Studeren op z'n Zweeds: bepaal zelf je tempo De langstudeerder is ongewenst verklaard in Nederland. Onterecht, betoogde onderwijscolumniste Aleid Truijens, die een lans brak voor flexibel studeren. In Zweden is dat min of meer de praktijk. Met levenslang leren als leidraad is het land wereldkampioen bijscholing - en veel duurder is het niet. Door: Sterre Lindhout Volkskrant 25 november 2014, 02:04 Als je het weet, valt het op: in de haast futuristische bibliotheek van de universiteit van Malmö zitten opvallend veel ouderen met hun neus in de studieboeken, in het blauwige schijnsel van hun laptop, of starend over de Sont, de zee-engte die Zweden en Denemarken scheidt. 'Ouderen?' Psychologiestudent Klas (32) peutert zijn gekleurde oordoppen uit zijn oren en veinst overtuigend belediging. 'We zijn geen 18 meer, dat geef ik toe. Maar oud?' Ooit, een jaar of tien geleden, volgde hij al wat vakken bij de studie Management, maar koos daarna zonder diploma voor het werkende leven. Tot hij zich vorig jaar realiseerde dat hij dat saai vond. Nu studeert hij psychologie, fulltime, met nog wat keuzevakken Spaans, gewoon omdat het kan. Klas krijgt fulltime studiefinanciering. Voor bachelorstudent Johanna Hagner (25) ligt het heel anders. Zij begon op haar 19de met een studie informatica. 'Ik heb geen idee meer waarom, maar dat leek me een goed idee.' Na een jaar constateerde ze dat de studie 'vreselijk' was en vertrok ze voor een paar jaar op reis, baantje hier, baantje daar. Vorig jaar pakte ze de draad weer op, niet met een bestaand studieprogramma, maar met een zelfbedachte mengelmoes van antropologie, sociologie en, wederom, Spaans. Het is de bedoeling dat dit eclectische pakket wel tot een bachelordiploma leidt. Zweedse universiteiten zijn ingericht naar het principe Livslångt Lärande, een leven lang leren. Deze noordelijk-exotische spreuk tref je aan in alle studiekeuzefolders en -websites.
1
Uitzondering Niet alle studenten kunnen het aan om zelf een programma samen te stellen Het verhaal van Klas noch Johanna is een uitzondering op de Zweedse universiteit. In Nederland zijn dergelijke studentenbiografieën hard op weg een curiositeit te worden. Waren Klas en Johanna Nederlandse studenten geweest, dan zaten ze in elk geval diep in de verdomhoek van de langstudeerders, door het ministerie van Onderwijs een paar jaar geleden ontmaskerd als dure systeemfout die bestreden moet worden. Dus werd de studiefinanciering beperkt tot vier en in geval van een tweejarige masteropleiding vijf jaar. Aanvragen mag tot je 30ste en studiefinanciering voor deeltijdstudenten bestaat niet. Er kwamen bindende studieadviezen, alles werd in het werk gezet om studeren sneller en efficiënter te laten verlopen. Onderwijscolumniste Aleid Truijens vroeg zich afgelopen zomer in de Volkskrant
af of we niet wat doorgeslagen zijn, waardoor we de student met het badwater zouden weggooien. De efficiëntieslag die na de eeuwwisseling werd ingezet in het hoger onderwijs zou niet enkel een bezuinigingsoperatie zijn, bezwoer een reeks elkaar opvolgende ministers en staatssecretarissen. Het zou in de eerste plaats gaan om verbetering van de kwaliteit van het hoger onderwijs, zodat de goede student of, in alweer enigszins gedateerd onderwijsjargon, excellente student, beter tot zijn recht zou komen. Maar is een goede student altijd een snelle student? Aleid Truijens waagde dat afgelopen zomer te betwijfelen, in een column getiteld 'Wat is er eigenlijk zo vreselijk aan lang studeren?' Ja, het is duur - tenminste in de huidige opzet van het Nederlandse studiestelsel. Maar, oppert Truijens, waarom zou je studenten niet gewoon laten betalen voor wat ze afnemen? 'Per module, deelvak, of aantal studiepunten', vroeg Truijens zich af. Als iemand het prettig vindt om vier dagen per week koffie te schenken of bioscoopkaartjes te verkopen en daardoor zeven jaar over zijn studie doet, kost het de overheid geen cent meer. Dit idee, dat al snel bekendstond als 'het plan-Truijens', is in Zweden werkelijkheid, of in elk geval min of meer. 'Het Zweedse systeem is gebaseerd op het idee dat het zo veel mogelijk mensen zo gemakkelijk mogelijk moet worden gemaakt om een studie of een paar cursussen te volgen aan de universiteit of hogeschool', zegt Mia Andersson, hoofd van de afdeling 'Career Management' van de universiteit in Malmö. En nee, zegt ze, Zweden heeft geen langstudeerdersprobleem - tenminste niet meer dan in Nederland. Dat klopt. Volgens cijfers van de OESO is de gemiddelde studieduur in Nederland en Zweden ongeveer hetzelfde: 5 jaar.
