12. De Worm. Rimburg of Brokkelze ligkt an de Worm. De Worm is ing baak, die in Oake ontsjpringt, in d’r “Aachener Wald”. ’t Water borrelt vanoet bronne op en die zurge vuur ’t ieësjte water. Dan lievere zie-beëksjkes nog mieë water en de Worm sjtreumet als richtige oape baak durch Oake. Noaderhank hant ze de baak onger de eëd loate lope.durch ing veer kilometer lange buus Vreuger woeëd gezag, dat de Worm ziene naam houw gekrieëge, omdat de baak zich wie inne worm of pirring durch ’t dal krungelt. Noen weet ich , dat ’t angesj is. D’r naam kumpt van ’t Keltisje woad “bormo” en betekent werm water of werm baak. Oake hat wermwaterbronne. Gans vreuger gove die bronne in de tied van de Kelte hun water aaf an de baak, van doa deë naam. De Worm kumpt noen als oape baak opnuijs beij d’r Europaplatz te vuursjien en sjtreumt via Roa (Herzogenrath), Haander, Egelze durch Rimburg om dan ziene weg te vervolge via Gillekirke noa Randerath, woa de Worm in de Rur (Roer in ’t Hollendsj) oetkumpt. Dat is inne afsjtand van 53 kilometer. D’r meester Sjtohr hat os ee en anger verteld en op de landkaart aagewieëze. In gedanke gongs-te dan mit ee bootje de Worm aaf, de Roer op bis Remung, dan koam de Maas en die koam oet in de Noordzieë. Kingergedanke, mar wal sjpannend. Water hat ummer ing aantrekkingskracht op luu. In mieng jeugd waor de Worm ing vieës nutte sjtinkende baak mit sjwat water, die me koeët (ing zich krungelende Worm durch de wei-je in Haander) vergelieke mit ee oape riool. Ja , och de riolering koam d’r-in oet. Doabeij kiepete de luu alle aafval d’r-in. Duks dreef ing dikke loag witte sjoem d’r-op of woar t water wal ins roeëd. Woa-durch? Ginne wos ‘t. Ummer sjtonk de Worm en ginne reklameëret. De luu houwe absoluut absoluut gee besef van milieu. Dat is noen gelukkig angesj. Althans, dat hoape vieër! De Worm is op dit moment ing prachtige baak mit water, zoeë kloar wie kristal . Waarsjienlik wie gans vreuger in de tied van de Kelte. Och al woar de Worm in mieng jeugd nut en sjwat, toch hant vieër veul an de baak gesjpild en van alles ontdekt. Ozze gaad grenzet an de Worm. Went in d’r zoeëmer ’t water lieëg sjtong, proberete vier damme d’r-in te bouwe. Dat gong nit, want d’r sjtroom woar veuël te sjterk. Bootjes hant vieër van hoot gemakt en an ing koad mit ’t water mit loate goa. Dukker knappet de koad en gong ’t bootje allee op rees noa de zieë. De Worm woar och ing reëge-baak. Went ’t veuël en lang regenet, zoogs-te dat direkt, ’t peil sjtieget en soms sjtreumet ze uuëver de oevere. Dan heesjet ‘t: ”De Worm is oet!”
De wei-je langs de baak lepe onger en beij os heem sjtong water in d’r gaad. ’t Ergste woar ’t vuur de familie van d’r Sjniedesj. Die woeënete op de muuële beij de brugk. Hun hoes sjtong onger water, de Worm sjtreumet van vuuëre erin en van achter d’r-oet. Ze moeëte mit alles noa boave verhoeze. Veuël luu gonge doa gape. Uuëver ramptoerisme gesjproake Mar ‘t ergste koam nog. Went ’t water zakket, bloof ing dikke loag sjlam achter, die versjrikkelik sjtinket. Ee paar moal in ’t joar gong de Worm oet.. Vuur d’r Muldesj beij os neëve woare dat sjun en gouwe tiede. Heë kroog de geleëgenheed vuur inne van zieng hobbieës: hoot vussje. Durch ’t hoeëg water koam gans get hoot van omgevalle of omgehakte beum van de oevere vreij en vong aa te sjwumme. Zoeëgaar belk dreve langs. D’r buurman-vusjer houw inne pin an inne lange bonnesjtek vast-gemakt en doamit prikket heë in ’t hoot en hoevet mar in te hoale. Op die maneër dreef alle hoot gans gemekkelik noa hem touw. Van alles sjwom langs: ouw bude, put, sjoon, kiste en zoeëgaar koam ins ee doeëd verke langdrieëve. Warsjienlik verdronke. D’r Muldesj koeëts-te mit reët inne “Worm-jutter” neume. ’t Woad “jutter”is Hollendsj. ’t Is inne persoeën, deë ’t sjtrand aafsjtrupt om dinger te zeuke, die de zieë hat aagesjpeuld. Wat inne “jutter”vingt, mag heë houwe. Van noen aaf gieft ’t dat woad, dankzij d’r Muldesj Leij, och in os dialekt. “Jong”, zag