--'}.y^-: *-vv;

V

\^V!^--y ''.-'> *-vv;
•.'•";••

--

.-'-.

^^'y^^:;:i.-::-î'.\^':/--'}.y^-:<-r;\--^.,-..

^-

':

f

.:^-^.-

,<'.

.' ^^-

*;.,';

-'

i

.,

•

/"v

>

,-,

> V-V

'-.\^, '/,::

•

E^ï•^'--^•'•^'-^*.'-''••

v

:/

-'.^ :

>-

-.';•>

.^-^v-V<

'^

'

''-.•^«

;.'!-'>->

m>"

Presented

to the

LIBRARY of the UNIVERSITY OF TORONTO by the

INSTITUTE FOR

CHRISTIAN STUDIES

^

W_^

,^

,?-/

fT

m

*"N

in:

.

1^.

,

GESCHIEDENIS DER

KERKHERVORMING DOOR.

IJSBRAND VAN HAMELSVELD.

DERDE DEEL. MET

PLATEN.

*

TE

HAARLEM

BIJ

FRANgOIS BOHN, en gedrukt terzijner eigene £1

D C C C X

I.

Drukker ij e.

H

N

VAN

D

U

o DE

KERKHERVORMI NG. EEPvSTE AFDEELING. der

Gefchiedenis

tiende

Kerkhervorming

eeuw,

in

,

het

begin

der

zes-

tot den vrede van Pasfau,

ACHTSTE HOOFDSTUK. Gefchiedenis der Hervorming in de Nederlanden,

t

•

•

.

•

Bladz.

I*

GE-

'

GESCHIEDENIS DER

KERKHERVORMING. EERSTE AFDEELING. GESCHIEDENIS DER KERKHERVORMING ZESTlEINUt EtUVV

,

IN

HET BEGIN DER

TOT AAN DEN VREDE VAN PASSAU.

ACHTSTE HOOFDSTUK. Gefchiedenis

der Hervorming in

Jrlet wordt

tot

de

Nederlanden,

roem der ingezetenen van Neder-

land algemeen erkend,5 dat o

in zij, gellik o j j

.

i5Sa.

zoo ook omtrent den Godsdienst van ouds Al ernstliafng en nadenkende geweest zijn.

zigten, af,

vroeg werd onder hen het Christendom bekend vooral,

federt

de

prediking

wiNFRiED of BONiFAcius landen gevestigd.

den van

het

diep

Van

in.

,

van willebrord

wcrd hetzelvc

toen af

verval

kennis van den Godsdienst

Herv.

,

heeft

het

,

en

A

in

Nederland

.

Staat ^^^^^^^

van -^^

en deNeder-

in

deze l^^ên.

te

mid-

van geleerdheid en ware ,

G.

na C.

andere op'^ J^^^J^l'^' tot

niet ont-

bro-

,

KERK EL

2

KE

IJ

Ba C. G. broken aan eene zucht, om waarheid en echte godsJaari5i7. yrucht naar te fporen en te beoefenen:' reeds in het ^ tot 1552. jaar 71a leest men van eene fcheuring, die te Gent

^___

ontdaan was

maar door tucht en zedebetering der

,

Hoe hoog ook

Geestelijken genezen werd (*).

magt der Roomfche Paufen

was, men vond

deze eeuwen gedegen

in

andere

Utrechtfche en

onder de

de

Bisfchoppen in BeJgi'é en JS'ederduitschJand ziilken die

Roomfchen Kerkvoogd

den

tegenfpreken

van

gcli;k in

;

GUNTHER

Keulen en Trier

uir

van

Bisfchop

coLAUs

Utrecht

I.

Sij-

,

was

tegenwoordig

,

Ook werd op

(f)

'm het jaar

den Pius ni-

eene

992, op welke

derïandfche Bisfchoppen

Synode

A^^-

insgeliiks

tegenwoordig waren

te

har-

,

gefproken tegen de heerschzucht van den

tige taal

In de verfchillen tnsfchen

Paus.

van

naam eener

een' nadrukkelijken Brief fchreven aan

Rheiins

voorbeeld

het

Aartsbisfehoppen

aantoont, die

,

,

durfden

^ken vergaderd, op welke ook hunger,

iiode te elfde

de IKde eeuw

petgaud,

en

mannelijk

den Paus

hilde-

ERAND of grrgorius VII en den Keizer hendrik ÏV, koos Bisfchop willem van Utrecht des Keizers

zijde,

Sijnode

te

en

hielp

het

in

Worms mede bewerken

afgezet en in den ban gedaan

den de deed.

jaar

Paus den

,

werd,

1076

op eene

dat deze Paus

om

Bisfchop insgelijks

in

willem's opvolger koekraad was

welke

re-

den ban niet

minder

(*) HOOFT Ncderl. Hift.

