1. LANDELIJKE BEROEPS- EN OPLEIDINGSKWALIFICATIES HUMAN TECHNOLOGY
Opgesteld door:
Leden landelijk opleidingsoverleg Human Technology Mw. T. Faber-remmelts Mw. E. van Putten Mw. P.H.M. Cremers Mw. R.C. Valkenburg Dhr. F.T.M. Buskermolen Dhr. R.J. Almekinders Dhr. J. van Dijk Mw. I. Bloothoofd Mw. M. Harlaar
Hanzehogeschool Groningen Hanzehogeschool Groningen Hanzehogeschool Groningen Hanzehogeschool Groningen Haagse Hogeschool Haagse Hogeschool Haagse Hogeschool Haagse Hogeschool Hogeschool INHOLLAND, locatie Alkmaar
Vastgesteld op:
5 december 2004, onder voorzitterschap van HT Hanzehogeschool
Nadere informatie:
Voorzitter Landelijk HT-overleg (periode jan 2005 - dec 2005) Human Technology Haagse Hogeschool t.a.v. R.J.Almekinders (teamcoordinator) postbus13336 2501 EH Den Haag tel: 070-4559820
Verantwoording Het beroeps- en opleidingsoverleg is een gemeenschappelijk document van de deelnemende hogescholen aan dit overleg te weten: Hanzehogeschool groningen Haagse Hogeschool Hogeschool Inholland, locatie Alkmaar Met inbreng vanuit de drie hogescholen is het landelijk profiel opgesteld.
Inhoudsopgave Inleiding 1.1 Arbeidsmarkt en domein Human Technology 1.2 Beroepsprofiel Human Technology Ingenieur 1.3 Beroeps- en opleidingscompetenties Human Technology Ingenieur
Bijlage: Overzicht wijzigingen en aanpassingen
Begrippen (in de tekst staat het bijbehorende nummer tussen haakjes) 1. Onder ‘technisch product’ wordt verstaan een product, dienst, gebouw, leefomgeving, of systeem ondersteund door middel van technologie. 2. Het woord ‘bruikbaarheid’ wordt hier gebruikt als verzamelnaam voor alle gebruiks- en gebruikersaspecten van een product. Dat wil o.a. zeggen: gebruik van de functionaliteit, het gebruiksgemak, de frequentie van het gebruik; en van de gebruiker van het product het ervaringsniveau, de verwachtingen, het gedrag en de beleving. Dit alles in een gebruiks- en maatschappelijke omgeving. 3. Met ‘consument’ wordt hier bedoeld degene die beslist om het product te gaan gebruiken in de breedste zin van het woord. Bijvoorbeeld bij de aanschaf van een ziekenhuisbed kunnen drie typen consumenten betrokken zijn: het ziekenhuis dat de bedden daadwerkelijk aanschaft, en de toekomstige gebruikers: de patient en de verpleging. 4. ‘Markt’ is niet alleen de commerciële markt maar de afzetmarkt van een technisch product in het algemeen, de groep potentiële consumenten van een product.
Inleiding De richtlijn van de HBO-raad, “Stramien opleidingskwalificaties HBO”, HBO-raad, oktober 1997 vormde tezamen met de documentatie van Competent HTNO het uitgangspunt voor de beschrijving van de beroeps- en opleidingskwalificaties van de HT-ingenieur. Belangrijk punt van de richtlijn is dat het beroepsprofiel alle competenties beschrijft die van een Human Technology-ingenieur als beginnend beroepsbeoefenaar verwacht worden. In maart 1999 is bij de faculteit Techniek een marktonderzoek uitgevoerd naar de haalbaarheid van een opleiding op het gebied van gebruiksvriendelijke technologie. Op basis van het marktonderzoek zijn een beroepsprofiel en competenties van de HT-ingenieur opgesteld en is het curriculum ontwikkeld. In september 2000 zijn de eerste studenten in Groningen gestart. Het hele proces van eerste idee tot en met de uitwerking van de eerste twee studiejaren is beschreven in de publcatie ‘Niets zo blijvend als verandering’ (Cremers, 2003), uitgegeven door de stichting AXIS (www.kennisbanktechniek.nl). Op 1 september 2003 zijn de Hogeschool in Holland (Alkmaar) en de Haagse Hogeschool gestart met de opleiding HT. Gebruikmakend van experts uit het beroepenveld en de uitkomsten van het marktonderzoek is het beroepsprofiel met opleidingskwalificaties in termen van competenties opgesteld. Dit is in 2000 voorgelegd aan en geaccordeerd door de externe klankbordgroep Human Technology. In 2003 is het beroepsprofiel na overleg met de Haagse Hogeschool en Hogeschool in Holland opnieuw geaccordeerd. In 2004 is het beeld van het vakgebied Human Technology door de medewerkers van de kenniskring Human Technology onder leiding van de lector verder aangescherpt. In juni 2004 is het besproken met de Haagse Hogeschool. De resultaten daarvan zijn verwerkt in dit document. In december 2004 is het document door de Hanzehogeschool, Haagse Hogeschool en Hogeschool in Holland geaccordeerd.
