstand deert hem ook niet. De els is een verplegende boom: hij helpt andere planten groeien. Op zijn wortels zitten namelijk kleine knolletjes die gevormd worden door bacteriën die stikstof rechtstreeks uit de lucht kunnen opnemen. Hierdoor zijn elzen goede bodemverbeteraars.
8
24 oktober 2012 - 13u30-15u30 mooi zonnig 18° Het is opvallend hoeveel paddenstoelen overal de kop op steken. Er zijn er veel die enorm op elkaar lijken en daarom probeer ik enkel deze met de meest opvallende kenmerken te determineren. Na veel opzoekingswerk denk ik dat ik de volgende paddenstoelen heb gevonden: - Korsthoutskoolzwam (Ustulina duesta): hij staat uitgespreid over wel een halve meter. De vruchtlichaampjes zien er uit als kleine stukjes houtskool, zwart met witte groeiranden tussen. Ik vermoed dat hij groeit op vroeger gekapte boomstronken. - Berkenboleet (Leccinum scabrum): langs onder zijn geen lamellen maar witte buisjes. De steel is crèmekleurig met bruine vlokjes en de hoed is halfbolvormig. - Plooivoetstuifzwam (Calvatia excipuliformis): het vruchtlichaam is breed en bolvormig en de steel een beetje ingevallen, geplooid en versmalt naar beneden toe. - Puntmutswasplaat (Hygrocybe acutoconica): een heel mooie paddenstoel met een bijzondere roodoranje kleur, een bultje in de hoed, voelt kleverig en de plaatjes zijn wasachtig en staan nogal uiteen. - Zwartwordende wasplaat (Hygrocybe conica): als ik de hoed een beetje kneus kleurt het plekje pekzwart. - Grauwe wasplaat (Hygrocybe unguinosa): het hoedje is fel slijmerig, een beetje doorschijnend met streepjes en okergrijs. Het is niet vreemd dat verschillende soorten wasplaten naast elkaar groeien. - Mycena’s: ik kan niet determineren welke - Geschubde inktzwam (Coprinus comatus) Veel soorten stuifzwammen en boleten, zowel grote als hele kleintjes . Als ik ze even aantik, ontsnapt een groene sporenwolk. Sommige stengels van de Braam lijken wel onder gedompeld in gemalen kokosnoot. Het werk van mycetozoa of slijmzwammetjes? Het is als leek een onmogelijke opdracht paddenstoelen te willen determineren. Mijn basiskennis omtrent de paddenstoelenindeling, de verschillende families, de mogelijke kenmerken is veel te ontoereikend. De voornoemde soorten zijn dan echt wel onder voorbehoud. Toch was het een hele ervaring om het te ondervinden (paddenstoelen ontleden, voelen, smaken, ruiken) maar ik laat het toch over aan de echte specialisten. Voor mij blijft het een 15-20 jarenplan. Hier volgen nog enkele andere waarnemingen: Flora: Duizendguldenkruid (Centaurum erythracea), Knoopkruid (Centaurea jacea), Lisdodde (Typha latifolia) (de vruchtjes lijken wel papier maché), Witte dovenetel (Lamium album) Fauna: Koolwitje (Pieris ?) Op verschillende blaadjes van de Zomereik zitten kleine, roodachtige schijfjes (Satijnen knoopjesgal) en een klein gestreept bolletje (Stuitergal). Mineerbeestjes hebben ook al mooie kronkels gegeten uit het bladgroen. 7 november 2012 - 15u-16u15 zonnige dag na dagenlang intense regen Paddenstoelen: ik kan het nog niet laten en probeer nog enkele determinaties - Papegaaizwammetje (Hygrocybe psittacina): het is heel diep groen, zeer slijmerig, heeft groene plaatjes en ook de steel is groen en heel glad. Het is weer een wasplaat. - Gewoon elfenschermpje (Mycena pura f. pura): de lila roze kleur valt op en ook de steel is roze. De basis van de steel voelt als vilt. Ik laat mijn man ruiken (kwestie van neutraliteit) en hij ruikt het aroma van radijs. Op een vermolmde tak groeit nog een Stijfselzwam (Excidia thuretiana). Flora: op de Esdoorn verschijnen de eerste knoppen. 9
Op de Gewone vlier (Sambuccus nigra) staan talrijke verdikte kurkporiën en bij het breken van een takje zie je het witte merg. Gelderse roos (Viburnum opulus): langs het Lozevissertjespad merk ik een struik met hele trossen rode, glanzende, besachtige vruchten (lijken een beetje op aalbessen). Deze bessen zijn blijkbaar niet gegeerd bij de vogels maar ze zijn dan ook zuur en giftig. Fauna: Gaai (Garrulus glandarius), Koolmees (Parus major), Ekster (Pica pica), Merel (Turdus merula), Grote bonte specht (Dendrocopus major)(hoor hem roffelen). Een vogeltje kruipt spiraalvormig omhoog tegen een boomstam Ik kan zijn kenmerken niet onderscheiden want het is tegen licht maar ik denk aan een Boomkruiper (Certhia ?). Juist voor de bosingang vliegt een vogel een beetje rusteloos heen en weer van de ene boom naar de andere weg en weer over het pad. Hij is donkerbruin-zwart , heeft een donkere snavel en als hij vliegt zie je een witte staartband. Hij wipt zijn staart op en neer. Van bouw lijkt hij op een merel. Het enige vogeltje dat er op lijkt in de vogelgids is de Zwarte tapuit. Vreemd want ik denk niet dat hij hier voorkomt. Dwaalgast? Aangezien de niet inzwarte kleur denk ik aan een vrouwtjesexemplaar. In het grasland is een Mol naarstig bezig geweest met gangen graven. Varia: op sommige plaatsen in de beek is het water roestbruin (kwel). 28 november2012 - 9u30u-12u30 licht bewolkt; samen met mentor Flora: - Vogelmuur (Stellaria media): kleine groene blaadjes - Hoornbloem (Cerasticum ?): nog maar de kiemplantjes. Ze zijn nog te klein om vast te stellen welke hoornbloem het is. Deze plantjes kiemen voor de winter. - Winterpostelein (Claytonia perfoliata): de vlezige blaadjes vormen nog geen schoteltje rond de stengel. Dit is pas voor later, als ze vergroeien. - Reigersbek (Erodium ?): nog niet echt te herkennen. De kiemblaadjes bestaan uit drie delen. Met zijn rozetje oefent het plantje druk uit op de bodem waardoor concurrerende plantjes niet kunnen groeien. - Scherpe fijnstraal (Erigeron acer) Fauna: we vinden het kadaver van een kikker. Hij heeft een gevlekte buik (geel-olijf), groene banden op zijn poten en een donkere driehoekige vlek achter zijn oog. Ik vermoed de Bruine kikker (Rana temporaria). Doordat de bomen kaal worden zijn de grote platte nesten van de reigers goed zichtbaar. Verschillende Aalscholvers vliegen richting zee. 18/21/24 januari 2013 In de winter staat het gebied enkele maanden onder water. Ik maak er soms een korte wandeling en let vooral op de vogels. Dit zijn de vogels die ik kan waarnemen: - Watersnip (Gallinago gallinago): hij schiet over het grasland in een snelle zig-zag vlucht. Zijn lange rechte snavel is een ietsje naar beneden gericht en zijn witte buik en vleugelrand vallen op. - Rietgors (Emberiza schoeniclus): hij vliegt plots op uit het riet en is precies een beetje het noorden kwijt. Hij heeft een beetje de kleuren van een mus (bruin, beige en donkere strepen). - Wulp (Numenius arquata): heel typisch, de lange naar beneden gebogen snavel. - Kramsvogel (Turdus pilaris): er is er een heel groepje bij de bosrand en het grasland. Ze zijn heel bedrijvig. Hun staart is grijs, hun ondervleugels wit, hun borst geelachtig en hun buik met zwarte stippen. 10
-
Koperwiek (Turdus iliacus) : eerst dacht ik dat ze allemaal hetzelfde waren maar dit vogeltje is kleiner en heeft een veel kortere staart. De witte wenkbrauw- en mondstreep tekent mooi af en de flanken zijn meer roestbruin. - Staartmeesjes (Aegithalos caudatus): zitten in de bomen van het bospad en halen een beetje acrobatische toeren uit. Het zijn precies bolletjes met een lange staart . - Houtduif (Columba palumbus): opvallend zijn de grote, witte vlekken op de zijhals en de roosbruinachtige borst. - Winterkoninkje (Troglodytes troglodytes): verstopt zich goed in het struikgewas maar zijn opgericht staartje verraadt hem. - Blauwe reiger (Ardea cinersea)(zie later) - Pimpelmeesje (Cyanestes caeruleus), Waterhoen (Gallinula chloropus), Fazant (Phasianus colchicus), Zwarte kraai (Corvus corone), Aalscholver (Phalacrocorax carbo) Aan de Zwarte els (Alnus glutinosa) staan purperen mannelijke katjes. Deze zijn vorige zomer reeds aangelegd. 8 februari 2013 - 14u-17u zacht winterweertje Het hoofddoel van deze wandeling is op zoek gaan naar nieuwe kiemplantjes. We vinden er heel wat Flora: - Vergeet me nietje (Myosotis ?): nog niet te onderscheiden maar de blaadjes zijn nu al ruw behaard. - Nagelkruid (Geum ?) : de rozetblaadjes zijn geveerd en de topblaadjes duidelijk het grootst maar zie nog niet welk (Knikkend, Groot of Geel nagelkruid). - Verschillende soorten Zuring, er is altijd wel een roodbruine schijn of kleur bij de nerven. Er zit zeker een Veldzuring (Rumex acetosa) tussen, gezien zijn blad met twee voetslippen. - Kruipende boterbloem (Ranunculus repens) - Hoornbloem (Cerastum ?) - Gulden sleutelbloem (Primula veris) - Biggekruid (Hypachaeris ?): het blad is al borstelig behaard en heeft een stompe eindlob. - Verschillende Distels. - Voorjaarsganzerik (Potentilla verna): voorlopig zie ik geen verschil met de blaadjes van het vijfvingerkruid. - Waterzuring (Rumex hydrolopathium) - Paddenrus (Juncus subnodulosus) - Wilgenroosje (Chamerion angustifolia): de blaadjes glimmen en de nerven zijn fel geaccentueerd. - Look-zonder-look (Allaria petiolata) en Hondsdraf (Glechoma hederacea): kan ik moeilijk uit elkaar halen. De blaadjes zijn bij beiden hart-niervormig, lang gesteeld en gekarteld. Gelukkig heeft de hondsdraf een vierkante stengel i.p.v. een ronde en bij het kneuzen van een blaadje geeft de Look-zonder-look al een uiengeur af. - Kleefkruid (Gallum aparine): de hele kleine blaadjes blijven nu al op je kledij kleven. - Watermunt (Mentha aquatica): groeit in het water en de kleine gekartelde blaadjes hebben een rode schijn en geuren naar munt. - Gele lis (Iris pseudacorus) - Kleine veldkers (Cardamine hirsuta): bladrozetjes van hoekige gevederde blaadjes (3-7). Ze smaken al heerlijk, echt naar de lente. - Witte dovenetel (Lamium album): nogal te verwarren met de brandnetel in dit groeistadium. Het is een overblijvende plant met wortelstokken die je dus elk jaar op het zelfde plekje kunt verwachten, zelfs tot kerstmis. De paarse daarentegen is een eenjarige plant die echter het
11
hele jaar door kan kiemen. Nu begrijp ik hoe het komt dat ik ze allebei bijna het jaar rond tegenkom. Koekoeksbloem (Silene ?): nog geen specifieke kenmerken. Sterrenkroos ( Callitriche ?): moeilijk te determineren.