(t)

Bij

BRANDT

van de uitgave

in

Hijl.

I.

32.

der Reform, I Deel^ Bladz. 35.

Svo. 1787.

GESCHIEDENIS. der

een

elfde

voorftander

ijverig

As

den Paus.

van den

Paus paschalis

eeuw de Kerk van Luik

en de uitvoering van den ban

van Plaanderen

aanbevolen

hem

Luik

van

,

rodert

aan

desvvegens

tegen

eenen

,

Graaf

,

Kerk

fchreef de

,

nadrukkelijken

Brief (*).

Doch, deren

,

allen verzetteden zich

niet

Geestelijken

,

de

tegen

ook

maar

anderen

,

Ketters desvvegens gebrandmerkt, alle

Bisfchoppen en

overheerfching

vele

gemoe-

der

fchoon

zij

als

hun

vervolgd en

fnoode dvv-alingen en fporeloosheden toegefchre-

Zoo waren

ven werden.

Xïfde eeuw on-

er in de

der den naam Catharen Ketters bekend, en

ger, onder anderen

werden gehouden

Keulen^

te

van

;

de Transfubftantiatie

,

welken men weet

dat

,

zij

de voorbidding der Heiligen,

het Vagevuur enz. hebben verworpen (f).

of Bagynen

hards en Beguinen

vroe-

al

vonr Manicheèn

die

De Beg-

waren lieden,

die

zich vereenigden, mannen en vrouwen afzondeiliik,

om

zich in godsvrucht te oefenen

van hunnen handenarbeid leefden

,

,

en die in ftilheid

en door welda-

digheid jegens de armen en door gastvrijheid uitmuntten, alhoewel

zij

fpoedig als Geestdrijvers en

pers voor den haat der

In de Xlde

eeuw waren

men van Luik

Dwee-

Monniken blootftonden vele lieden

en Kavieryk

(§).

door de Bisdom-

verfpreid

,

die

onder

den (*) ;

/.

c.

Pag. 47.

(t) Kerk. Qefch. (§) Kerk. Gefch.

XJX XIX

A

Deel, Bladz. 319. Deel, Bladz. 306. voigg.

a

:in

C. ö.

het einde der I''5""ï5f7«

den ban gedaan

in

had

Keizer

op

il

f|

.'_

KERKELIJKE

4.

na C. G den Jaari5i7. j.gj^ tot 1552.

^

naam van Gundulfianen bekend

zijn

gandulf of gundülf van den

kant van Italil

als

hunnen Leermeester erkenden, en

ditw

,

«lat

digden, dan de Heilige Schrift, Sijnode

Arms

te

belijdenis

welke

en

Cit-

eerbie-

eene

in

1025 veroordeeld

jaar

in het

zeïce-

des geloofs

geen' anderen regel

zij

en

,

zijn

geworden (*). der Xlde

In het laatst

eeusv predikte

of het begin

tancuelvn

landen vele waarheden

men

vele

In de Xllde

Waldenzen

^

deze

in

met groote toejuiching

zijne leer fchoot onder anderen

wortelen (f).

Xllde

der

tanchelm

(^ï

en

Antwerpen diepe

te

en

,

eeuw

volgende

na-

door de hardde vervolgingen

gedrukt, de wijk naar de Nederlanden^ ahvaar hun-

vond

ne leere

veel

Bijbel in

Nccrduitsch rijm

^tzt reden groote

bijval

Dat daar

:

nutfchap

en daar was

herde

een

ende die foetheid van te

,

dus

luidt

hunne

gocdt

,

Dat

mer dat

coerste^

hehinnen (§).

taal ,

no fahulen

,

mer were woerden.

,

7i'as

,

in

den

zij

gevende van hun doen

was ; no boert e

trufe, no faloerde

wel

ook vertaalden

,

was

volging, welke deze Waldenzen in

hier

het pit

ende felicheid der

Vreesfelijk

no

in

de ver-

de Nederlanden

hebben moeten ondergaan, bijzonder in Vlaanderen^ omtrent de jaren 1236 toedoen van eenen

tot

1238,

voornamelijk door

Monnik robrecht

,

die

zelf te

vo (*) GERDEs Bijl. Ev. Ren. T.

III. p.

1,2.

(f) Kerk. Gefch. XIX Deel, Bladz. 3SP. (§) BOXHORN Neclerl. liif. Bladz. 50, Zie ook vaa de PFaldenzen Kerk, Qefdi.