1.1
Arbeidsmarkt en domein Human Technology
Bevestigd door marktonderzoek1 (2000) is gebleken dat er op de arbeidsmarkt behoefte is aan Human Technology ingenieurs. De functie is een gat in de markt omdat de HT-ingenieur de vertaalslag kan maken tussen mens en techniek. Het marktonderzoek geeft aan dat het maken van deze vertaalslag in veel bedrijven vaak moeizaam gaat omdat er specialisten zijn op het gebied van mens en markt en specialisten op het gebied van techniek, die elkaars taal niet begrijpen. Het aantal vacatures werd in 2000 geschat op 1000 tot 2000. Dit getal ligt anno 2004 waarschijnlijk nog hoger door de volgende trends: - De concurrentiestrijd om de gunst van de eindgebruiker vindt in toenemende mate plaats door middel van de gebruiksvriendelijkheid en aantrekkelijkheid van het technische product. - De toenemende informatisering betekent een toenemende toepassing van elektronica en software in allerlei technische producten, die vanzelfsprekend bij de gebruiker zal moeten aansluiten. - Door de vergrijzing neemt de vraag naar eenvoudig te gebruiken technische producten die het welzijn van ouderen bevorderen of ondersteunen toe.
1.2
Beroepsprofiel Human Technology-ingenieur
Een afgestudeerde HT-ingenieur is een communicatief vaardige, breed opgeleide ingenieur die ervoor zorgt dat technologie optimaal wordt afgestemd op de mens als gebruiker ervan. Hij kan de vertaalslag maken van de wensen en behoeften van mensen (als gebruikers en als consumenten) naar de ontwikkeling van technische producten in de woon- werk- en leefomgeving. Door onderzoek en advies integreert de HT-ingenieur de mensaspecten in alle fasen van de productinnovatiecyclus. Hij creëert een visie op de toekomstige mens-product-interactie, die vorm krijgt in de gebruikersinterface van het product. Beroepshouding De HT-ingenieur kan als volgt worden getypeerd: Mensgericht, communicatief, initiatiefrijk, onderzoekend, analytisch, creatief, probleemoplossend. De afgestudeerde HT-er is een teamworker en kan daarnaast zelfstandig werken, kan omgaan met verschillende mensen op verschillende plaatsen in de organisatie, heeft een flexibele instelling, doorzettingsvermogen, inlevingsvermogen in de gebruikers van producten, affiniteit met techniek en gevoel voor trends en markt (4). Organisaties en functies De HT-ingenieur kan werken binnen een commerciële organisatie, in een non-profit organisatie, bij een overheidsinstelling of vanuit een eigen adviesbureau. Het is een intermediaire functie, zoals bijvoorbeeld projectmedewerker productontwikkeling, medewerker gebruiksonderzoek en/of trend-/marktanalyse, adviseur innovatie, medewerker consumer test center, beleidsmedewerker productgebruik in een bepaald domein, bijvoorbeeld wonen. De HT-ingenieur kan in dienst zijn van een organisatie die zelf technische producten of diensten ontwikkelt, hetzij direct voor de consument, hetzij als toeleverancier (‘business to business’). Hierbij kan gedacht worden aan bedrijven die apparaten produceren (bijvoorbeeld consumentenelectronica), maar ook aan machinefabrikanten, woningcorporaties, projectontwikkelaars, software-ontwikkelaars, producenten van informatie- en communicatiesystemen of bedrijven die hulpmiddelen voor de gezondheidszorg ontwikkelen. Een HT-ingenieur kan ook in dienst zijn van een dienstverlenende organisatie. Dit kan bij gespecialiseerde ontwerp-, markt- en trendonderzoeksbureaus, onderzoeksinstituten, overheidsinstanties die projecten initiëren of controleren, of belangenorganisaties. Ook grote instellingen, zoals bijvoorbeeld een ziekenhuis, kunnen HT-ingenieurs in dienst hebben die in samenwerking met de toeleveranciers van de diverse technische producten en diensten werken aan de verbetering van de bruikbaarheid ervan.