Fauna: - Groene specht (Picus viridis): hij vliegt snel in golvende vlucht over het grasland, waarbij hij in opwaartse lijn heel snel met zijn vleugels slaat en ze daarna bij de glijvlucht naar beneden drukt tegen zijn romp. Het lijkt wel alsof hij mij uitlacht met zijn ‘klu-klu-klu’-lach. - Aalscholver (Phalacrocorax carbo): vliegt over en zijn witte dijvlek verraadt dat het broedseizoen ingetreden is. - 2 Blauwe reigers (Ardea cinerea): ze zitten in het grasveld en zien er heel verschillend uit. De ene is veel donkerder dan de andere en de ene heeft een gelige bek, de andere een oranjerode bek die ook weer duidt op de paartijd. - Braamgallen Ik vind ook nog een zwart veertje met witte bolletjes. Het zou wel van een bonte specht kunnen zijn . 29 maart 2013 - 14u30-16u15 zonnig 3° Dit bezoek is vooral gericht op de fauna. 3 koppels Wilde eenden (Anas platyrhynchos) waggelen door het grasland. Boven de poel zweven twee Buizerds (Buteo buteo) traag in cirkels steeds hoger en hoger. Je ziet mooi de donkere rand van de ondervleugels, de gespreide staart en de donkere vingers. Fitis (Phylloscopus trochilis) en Tjiftjaf (Phylloscopus collybita). Ik vind het moeilijk deze 2 te onderscheiden. Geen van beide die deze namiddag wil zingen. Eentje gaat bidden boven het water in het grasland en soms duwt het ook zijn staart naar beneden. Volgens de nieuwe vogelzakgids is dit een kenmerk van de Tjiftjaf. Ik heb toen niet gelet op de kleur van de pootjes die bij de tjiftjaf zwart is. Wanneer ik de volgende avond wandel langs het Lozevissertjespad hoor ik ze allebei. Een Zanglijster (Turdus philomelos) trappelt onverstoorbaar in het grasland. Mooi is de witte buik met de geelachtige borst met pijlpuntvlekjes. Vogeltje met bruine rug, roodbruine staart en een grijzige keel-nek-band. Zou dit al een Nachtegaal kunnen zijn? In het bosje vliegt een vogeltje van her naar der met een enorme intens gele streep. Dit kan alleen maar het geel zijn van de Putter (Carduelis carduelis). Kleine of Grote zilverreiger (Egretta garzetta of Ardea alba): ik kan hem enkel observeren met de verrekijker en kan de grootte niet inschatten. Kleine vos (Aglais urticae): je ziet mooi de rij blauwe maanvlekken langs de achterrand en 3 zwarte vlekken in de voorvleugel. De onderkant van de vleugels is grijs met heel licht geel (heb foto genomen). Voor het bruggetje drijft een klont kikkerdril. Gezien het nog vroeg is in het voorjaar kan dit wel eens van de Bruine kikker zijn. De geleiachtige omhulseltjes en de zwarte vruchtjes zijn nogal groot zodat ze meer warmte en zonlicht kunnen opnemen. Op het pad naast het riet vind ik een braakbal van zo’n 6 cm lang en 2,5 cm breed met een gebobbeld oppervlak. Bij het pluizen tref ik enkel enkele tandjes, nageltjes, vleugelrestjes, gedroogd gras en veel zwartgrijs haar. Gezien de vindplaats en omdat er ook geen botjes te vinden zijn vermoed ik dat ze van een reiger is. Het zuur van de maag van de reiger is namelijk heel straf spul. Flora: Aan het uiteinde van de takken van de Zomereik (Quercus robur) zitten groepen stompe knoppen van verschillende grootte.
12
De dunne takjes van de Brem (Cytisus scoparius) wijzen als borsteltjes naar boven en blinken in de zon. Niet te verwonderen dat dit ook wel bezemkruid genoemd wordt (vroeger werden er ook bezems van gemaakt en gebruikte men de vezels ook wel ter vervanging van jute). De mannelijke katjes van de Zwarte els zijn open en zijn nu geelbruin. Je ziet nu ook goed de kleine rode vrouwelijke langwerpig gesteelde bloempjes. De vrouwelijke katjes die vorig jaar bevrucht werden zijn nu groen en min of meer bolvormig. De resten van de rijpe vruchtkatjes van vorig jaar zijn nu de zwarte elzenpropjes. De Hondsdraf is nu makkelijker te onderscheiden van het Look-zonder-look. De stengels kruipen langs de grond en wortelen op de knopen. De blaadjes hebben een opvallend aromatische geur. Hij staat tussen de brandnetels en werkt dan ook verzachtend bij brandnetelprikken. In het mosduin staan kleine Muurpeperplantjes (Sedum acre). Klein hoefblad (Tussilago farfara): het bloempje bloeit al maar de blaadjes zijn enkel nog maar korte roodachtige schubjes langs de stengel (filius ante patrem: de zoon voor de vader). Gelukkig schijnt de zon en staat het mooi open. 17 april 2013 - 14u-17u zonnig Flora: -
-
-
Braam (Rubus ?): kleine groene blaadjes komen uit. Fluitekruid (Anthriscus sylvestris): fijne jonge blaadjes op een paarsachtige stengel. Ereprijs (Veronica ?): moeilijk uit te maken welke. Vroegeling (Erophila verna): met zijn typisch afgeplatte hauwtjes . Paardebloem (Taraxacum officinale ): hele tapijten. Brandnetel (Urtica ?): kleine scheuten maar weet niet of het de grote of kleine is. Stinkende gouwe (Chelidonum majus): bij het afbreken van een stengeltje zie je het oranjegele melksap. Fijne kervel (Anthricus caucalis): hele tere fijne blaadjes. Gulden sleutelbloem: groeit welig overal in groepjes. In de beek en de poel bloeit de Waterranonkel. Het is de Vlottende waterranonkel (Ranunculus fluitans). De bladeren zijn uitsluitend ondergedoken en hebben lange slippen aan de voet die dan weer in drieën gevorkt zijn en dan nog gegaffeld. Als je de blaadjes boven water haalt verkleven ze als een penseel over de gehele lengte (penseelvorming). Jacobskruiskruid (Jacobea vulgaris) De brem is nog steeds onveranderd. In het droge duin groeit een bosje Narcissen; De Mahonie (Mahonia aquifolium ) staat in bloei met gele bloemtrossen. De wilgenkatjes staan open. Speenkruid (Ficaria verna s verna): uit nieuwsgierigheid graaf ik eentje uit en inderdaad, tussen de worteltjes zitten speenvormige knolletjes. Men spreekt van een wortelbroed. In die knolletjes zit voldoende voedsel opgeslagen om in het volgend voorjaar weer te groeien. Het Klein hoefblad is nu bijna volledig uitgebloeid. De Kleine veldkers herken ik nu aan de lange smalle hauwtjes die ver boven de bloemknoppen uitsteken. Heermoes (Equisetum arvense): enkel nog maar de roze-bruine fertiele stengels komen boven. De aartjes staan al een beetje open. Ruw vergeet-me-nietje (Myosotis ramosissima). De Hazelaar (Corylus avellana) staat in knop.