XIX

Deel^ Bladz, 330,

GESCHIEDENIS. voren een Waldenzer geweest was.

maanden

$

In twee of drie na C. G,

mannen

werden omtrent 50, zoo

tijds,

r)e

vrouwen, verbrand, of levende begraven.

als

wreedheid vond nog fmartelijker pijnen

De

vuurflrafFe.

dan de

uit

kleederen der ellendigcn tot den na-

zoo ver afgevild zijnde,

vel uitgefchud, en de huid

bond men hen nan palen ; daar bragt men dan geheele korven en zwermen van horzelen of bijen omtrent, die

dat raauwe vleesch met hare angels alle

kanten

den;

,

wonden van

de verfche

de gevilden in

zonder ophouden

ftaken

en aan

,

dag en nacht

,

pijnig-

gemarteld,

tot dat zij ten laatfte, aan het eind

den geest gaven (*). In de

XlVde eeuw

Antwerpen^

lieden

werken

barmiiartigheid

van

te

oppasfen van zieken

een

oii'iftond

godvruchtige

en

gczclfchap

van

zich

aan

die

toewijdden,

kranken

,

door het

inzonderheid

bij

de toenmaals heerfchende pest en befmettelijke ziek-

door het zorgen voor

te, en

,

Matemannen

of geringe woningen

,

Celliten

naar de Lijkzangen, die

zongen

,

begrafenisfen

Men noemde

het beftellen der lijken.

hunne matigheid

de

,

hen

wegens

,

naar hunne

Cellen

of Cellebroeders

,

Ook

deze goede

gunftige Geestelijken ondergaan, en werden als

en

op eenen treurigen toon

zij

Lollnrds of Lolards (f).

menfchen moesten menige mishandeling van de

den

en

af-

niet zel-

Dwepers vervolgd.

In het midden der

X lilde eeuw

was

er

te

Antwef'

C*) BOXHORN

/.

c Bladz.

139.

(t) Kerk. Gefch. XVIII Deel, Bladz. 162,

A

3

J''^" 5 17<

K E R K E L

6

mC.

G. werpen

Jaari 5 17. lot

een

K E

IJ

willem korkelisse

Priester,

ontkende, dat Christus

ligcharaelijk

onder

,

d/e

de

ga-

i5~>it

^-

van brood en wijn

ilalte

woordig

zij,

in

Avondmaal

het

en die meer andere

Roomfche Geloof jaren overleden

Nadat

verwierp.

was geweest, werd

reeds

hij

hij

tegen-

van het

leeringen

vier

befchuldigd

men het noemde, fchuldig re zijn geweest; waarom nicolaus , Bisfchop van Kameryk , zijne beenderen liet opgraven en veraan deze Ketterijen,

branden (*).

Bij

gelijk

welk voorbeeld door de

Schrijveifs

nog andere gevoegd worden. Ondertusfchen was het zedebederf der Geestelijken

Zedebeticrfder jjj

Nederlanden

^^

niet

dan

geringer

De

elders.

(^'""estehj-

keu.

ging

trotschheid en pracht der Bi.^fchoppen

waren

te

Vorsten

gelijk aanzienelijke

en Graven

onder hunne

volgd,

Hertogen

die

veel

Geestelijken

mogelijk

der Ö/erlieid onttrokken; en

aan

geen wonder,

te

de eenigen vaaren

voeien, werden meest overal

Schrijvers en

gebeurd

,

dat

Schrijvers en

naar

het

;

hier

woord

Secretarisfen

door

Clericus

ver-

en de-

pen wisten

de Geestelijken

Geheimfchrijvers gebruikt,

zaken inzage hadden

in alle

die de

,

zij ,

ge-

gezag

het

meerderden hunne bezittingen en inkomflen wijl zij veelal

en

,

Het voorbeeld dtr

menigvuldige oorlogen voerden.

zich zoo

,

be-

Utrecht

Leenmannen hadden

Bisfchoppen werd van de mindere die

alle

De Bisfchoppen van

boven.

fchrijving te

zoodat is

het

tot zij

ook

nog heden

Klerken genoemd worden

('*) j.

«cluer

i

BASEL. deNederl. Sulpicitis Bladz. 178. gevoegd,

BOXHOKN NederL

Hifi.

GESCHIEDENIS.

7

ên; indien iemand zich met woorden of daden

te- na

gen hen durfde verzetten

zij

dezen

,

verfchrikten

C. G. Jaari5i7, '

door hunnen ban en vervloekingen.