1
Kostelijk, E.J. en M.B. Brummer, 1999. Onderzoek beroepsperspectief Mens Markt en Technologie ten behoeve van Hanzehogeschool, faculteit Techniek. Hanze Service. Kittz, 1999, Eindrapportage Human Technology, ‘Maatwerk voor Mensen’.
Het werkgebied van de HT-ingenieur is breed; er is geen uitputtende beschrijving van te geven. Een greep uit de gebieden: wonen, werken persoonlijke verzorging, informatie en communicatie, zorg, mobiliteit, recreatie, vrijetijdsbesteding, educatie, leefomgeving, energie, duurzaamheid. Positie van de HT-ingenieur Omdat de functie nog in ontwikkeling is, heeft de HT-ingenieur niet altijd een vast omschreven plaats in de organisatie. Hij/zij functioneert vaak in een team dat werkt aan productinnovatie. De HTingenieur heeft hierbij altijd te maken met medewerkers van meerdere disciplines of afdelingen, zoals opdrachtgevers/ leidinggevenden, technisch productontwerpers en -ontwikkelaars, productmanagers, vormgevers, kwaliteitsmanagers en marketingmedewerkers. De aankomende HT-ingenieur zal zich nadrukkelijk moeten profileren om zijn positie te verkrijgen en te versterken. Hij/zij zal zich door middel van actief persoonlijk ondernemerschap een positie op de arbeidsmarkt van Human Technology moeten verwerven. Rol van de HT-ingenieur De HT-ingenieur vormt de schakel tussen mens en techniek, vertegenwoordigt de mens in de productinnovatiecyclus om de bruikbaarheid (2) van het product te optimaliseren. De mens kan aan de ene kant de consument (3) zijn die het product wil gaan kopen/gebruiken, aan de andere kant de gebruiker die het product al heeft aangeschaft of gebruikt. De HT-ingenieur opereert in een maatschappelijke context en moet daarom rekening houden met niet-gebruikers en maatschappelijke consequenties van het product en het gebruik ervan. Dit is weergeven in onderstaande afbeelding.
Centrale activiteiten/taken van de HT-ingenieur De HT-ingenieur creërt, op basis van onderzoek, een visie op de (toekomstige) mens-product-interactie in de verschillende fasen van de productinnovatiecyclus, voor verschillende typen technologische producten: informatiesystemen, consumentenproducten, de gebouwde omgeving.
Van de fase van koersbepaling tot de fase van gebruik wordt zowel de mens als het technische product steeds concreter. De mens-aspecten zijn in eerste instantie (koersbepaling) maatschappelijke en marktgegevens. Deze worden steeds concreter via consumentengroepen naar de individuele gebruiker van een bepaald product. Het product zelf evolueert van een idee via ontwerp en prototype naar een concreet product. De taken die de HT-ingenieur in de verschillende fasen van het productinnovatieproces kan uitvoeren zijn in onderstaande tabel weergegeven.
Fase Koersbepaling Op basis van in- en externe analyse genereren en kiezen van zoekvelden. Doelbepaling Uitgaand van gekozen zoekveld creëren van een ontwerpdoel. Ontwikkeling Concrete productontwikkeling.
Mens Maatschappij
Product Idee
Markt
Concept
Consument
Ontwerp
Prototype
Invoering Marktintroductie van het product. Gebruik Gebruiker Gebruik van het product door de klant/gebruiker.
1.3
Taak van de HT-ingenieur Verkennen van de maatschappelijke ontwikkelingen en het bepalen van kansen en bedreigingen voor technische toepassingen
Verkennen van een potentieel marktveld en het bepalen van potentiële gebruiksbehoeften (om in het team te kunnen bepalen welk product zal worden ontwikkeld) Analyse: Verkennen van toekomstig productgebruik en concurrerende functievervullers en het bepalen van gebruiksspecificaties Testen: Evalueren van ontwerpresultaten, prototypen en modellen van de mens-product-interface met de eerder opgestelde gebruikseisen en wensen. Evalueren van de mens-product-interface van de nulserie van het ontwerp.
Product
Evalueren van het gebruiksgemak en de klanttevredenheid van een product.