13
Fauna: Zevenstippelig lieveheersbeestje (Coccinella septempunctata) Gebroken witte lege eierschaal. In de poel ligt nog steeds kikkerdril en nu ook paddensnoeren. Twee Dagpauwogen (Aglais io) met hun vier opvallende oogvlekken spelen met elkaar en volgen mij op mijn pad. Een Houtduif (Certhia?) is zijn kuren aan het tonen. Hij klimt steil omhoog met klappende vleugels, hangt dan een beetje stil en laat zich dan dalen in een glijvlucht Een Aalscholver vliegt over met nestmateriaal in zijn snavel. Gehakkelde aurelia (Polygonia c-album): neem er een foto van om te determineren. Hommels . 29 april 2013 - 10u-12u45 Regen, 14°; samen met mentor Flora: Aan de Zwarte populier (Populus nigra) voor de ingang van het bos ontluiken de blaadjes met hun typische lichtbruine tint. De bladknoppen zijn kleverig en laten een gele kleur na op mijn vingers. In het domein zelf: - Kleine klit (Arctium minus): blaadjes schieten uit - Smalle weegbree (Plantago lanceolata) : nieuwe blaadjes - Ratelaar(Rhinanthus ?) - Schapenzuring (Rumex acetosella): staat nog heel laag maar de kleine rode bloemknopjes geven al een mooi accent aan het grasland. - Heermoes: nu komen ook de onvruchtbare zomerstengels uit, het zijn tere groene sprietjes. - Grote waterweegbree (Alisma plantago-aquatica) - De waterranonkels verdwijnen en worden ook steeds kleiner. - Lisdodde: blaadjes komen boven - St-janskruid (hypericum perforatum): eerste kiemplantjes - Geel walstro (Galium verum): kleine stervormige blaadjes - Muizeoor (Hieracum pilosella): staat nog niet in bloei maar op de gave blaadjes staan al lange haren - Klein kruiskruid (Senecio vulgaris): de gele bloempjes hebben geen lintblaadjes. De hele inhoud van de bloempjes is a.h.w. gepropt in de omwindselblaadjes - Gevlekte baderen van een Orchidee - Zevenblad (Aegopodium podagraria): het is een van de eerste bloeienden van de schermbloemenfamilie na het fluitekruid - Smeerwortel (Symphythum officinale): de hangende knikkende bloemen in schichten zijn prachtig. Ze staan er in de paarse, roze en witte variëteit - Gewone veldbies (Luzula campestris) - Liggende klaver (Trifolum campestre): bij nader determinatie zijn de kopblaadjes langer gesteeld dan de twee zijdelingse, de bladschede is verbreed en het aantal bloemen per hoofdje is groter dan 20 Fauna: - Koolwitje (Pieris?): weet niet het kleine of grote - Kleine bonte specht of Middelste (Dendrocopus minor of medius ) - Vossekeutel: ligt open en bloot geëtaleerd met het kenmerkend uitlopend puntje - Veel gebedel van reigersjongen - 2 Kolganzen (Anser albifrons) (neem foto) - Schaatsenrijder (Gerris sp.): de twee paar achterste pootjes staan mooi in een X-vorm en de voetjes maken kuiltjes in het water 14
-
Ruggenzwemmer (Notonecta glauca): hij zwemt inderdaad ondersteboven en gebruikt zijn achterpoten als roeispanen
17 mei 2013 - 14u-16u30 bewolkt, frisjes Flora: Staan al in bloei: Fluitekruid (ruikt heerlijk), Stinkende gouwe (Chelidonium majus), Dagkoekoeksbloem (Silene dioica), Robertskruid (Geranium robertianum) (met zijn scherpe geur), Gewone rolklaver (Lotus corniculatis) (bloemetjes mooi viltig dooiergeel, de knoppen zijn nog rood), Voederwikke (vicia sativa) (de blaadjes staan in paren van 6 of 7 en in de bladoksels staan ofwel 1 of 2 roodpaarse bloempjes), Kleine ruit (Thalictrum minus), Gewone ereprijs (Veronica chamaedrys) (met de loep zie je mooi hoe de stengel 2-rijig behaard is), de Brem (Cytisus sciparius) (eindelijk), de Meidoorn (Crataegus), Akkerhoornbloem (Cerastium arvense). In het natte grasland en langs een van de beekjes staan overal Orchideeën (kom later terug voor een betere determinatie met een meer gespecialiseerde plantengids). Aan de Esdoorn hangen groengelige bloemenpluimen. De Gulden sleutelbloem (Primula veris) staat een beetje overal in groepjes verspreid (bloemen hangen mooi over naar een zijde en in de keel zie je de oranje vlekjes). Ik heb gelezen dat dit een van de bloemen is met heterostylie: bloemen met korte stijl en lange meeldraden en omgekeerd. De hoogte van de stempel in langstijlige bloemen komt overeen met die van de meeldraden in kortstijlige bloemen en omgekeerd (tegenwoordig noemt men dit verschijnsel distylie). Door dit fenomeen komt het stuifmeel op verschillende delen van het lichaam van de bestuivende insecten terecht. Op deze manier wordt kruisbestuiving bevorderd. Ik tref ze inderdaad allebei maar niet door elkaar. Waar de ene staat, komt de andere praktisch niet voor. Ik zou ze dan eerder naast elkaar verwachten. Door deze distylie kan een plant maar interactie plegen met de helft van het aantal individuen binnen de populatie wat ergens zegt dat hier de kwaliteit voorrang krijgt op de kwantiteit. De bloemen van de Voorjaarsganzerik zijn bijna verdwenen. De Watermunt (Mentha aquatica) komt overal op in de vochtige kanten en je ruikt hem al van ver. In de beek drijven de kleine rozetjes van het Gewoon sterrenkroos (Callitriche platycarpa). De drijfblaadjes hebben verschillende grootte en lijken soms een echte wirwar. Als ik voorbij kom plonzen verschillende kikkers in het water. Ik zie een zitten op een verdroogd blad van de Lisdodde. Het is een Groene kikker (Rana ?). Er loopt een geelgroene streep over zijn rug en hij is groen met zwarte vlekjes. Ik durf niet te zeggen welke van de groene kikkers. Boven de plas zweeft een rode waterjuffer: de Vuurjuffer (Pyrrhosoma nymphula). Langs het bospad hoor ik de reigerjongen smeken om voedsel, en op 2 meter van mij steekt een mannetjesfazant het weggetje over. 7 juni 2013 - 15u-16u30 zonnig Na een gedwongen afwezigheid ga ik kort nog een keertje naar het terrein om het weer eens te kunnen opsnuiven. Ik word overweldigd door allerlei geuren en kleuren, een plantenweelde en een heel tapijt van bloeiende ratelaar. Het is de Grote ratelaar (Rhinanthus angustifolius), want de tandjes aan de lip zijn donkerpaars en zijn toch wel enkele millimeter lang. Verderop bij de poel staat ook de Kleine ratelaar (R. minor) met grijze tandjes en de blaadjes en stengels zijn roodachtig bruin. Overal steekt de Echte koekoeksbloem (Silene flos-cuculi) zijn kopje boven. De Orchideeën staan nu helemaal open en er staan toch zeker twee verschillende soorten. Ik determineer ze op de lipjes met de loep en onderscheid de Brede orchis (Dactylorhiza majalis subdp. majalis) en de Vleeskleurige 15
orchis (D. incarnata). Verder bij de beek valt de Gele lis op die nu bloeit in al haar pracht. In het droger duinengebied vind ik nog Dagkoekoeksbloem (Silene dioica), Avondkoekoeksbloem (Silene latifolia s alba), Duinroosje (Rosa pimpinellifolia), bloeiend Muizeoortje, Gewone vleugeltjesbloem (Polygala vulgaris). De Brem staat eindelijk in bloei. Een groepje blauwe vlindertjes fladdert tussen de bloemen en het gras. Op de foto blijken het Icarus blauwtjes (Polyommatus icarus) te zijn. Aan de Els hangt een propje met een elzenvlagje (veroorzaakt door de schimmel Taphrina alni). 10 juni 2013 - 10u-13u winderig, koud 13°; met mentor Overal in het grasland ligt witte wilgenpluis. Flora: - Grote kattestaart (Lythrum salicaria ): nog niet in bloei - Margriet (Leucantheum vulgare) - De Amerikaanse vogelkers bloeit, de bloemtrossen staan naar alle kanten en de bloemen ruiken echt niet lekker - Vijfvingerkruid (Potentilla reptans) - Koninginnekruid (Eupatorium cannabinum): mooi met de paarse bladranden - Zilverschoon (Potentille anserina): nu begrijp ik waarom het plantje zo heet. In het zonlicht krijgen de blaadjes een zilverachtige glans en ook de onderkant is zilvergrijs. - Witte waterkers (Nasturtium officinale) - Egelboterbloem (Ranunculus flammula) - Beekpunge (Veronica beccabunga): we twijfelen tussen Beekpunge en Waterereprijs maar de stengel is rond en de bladvorm hoort bij de punge - Wilgeroosje (Chamerion angustilolium): enkel nog maar bladrozet - Muurpeper (Sedum acre) - Hele veldjes Rolklaver doorspekt met een rode gloed - Zonneroosje (Helianthemum nummularium) - Nachtsilene (Silene nutans): het lijken wel piepkleine anjertjes - Pimpernel (Sanguisorba ?) - Walstrobremraap (Orabanche caryphyllacea): op zijn minst 8 stuks. - De Vleugeltjesbloem staat er in de 2 kleurvarianten - Moerasspirea (Filipendula ulmaria): nog niet in bloei - Bosandoorn (Stachys sylvatica) Fauna: -
Klein avondrood (Deilephila porcellus) Roodkopvuurkever (Pyrochroa serraticarnis) Rugstreeppad (Bufo calamita): kruipt vlug weg tussen het groen Heel de wandeling horen we de Koekoek (Cuculus canorus)
11 juni 2013 - 14u30-16u bewolkt Het doel van dit bezoek is op zoek gaan naar insecten in de honingwei. HELP!!! Ik heb een netje meegenomen, een potje, een loep en mijn insectengids. Het gonst er ongehoord. Overal springen, vliegen, kruipen, zweven, fladderen beestjes. Mijn tas zit vol maar ik durf ze niet vastnemen. Uiteindelijk vang ik er een in mijn potje. Het beestje wil natuurlijk niet stilzitten en het lukt me echt niet er serieus naar te kijken. Ik weet ook helemaal niet tot welke soort insect het hoort 16
