1
1
Een “zegel” ontworpen door Wright voor één van zijn huizen.
2
Anthony Van Beneden 2de kan Japanologie
Encyclopedie van de japanologie: paper
De invloeden van Japan op de architectuur van Frank Lloyd Wright
1. Inleiding 1.1. Onderwerp 1.2. Motivatie 1.3. Zoektocht 2. Boeken 2.1 Libis 2.1.1 Boeken over Frank Lloyd Wright 2.2 Picarta 2.3 Wordcat 2.4 Bas 2.5 Nacsis 3. Artikels 3.1 EBSCOhost 3.2 Picarta 3.3 BAS 4. Film 5. Verslagen van een tentoonstelling 6. Tijdschriften 7. Elektronische bronnen 8. Frank Lloyd Wright and Japan: The role of Japanese art and architecture in the work of Frank Lloyd Wright by Kevin Nute. 8.1 Verhandelingen 8.2 Artikels 9. Besluit
3
1. Inleiding 1.1 Onderwerp Sinds het openstellen van zijn grenzen in 1853 heeft Japan altijd al een aantrekkingskracht gehad op het Westen. Niet alleen de handelaars maar ook de burgerij en de gewone mensen waren geïntrigeerd door het land: het Japonisme. Het duurde niet lang voor de Westerse kunstenaars met deze speciale cultuur in contact kwamen en ze reisden naar Japan om dit alles van dichtbij te bestuderen. Vele kunstenaars raakten zo gefascineerd door de Japanse kunst dat ze voorwerpen begonnen te verzamelen vooral de prentkaarten waren enorm in trek en werden gretig geruild in alle grote steden. Ook vele kunstenaars werden er ook soms door beïnvloed; of ze het nu wilden of niet, of ze het wilden toegeven of niet. Een van hen was de beroemde architect Frank Lloyd Wright, geboren als Frank Lincoln Wright. Hij is geboren in Wisconsin, Amerika in 1867 en leefde tot 1959. Hij begon zijn carrière in 1885 en tot aan zijn dood zijn er ongeveer 500 van zijn ontwerpen gebouwd over verschillende delen van de wereld, waaronder in Japan waar hij enkele jaren verbleef. Sinds het begin van de 20ste eeuw tot op deze dag, is de relatie tussen de traditionele kunst en architectuur van Japan en het werk van Frank Lloyd Wright een groot punt van discussie geweest. Een van de redenen hiervoor was dat Wright zelf openlijk een belangrijke filosofische waarde aan de Japanse picturale kunst toekent maar tezelfdertijd drukt hij op het feit dat Japanse kunst noch architectuur enige directe invloed heeft op zijn werk. Inderdaad, heel zijn leven lang hield hij vol dat hij in de Japanse cultuur, niet de inspiratie die velen suggeren, maar enkel bevestiging van veel van zijn eigen organische idealen vond, zoals hij zelf zegt in het volgende citaat: “De Ukiyoe (浮世絵) 2 en de Momoyama (桃山) 3 , Japanse architectuur en tuinen, bevestigen mijn eigen gevoel voor mijn werk en verschaffen mij genot, net zoals de Japanse samenleving die zuiver en in 4 contact met de natuur is, van het organische.” Maar echt bewijs van het lenen van Japanse
vormen is er nooit geleverd en ook Wright ontkende herhaaldelijk deze feiten. Maar desondanks hebben de critici5 zich verplicht gevoeld om de aandacht te trekken op de verschillende gelijkenissen tussen het werk van Wright en de traditionele Japanse kunst en architectuur. Hiermee poogden de critici een vage visie te verkrijgen over het feit of hij meer leende van de Japanse cultuur dan alleen een ondersteuning van zijn eigen artistieke idealen. 1.2 Motivatie Na 2 jaar architectuur te hebben gestudeerd in het middelbaar onderwijs, waar ik verschillende lessen heb gevolgd over de werken van Wright en nu met mijn studies van Japan is dit onderwerp een mooie combinatie van beide. Zoals hoger eerder vermeld, is het nog duister wat de juiste invloeden waren op zijn werken en daarom 2
Een gekleurde prent van het alledaagse leven in de Edo periode. 桃山時代 Momoyama period (1583-1602). 4 Wright, Frank Lloyd. An autobiography. UK: Quartet books London, 1977. 5 De informatie gevonden in het boek van Kevin Nute (hoofstuk 8) maar had niet meer de mogelijkheid om namen over te nemen.