Beroeps- en opleidingscompetenties van de HT-ingenieur
De beroepscompetenties beschrijven de competenties van de startende Human Technologyingenieur. Deze competenties vormen tevens de opleidingscompetenties en beschrijven de gemeenschappelijke 70% van de opleidingskwalificaties. De overige 30% is ter eigen inkleuring van de hogeschool*. De beroeps- en opleidingscompetenties moeten als een geheel en in samenhang met het beroeps/opleidingsprofiel gelezen worden. De competenties van de HT-ingenieur zijn afgeleid van de kernactiviteiten die een HT-ingenieur in de beroepspraktijk vervult of uitoefent: ∙ Vertalen ∙ Onderzoeken & adviseren ∙ Professionaliseren. De afgestudeerde HT-ingenieur demonstreert dat hij/zij deze competenties bezit op het niveau van een beginnend beroepsbeoefenaar.
Vertalen De HT-ingenieur kan in tekst en beeld ontwerpers en technici adviseren over de mens-product-interactie in specifieke technologische omgevingen in alle fasen van de productinnovatiecyclus: koersbepaling, doelbepaling, ontwikkeling, invoering en gebruik. A1 Specificeren van consument- en gebruikerswensen Onderzoeken van wensen, behoeften, kenmerken, gedrag en beleving van gebruikers en consumenten en deze vertalen in specificaties voor productontwikkeling.
A2. Verifiëren van bruikbaarheid Evalueren van een product of productontwerp met als doel het optimaliseren van de bruikbaarheid. A3 Specificeren van de marktbehoefte Signaleren van maatschappelijke en technische ontwikkelingen en trends en deze vertalen in kansrijke ideeën voor innovatie of specificaties voor productontwikkeling. A4. Creëren van een visie op de (toekomstige) mens-product-interactie Het geven van richtlijnen, in woord en beeld, voor het ontwerpen van de mens-product-interface binnen alle fasen van de productinnovatiecyclus. A5. Communiceren met technisch specialisten Het effectief communiceren met betrekking tot technische (on)mogelijkheden van een mens-productinterface met specialisten binnen een (of meer) specifieke technische domein(en) in alle fasen van de productinnovatiecyclus.
Onderzoeken en adviseren De HT-ingenieur kan in opdracht van een organisatie op methodische wijze een onderzoek opzetten en uitvoeren en daarover effectief communiceren en adviseren. B1. Communiceren Effectief mondeling en schriftelijk communiceren met alle relevante partijen, met gebruikmaking van moderne media, ook in een internationale context. Hierbij rekening houdend met (cultuur)verschillen tussen de verschillende doelgroepen. B2. Managen van onderzoeks- en adviesprojecten B2a. Opzetten en uitvoeren van onderzoeks en adviesprojecten B2b. Effectief samenwerken in interdisciplinaire projectteams. B3. Onderzoeken Het systematisch en methodisch komen tot een antwoord op een onderzoeksvraag en de conclusies presenteren. B4. Adviseren Het systematisch in kaart brengen en analyseren van de behoefte van de opdrachtgever en op basis daarvan door middel van onderzoek een passend en gedragen resultaat en implementatieplan presenteren.
Professionaliseren De HT-ingenieur kan zichzelf positioneren binnen een organisatie, weet het belang van een optimale bruikbaarheid van producten effectief onder de aandacht te brengen en af te wegen tegen andere belangen en neemt initiatief om zichzelf te blijven ontplooien en het vakgebied verder te ontwikkelen. C1. Definiëren functie Definiëren van de eigen functie binnen een organisatie en zich succesvol profileren en positioneren. C2. Ontwikkelen van het beroep Het beroep van HT-ingenieur en de bijbehorende competenties zelfstandig vormgeven, profileren, verder ontwikkelen en uitdragen. C3. Beroepsethiek In ethische dilemma’s een afweging maken tussen eigen, organisatorische en maatschappelijke waarden en normen, op basis hiervan een beslissing nemen en voor deze beslissing verantwoordelijkheid nemen. C4. Persoonlijke effectiviteit en ontplooiing Reflecteren op het eigen functioneren, de eigen kwaliteiten en interesses. Op basis hiervan en op basis van criteria en functie-eisen met succes initiatieven ontplooien om het eigen handelen te optimaliseren en zichzelf als HT-ingenieur te blijven ontwikkelen.
Algemene HBO-competenties Bovenstaande competenties zijn een verbijzondering van de algemene HBO-competenties; vertaald naar het beroep HT-ingenieur op HBO-niveau. Voor de volledigheid worden hier de HBOcompetenties genoemd. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
Brede professionalisering (Multidisciplinaire) integratie (Wetenschappelijke) toepassing Transfer en brede inzetbaarheid Creativiteit en complexiteit in handelen Probleemgericht werken Methodisch en reflectief denken en handelen Sociaal-communicatieve bekwaamheid Basiskwalificering voor managementfuncties Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid.