IVJen

formulier van zoodanige vervloeking,

de,

te

Aken

afgrijfelijken

opgefteld in

„

Uit

in eene Si'no-

8i6, van

Jaar

Iicc

inhoud (*):

leest een

last

dezen

^^w Va-

van

Zoon, en den Heiligen Geest, en de maria, de Moeder van onzen Heere jezüs CHRISTUS, en van den Heiligen michiel en jan den Dooper, en de Heilige pieter en paltlus , der, en den

Heilige

alle

Martelaren,

en

alle

Confesforen

de Heilige

alle

zijn

,

in

den

en ,

steven, sylvester,

den Heiligen

en

der Apostelen,

Prinfen

en

Heiligen

aldegund ,

en de Heilige

Maagden, en

en

de Heiligen, die

alle

den hemel of op der aarde.

Wij

vervloe-

ken en fcheiden af van de Heilige Moeder de Kerk, die ( dit

ten

,

of dat ) gedaan hebben

fchende in hunne huizen

akker, weg,

Dat ren

,

of daarvan gewe-

,

Dat de vloek hen

of daartoe geraden hebben.

zij

fchuren

,

hofftede,

en

alle

vervloekt zijn in bosch,

Kerken

vervloekt in

vloekt voor den Rigter

,

en

,

bedden

(leden

en

veld

,

vervloekt in

Hoven

hare

,

burgten. rivie;

ver-

vervloekt in het vechten ,en

,

bidden, in het fpreken, in

ftrijden; vervloekt in het

het zwijgen, eten, drinken, en flapen; vervloekt in

het

waken ,

tasten

pen; en rusten en

,

wandelen rijden.

,

Dat

zitten zij

,

ftaan en loo-

vervloekt zijn in

het (*) Bij BOXiioRN Nederl. Hifl. Bladz, uit

hem

bij

brandt

Hijt.

der Reform»

71' volgg.

A4

I

\<S\.

Deel

volg. ,

en

Bkuh»

,

KERKELIJKE

8

sa C. G. het hooren , zien en fmaken ; vervloekt in alle hunne JaarJ5ï7 werken. De vloek fchende hunne hoofden, oogen , ' _

en tot

hun ligchaam

al

van de kruin

,

Duivel

,

en

uwe trawanten

alle

hoofds af

des

de zolen toe van hunne voeten.

door den Vader

,

en den Zoon, en den Heiligen Geest, dat

neemt, dag

rust

nacht, tot dat

ofte

fchande

den van de wilde dieren, cf verfcheuren

't

,

doen verdrenken, of hangen, of

te

geene

gij

hen gebragt

gij

zult hebben tot eeuwige en tijdelijke

met hen

,

Ik bezweer u

zij

verf] in-

het

vn.n

wild en grijpende gevogelte, of verbranden met den

omkomen door hunne

vure, ofte doen hen van

doet

wat

al ,

niemand

eenen helper, en

hunne weezen. fmeten

En

Paradijs, Iaat hen

nen worden have, en

uit

laat

uit

,

en JUDAS eu

(traffe

God hunnen

Wijk van ons,

met deze

Op

verfchrikkelijke

zweer u. Duivel, en gellk

dize

handen,

gij

kaarafen

de

bij

ezelen.

datan

van

e'i

Heer gezegd heb-

wij willen geene

alle

kennis

,

die

zij

woorden :

uwe trawanten,

uitgebluscht

heb-

woord namen de

dit

vloekers twee brandende kaarcfcn ,

ge» het

poNTiüS piLATus, en met

ben van uwe wegen. "

ten

is

uit

hun goed en

al

begraven worden

die, welke tegen

alle

ben:

lucifer

verbannen

ook zoo uitgefmeten en verban-

Laat hen deel hebben aan de

ABiRAM,

hunne

hun voortaan

zij

als

adam

deze wereld

hon

worden. en

ontferme zich over

even gelijk

ó^n h^mel, en

uit

gehaat

,

Niemand en

vrouwen weduwen. tot

er

vijanden;

weezen worden,

hunne kinderen

Laat

leeft

worden

ook uitdoet en wegneemt het

uitbhiscli-

„

Ik be-

dat, even in licht

onze van

hun-

,

GE hunne oogen

C

S

ten

,

zij

N

E D £

II I

dat

9

zich bekeeren

zij

Het gefchiede zoo!

doening geven. 200 ! Amem ! "

S.

I

Door zoodanige

en vol- na C. G.