en laat het dan maar vliegen. Ik besluit nog enkel vlinders te vangen. Dat valt best mee maar het zijn allemaal motjes en die lijken zo fel op elkaar dat ik het toch maar opgeef. Ik geloof dat er een uiltje tussen zat (ik voel me zelf wel een uil op dit moment). In extremis vang ik nog een vreemd beest in mijn potje. Het is een rare snuiter. Het lijkt wel of hij een slurfje heeft. Hij heeft 4 vleugels met aders en donkerbruine vlekken. Zijn lijf is zwart-geel gestreept en hij heeft een rood gesegmenteerd achterlijf met 2 haakjes. Soms krult hij dat achterlijf een beetje op en lijkt dan op een schorpioen. Ik vind hem niet in mijn insectengids. Ik keer terug naar huis en bij het verlaten van het domein fladdert een prachtig Oranjetipje (Anthocharis cardamines) over de wei. Het beestje beseft niet hoe blij het me maakt. Aan de buitenrand van het terrein staat de Gelderse roos stralend in bloei. De steriele randbloemen zijn groter dan de andere en dienen uitsluitend om insecten te lokken. De binnenste tweeslachtige bloempjes zijn veel kleiner en groen-wit gekleurd. Ondertussen krijg ik veel meer inzicht in de verschillende biotopen van het terrein. Nu alles groeit en bloeit is het onderscheid veel duidelijker. In het voorste stuk nat maaigrasland herken ik drie delen. Eerst de rand die eigenlijk nog deel uitmaakt van het bos met struiken en bomen en vooral veel boterbloemen. Vervolgens een strook waar momenteel de ratelaar overheerst. Tussen de ratelaars groeien de Echte koekoeksbloem, Schapezuring, verschillende klaversoorten, Knoopkruid (Centaurea jacea), Weegbree (Plantago lanceolata en Plantago major s major), kortere grassen, orchideeën, Brunel (prunella vulgaris) en Heermoes. De Padderus vind je dan meer in de volgende strook samen met Kruipwilg (Salix repens) kleine Elzen en hier en daar wat late Pinksterbloemen (Cardamine pratensis)… Dan heb je de beek met de Lisdodde, Groot moerasscherm (Apium nodiflorum), Witte waterkers (Nasturtium officinale), Gele lis, Ranonkel… Dan in de drassige duinen Watermunt, Brunel… Vervolgens de drogere duinen en de mosduintjes met Kandelaartje (Saxifraga tridactylites), Vergeet-me-nietje, Vleugeltjesbloem, Walstro, Wikkes, Bremraap, Muizeoor, Zonneroosje, Hoornbloemen, Duinroosje… Dan krijg je opnieuw de vegetatie van rond de beekjes met orchideeën om dan weer uit te lopen naar meer bosvegetatie met Struweel, Netels, Braam, Fluitekruid,… 18 juni 2013 - avondbezoek, 21u15-24u zacht weer ± 18° Deze avond gaat mijn echtgenoot een keertje mee (ben nogal bang in het donker). Als we bij de poort komen gaan 4 jonge meisjes ons voor. Het blijken studentes biologie van de UGent te zijn onder begeleiding van een doctoraatsstudente. Deze avond doen ze enkele kleine onderzoekjes. We mogen met hen mee. Eerst willen ze de populatie nachtvlinders in beeld brengen, meer bepaald de diversiteit i.f.v. het habitat type: duin, bos of gras. Hiervoor gebruiken ze een lichtval. Dit is een grote bak met eierdozen waarop een soort trechter bevestigd is met daarboven een kwikdamplamp. Deze lamp heeft een groot spectrum uv-licht wat de nachtvlinders aantrekt. De theorie zegt dat verschillende facetten van de grote facetogen overbelicht worden. Hierdoor ontstaat een blinde vlek en deze vlek zoeken ze op. Daardoor vliegen ze ook niet in een rechte lijn. Ze fladderen om de lamp en vallen per ongeluk in de trechter en dan in de bak. Daar nestelen ze zich in de eierdozen. Het is nu pas 21u50 en nog niet donker genoeg voor de lamp. De eierdozen liggen nog naast de bak maar er zitten nog veel nachtvlinders op van de vorige avond. In het gras ernaast rusten er ook nog enkele. We zien de Drielijnuil, de Gewoneworteluil, de Haarbos, de vale Duinrietboorder, de Witte tijger, de Zwarte cuil, het Kleinavondrood, de Peper-en-zoutvlinder. Met het 2de onderzoek willen ze nagaan hoe de muizenpopulatie verschilt in het bos, de graslanden en de duinen. Ze willen ook graag weten wanneer de muizen het meest actief zijn (temperatuur, tijdstip, weersomstandigheden). In elke habitat hebben ze 20 trip-trap leefvallen uitgezet. De vallen zijn aangepast. Het achterste stuk is langer en de bodem is een rooster zodat de urine makkelijk kan 17
wegvloeien en het niet te nat wordt voor de beestjes. In het achterste gedeelte stoppen ze lokvoedsel. Voor de insecteneters (Spitsmuizen) gebruiken ze gedroogde meelwormen en voor de knaagdieren (Ware muizen, Woelmuizen en Slaapmuizen) een prak van muesli en pindakaas (als geurlokker). De muizen worden gevangen, gemerkt (plukje haar wegsnijden zodat de anders gekleurde ondervacht bloot komt) en weer losgelaten. We krijgen elk een paar latex handschoenen want muizen kunnen venijnig bijten en ook om de mensengeur zoveel mogelijk te neutraliseren. We treffen geen enkele muis in de 60 vallen. Veel vallen zijn dichtgeklapt maar dat is het werk van de naaktslakken. De slakken worden eruit gehaald en de val wordt teruggeplaatst na controle als die niet dichtplakt door het slijm van de slakken. Het zou misschien interessant zijn een manier te vinden zodat de slakken een ommetje maken. Drie en zes uur later zullen de meisjes opnieuw controleren. Een langere tussentijd kan te stresserend zijn voor de muizen. Uiteindelijk wordt enkel de bosmuis gevangen in het bos en de duinen, niet in het grasland. Er zijn te weinig individuen en te weinig soorten gevangen om verder conclusies te trekken. We keren terug en ondertussen branden de lampen bij de lichtvallen. Twee nachtvlinderspecialisten tonen ons nog enkele prachtige gevangen exemplaren: een hoogzwangere Veelvraat die ze zo weer loslaten, een Okergelegrasuil , een Bruine grijsbandspanner en een Geoogdebandspanner. Overal om ons heen fladdert de Sint-jakobsvlinder. Het valt op dat veel van de macronachtvlinders genoemd zijn naar duidelijke uiterlijke kenmerken. Je hoort me niet meer zeggen dat ze allemaal op elkaar lijken. (alhoewel, de microotjes). De grootste diversiteit nachtvlinders werd gevonden in de duinen en het gras maar het aantal meest unieke soorten in het gras en in het bos. Ter informatie geef ik nog de lijst mee van alle gevonden soorten (zie bijlage 6). Heel tevreden en dankbaar voor deze mooie ervaring keren we terug. Onderweg snuiven we nog de zoete geur op van een groepje Avondkoekoeksbloemen. Voor het eerst zie ik ook dat de Padderus en het Bitterzoet (Solanum dulcamare) bloeien. De hele avond bleven vogels zingen en kikkers of padden kwaken (welke?) maar nooit was het stil boven de wolken. Altijd was er geronk van een vliegtuig of een helikopter. Op het bospad kropen nog twee gewone padden (Bufo bufo), een grote en een kleiner exemplaar. Bij het opzoeken van de waargenomen nachtvlinders kom ik mijn rare snuiter tegen van 11 juni. Het is een schorpioenvlieg. Hij heeft geen slurf maar een snavelachtige verlengde kop. Het is een vrouwtje want het bruinrode achtereinde is een legboor. 19 juni 2013 - 10u15-12u bewolkt 17° Er zijn nog steeds studenten. Ze vangen waterjuffers met een net. Ze merken ze met een rode stip op de vleugel en laten ze dan weer vrij. In het net zitten verschillende soorten: Azuurwaterjuffer (Coenagrion puella, m. en v.), Vuurwaterjuffer (Phyrrosoma mymphula), Gaffelwaterjuffer (Coenagrion scitulum), Tengere waterjuffer (Ischnura pumilio). Een beetje later vangen ze ook nog een Variabele waterjuffer (Coenagron pulchellum) die naar het schijnt zeldzaam is. Het determineren is niet gemakkelijk. De kleur is natuurlijk belangrijk maar ook de schouderstreep, de achterlijfsegmenten en het achterlijfaanhangsel. Het verschil tussen een mannetje en een vrouwtje zie je vooral aan het secundair geslachtsorgaan van het mannetje dat je achter de vleugels aan de onderkant van het achterlijf kunt vinden. Als ik de juffers van opzij bekijk zie ik duidelijk dit geslachtsorgaan uitsteken bij de meeste mannetjes. Bij veel soorten zijn de mannetjes kleuriger. Dit merk je heel goed bij de Azuurwaterjuffer. Veel juffers zijn geïnfecteerd met mijten. Uit observatie blijkt dat de niet geïnfecteerde meer paren.
18
De juffers behoren tot de orde van de libellen. Toch vertonen ze enkele makkelijk te onderscheiden kenmerken: Juffers - 4 vleugels hebben zelfde vorm -
Libellen - achtervleugels aan basis breder dan voorvleugels 4 vleugels in rust meestal langs of boven - vleugels in rust meestal uitgespreid of schuin achterlijf samengeklapt naar beneden gehouden ogen als halve bollen aan de zijkant van de - grote ogen die elkaar boven op de kop kop als op een bar (bijna) raken