3
4
heb ik tot doel het volledige leven van deze talentvolle architect te ontleden en zo misschien meer licht te kunnen werpen en inzicht te verkrijgen in zijn denkwijzen, wat nu de juiste invloeden waren en op welke vlakken men de Japanse architectuur in zijn werken kan herkennen. 1.3 Zoektocht Zoals vele mensen ben ik eerst begonnen met mijn zoektocht in de les van Encyclopedie. Door een beetje te surfen op internet, rond te kijken in de bibliotheek en de databanken te raadplegen kwam ik altijd dezelfde trefwoorden tegen: Frank Lloyd Wright, フランク・ロイド・ライト, architectuur, Japan, invloeden enz. Doormiddel van verschillende combinaties met deze woorden kon ik dan verdere informatie vergaren over mijn onderwerp. Maar al snel zag ik dat om dit onderwerp te kunnen bespreken ik eerst een groter beeld zou moeten krijgen want mijn onderwerp handelt maar over een deel van dat, namelijk het Japonisme. Verder kunt u de resultaten van deze zoektocht bekijken. De volgorde van de bronnen staan in een willekeurige volgorde want tijdens de zoektocht heb ik soms informatie tegengekomen die ik dan in al geraadpleegde bronnen moest gaan opzoeken.
2. Boeken 2.1 Libis Het eerste wat ik gedaan heb en waar we eigenlijk in de les met begonnen zijn, is eens rondkijken in onze eigen bibliotheken om op deze manier trefwoorden en misschien goeie auteurs en boeken te vinden. Bij mijn eerste zoektocht zijn er direct verschillende boeken in het oog gesprongen die over mijn onderwerp handelen. § § § §
Berger, Klaus. Japonisme in western painting from Whistles to Matiss. Cambrigde: Cambridge university press, 1993, pp. 397. Meehan, Patrick J., Wright, Frank Lloyd. Truth against the world: Frank Lloyd Wright speaks for an organic architecture. New York: Wiley, 1987, pp. 473. Nute, Kevin. Frank Lloyd Wright and Japan: the role of traditional Japanese art and architecture in the work of Frank Lloyd Wright. London: Routledge, 2000, pp. 244.6 Nute, Kevin. Frank Lloyd Wright and Japan. UK: International Thomson Publishing Ltd. London, 19947
6
De eerste editie is uitgegeven in London door Chapman & Hall in 1993 en ook in New York door Van Nostrand Reinhold in hetzelfde jaar. 7
Dit boek moet blijkbaar een ander zijn dan het boek van Kevin Nute waaraan ik hoofdstuk 7 wijd. In het begin dacht ik dat het hetzelfde boek was en dat men de titel misschien had ingekort. Maar toen ik het boek op nog verschillend plaatsen tegenkwam en zag dat het jaar van uitgave en uitgeverij van dit boek niet overeenkwam met het vorige moest het wel een ander zijn. Het is niet te vinden in bibliotheken in België. Dit boek is overigens ook uitgegeven in Japan door de Shikashima uitgevrij ( 鹿 島出版会) in Tokyo in 1997.
5
§ §
Wichmann, Siegfried. Japonisme: the Japanese influence on Western art since 1858. London: Thames and Hudson London, 1985, pp. 431.8 Wright, Frank Lloyd; Futagawa, Yukio (二川幸夫). Frank Lloyd Wright: The Imperial Hotel, Tokyo, Japan. ADA ed. Tokyo, 1981, pp 48.