heë ummer, ”dat hoot brent veuël beëter, went ’t in ’t water gelege hat, dan is d’r zaft d’r-oet, lot ’t wal nog ee paar weëke sjun druuëge in de zon!” Wie heë os dat verroane houw, woeëde vieër konkurente van d’r Muldesj Leij. Vieër vusjete ’t hoot vuur zieng naas weg, want ozze gaad loog d’r-neëver, get hoeëger sjtroomopweëts. Dat vong heë nit leuk. Ongertussje houw me inderdaad in de gate gekrieëge, dat , went ’t hoot gedruugd woar, dit zich prima loot opsjtoake. In dat vuurke poffete vieër eëpel en eppel of koakete soep d’r-op. Vuurke sjtoake, wat woar dat sjun! Oerelementevan d’r miensj en vuur nieks beij os hingerom: eëd, water,vuur en lof. Sjpiëlenderwieës koams-te d’r-mit in aanraking en gongs-te d’r-mit um. En huutsendaags? ’t Maag nieks mieë. Vuurke sjtoake of vunkele? De brandweer sjteet direkt an de duur. Ervaringe kenne de kinger noen opdoeë an d’r computer of in ’t museum. Doe wits pas, wat vuur deet, wents-te dich de fikke of de hoare verbrens. Doa liers-te ’t pas richtig van. Dit effe d’r-tussje-durch. Mit hoeëg water koame de weij-je onger water te sjtoa. Ins in ee joar, ich weet nit mieë welk, vool direkt d’r-noa inne flinke vros in. Noa ee par nachte houwe vieër al ieës om op te goa. Dat dachte vieër!! Weë durvet d’r-op? Alemoal! Alle kinger van d’r Palenbergerweg. Evvel de loag woar te dun en midde in de weij gonge vieër ee vuur ee d’r-durch. Razelend bis an de inkele in d’r Worm-pratsj. Truuk noa ’t veilige druuëg deël van de weij brokkelet ’t ieës nog mie aaf en bloofs-te durch d’r blubber sjravele. Sjtinke zaan ich dich, wie ottere. Heemgekoame woar ’t kirmes oane vla. Jummig, wat hat de mam gesjoebd! Nit allee beij os.
Och beij de bure van d’r Fouwels en d’r Logieëster loge de kinger deë daag vreug in ge bed. Al beij al woare vieër richtig durch ’t ieës gezakt, mar gelukkig op ing ondepe plaatsj. Houws-te get gelieërd? Joa, de joare d’r-noa gongs-te zoeë mar nit op ’t ieës! Duks gongs-te mit ee gruupke langs de Worm op ontdekkingstocht. Dat gong nit uuëveral. Op d’r Palenbergerweg koeëtste durch de wei-je van d’r Kalle Worm-aaf. Op ee paar plaatsje woeëd mit platte sjtintjes “gekeild”. Durch die plat op ’t water te werpe sjpronge ze op, vuurdat ze ongergonge. Dreij kieër plat op ’t water woar klasse en mit veër landinge woars-te al inne ganse Piet. (ing Worm mit kloar water noen, beij Haander)
D’r meester Sjtohr houw os verteld van d’r Romeinse weg, deë durch Rimburg houw gelope. In de weij, teëgen-uuëver de sjoeël, gong deë weg, via ing brugk uuëver de Worm richting Kölle an de Rieën. Zo-genaamd gonge vieër die brugk zeuke, want doa moeët dan Romeins geld ligge. De Romeine offerete munte an d’r god Neptunus went ze ing baak uuëversjtoke. Evvel noeëts get gevonge. Dat woar wal wie ze ettelike joare d’r-noa, opgravinge in de wei-je hont gedoa beij d’r aaleg van de zuiveringsinstallatie. Och wie ze de Worm hont recht-getrokke. Doe koam van al an de oppervlakte! Fundamente van ee kompleet Germaans durp. Sjerve van put en putjes, daakpanne en gans get mieë. Went de wirkluu weg woare, woar ’t de buurt an os kinger. Urges han ich nog get ligge van deë kroam. Dat woar “Worm-aaf” Sjtreupe “Worm-op” begos op d’r Brokgangk. Vuuraa woar dat nit meugelik. Doa loog d’r klinge viever van d’r Simons en doaneëve ’t Waterwerk. Doa koets-te nit beij de Worm kome, dat woar aafgezat mit ee hoeëg hekwerk. ’t Woar wal ins ee loak gemakt in d’r droad, mar ’t sjtong vol mit branknieëtele en d’r kal gong, dat doa groeëte ratte zote. Dus doa gongs-te nit in! Op d’r Brokgangj woare plaatsje woa me water op-pompet, dat me verwirket tot drinkwater in ‘t “Waterwerk”, woa och d’r Coone woeënet, deë alles in de gate hool. Vuur ’t waterwerk sjtonge twieë groeëte bek mit soate “piramides” van hote belk. Doa leep ’t ganse joar van boave aaf ’t water uuëver. De belk woare roeëd oetgesjlage. Dat koam durch ’t ieëzer in ‘t water, dat op dis maneer op ’t hoot achterbloof. ’t Leek ee bietje op berosd hoot.