2
Overweldigend
Studenten tijdens een lezing en in de bibliotheek van de universiteit van Lund. © Julius Schrank Met Nederlandse ogen bezien is studeren in Zweden een broodje bestellen op z'n Amerikaans - het aantal keuzes dat je kunt maken is schier overweldigend. Allereerst kies je voor een programma, óf voor losse cursussen. Vervolgens kies je de intensiteit waarmee je wilt studeren; wil je voltijd studeren, dan kun je ook maximale studiefinanciering ontvangen en maximaal bijlenen - de bedragen zijn vergelijkbaar met de Nederlandse. Maar een Zweed kan er ook voor kiezen om op driekwart of halve snelheid te studeren, met recht op het overeenkomstige percentage van de financiering en lening. In totaal heeft iedere student recht op zes jaar studiefinanciering, die je kunt gebruiken tot je 56ste levensjaar. Studiefinanciering aanvragen kan tot je 47ste. De overheidsfinanciering van Nederlandse universiteiten wordt betaald per ingeschreven student en per behaald diploma. In Zweden valt de financiering in drie delen uiteen: een deel van het bedrag krijgt de universiteit bij inschrijving, een deel per behaald vak en een deel bij het behalen van het diploma. Anders zou de vrijheid die studenten hebben om studiepauzes in te lassen, of op een laag pitje te studeren financieel nadelig zijn voor de universiteit. Dat het levenslange leren geen holle kreet is, blijkt uit cijfers van de OESO: 70 procent van de werkende Zweden heeft tijdens zijn werkende leven of tussen twee banen door een studie of losse vakken gevolgd aan de universiteit of hoge school. Daarmee zijn de Zweden wereldkampioen bijscholing.
3
Minderheid
Vooral in Malmö, havenstad en van oudsher een arbeidersstad, slaan cursussen of studieonderdelen die toegankelijk zijn voor werkende mensen goed aan. 'We hebben hier een collegereeks over interculturele communicatie, die zit elk semester vol met politiemensen, verpleegsters, mensen van de immigratiedienst.' Oudere studenten die zoals Klas nog aan een fulltimeprogramma beginnen zijn in de minderheid. De meesten doen als Viktor Wijkmark (35), een verlegen man, maar een uitstekend tolk, zo blijkt als hij de Volkskrant in grammaticaal bijna foutloos Nederlands te woord staat, fluisterend tussen de boekenkasten. Eigenlijk is hij tolk Zweeds-Deens; Nederlands is slechts een liefhebberij. Viktor rondde tien jaar geleden twee studies af: Scandinavische talen en filosofie, maar kreeg zin om zich bij te scholen; daarom volgt hij nu het vak literair vertalen. Recht op studiefinanciering heeft hij niet meer, maar omdat hij het naast een fulltimebaan heeft, is dat ook niet nodig. Een ander voordeel van die losse vakken, Fristaende Kurser in het Zweeds, vindt Mia Andersson dat jonge studenten zelden de verkeerde studierichting kiezen omdat ze na de middelbare school vaak eerst een jaar kunnen 'snuffelen': een paar vakken rechten, een vak politicologie, misschien een cursus geschiedenis.
4
Zesjarige studiefinanciering
Studenten in de moderne bibliotheek van de universiteit van Malmö. © In tegenstelling tot in Nederland hoef je zo'n 'verloren jaar' in Zweden niet zelf te bekostigen, vanwege de zesjarige studiefinanciering. Dat de behoefte aan zo'n oriëntatiejaar groot is, merkt Andersson aan de vele Denen uit Kopenhagen en omgeving die na hun eindexamen dagelijks de brug over de Sont oversteken om zich in Zweden een jaar lang te oriënteren - in Denemarken, waar het
studiesysteem meer op het Nederlandse lijkt, is dat niet mogelijk. 'Je ziet vaak dat zulke jonge studenten na zo'n eerste jaar nog een poosje gaan werken of reizen, waarna ze bewust kiezen voor een bachelorprogramma', zegt Andersson. 'Maar je ziet ook mensen die voor de grap beginnen met een vak filosofie en drie jaar later tot hun eigen verbazing hun bachelordiploma halen.' Twee pijlers houden het systeem overeind: hoge overheidsuitgaven en lage werkloosheid. Het Zweedse onderwijssysteem is, gemeten naar overheidsuitgaven, een van de kostbaarste ter wereld. In Education at a glance, het doorlopende onderzoek naar onderwijssystemen wereldwijd van de OECD , staat Zweden vierde. Per student geeft de overheid jaarlijks 15.700 euro uit. Een deel van de verklaring voor de hoge kosten is dat universiteiten in Zweden gratis zijn. Maar het verschil met Nederland, dat zevende staat en waar de universiteit niet gratis is, is maar 200 euro. Mia Andersson, die in haar loopbaan al veel bezoeken bracht aan buitenlandse universiteiten, is zich bewust van de weelde van het Zweedse systeem. Maar de vrijheden die de studenten worden geboden, zijn ook de reden dat ze soms met de handen in het haar zit.