*De eigen invulling van 30% van de competenties kan per instituut verschillen door een verschillende inkleuring van de competenties, bijvoorbeeld in de technische domeinen waarop de HT-ingenieur wordt opgeleid (inkleuring van competentie A5). Daarnaast kunnen competenties worden toegevoegd, zoals bijvoorbeeld ‘zelfstandig ondernemen’.
Bijlage 1. Overzicht wijzigingen en aanpassingen Aanpassingen n.a.v. bespreking in de kenniskring van het lectoraat Human Technology (05-02-04), overleg studiedag HT-Hanzehogeschool Groningen (14-06-04) en bespreking met Haagse Hogeschool (06-07-04): ∙ ∙ ∙ ∙ ∙
∙
∙
Terminologiebeschrijving niet meer in voetnoten maar vooraf; beschrijving consument en markt toegevoegd. Tekst in zijn geheel gestroomlijnd, herhalingen er zo veel mogelijk uit gehaald. Consequent ingevoegd dat de taak van de HT-ingenieur is: het creëren van een visie op (toekomstige) mens-product-interactie. Tabel taken van de HT-ingenieur: laatste kolom met alle mogelijke onderzoeksmethoden weggelaten, ontwikkeling ‘mens’ en ‘product’ in de innovatiecylus toegevoegd. Categorieën van competenties veranderd in o Vertalen (was: beroepsspecieke competenties) o Onderzoeken & adviseren (was: algemene competenties) o Professionaliseren (was: competenties beroepsontwikkeling). Competenties A4 en A5 anders geformuleerd omdat een HT-ingenieur niet ontwerpt: o A4 veranderd van ‘ontwerpen user-interface’ in ‘creëren van een visie op (toekomstige) mens- product-interactie’. o A5 veranderd van ‘productontwerpen op basisniveau’ in: ‘communiceren met technisch specialisten’ (dus nu geformuleerd als een HT-competentie waarvoor de technische basiskennis en kennis over ontwerpen binnen de technische domeinen nodig is). Stukje over de algemene HBO-kwalificaties toegevoegd.
Bronnen Haagse Hogeschool: 1 Lectoraat Informatie Technologie en Samenleving: Bert Mulder en Dick Rijken. o Advies vanuit dit lectoraat is om geen adviseurs maar ontwerpers op te leiden. Reden hiervoor zou zijn dat pas afgestudeerden als adviseurs niet serieus genomen worden en dat bedrijven voornamelijk behoefte hebben aan mensen die echt iets kunnen maken. In ieder geval was er het dringende verzoek mensen op te leiden die ontwerpend kunnen denken. Dat vereist dat je bijvoorbeeld geen objectief (en dus afstandelijk, niet betrokken) onderzoek moet doen, maar onderzoek waarmee je daadwerkelijk een ontwerpbeslissing kunt en durft te forceren. Dat je je dus verantwoordelijk voelt voor het welslagen van het ontwerpproces en daarin je rol opeist. 2 Werkveldcommissie HT Den Haag: Een korte open-vragen enquete door HT Den Haag onder de 4 meest actieve leden van onze werkveldcommissie op dit moment: Theo Rooden: Universitair Docent aan de Faculteit Industrieel Ontwerpen, TU Delft. Carian vd Sman: Technisch onderzoeker bij Stg. Consument en Veiligheid Erik de Jong: Hoofd van de Multimedia-afdeling van e-learning bedrijf Cirquest. Yohan Creemers: Eigenaar van Ylab, een ontwerpbureau voor interactieve media en actief in Sigchi. Uitkomsten waren: er wordt in dit beroepenveld alleen kwalitatief onderzoek gedaan. wel behoefte aan mensen met kritisch/analytische blik (‘niet alles zomaar geloven’) de competenties zijn niet strijdig met dit beroepenveld. ‘Bruggenbouwer’ staat terecht bovenaan. dit beroepenveld begrijpt eigenlijk niet wat de HHT precies doet en leert: dat komt doordat in het algemeen bij voorbaat een sterk beeld bestaat waarvan men moeilijk af te brengen is. Acties die HT Den Haag besloot door te voeren binnen curriculum nav enquete:
Bij de onderzoeksvakken moet de nadruk gelegd worden/blijven op kwalitatief onderzoek, hoewel kwantitatief onderzoek als basis zeker in het curriculum moet blijven. In de klankbordgroep moeten meer ontwerpers: bijvoorbeeld Willem Sulsters (stedebouwer) of Ronald Haverman (ProRail). Voor verdere ideeën: zie brainstormverslag op whiteboard in sl689 Alle actieve HTC-ers moeten een keer worden uitgenodigd op school.