2.1.1 Boeken over Frank Lloyd Wright 9 § Hitchcock, Henry-Russell; Wright, Frank Lloyd. In the nature of materials 1887-1941: the buildings of Frank Lloyd Wright. New York: Duell, Sloan and Pearce New York, 1942, pp. 143. § Meehan, Patrick J.; Wright, Frank Lloyd. Truth against the world: Frank Lloyd Wright speaks for an organic architecture: Wileyinterscience publications XIII. NEW York: Wiley New York, 1987, pp. 473. § Pfeiffer, Bruce Brooks 10 ; Frampton, Kenneth; Wright, Frank Lloyd. Frank Lloyd Wright Collected writings Volume 1. New York: Rizzoli New York, 1992.11 § Twombly, Robert; Wright, Frank Lloyd. Frank Lloyd Wright: an interpretive biography. New York: Harper and Row, 1973, pp. 373. § Wright, Frank Lloyd. Drawings and plans of Frank Lloyd Wright: the early period 1893-1909. New York: Dover New York, 1983, (orig. ed. 1910). § Wrigth, Frank Lloyd. The natural house. New York: New American library New York, 1970, pp. 224. § Wright, Frank Lloyd; Castier, Jules. Mon autobiographie: Ars et Historia. Frankrijk : Plon Paris, 1955, pp. 294. § Wright, Frank Lloyd. An autobiography. UK: Quartet books London, 1977, pp. 620. § Wright, Frank Lloyd. An organic architecture: the architecture of democracy. The Sir George Watson lectures of the sulgrave manor board for 1939. UK: Humphries London, 1970, pp. 56.
2.2 Picarta § § §
8
Cate, Phillip Dennis. Japonisme. Tokyo: TG Concepts, 2000, pp. 130. Hata, Shinji (秦新二編). Frank Lloyd Wright and Japan. Stichting Siebold Council, 1997, pp. 167. Meech-Perkarik, Julia. Frank Lloyd Wright and the art of Japan: the architect’s other passion New York. Japan Society, 2001, pp. 304.
Dit boek en recensies erover vinden we terug in verschillende databanken. Dit zijn allemaal boeken die ik gevonden heb in het Libissysteem en die betrekking hebben tot Frank Lloyd Wright. Maar deze boeken zullen kunnen helpen een meer volledig overzicht te verkrijgen over zijn leven. 10 Bruce Brooks Pfeiffer is tevens bestuurder van de Frank Lloyd Wrigth archiven. 11 Dit is het eerste boek in een reeks van 5 met een verzameling van brieven die de hand van Wright, uitgegeven in de jaartallen 1992, ’92, 93’, ’94, ’95. 9
6
§ §
§
Mirviss, Joan B.; Carpenter, John T.; Bruce Brooks Pfeiffer. The Frank Lloyd collection of surimono (刷り物)12. New York: Weatherhill, 1995, pp. 313.13 Tanigawa, Masami. (谷川正己) Measured drawings of Wright’s Japanese work [Zumen de miru F.L. Raito. Nihon de no Zen gyôseki (図面で見る F.L.ラ イト: 日本での全業績)]. Tokyo: Shokusha (彰国社), 1995, pp. 110. The Society for the study of Japonisme; Committee for the year 2001. Japonisme in art: an international symposium s.l., 19XX, pp. 331.
2.3 Worldcat § §
§ §
Devynck, Danièle. Toulouse-Lautrec et le japonisme. Panayrac: D. Briand, 199914. Hata, Shinji (秦新二編); Pfeiffer, Bruce Brooks; Wright, Frank Lloyd (e.a.); Frank Lloyd Wright and Japan [Furanku Roido Raito to Nihonten (フラン ク・ロイド・ライトと日本展). Zaidan Shiboruto Kaunshiru, 1997, pp. 167. Oshima, Senji. Japonismu: inshôhô to ukiyoe no shuhen Tokyo: Bijutsu Kôronsha, 1980, pp. 337.15 Takagi, Yoko. Japonisme in fin de siècle art in Belgium. Antwerp, Belgium: Pandora, 2002, pp. 320.16
2.4 BAS §
Wright, Thomas; Mizuno, Katsuhiko (水野, 克比古). Zen gardens: Kyoto's nature enclosed. Kyoto: Mitsumura Suiko Shoin17, 1990, 73p.
2.5 Nacsis § § §
12
James, Cary; Frank Lloyd Wright’s Imperial Hoter New York, Dover Publications, 1988. Landers, Peggy; Mahoney Jean; Nature on view: homes and gardens inspired by Japan New York, Weatherhill, 1993. Walker, Richard L.. Ancient Japan ant its influence in modern times. New York: Watts, 1975.