De studenten spotten in het gebied een viertal soorten libellen: Grote keizerlibel, Platbuik, Bloedrode heidelibel en de Viervlek. Op het moment dat ik er ben passeert er geen eentje. Een eindje verderop onderzoekt een groep meisjes het foerageergedrag van 4 soorten hommels. Ze hadden gemerkt dat de Rolklaver, de Grote ratelaar, de Witte klaver (Trifolium repens) en de Echte koekoeksbloem het meest bezocht werden. Ze wilden ook weten welke bloemenvoorkeur de verschillende soorten hommels hadden. Ze vulden bloempotjes met de bloemsoorten en zetten die in een plastic serretje. Ze vingen de verschillende hommels en lieten ze vrij bij de bloemen. Ze zagen wel voorkeuren en om te zien of de hommels trouw bleven aan hun bloemsoort keken ze of de hommels bleven kiezen voor dezelfde plant als ze minder bloemen van een soort aanboden. Het experiment was nog volop bezig maar achteraf bleek dat de Aardhommel een duidelijke voorkeur hield voor de Grote ratelaar terwijl de andere meer afwisselden. De 4 uitgekozen hommels waren :Aardhommel (bombus terrestris), Steenhommel (bombus lapidaricus), Akkerhommel (bombus agrorum) en de Tuinhommel (Bombus hortorum). Ik leerde hoe ik de soorten kan herkennen. Na een tijdje lukte het me om ze uit elkaar te houden en in het vervolg zal ik proberen er op te letten welke hommel welke bloemen opzoekt. Alweer was dat voor mij een heel rijke ervaring en een aangename ontmoeting. 5 juli 2013 - 10u30-12u15 zonnig ± 19° Eventjes een kleine update. In het grasland bloeit het Knoopkruid in al zijn pracht. Op ieder bloempje zitten wel een of meerdere Aardhommels. Langs het paadje naar de beek staat een Kale jonker (Cirsium palustre). De bloemhoofdjes staan dicht opeen en de stengel is bebladerd tot tegen de bloempjes. Naast de poel staat nog een Akkerdistel (Cirsium arvense ) die heel wat lichter is van kleur en verder nog een Speerdistel (Cirsium vulgare). In de beek breidt de Lisdodde zich uit in de breedte en sommige stengels staan in bloei. De 2 bloeiwijzen tekenen zich duidelijk af. De bovenste aar bevat alleen mannelijke bloempjes (louter meeldraden) die heel dicht opeen staan. Als ik ze maar even aanraak ontsnapt een gele wolk pollen. Direct hieronder staat de vrouwelijke aar (bloempjes met bovenstandig vruchtbeginsel met stempel). Later wordt deze aar de bruinzwarte sigaar. Het is toch belangrijk de uitbreiding van die plant in het oog te houden. Het is een zuiverende oeverplant. Hij vervoert zuurstof naar zijn wortels en in het aeroob water rond zijn stengels leven heel wat bacteriën die deze zuurstof nodig hebben. Veel slootdieren zoeken een veilige schuilplaats tussen zijn wortels en insecten en spinnen overwinteren in de holle stengels. Maar … hij is ook een woekeraar. Hij plant zich vooral voort via dikke wortelstokken. In de winter sterft hij af en het afgestorven plantmateriaal zinkt naar de bodem. De plas wordt stilaan minder diep en de drijvende planten kunnen de concurrentie niet meer aan. Het plantenmateriaal blijft zich opstapelen en de moerasplanten worden heer en meester. Uiteindelijk kan de plas helemaal dichtgroeien en kunnen zelfs bomen gaan wortelen. Water wordt land. Dit proces is een successieproces. Ondertussen kijk ik eens na of ik nog de verschillende groepen 19
waterplanten volgens hun zones aantref. In het eerste gedeelte overwoekeren inderdaad de oeverplanten zoals Lisdodde, Gele lis, Riet, Egelskop, Waterkers, Groot moerasscherm. Van de drijvende planten zoals Fonteinkruid en Waterranonkel schiet niet veel meer over. Ook de ondergedoken planten zoals Waterpest vind ik niet meer terug. Deze kunnen enkel leven onder de waterspiegel als het water helder is en het licht niet wordt weggenomen door ander planten. De verlanding is hier volgens mij wel duidelijk en wil men dit proces stoppen dan is uitruimen van de beek op deze plaats noodzakelijk. Een eind verderop is de beek veel meer open Het Koninginnenkruid staat in knop en de grote knoppen van de Gewone bereklauw (Heracleum sphondylium) kunnen elk moment openbarsten. Tussen het gras schiet hier en daar de Kattestaart (Lythrum ?) uit. In het riet klimt en klautert een klein vogeltje langs de stengels. Ik kan niet zien of het een kleine Karekiet is of een Rietzangertje. Een koppeltje waterjuffers zweeft voorbij in tandemformatie. Een Hooibeestje (Coenonympha pamphilus) rust uit op het gras, een Koevinkje (Aphantopus hyperantus) zit op de braamstruik en een Bont zandoogje (Pararge aegeria) fladdert rond. Het is waarschijnlijk de tiriusvariant want de vlekken zijn roomwit i.p.v. oranje. Nu de grassen in bloei staan kan ik ook de Padderus onderscheiden van de Pitrus (Juncus effusus). 12 juli 2013 - 13u15-15u30 mooi weer, licht bewolkt Flora: Bosrand: - Akkerkool (Lapsana communis) met zijn typisch langgesteelde hoofdjes en een tuilvorm - Veldlathyrus (Lathyrus pratensis) : heeft rankjes, de kelkblaadjes zijn heel spits en de steunblaadjes pijlvormig - Vogelwikke (Vicia cracca): trosjes van meer dan 10 bloempjes - Grote wederik (Lysimachia vulgaris) staat open. Merk de rode randjes aan de kelkslippen. Dit is een typische bloem voor elzenbroekbos - Haagwinde (Calystegia sepum): mooi hoe de roodachtige stengel zich windt rond de andere planten en hoe de 2 kelkachtige schutbladen de kelkbodem omvatten . - De netels staan hoger dan ikzelf - Aan de Amerikaanse vogelkers komen groene bolletjes - De bloemen van het Koninginnekruid zijn open - Dolle kervel (Chaerophylum temulum): typisch zijn de fijngewimperde omwindseltjes (loepwerk) en de paarse vlekken op de stengel - Er schieten nog veel nieuwe loten bij de Els - Veel blaadjes van de hazelaar hebben een roestbruine rand. Op het eerste zicht zie ik geen beestjes . Duinen: - Stijve ogentroost (Euphrasia stricta) : mooi onder de loep, de paarse adertjes en de gele vlek op de kroonblaadjes - Kruipend stalkruid (Ononis repens) - Grote tijm (Thymus pulegioides): niet zo gemakkelijk te onderscheiden van de kleine tijm. De bloeistengels zijn enkel behaard op de ribben wat pleit voor de grote - Duizenguldenkruid (Centaurum erythraea): herken ik vooral aan zijn speciale roze kleur - Het Jacobskruiskruid (Senecio jacobaea) zit vol zebrarupsjes van de Sint-Jacobsvlinder. Doordat deze eerst de bloemhoofdjes aanvreten, wordt wildgroei van deze plant vermeden. De vogels zijn afgeschrikt door het geel-zwart patroon dat hen op die manier behoedt voor het giftige jacobine dat zich opslaat onder het vel van de rups. De Koekoek kan er wel tegen en eet die dan ook op. - De kroonblaadjes van het St-Janskruid kleuren mijn vingers rood 20
-
De Brem hangt vol peultjes Kalkbedstro (Asperula cynanchia): hier en daar staan groepjes tere kleine lilaroze bloempjes met donkerroze gelijnde kroonblaadjes, ze staan in bijschermen, de blaadjes zijn lijnvormig en staan in kransen van vier - Aan de asperge (Asparagus officinalis s officinalis) staan kleine bloempjes en groene bolletjes. - Hele trossen blauwe bessen groeien aan de Mahonie. - De zwoele zoete geur van het Geel walstro komt mij overal tegemoet. In het natte grasland raakt de Ratelaar uitgebloeid en hier en daar staat Ruw of Kleverig walstro (Galium uliginosum) tussen. Het is prachtig. De bladkransen tellen 7 tot 8 blaadjes met een stekelpunt aan de top. Op de stengels staan hele kleine stekeltjes die ruw en kleverig aanvoelen en de witte bloempjes hebben fel gele helmhokken. In de beek liggen veel russen plat. Komt het door de wind omdat ze te hoog worden en zal dat een vervilting geven van de beek? In de poel bij de Polderstraat groeien nu toch wat plantjes. Ik krijg ze niet echt gedetermineerd, misschien zit er wel een Kranswier tussen. Ik denk dat er ook Paarbladig fonteinkruid groeit maar ben hier ook niet zeker van. De Maretak (Viscum album) ziet er niet fris uit. Er is een heel stuk dat er verdord en afgestorven uitziet. Misschien voelt hij/zij zich toch eenzaam Fauna: Twee Platbuiken (Libellula depressa) vliegen over en rond de poel. De blauwe kleur op de rugzijde is prachtig. De buikzijde is bruin. Ze komen blijkbaar vooral voor bij poelen met weinig plantengroei, wat wel klopt. Een van de pony’s begroet me met een stengel onkruid tussen zijn lippen en zijn manen en rug hangen vol zaadjes. Hij vervult dus zijn taak met grote verantwoordelijkheidszin. 15 juli 2013 - 10u-12u warm 20°; met mentor Nog enkele nieuwe waarnemingen: Flora: aan de Hazelaar komt het eerste nootje, het zit nog helemaal in de schutbladen Het Harig wilgenroosje (Epilobium hirsutum) bloeit. Ik heb de indruk dat er vorig jaar meer stonden. Naast de poel groeit een plantje met lichtroze bloempjes. Het is een Rode waterereprijs (Veronica cantenata) die toch wel zeldzaam is. De vruchtpluis van de Gele morgenster (Tragopogon pratensis) lijkt wel een kantwerkje. Ik vind nog maar één uitgebloeide Bremraap terug. Waarschijnlijk zijn de andere afgegeten . Aan de bosrand staan al rode besjes van de Aalbes (Ribes rubrum). De donker paars-rode bloemen van de Bosandoorn (Stachys sylvantica) vallen op tussen het groen. Lange bloemstengels steken hoog uit de Moerasspirea. Hier en daar staan kleine veldjes Teer guichelheil (Annagallis tenella). Ook de Wilde bertram (Achillea ptarmica) is heel nieuw voor mij. Het is wel een typisch plantje voor deze biotoop namelijk waterkant en nat grasland. Op het Duinroosje, de Rode waterereprijs en het Biggenkruid zitten gallen. 17 juli 2013 - 17u-20u 22°, samen met Wim Bovens Vandaag heb ik afgesproken met Wim die veel weet over insecten en spinnen. Na mijn vorige insecten-fiasco-ervaring wil ik toch nog graag een klein idee van wat er in het grasland leeft.