5
Helft
Student in de moderne bibliotheek van de universiteit van Malmö. © Voor het zelf samenstellen van een bachelor- of masteropleiding bestaan wel degelijk regels, waarvan de belangrijkste is dat je minstens de helft van je punten binnen een studierichting moet hebben gehaald, wil je in aanmerking komen voor een diploma. Ook is het bij studies als geneeskunde en tandheelkunde minder gemakkelijk om losse vakken te volgen.
Toch komen er regelmatig studenten na zes jaar studeren binnenwandelen met een volledig onsamenhangend vakkenpakket. 'Wie wil mij hebben op de arbeidsmarkt, vragen ze dan.' Soms moet Andersson dan antwoorden dat niemand hen wil hebben, tenzij ze extra vakken volgen waardoor ze voldoen aan de eisen voor een diploma in een bepaalde richting. 'Niet alle studenten kunnen de verantwoordelijkheid van het zelf samenstellen van een programma aan', zegt Andersson. 'Dus probeer ik bij gesprekken met beginnende studenten altijd in te schatten wat voor type ik voor me heb. Studenten die uit een milieu komen waar niemand studeert, raad ik sowieso af om zelf een bachelor samen te stellen. De kans is te groot dat ze het overzicht verliezen.' Ook zijn de uitvalpercentages groter onder studenten die zelf hun vakkenpakketten samenstellen - wat deels verklaard wordt door het feit dat sommige mensen zich maar voor een of twee vakken inschrijven en niet de intentie hebben een diploma te halen. Politiek staan de vrijheden van Zweedse studenten niet ter discussie. Wel ziet Mia Andersson sinds de economische crisis dat de populariteit van zelf samengestelde vakkenpakketten daalt. 'Je ziet altijd een soort conjunctuur. Mensen willen nu weer zekerheid. Dus worden studies als geneeskunde en rechten populairder en kiezen meer studenten voor een programma.' Psychologiestudent Klas zou niet goed kunnen slapen als hij met geleend geld een onsamenhangend vakkenpakket bekostigde, zegt hij. 'Als je een programma volgt, weet je dat mensen met verstand van zaken dat met zorg hebben samengesteld en dat je je kansen op de arbeidsmarkt ermee vergroot. Kortom; je weet dat je een weg volgt die niet in het niets eindigt.'
6
Flexibel studeren reacties
'Er is een groot verschil tussen het onderwijssysteem in Zweden en Nederland', zegt minister Jet Bussemaker (OCW). 'Wij kennen naast het publiek bekostigd onderwijs ook private instellingen die onderwijs aanbieden.' De flexibiliteit van het Zweedse systeem vindt ze interessant. Al merkt ze wel op dat er een hoog prijskaartje aan hangt en dat de keuzes en het succes van studenten niet altijd beter worden als er veel te kiezen valt. 'Daarom hebben we in Nederland tal van maatregelen genomen, zoals vervoegde aanmelding en studiekeuzechecks, om studenten bewuster voor een studie te laten kiezen.' Ook het Nederlandse onderwijs wordt flexibeler, zegt Bussemaker. 'Ik zet met een aantal maatregelen in op een doorbraak in het 'leven lang leren'. Zo wordt het in het mbo mogelijk certificaten te halen voor een deel van de opleiding. Het deeltijd hoger onderwijs wordt meer op maat gemaakt, zodat het makkelijker wordt om vakken te volgen naast een baan en de opleiding meer wordt aangepast aan de behoefte van de deeltijdstudent. Met de opbrengsten uit het Studievoorschot wordt het voor iedereen tussen de 30 en de 55 mogelijk om tegen gunstige voorwaarden een levenlanglerenkrediet aan te vragen.'
'Ik had in Zweden moeten wonen', zegt Henriëtte van der Waal (25). In 2007 begon Van der Waal aan een hbo-studie communicatie, gevolgd door een bachelor Nederlands. 'Studenten in Nederland hebben vanaf het begin het idee dat ze moeten opschieten.' Ze denkt dat meer keuzevrijheid leidt tot een verantwoordelijker houding van de student. 'Als je een vak zelf gekozen hebt, ben je eerder geneigd het te willen halen dan als je het idee hebt dat het een opgelegde verplichting is.' Ook denkt Henriëtte dat later afstuderen niet altijd een nadeel is. 'Een psycholoog of hulpverlener van 21 heeft buiten zijn studie nog weinig levenservaring.' Daar is Welmoed Korteweg (26) het mee eens. Welmoed deed een bachelor Europese studies met minors in Arabisch en Midden-Oostenstudies. Vanwege veel extra vakken en stages is dit al haar zevende studiejaar. Wat Welmoed krom vindt aan het Nederlandse systeem: dat de Nederlandse overheid wil dat je 'nominaal studeert' en de arbeidsmarkt wil dat studenten ervaring hebben door stages. Dat bijt elkaar vaak omdat er in studieprogramma's geen ruimte is voor een stage, zonder studievertraging op te lopen.