刷り物 (printed matter). Ook te vinden via Nacsis. 14 Dit boek is belangrijk omdat het handelt over een kunstenaar die enorm beïnvloed was door de Japanse prentkunst. 15 Voorlopig de karakters van de naam nog niet gevonden. 16 Dit heb ik genomen omdat het ook wel goed is te weten in welke mate er sprake was van Japonisme in België. Dit is eigenlijk maar een onderdeel van een doctoraatsthesis maar wat niet onbelangrijk is dat deze geschreven heeft voor de Vrije Universiteit Brussel. 17 Karakters niet teruggevonden. 13
7
3. Artikels 3.1 EBSCOhost §
Pollock, Naomi R. “Exploring Japan: Construction culture, Edo-era prints, and today's dream house.” Architectural Record, Dec2002, Vol. 190 Issue 12, pp59, 2p, 3c [ geeft een recensie over verschillende boeken die handelen over de invloed van de architectuur in Japan, waaronder ook Frank Lloyd Wright and the Art Of Japan and the Architect’s Other Passion by Julia Meech].
3.2 Picarta18 § § § § §
Anon. “Reviews: Frank Lloyd Wright and Japan” The architectural review: a magazine of architecture and decoration, vol. 194 (1994), afl.1168, pp. 104. Don H. Choi; Nute, Kevin. Frank Lloyd Wright and Japan: the role of traditional Japanese art and architecture in the work of Frank Lloyd Wright. Design book review, afl. 39, pp. 25-27. Meech, Julie. “Frank Lloyd Wright and the art of Japan”, Arts of Asia. vol. 31 (2001), afl.2, pp. 54-65. Meech, Julia; Weisberg, G.P.; Bourget, J.L. “Japonisme Comes to America”. In études anglaises: Grande-Bretagne, Etats-Unis, vol. 45 ( 1992), afl. 1 (janmaart), pp. 113. Stipe, Margo. 19 “The inspiration of Nature: Frank Lloyd Wright and Japan”. Orientations: a discovery of Asia and the Pacific. Vol. 32 (2001), afl. 3, pp. 120-125.
3.3 BAS § § § §
18
Burke, Thomas J. Japanese influences on Frank Lloyd Wright and the story of the Imperial Hotel. Japan Bimonthly (Chicago) 4, no.6 (Nov-Dec 1986), pp. 35. Preddy, Jane The influence of the Japanese print on the architecture of Frank Lloyd Wright. Journal of Popular Culture (Bowling Green, OH) 23, no.4 (Spring 1990,) pp. 1-20. Richardson, David B.; “Sino-Japanese and contemporary architecture: philosophical influences and parallels” Chinese Culture (Taipei) 18 no. 4 (Dec 1997), pp. 19-31. Fujioka, Hiroyasu. The search for Japanese architecture in modern ages Japan Foundation Newsletter (Tokyo) 15, no. 3 (Dec 1987), pp. 1-9.
In Picarta geeft men niet de plaats van uitgaven of de uitgeverij. Margo Stipe werkt in het Wright stichting (The Frank Lloyd Wright Foundation), controleert de archieven en staat aan het hoofd van het verlenen van informatie en toestemming tot gebruiken van copyrighteed materiaal voor exhibities en publicaties. Haar e-mail adres is:
[email protected] 19
8
4. Film §
Nute, Kevin; Clemson University. Communications Center. American Institute of Architects. South Carolina Chapter. South Carolina Educational Television Network. Frank Lloyd Wright and Japan 1997, 1 videocassette (85 min).
5. Verslagen van een tentoonstelling §
Cramer, Ned. Wright's Japan projects on view in Washington Architecture, Aug96, Vol. 85 Issue 8, pp.42 (Reports on the exhibition of the works of American architect Frank Lloyd Wright at the National Building Museum in Washington, D.C. Features of the exhibit; Japanese influences in Wright's works; Highlights of Wright's works.).
6. Tijdschriften The Frank Lloyd Wrigth Quarterly magazine. Een magazine dat artikels publiceert met informatie over het leven en het werk van Wright. Dit is een tijdschrift dat alleen is voor de leden van de Frank Lloyd Wright Association. Het tijdschrift bestaat al sinds de lente van 1990. Er zijn ondertussen al verschillende edities verschenen die handelen over japan. (Men kan alle edities nog verkrijgen, info op de http://www.franklloydwright.org/). ) § Autumn 1990-Vol. 1, No. 3 Wright’s Japanese Treasures. § Spring 1995-Vol. 6, No. 2 Frank Lloyd Wright and Japan.