21
Wim heeft zijn net mee en gaat ermee over het grasland. Zijn vangst is onwaarschijnlijk. Het is mijn bedoeling de dieren op een heel basale manier te leren onderscheiden. We bekijken stuk voor stuk onze prooi: een Spanrups. Mooi hoe hij zijn achterlijfje optrekt tot tegen de borst zodat hij een soort omega-letter vormt en dan zijn voorlichaam vooruitschuift zodat hij weer helemaal plat ligt. Een mannetjes, vrouwtjes en babykruisspin. (Araneus diadematus). Het mannetje is beduidend kleiner dan het vrouwtje en het heeft grote palpen die een beetje op bokshandschoentjes lijken. Op hun rug is het typische witachtig kruis getekend in puntjes en streepjes. Sprinkhanen: ik leer het onderscheid tussen de Veldsprinkhaan (Acrididae) met korte sprieten en de oortjes aan de heup en de Sabelsprinkhaan met lange antennes, de oortjes aan de knieën en een zichtbare legboor bij de vrouwtjes. Er leven heel wat soorten waaronder zeker de Rietsprinkhaan (Conocephalis dorsalis) met een bruine streep over zijn rug. Een Strekspin (Tetragnathidae): ze heeft een lang lijf en lange fijne poten. Ze verankert zich met de achterste poten en strekt haar 4 voorste poten uit. Een Gevlekte smalbok (Strangalia maculata): behoort tot de boktorren met een langwerpig lichaam en lange tasters. Een Kogelspin (Theridiidae) met zijn kogelvormig lijf. Enkele Cicaden (Auchenorrhyncha) en ook een nimf waarbij de vleugeltjes al in aanleg zichtbaar zijn als kleine stompjes. Een Wolfspin (Lycosidae): ze draagt haar bevruchte eitjes mee in een eicocon en als Wim haar wil nemen vlucht ze weg en laat haar eizakje vallen Een Geel soldaatje (cantharis livida): ziet er mij meer rood dan geel uit Een Pendelzweefvlieg (Helophilus pendulus), volgens Wim de enige zweefvlieg met lengtestrepen over het borststuk. Verder zien we nog enkele Wantsen, Zweefvliegen, een Langpootmug, een Wapenvlieg en een Gewone huisvlieg (die er op dat moment niet zo gewoon uitziet). Al bij al een heel rijke vangst. Voor mij was alles nieuw. Dank je wel Wim. 30 juli tot 15 augustus 2013 Tijdens deze periode bezoek ik nog meerdere keren het terrein in functie van de stagewandeling en doe nog enkele nieuwe waarnemingen: - Heelblaadjes (Pulicaria dysenterica): alle blaadjes zijn stengelomvattend van beneden tot boven - Echte kamille (Chamomilla recutica) met zijn typische kamillegeur, de teruggeslagen straalbloempjes en de heel fijn gedeelde blaadjes - Moeraskers (Rorippa palustris): herkenbaar aan de bladen met de grote eindlob en de worstvormige hauwtjes - Lijsterbes (Sorbus aucuparia) met de oranje-rode besjes - Heggerank (Bryonia dioica) - Gewoon guichelheil (Anagallis arvensis) - Bosrank (Clematis vitalba) met de pluimvormige witte bloemen - Duindoorn (Hippophae rhamnoides): - Geoorde wilg (Salix aurita) met de oortjes aan de bladbasis - Ruwe berk: de jonge twijgjes zijn onbehaard en bezet met wratjes Ik denk dat er ook nog een iepensoort (Ulmacea ?) staat gezien de blaadjes met de asymmetrische bladvoet maar ik kan niet determineren welke soort. Ondertussen worden de Hauwtjes van de Stinkende gouwe rijp. Ik neem er eentje mee naar huis, snij het open en bekijk het onder de loep. Waaw! het mierenbroodje, ik sta nog maar eens versteld over het vernuft van de natuur. De peultjes van de Brem springen open en schieten hun zaadjes weg, je hoort ze knetteren. Aan de Zomereik hangen veel eikelnapjes. 22
Op het wandelpad ligt een dode Spitsmuis (familie Soricidae). De kleine roofdiertjes zijn er duidelijk niet tuk op gezien hij daar onaangeroerd blijft liggen. Een eind verderop ligt ook een Mol (Talpa europaea) open en bloot. Hij lijkt niet gekwetst. Ik heb al verschillende keren een oranje-gele vlinder gezien. Als hij gaat zitten vouwt hij zijn vleugeltjes dicht en aan de tekening te zien lijkt het mij een Oranje luzernevlinder (Colias croceus). Als hij opvliegt zie je een donkere rand aan de bovenkant. Het Elzenhaantje (Agelastica alni) heeft al veel gaatjes gevreten uit de Elzeblaadjes. Het waterpeil in de poel bij de Polderstraat is flink gedaald zodat ik nu beter de begroeiing zie in het water. Ik denk dat er veel Kranswier (Fylium charophyta) groeit Het blijft natuurlijk moeilijk een libel te determineren in de vlucht maar gezien er maar een beperkt aantal soorten leeft in het domein en gezien de groene kleur van de voorste segmenten en de diepblauwe kleur van de andere durf ik toch zeggen dat een Grote keizerlibel (Anax imperator) rond en over de poel vloog. Ik heb al gemerkt dat op sommige plaatsen de Amerikaanse vogelkers verdwenen is (beheerswerkzaamheden?) maar toch schiet hij overal weer op. Ook de Mahonie vind ik niet meer terug. Slotbeschouwing Van half oktober tot half augustus is bijna een jaar rond. Ik heb de herfst zien voorbij gaan, de winter, de lente en een stukje van de zomer. Bevruchting, kiemen, bloeien, bestuiving, afsterven, de cyclus van het leven. Soms verspreid over enkele weken, maanden, een jaar, twee jaar, decennia. Versteld stond ik over de drang om te overleven en de trucjes waarover de dieren en de planten beschikken om de concurrentie aan te gaan. Ontroerd was ik door de eenvoud en soms ook door de complexiteit. Vol verwondering ontdekte ik hoe ieder individu zich onderscheidt tot wat en wie het is door een klein detail: een haartje, een wimper, een stekel, een wratje, een oortje…. De eerste keer het mierenbroodje zien heeft me dagen doen glimlachen en altijd weer was er iets nieuws. Het was een voorrecht dat ik het jaar rond het domein mocht bezoeken en er heel die tijd kon van genieten. Het is een prachtig stukje natuur maar oh zo kwetsbaar. Als we het willen behouden blijft een nauwgezet beheer noodzakelijk. Vooral het nut en het voordeel van een degelijk uitgewerkt en uitgevoerd beheersplan is mij duidelijk geworden in de loop van mijn studie.
23
10. Wandelscenario Stopplaats 1. Welkom
Inhoud (kernwoorden) Ontstaan domein, historiek, situering
Te gebruiken materiaal en werkvormen Monoloog, situeringskaart
2. Buitenrand domein
Exoten (problematiek) Klimplant (Haagwinde) Onderscheid leren bomen (stam, blad) Zaadverspreiding ( zwaartekracht) Inktvlekkenzwam Beheersmaatregelen (FEYDRA-project, huidig) Belang waterpeil Typische vegetatie nat grasland Sprinkhanen Zaadverspreiding (liften) Onderscheid verschillende vegetatie zones, beek, verlandingsproces, successie Zaadverspreiding (wind) Bespreking Lisdodde (voor- en nadelen) Onderscheid Zwarte en Grauwe els Zaadverspreiding (water) Bestuiving, ontstaan vruchtjes Onderscheid waterjuffer-libel Kikkers Pony’s: maaien versus grazen Vegetatie Gele lis: zaadverspreiding (water) Watermunt Brem: zaadverspreiding (schieten, mierenbroodje) Beheer (vogelkers)
Monoloog, dialoog Opdracht: ontdek zelf het klimmechanisme van de Haagwinde Voelen, observeren
3. Bospad: bomen
4. Inkom graslanden beheer
5. Beek-zonder-naam: successie en zonatie
6. Elzen
7. Poel
8. Gedeelte dat soms nat en soms droog staat 9. Brem
Monoloog, luisteren, opdracht (sprinkhanen vangen, observeren en vergelijken), foto’s
Zoekkaart, observatie, monoloog, dialoog, loep
Opdracht, groepswerk (determineren), loep, werkblad
Monoloog, dialoog, foto, observatie
Voelen, ruiken, foto
Luisteren, voelen, dialoog, demonstratie, loep
24
10. Vegetatie droog grasland 11. Rand bospad
Verschillende planten waaronder St-janskruid
Monoloog, dialoog, voelen, kneuzen
Overgang verschillende biotopen Heggerank
12. Poel
Waterinsecten ( waterjuffers, libellen, Schaatsenrijder, Ruggenzwemmer) Halfparasiet, tweehuizigheid Vegetatie bosrand Lijsterbes: zaadverspreiding (vogels) Padderus, Heermoes, Mineerbeestje Bedanking, kans tot vragen, uitnodiging tot deelname andere natuurwandelingen
Observatie, monoloog Opdracht: vergelijk klimmechanisme Heggerank met dat van de Haagwinde Opdracht: vergelijk de poel met de vorige (uitzicht, vegetatie, kleur water…) Monoloog, foto’s, voelen, ruiken, loep
13. Maretak 14. Weg terug
15. Einde wandeling
Monoloog, voelen, foto’s, demonstratie, observatie, opdracht (zoek begin mineergang en einde) monoloog
25
Kaart 4: Parcours wandeling met stopplaatsen
26