Binne geburet och nog van alles. Tot sjlot gong ’t water noa d’r watertoeëre op de Heuëf en van doa oet noa de hoeshouwes in de omgeëving. Neëve ’t waterwerk begoste werm wei-je. In de ieësjte houw d’r Hoekstra zie sjlambedrief. De mieëste luu wete nit mieë, wat sjlam is. Dat is pratsj, mar ginne geweune. In de koele op ’t Duutsj en in Egelze hoalete ze brokke koale oet de eëd. Doa koame och sjting mit. Ieësj sjpeulete ze de brokke reën.Dat geburet in de “koalewesjereij”. Om de brokke gesjei-je te kriege koam d’r ganse kroam in inne angere basseng mit water, ing soat “badebuut”. Koale hant ing geweldige eigensjap: ze blieve drieve en sjting zakke noa d’r boam. Dat gong och zoeë in die groeëte “badebuut” op de koel. Koale woeëde wieër verwirkt en de sjting gonge noa d’r sjteeberg. Mar d’r koale-sjtub of ‘t aafgesjpeuld gruus in dat sjwat wesjwater lote ze in de Worm lope.’t Feste sjtreumend water noom alles mit. Wat doogte noen die van d’r Hoekstra? Die houwe neëve de Worm groeëte leuëker gegrave (de Worm in Egelze noen, links ’t oad koelterrein en sjteeberg) en pompete doa-in Wormwater. ’t Water sjtong sjtil, koam tot rus, en alle koalegruus zakket noa d’r boam. ’t Water oane gruus pompete ze truuk de Worm in en nuij water sjtreumet werm erin. Wens-te dat ing tied bloofs doeë, woeëd die loag dikker en dikker. Op ee gegëve moment woar die dik genog, dan sjtoppete ze en pompete alle restwater voet en sjuppete d’r pratsj van d’r boam oet de loaker. ’t Woar ee mengsel van koale-drek. Dat neumete ze sjlam en dat woeëd gesjtokt in de kachele of op de forneus. Die van d’r Hoekstra lanete dat op inne vrachwaan en verkochte dat an de luu in gen durp of wieër. Ze gonge duks tot boave in Noord-Limburg. Ich han noaderhank wal ins gehoeëd, dat ze mit sjlam foesjete durch zank of leem d’rbeij te doeë. Dat tsuig brennete vuur d’r duivel nit. Ging wermte mar wal de ganse forneus vol kneuë of klute en doa kumpt d’r begrip “klutedrek”(rotzooi) van. Inne “klutebuul” ie ieëmesj deë nit doogt.