7. Internet Verschillende sites gevonden: § Tripleteam/ Portland, OR; “The Frank Lloyd Wright Foundation”, http://www.franklloydwright.org/ .20 § Taliesin Preservation, Inc; “ Frank Lloyd Wright Taliesin Bookstore”, last modified: Saterday April 26, 2003. [Visited May 7] http://www.taliesinbookstore.com . § Giesler T.,
[email protected] “ The Wright Web Guide”, Last modified: May 1, 2000 [visited May 8] http://www.cypgrp.com/flw/index.html21. § Thomas Crossland and Dr. Andreas Grund, “ Frank Lloyd Wright—The Woodblock Print Collector”, Last modified: March 2003 [visited May 10] http://www.ukiyoe-gallery.com/flw.htm.22 20
Op deze site bevind zich ook een bibliografie waarin ik nog een interessant boek heb gevonden waarin hoogstwaarschijnlijk meer informatie zal staan over hoe Wright keek naar de natuur en zo de relatie met Japan zoals in de inleiding staat uitgelegd. Hoffmann, Donald. Frank Lloyd Wright: Architecture and Nature. New York: Dover Books,1986. 21 Een site waar veel links te vinden zijn ivm Frank Lloyd Wright. 22 Site over het eerste contact tussen Japan en Wright en zijn passie voor Ukiyoe( 浮世絵)( uitleg en voorbeelden).
9
8. Frank Lloyd Wright and Japan: The role of Japanese art and architecture in the work of Frank Lloyd Wright. By Kevin, Nute. Tijdens mijn zoektocht heb ik dit boek telkenmale gevonden in alle bibliotheken en databanken. Ik wou het dan ook eens van dichtbij bestuderen en vluchtig doorlezen om een beter idee te krijgen over mijn onderwerp en verdere zoekmogelijkheden te vinden. Bij mijn weten zijn er zo maar 2 boeken in België dus heb ik wel een beetje moeite gehad om het in handen te krijgen maar het loonde het zeker de moeite. Het boek is geschreven door een professor in de architectuur uit Amerika die ook gast professor van architectuur was aan Muroran Instituut van Technologie in Japan. Bij het schrijven van dit boek heeft hij een grote steun gekregen van mensen aan de Universiteit van Tokio.23 Het boek handelt, zoals de titel het een beetje weggeeft, volledig over mijn onderwerp maar gaat ook over ander facetten dan over wat ik zou schrijven maar toch een mooie bron van informatie. Misschien wel het waardevolste was de bibliografie van het werk, daarin heb ik vele werken gevonden die ik voordien nog niet was tegengekomen. Het spijtige was wel dat de uitgeverijen niet vermeld waren. Hiervan de volgende werken: 8.1 Verhandelingen: §
§
Fujioka, Hiroyasu The Japanese View of Frank Lloyd Wright. s.l.e.a., pp. 68-72 ( brengt de veranderende visies in kaart van Wright verblijvende in Japanse architecturale kringen van na het bouwen van het Imperial Hotel tot 1990)24. Ryu Niimi25, Method and Ritual: A special Interpretation of Wright’s Space as Anti-Modernist. s.l.e.a., pp. 34-52.
8.2 Artikels26 § § §
§
23
Green, William. A peerless Pair: Fredrik W. Gookin and Frank Lloyd Wrigth. Bulletin of the Society for Japanese Arts and Crafts, no 14(zomer 1984), pp. 14-19. Kostka, Robert. Frank Lloyd Wrigth in Japan. Prairie School Review 3, no.3 (derde quartaal 1966), pp. 5-23. ( Discussie over het Imperial Hotel and de algemene inpact van Japan op het werk van Wright). Menocal, Narciso G. . Frank Lloyd Wright and the Question of Style. Journal of Decorative and Propaganda Arts, no.2 (zomer-herfst 1986), pp. 4-19. ( Discussie over Wrights idee van stijl in de context van zijn voornaamste invloeden). Norton, Margaret Williams. Japanese Themes and the Early Work of Frank Lloyd Wright. Prairie School Review 4, no.2 (2de quartaal 1981), pp. 1-5.