Geraadpleegde bronnen Agentschap voor Natuur en Bos West-Vlaanderen. Wetenschappelijke monitoring van de natuurherstelmaatregelen uitgevoerd in het kader van het LIFE-nature project FEYDRA. Agentschap voor Natuur en Bos. Bomen determinatietabel. Brussel: Agentschap voor Natuur en Bos. Baehr, M. & Bellman, H. (2010). Welke spin is dat? ’s-Graveland: Fontaine Uitgevers BV. Baeté, H. et al. Monitoring van een transect in het Vlaams natuurreservaat Hannecartbos. Basisrapport: situering, standplaats, historiek en onderzoek. Rapport IBW Bb 03.012. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap afdeling Bos & Groen. Benton, T. (2006). De easy Vlindergids. Rijswijk: Uitgeverij Elmar B.V. Bos, F. (2012). Amfibieën en reptielen in beeld. Zeist: KNNV Uitgeverij. Bouman, F. et al. (2000). Verspreiding van zaden. Utrecht: KNNV Uitgeverij. Casteels, V. & Sinker, C.A. (1998). Zoekkaart grassen. Brussel: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, afdeling Algemeen Milieu- en Natuurbeleid. Casteels, V., Bebbington, A. & Bebbington, J. (2006). Bloemen beschrijven. Een gids voor bloemstructuren en hun identificatiekenmerken. Brussel: Vlaamse overheid Departement Leefmilieu, Natuur en Energie. Casteels, V. et al. (2008). Zoekkaart zoetwater ongewervelden. Brussel: Vlaamse overheid afdeling Milieu-integratie en -subsidiëringen. Casteels, V., Bebbington, A. & Bebbington, J. (2009). Een gids voor de verspreiding van zaden en vruchten. Brussel: Vlaamse overheid Departement Leefmilieu, Natuur en Energie. Chinery, M. (2012). Nieuwe insectengids. Utrecht: Tirion Uitgevers. Debot, L. (1984). Bomen en struiken. Brussel: Het vermogen van het koninklijk Belgisch instituut voor natuurwetenschappen. de Heer, K. (2009). Gallen in beeld. Zeist: KNNV Uitgeverij. Devos J. et al. (2005). Bloemen uit de duinen van Gravelines tot Nieuwpoort. Veurne: Peter Norro. Docters van Leeuwen, W.M. (2009). Gallenboek. Zeist: KNNV Uitgeverij. Du Champs, G. (1996). Natuurleven in België. Brussel: Reader’s Digest. Eggelte, H. (2012). Veldgids. Nederlandse flora. Zeist: KNNV Uitgeverij. Eisenreich, W., Handel, A. & Zimmer, U. (2007). Dieren en planten. Gids voor onderweg. Nest-editie: Roularta Media Group. 27
Fitter, R. & Fitter, A. (1984). Elseviers nieuwe bloemengids. Amsterdam/Brussel: Elsevier. Glas, I. (2012). Onkruiden herkennen. Utrecht: De Fontein/Tirion uitgevers B.V. Greenhalgh, M. & Ovenden, D. (2010). Zoetwaterleven van Noordwest-Europa. Baarn: Tirion Uitgevers BV. Hayman, P. (2010). Nieuwe zakgids: vogels. Baarn: De Fontein/Tirion Uitgevers BV. Higler, B. (2008). Waterbeestjes in beeld. Zeist: KNNV Uitgeverij. Hoffmann, M. et al. (1999). Ontwerpbeheersplan voor het Vlaams natuurreservaat Hannecartbos gekaderd in een gebiedsvisie voor het duinencomplex Ter Yde te Oostduinkerke (Koksijde, WestVlaanderen). Bijlage bij Ministerieel Besluit houdende goedkeuring van het beheersplan van het Vlaamse natuurrreservaat “Hannecartbos” te Koksijden. Istituto geografico de agostini (1979). Paddestoelen. Antwerpen: N.V. Scriptoria. Johnson, O. & More, D. (2009). ANWB Bomengids van Europa. Den Haag: ANWB B.V. Keizer, G. (2008). Paddestoelenencyclopedie. Lisse: Rebo Productions. Leten, M., Cosyns, E. & Zwaenepoel, A. (2010). Une association végétale curieuse. Natuur.focus, 9, nr. 1, pp. 20-28. Leten, M. et al. (2011). Naar een nieuwe ‘association végétale curieuse’. Natuur.focus, 10, nr. 3, pp. 110-121. Lohmeyer, T. & Künkele U. (2006). Paddenstoelen herkennen en verzamelen. Bath: Parragon Books Ltd. Macrander, C. (1972). Terug naar de natuur 1: bos en hei. Amsterdam: Uitgeverij Amsterdam Boek B.V. Meeuse, B. & Morris, S. (1984). De voortplanting van bloemen. Utrecht/Antwerpen: Uitgeverij Het Spectrum B.V. Mitchell, A. & Wiersma, J.H. (2009). Gids van bomen in Europa. Baarn: Tirion Uitgevers BV. Orton, R., Bebbington, A. & Bebbington, J. (2007). Zoekkaart algemeen voorkomende waterplanten. Brussel: Vlaamse overheid Departement Leefmilieu, Natuur en Energie. Peeters, G. (1972). Terug naar de natuur 2: strand en duin. Amsterdam: Uitgeverij Amsterdam Boek B.V. Philips, R. (1978). Wilde bloemen. Utrecht/Antwerpen: Uitgeverij Het Spectrum B.V. Philips, R. (1980). Grassen, varens, mossen en korstmossen. Utrecht/Antwerpen: Uitgeverij Het Spectrum B.V. Pot, R. (2007). Water- en overplanten. Utrecht: KNNV Uitgeverij. 28
Rietschel, S. (2010). 123 Natuurgids: Insecten. Baarn: De Fontein/Tirion uitgevers B.V. Schauer & Caspari (2010). Nieuwe plantengids voor onderweg. Baarn: De Fontein/Tirion uitgevers B.V. Slagter, D. (2012). Winterflora bomen en struiken. Amsterdam: Uitgeverij NatuurMedia. Stryckers, P. (2011). Natuur in zicht. Centrum voor natuur- en milieueducatie. Stryckers, P. Natuurgids. Centrum voor natuur- en milieueducatie. Stubbe, L., Carnel, H. & Verbeke, W. (2006). Kikker en co. Zillebeke: Regionaal Landschap WestVlaamse Heuvels VZW. Svensson, L. (2010). ANWB vogelgids van Europa. Baarn: De Fontein/Tirion uitgevers B.V. Twisk, P., van Diepenbeek, A. & Bekker, J.P. (2010). Veldgids Europese zoogdieren. Zeist: KNNV Uitgeverij. Ursing, B. (1967). Elsevier plantengids. Amsterdam/Brussel: Elsevier. Vandenbussche, V. et al. Systematiek van natuurtypen voor de biotopen heide, moeras, duin, slik en schor. Verslag van het Instituut voor Natuurbehoud 2002.15. Van der Meijden, R. (2005). Heukels’ Flora van Nederland. Groningen: Noordhoff Uitgevers. Veldwerk Nederland. Zoekkaart boomvruchten. Vereningin voor natuur- en milieueducatie afdeling Leiden (1992). Beleef het duin. Leiden: Uitgeverij Jan van Arkel, Stichting Duinbehoud, Stichting Uitgeverij KNNV. Versweyveld, S. & Mortier, W. (2007). De Westkust. Brugge: Agentschap voor Natuur en Bos. Vlaamse overheid (2006). Zoekkaart voorjaarsflora van bossen op rijke bodems. Brussel: Departement Leefmilieu, natuur en milieu. Wynhoff, I. et al. (2010). De nieuwe veldgids: dagvlinders. Zeist: Stichting Uitgeverij KNNV.
29
Bijlage 1: Lijst waargenomen flora terreinstudie Familie Anjer
Balsemien Berberis Berken/hazelaar Brandnetel Bremraap Composieten
Duindoorn Duizendknoop Elzen
Esdoorn Gentiaan Helmkruid
Soort Akkerhoornbloem Avond koekoeksbloem Dagkoekoeksbloem Hoornbloem Koekoeksbloem Nachtsilene Vogelmuur Reuzebalsemien Mahonie Ruwe berk Brandnetel Walstrobremraap Akkerdistel Akkerkool Biggekruid Echte kamille Gele morgenster Heelblaadjes Jacobskruiskruid Kale jonker Klein hoefblad Klein kruiskruid Kleine kilt Knoopkruid Koninginnekruid Margriet Muizeoor Paardebloem Scherpe fijnstraal Speerdistel Wilde bertram Duindoorn Schapenzuring Veldzuring Grauwe els Hazelaar Zwarte els Esdoorn Duizendguldenkruid Beekpunge Gewone ereprijs Grote ratelaar
Wetenschappelijke naam Cerastium arvense Stellaria media Silene dioica Cerasticum Silene flos-cuculi Silene latifolia s alba Silene nutans Impatiens glandulifera Mahonia aquifolium Betula pendula Urtica ? Orobanche caryphyllacea Cirsium arvense Lapsana communis Hypachaeris ? Chamomilia recutica Trapogonon pratensis Pulicaria dysenterica Jacoba vulgaris Cirsium palustre Tussilago farfara Senecio vulgaris Arctum minus Centaurea jacea Eupatorium cannabinum Leucanthenum vulgare Hieracum pilosella Taraxacum officinale Erigeron acer Cirsium vulgare Achillea ptarmica Hippophae rhamnoides Rumex acetosella Rumex acetosa Alnus Incana Corylus avellana Alnus glutinosa Acer Centaurium erythracea Veronica beccabunga Veronica chamaedrys Rhinanthus angustifolius 30
Hertshooi Kamperfoelie Kattestaart Komkommer Kruisbloemen
Lelie Lipbloemen
Lisdodde Lissen Nachtschade Napjesdragers Narcissen Ooievaarsbek Orchideeën Paardestaarten Papaver Postelein Ranonkel
Ribes Rozen
Kleine ratelaar Rode waterereprijs Stijve ogentroost Gevleugelde hertshooi Sint-Janskruid Gelderse roos Gewone vlier Grote kattestaart Heggerank Keine veldkers Look-zonder-look Moeraskers Pinksterbloem Vroegeling Witte waterkers Asperge Bosandoorn Brunel Grote tijm Hondsdraf Watermunt Witte dovenetel Lisdodde Gele lis Bitterzoet Zomereik Narcis Reigersbek Robertskruid Brede orchis Vleeskleurige orchis Heermoes Stinkende gouwe Winterpostelein Bosrank Egelboterbloem Kleine ruit Kruipende boterbloem Speenkruid Vlottende waterranonkel Aalbes Amerikaanse vogelkers Braam Duinroosje Lijsterbes
Rhinanthus minor Veronica cantenata Euphrasia stricta Hypericum tetrapterum Hypericum perforatum Viburnum opulus Sambuccus nigra Lythrum salicaria Bryonia dioica Cardamine hirsuta Allaria petiolata Rorippa palustris Cardamine pratensis Erophila verna Nasturtium officinale Asparagus officinalis s officinalis Stachys sylvatica Prunella vulgaris Thymus pulegioides Glechoma hederacea Mentha aquatica Lamium album Typha latifolia Iris pseudacorus Solanum dulcamare Quercus robur Narcissus ? Erodium ? Geranium robertianum Dactylorhiza majalis subdp. majalis Dactylorhiza incarnata Equisetum arvense Chelidonium majus Claytonia perfoliata Clematis vitalba Ranunculus flammula Thalictrum minus Ranunculus repens Ficaria verna s verna Ranunculus fluitans Ribes rubrum Prunus serotina Rubus Rosa pimpinellifolia Sorbus aucuparia 31
Russen
Ruwbladigen
Schermbloemen
Sleutelbloem
Steenbreek Sterbladigen
Sterrekroos Teunisbloem Vetplantenfamilie Vleugeltjesbloem Vlinderbloemenfamilie
Waterweegbree Weegbree
Meidoorn Moerasspirea Nagelkruid Pimpernel Vijfvingerkruid Voorjaarsganzerik Waterzuring Zilverschoon Gewone veldbies Padderus Pitrus Ruw vergeet-me-nietje Smeerwortel Vergeet me nietje Dolle kervel Fijne kervel Fluitekruid Gewone bereklauw Groot moerasscherm Zevenblad Gewoon guichelheil Grote wederik Gulden sleutelbloem Teer guichelheil Kandelaartje Geel walstro Kalkbedstro Kleefkruid Ruw of kleverig walstro Gewoon sterrekroos Harig wilgenroosje Wilgenroosje Muurpeperplant Gewone vleugeltjesbloem Brem Gewone roklklaver Kruipend stalkruid Liggende klaver Veldlathyrus Voederwikke Vogelwikke Witte klaver Grote waterweegbree Smalle weegbree Grote weegbree