Op dat terrein woar nieks te beleëve: ee buudje en leuëker mit pompe en sjtinkende pratsj of sjlam. Ich meen och, dat d’r Damrow d’r-neëve ’t zelfde gesjeft houw. Vuur os kinger woar ’t wal werm meugelik om vanaaf die plaatsj ee gans sjtuk langs de Worm-erop te goa. Deëre zoogste bouw nit. Allee get kuij. Wat gek woar, die dronke ‘t water oet de Worm en woeëde nit krank d’r-van. Ende sjwomme nit op de Worm, waal zoogs-te aaf en touw ee doek-huntje (waterhoentje). Ratte zote genog langs de Worm. De luu in Rimburg houwe zoeë wie zoeë doa veuël las van. Ratte vonge genog te eëte in de Worm. Vuuëgel zoogs-te wal ronk de baak. ’t Verrekket dao van de mugge en sjteëkvlege. Dat trok vuuëgel aa, zoeëwie sjwolbere en nit te vergeëte de kroa’s. Die zote in ee busjke op de huuëgte van d’r Krang. Van wieds hoeëts-te die al sjreie, om gek van te weëde. Durch dat busjke van wie-je (populieren) koeëts-te beëter nit durchlope, dan sjete dich de kroa’s op d’r kop of vole dich aa. Dat busjke ligkt d’r noen nog, allee hant ze de wie-je umgehouwe en ging nuije gezat. Wie-je-hoot woeëd vreuger gebroekt om klompe te make en heutjes van sjweëgele. Neëve ‘t busjke loog de “Ouw-Worm”. Dat woar inne aafgesjneije zie-erm of ouwe boch van de Worm. Deë loog deëper wie de weij. In d’r winkter sjtong doa water in en koeëtste d’r-op sjaatse. Wieër koeët nog, huuëgstens bis an d’r Roeivijver op d’r Rimburgerweg. Sjtreupe langs de Worm hool heij op. Wieër gong nit, heij begos ’t koelterrein van de Julia. An de anger zie van de Worm truuk woar nit interessant, doa koeët me moeilik goa vanweëge d’r zomp of bende, dat is “moeras”. D’r “roeivijver” loog langs de Worm in Egelze, in de Kolverbende, woa noen ’t”wapendepot” ligkt. An de uuëverzie van d’r Rimburgerweg ligkt ’t Kolverbusjke. In mieng jeugd woar deë vieëver voet, mar d’r loog wal ing bruk uuëver de Worm en koeëts-te via inne grindweg noa d’r doevepiet Fäller en d’r Waschkönig an de anger zie van de Worm, richting Vinkeroa, dat woar vuur de treinebaan noa reëts. Gongs-te links, gong inne veldweg truuk richting Rimburg langs de ouw bruk en ’t kastieël. Vuur os woar dat meestens d’r zondigse wandelweg. De Worm van doe is de Worm van huu nit mieë. Ze hant d’r sjtreum probere te temme. Geprobeerd om uuëverlas van uuëversjtreuminge langs de Worm teëge te goa. Ze dachte, dat went vieër ze recht-trekke, ’t water flotter wegsjtreumt en me ginne las kriet beij hoeëg water in Roa en Gillekirke. Dat hont ze gedoa. Ginne uuëverlas mieë. ’t Is evvel gee gezicht de Worm van noen. Miljoeëne hat ’t gekos. Rech en nog mit veuël kracht roesjt ze durch ’t dal. Probeert de oevere oet te sjpeule. Dat lukt nit zoeë good. Dikke sjting probere d’r sjtreum te breëke. (de Worm in Rimburg hinger ‘t “waterwerk”) Dat lukt mar vuur ee deel.
Gelukkig hant ze ee sjtuk geloate wie ’t woar: tussje Haander en ’t begin van Rimburg. Doa lupt de Worm nog wie ze ummer gelope hat. Krient vieër ee idee van ziene grellige en egewieze leup. Ee geweldig sjtuksjke natoer. Mar ’t wiechtigste is wal gebuurd. ’t Water is reën en kloar wie in de tiede van de Kelte. ’t Zit werm vusj d’r-op en in Vinkeroa is zoeëgaar inne echte bever gesignaleerd. In Haander lupt de Worm, wie ze altied al leep en lope wool. Heij sjliet ze de bochte oet, en lieët zank en drek op rui-jige plaatsje achter. Ze trukt zich nurges get van aa. D’r miensj begint get d’r-van te begriepe. Is ’t dan nit gek, dat de hoeëg here besjloate hont om vuur Gillekirke de vreugere bochte werm oet te grave en d’r ouwe leup an de Worm truuk te geëve. En went de Worm nog ins “oet” wil. Dat kan in de vieëvere en anger gebiede. Dat deet me allemoal omdat de natoer wiechtig is. Vuur d’r miensj, mar zieëker vuur deër en plant. Nit vuur nieks hat me langs de Worm gebiede aagelag om de vreij tied durch te bringe. Wandelweëg, fietspade en parke . (de Worm noen vanaaf de bruk in Rimburg) Van wied en zied kome de luu doa op aaf. ’t Wormdal en de Worm is opnuijs ontdekt en wiechtig. Wat ee versjil mit mieng jeugd. Doe woar ’t, ondanks de nuttigheed, sjtank en ongesiefer, vuur os kinger och “wiechtig” en sjpannend om van alles te ontdekke. En os Worm? Die sjtreumt wieër en blieft roesje. Vuur gidderinne. Hopelik vuur ummer!