Deze informatie is niet volledig want op de dag dat ik te weten kwam dat ik ook de informatie van deze auteur moet weergeven in mijn paper had ik het boek al binnengedaan in de bibliotheek en was het onmogelijk het opnieuw te ontlenen. 24 Van deze auteur was er alleen een werk te vinden in PCI Full Text. 25 Geen werken te vinden in al de bovenstaande bronnen en ook de karakters van de naam niet gevonden. 26 Deze artikels zijn niet terug te vinden op de bovenstaande databanken.
10
9. Besluit Bij het begin van mijn zoektocht was mijn voornaamste doel het vinden van boeken en artikels over de invloed van Japan op Frank Lloyd Wright. Ik wilde vooral te weten komen in welke opzichten er invloed was van Japan op zijn werk. Mijn grootste interesse was om te weten te komen of zelf te zien waar in zijn werken je de Japanse stijl kon terugvinden, of zijn huizen leken op die van Japan bij wijze van spreken. Maar al snel zag ik dat daar nog niet voldoende informatie over te vinden zou zijn en dat als ik daar specifiek een verhandeling over zou willen schrijven ik zelf veel opzoekingwerk zou moeten verrichten in het bestuderen van zijn eigen geschreven werken en zijn gebouwen. Dus ben ik mijn zoektocht beginnen verbreden en wel naar het Japonisme. Waarom waren de Westerse kunstenaars zo geïntrigeerd door Japan en waar vindt men dit terug in hun werken? Zoals je ziet heb ik wel mijn eerste titel behouden want mocht ik over dit onderwerp een verhandeling schrijven dan zou ik het Japonisme gebruiken als een soort inleiding om dan alles wat we daarbij geleerd hebben toe te passen op Frank Lloyd Wright en zijn werk. In deze paper staan nu vooral werken die ik gevonden heb met behulp van een beperkt aantal trefwoorden. Zodat het aantal boeken die weergegeven worden ook beperkt zijn, wat wil zeggen dat er in die boeken wel veel informatie staat in verband met die trefwoorden maar waarschijnlijk bestaan er nog vele boeken waar wel nog informatie in staan met betrekking tot mijn onderwerp. De enige manier om die andere boeken te vinden is dan de bovenstaande boeken te ontlenen en te kijken in hun literatuuropgave naar welke boeken of artikels de auteur verwijst die ik nog niet zelf gevonden heb. Ik denk dat deze boeken nog maar een klein begin zijn van de informatie die er te vinden is maar wel al een goede start voor de voorbereiding van een licentiaatverhandeling. Als ik nu kijk naar de boeken en artikels die ik gevonden heb in verband met Frank Lloyd Wright denk ik dat er veel informatie in te vinden is over zijn beïnvloeding door Japan. De belangrijkste boeken zullen misschien wel die van Kevin Nute zijn, die toch heel wat onderzoek heeft gedaan in Japan en Amerika. Hij heeft al 2 boeken over het onderwerp geschreven in de afgelopen 10 jaar. Maar ook de boeken van Bruce Brooks Pfeiffer die de brieven van Wright bevatten kunnen ook een heel grote waarde hebben. Zeker als men weet dat Wright correspondeerde met andere kunstenaars die al naar Japan waren geweest voordat hijzelf die kans gekregen had. Dit is een manier om te verklaren waarom er al Japanse kenmerken waren in zijn werk voordat hij Japan met eigen ogen had gezien. Maar zoals ik al vermeld heb in de inleiding bestaat er nog altijd discussie over de invloed van Japan op zijn werk en via de autobiografieën die vermeld worden kunnen we achterhalen hoe Wright zelf daar tegenover stond. Zoals eerder al gezegd wou ik ook meer te weten komen over het Japonisme. Toch heb ik me niet beperkt tot boeken over het Japonisme en architectuur alleen, maar heb vooral boeken gezocht die me iets meer kunnen vertellen over het Japonisme de invloed daarvan op de kunstenaars van het Westen. Ik heb dan ook verschillende interessante boeken gevonden die ik tussen de andere boeken heb vermeld. Het meest recente boek dat ik gevonden heb was dat van Phillip Cate maar ik denk dat de boeken van Danièle Devynck en het doctoraat van Yoko Takagi me ook veel nuttige informatie zullen bijbrengen.
11
Persoonlijk heb ik heel erg genoten van mijn zoektocht. Ik leerde keer op keer dingen bij en raakte nog meer geïnteresseerd in het onderwerp dan ik al was. Ik zou dan ook graag over dit onderwerp een verhandeling schrijven.