Crataegus Filipendula ulmaria Geum Sanguisorba ? Potentilla reptans Potentilla verna Rumex hydrolopathium Potentille anserina Luzula campestris Juncus subnodulosus Juncus effusus Myosotis ramosissima Symphythum officinale Myosotis Chaerophylum temulum Anthriscus caucalis Anthriscus sylvestris Heracleum sphondylium apium nodiflorum Aegopodium podagragria Anagallis arvensis Lyfimachia vulgaris Primula veris Anagallis tenella Saxifraga tridactylites Galium verum Asperula cynanchia Galium aparine Galium uliginosum Callitriche platycarpa Epilobium hirsutum Chamerion angustifolia Sedum acre Polygala vulgaris Cytisus scoparius Lotus corniculatis Ononis repens Trifolum campestre Lathyrus pratensis Vicia Sativa Vicia cracca Trifolium repens Alisma plantago-aquatica Plantago lanceolata Plantago major s major 32
Wilgen
Winde Zonneroosjes
Geoorde wilg Kruipwilg Zwarte populier Haagwinde Zonneroosje
Salix aurita Salix repens Populus nigra Calystegia sepium Helianthemum nummularium
33
Bijlage 2: Lijst waargenomen zwammen terreinstudie Soort Berkenboleet Elzenvlagje Geschubde inktzwam Gewoon elfenschermpje Grauwe wasplaat Korsthoutskoolzwam Mycena Papegaaizwammetje Plooivoetstuifzwam Puntmutswasplaat Stijfselzwam Zwartwordende wasplaat
Wetenschappelijke naam Leccinum scabrum Taphrina alni Coprinus comatus Mycena pura f. pura Hygrocybe unguinosa Ustulina duesta Hygrocybe psittacina Calvatia excipuliformis Hygrocybe acutoconica Excida thuretiana Hygrocybe conica
34
Bijlage 3: Lijst waargenomen vogels terreinstudie Soort Aalscholver Blauwe reiger Buizerd Ekster Fazant Fitis Gaai Groene specht Grote bonte specht Houtduif Kleine bonte specht of Middelste Kleine of grote zilverreiger Koekoek Kolgans Koolmees Koperwiek Kramsvogel Merel Pimpelmees Putter Rietgors Staartmees Tjiftjaf Waterhoen Watersnip Wilde eend Winterkoninkje Wulp Zanglijster Zwarte kraai
Wetenschappelijke naam Phalacrocorax carbo Ardea cinerea Buteo buteo Pica pica Phasianus colchicus Phylloscopus trochillis Garrulus glandarius Picus viridis Dendrocopus major Columba palumbus Dendrocopus minor of medius Egretta garzetta of Ardea alba Cuculus canorus Anser albifrons Parus major Turdus iliacus Turdus pilaris Turdus merula Cynanestes caeruleus Carduelis carduelis Emberiza schoeniclus Aegithalos caudatus Phylloscopus collybita Gallinula chloropus Gallinago gallinago Anas platyrhynchos Troglodytes troglodytes Numenius arquata Turdus philomelos Corvus corone
35
Bijlage 4: Lijst waargenomen insecten terreinstudie Orde Coleoptera
Diptera Hemiptera
Hymenoptera
Lepidoptera Mecoptera Odonata
Orthoptera
Lepidoptera
Soort Elzenhaantje Geel soldaatje Gevlekte smalbok Roodkopvuurkever Zevenstippelig lieveheersbeestje Pendelzweefvlieg Cicade Ruggenzwemmer Schaatsenrijder Aardhommel Akkerhommel Steenhommel Tuinhommel Bont zandoogje Oranje luzernevlinder Schorpioenvlieg Azuurwaterjuffer Gaffelwaterjuffer Grote keizerlibel Platbuik Tengere waterjuffer Variabele waterjuffer Vuurwaterjuffer Vuurwaterjuffer Rietsprinkhaan Sabelsprinkhaan Veldsprinkhaan Dagpauwoog Drielijnuil Gehakkelde aurelia Geoogdebandspanner Gewoneworteluil Bruine grijsbandspanner Haarbos Hooibeestje Icarus blauwtje Klein avondrood Kleine vos Koevinkje Koolwitje Okergelegrasuil Peper- en -zout -vlinder
Wetenschappelijke naam Agelastica alni Cantharis livida Strangalie maculalta Pyrochroa serraticarnis Coccinella septumpunctata Helophilus pendulus Auchenorrhynjcha Notonecta glauca Gerris sp. Bombus terrestris Bombus agrorum Bombus lapidaricus Bombus hortorum Paragre aegeria Colias croceus Panorpa communis Coenagrion puella, m. en v. Coenagrion scitulum Anax imperator Libellula depressa Ischnura pumilio Coenagron pulchellum Pyrrhosoma numhula Phyrrosoma mymphula Conocephalis dorsalis Tettigoniidae Acrididae Aglais io Charanyca trigammica Polygonia c-album Xanthorhoe montanata Agrotis exclamationis Cabera exanthemata Ochropleura plecta Coenonympha pamphillus Polyommatus icarus Deilephila porcellus Aglais urticae Aphantopus hyperantus Pieris ? Apamea sublustris Biston betularia 36
Sint-Jacobsvlinder Vale duinrietboorder Veelvraat Witte tijger Zwarte c-uil
Tyria jacobaeae Photedes extrema Lasiocampa trifolii Spilosoma lubricipeda Xestia c-nigrum
37
Bijlage 5: Lijst waargenomen overige fauna terreinstudie Soort Braamgal Bruine kikker Gewone pad Knikkergal Kogelspin Kruisspin Mol Rugstreeppad Satijnenknoopjesgal Spitsmuis Strekspin Stuitergal Wolfspin
Wetenschappelijke naam Rana tempoaria Bufo bufo Theridiidae Araneus diadematus Talpa europaea Bufo calamita Crocidura Tetragnathidea Lycosidae
38
Bijlage 6: Lijst waargenomen nachtvlinders nacht van 18 op 19 juni 2013 ID 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42
Habitattype Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin
Soort Aantal agaatvlinder 5 appeltak 7 bloesempedaalmot 2 bontebrandnetelmot 1 bonthalmuiltje 2 bramenbladroller 8 brandnetelbladroller 12 brandnetelkapje 1 brandvlerkvlinder 1 bruinegrijsbandspanner 1 bruinevierbandspanner 1 donkeremarmeruil 2 donkerhalmuiltje 3 donkerklaverblaadje 5 driehoeksuil 2 Drielijnuil 20 dwarsbanddwergspanner 3 gammauil 4 gelobdhalmuiltje 1 gerandespanner 2 gewonebandspanner 2 gewonebreedvleugeluil 4 gewonedwergspanner 1 gewonehermelijnvlinder 1 gewoneworteluil 16 grijzegrasuil 1 Groenbandspanner 14 groenteuil 23 haarbos 10 halmrupsvlinderspec. 3 hermelijnbladroller 2 hertshooibladroller 1 houtspaander 1 huismoeder 11 kameeltje 1 kleinegroenbandspanner 7 kleinegroenuil 1 koolmotje 1 kweekgrasuil 10 meidoornkwastmot 1 morpheusstofuil 2 okergelegrasuil 3 39
43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87
Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Duin Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos
peperenzoutvlinder peppel-orvlinder populierenpijlstaart pruimwitvlakbladroller randvlekuil ringspikkelspanner roodbandbeer rossigehaakbladroller rozenhermelijnbladroller schedeldrager schimmelspanner sint-jacobsbladroller sint-jacobsvlinder sneeuwbeer stro-uiltje tandjesuil taxusspikkelspanner valeduinrietboorder variabelegrasuil vbaardsnuitmot vdwergspanner vroegegranietmot vroegegrasmot vuursteenvlinder weegbreemot weidemot weidemotspec. witstipgrasuil witteschaduwspanner wittetijger wondklaverpalpmot woudbladroller zilverstreep zuidelijkestofuil zwarte-cuil zwartwitknoopvlekje appeltak bloesempedaalmot bontebrandnetelmot braamvlinder bramenbladroller brandnetelbladroller brandvlerkvlinder breedvleugeluil bruinebosrankspanner
1 6 5 1 18 1 18 2 1 2 4 2 57 5 12 1 2 3 3 1 1 1 1 1 1 1 10 6 1 44 1 1 1 2 11 1 5 4 1 2 4 28 7 2 1 40
88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132
Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos
bruinegrijsbandspanner donkeremarmeruil donkerklaverblaadje driehoeksuil drielijnuil elzenoorbladroller geelbeertje gelepelsmot geoogdebandspanner gerandespanner gewonebandspanner gewonebreedvleugeluil gewonedwergspanner gewoneworteluil gewonewuil grijzegrasuil groenbandspanner groenteuil haarbos hermelijnbladroller huismoeder kleinegroenbandspanner kleineherculesvlinder koolbandspanner koperuil kroonvogeltje kweekgrasuil leverkleurigespanner lichteblokspanner lieveling lijnvalkmot morpheusstofuil populierenpijlstaart pruimenbladroller pruimwitvlakbladroller randvlekuil rattelaarspanner ringspikkelspanner roodbandbeer schimmelbladroller schimmelspanner silenespanner sint-jacobsvlinder smalpalpmot sneeuwbeer
1 3 4 1 18 1 1 1 4 2 1 2 1 1 1 2 13 2 2 1 1 7 3 1 2 2 1 2 1 1 2 3 3 1 1 6 2 1 1 2 1 1 2 1 1 41
133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177
Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Bos Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras
stro-uiltje valeduinrietboorder vroegegranietmot vroegegrasmot witteeenstaart wittegrijsbandspanner wittetijger zuidelijkestofuil zwarte-cuil agaatvlinder appeltak bactraspec. bandlichtmot bloesempedaalmot braamvlinder brandnetelbladroller brandvlerkvlinder bruinegrijsbandspanner bruinesnuituil cnephasiaspec. donkeremarmeruil donkerhalmuiltje donkerklaverblaadje Drielijnuil elzenoorbladroller gammauil geletijger gelobdhalmuiltje geoogdebandspanner gerandespanner gewonebreedvleugeluil gewonegrasmot gewoneworteluil grijzedwergspanner groenbandspanner groenteuil haarbos halmrupsvlinderspec. huismoeder kleinavondrood kleinegroenbandspanner koolbladroller koolmotje kweekgrasuil leverkleurigespanner
18 2 3 1 1 3 32 3 6 1 2 4 1 3 2 12 5 1 1 1 2 1 1 6 1 1 1 1 2 2 7 5 5 1 9 3 12 1 8 1 2 6 1 4 3 42
178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202
Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras Gras
meriansborstel moerasgranietmot okergelegrasuil peppel-orvlinder puta-uil randvlekuil rietgrasuil roodbandbeer rossigehaakbladroller schedeldrager sint-jacobsvlinder sneeuwbeer streepjesdwergspanner stro-uiltje tandjesuil taxusspikkelspanner valeduinrietboorder variabelegrasuil variabelegrasworteluil vroegegranietmot witstipgrasuil witteschaduwspanner wittetijger zuidelijkestofuil zwarte-cuil
2 2 1 5 1 1 2 2 1 1 9 6 1 22 1 4 1 2 1 1 1 1 13 2 12
43