,

gefchiede jaariSJ?.

het

onchristelijke

ver-

vloekingen, die des noods met de wreedfle

mishan-

delingen achtervolgd werden, verwekten

Geeste-

lijken

zich ontzag

bij

de eenvoudigen,

de

zoodat zich

niemand tegen hen durfde verroeren.

Van

tijd tot tijd

ter geest

mannen van be-

echter verhieven

hunne flem. Omtrent het

1290 fcherp-

jaar

HENDRIK van Gend , Aartsdiaken

te

ren en de Paufelijke magt.

„

ren:

Hij fchreef onder

Dat een Prelaat een

dienaar

goed werd, omdat de Paus het

Ook begonnen

bood (*)." op

het gedrag

gelijk

de

en

Graaf guy of guido van

,

in

,

een

1320.

hun ongebonden leven

wegens

die

alom

waar van wij

te letten

Kerkdijken

Flaanderen

het jaar

in

zuipen en zwelgen zich ten

gemaakt

der

XlVde eeuw werd de Orde der

In het begin der ,

of ge-

toeliet

willem. Graaf van

Plakaat van het jaar 1294, en

Tempelieren

onderdaan

en

de Vorsten toe

inhaiigheid

Holland, met een Plakaat

ande-

Dat ook het kwaad

der wet ware, en geen Heer. niet

Doornik^

te

pen tegen het misbruik der Geestelijke goede-

zijne

en

ook

in

,

kwade berucht hadden Nederland uitgeroeid

elders gefproken

hebben (f).

De vermaarde nicolaus a lira, XlVde eeuw geleefd heeft ,

gin der

ne fchriftverklaring gezegd wordt,

het

be-

en die door

zij-

die

in

luther

te

zijn

voor(*) BRA^;DT

/.

C.

Biacïz. j6.

(t) KerL Gefch. XVII

l

GERDES

/.

C.

p.

Deel, Eladz, zo6,

A

5

'

3.

,

,

na C.

K E

fommigen

voor

G. voorgegaan, wordt van

Jaarisi;. ,

IJ

K E R K E L

lo

een*

Bra-

hander gehouden (*). Hier en elders gingen intusfchen

haren gang.

In het jaar 1380

vervolgingen

de

de [jisfchop van

liet

van vvevelinkhoven, het lijk mattheüs lollard opgraven, op het van het Bisfchoppelijk Hof verbranden en flop is

Utrecht^

van eenen voorplein

de asfche in de flads grachten Viêrpen (f). In het jaar 1583,0200 lees ik verkeerd voor 1383,) raakten de

bij

boxhorn, doch

Monniken

x.tZierik-'

zee in lijden, door

hunne eigene baldadigheid.

Monnik, Broeder

dirk.

Een

oudergeeste genoemd,

werd van eenen anderen Monnik doorftoken

,

waar

op de Overheid het geheele gezelfchap het Klooster anderen

en

uitdreef,

hunne

in

plaats ftelde;

deze verliepen zich zoodanig in overdaad incest alle losrenten

,

welke aan

Men

hoorden , verkochten.

weder terug

te

roepen en

te

raad

vaten

,

die

,

kelken

,

Klooster (leelswijze. in een

kend

en

voorhanden was

,

ïiaveriint

Anno

De anderen,

andere bijeen

Kerkelijke

^

huis-

en ruimden

,

het

bankroet ftaat

Dit Geestelijk

aangetee-

mccclxxxviii. Ohfervantiaïes SpO'

Conventum

immobilibus

degenen

nacht, boeken,

oud fladshoek met deze woorden

:

zij

be-

nog overig waren,

herftellen.

dit verftaande, pakten, op zekeren

bedden

doch

dat

Klooster

het

befloot dan

die van de te voren verdrevenen

,

dat is:

de

vwhilihits

1388

beroofden

Zhichfeenfimn In het jaar

da (*) GERDEs

/.

Heel, Blacïz, 63,

c.

pag.

4.

Vergel.

(f) brakdt

Kerk. /,

c.

Qefch.

XÏX

Bladz% 80,

GESCHIEDENIS. ê Ohfer vanten het Convent

ii

van

Zierikzee

te

roe- na

De Koophandel, welktn Engeland dreven

reeds op

boeken,

,

gaf gelegenheid

,

wiklef,

gevoelens van jan

leere en

XlVde eeuw

deze bragt

,

Nederlanders

de

toen dat de die in

werden overge-

leefde, herwaards

vonden en ze

en dat velen in dezelve fmaak

omhelsden (f).

Op

joANNES Hus

voelens van

tegen de Hwjiten

gevat,

al

vroeg

,

die de

V

heid, alomme en ook hier

namen

De

aanvaardden.

te

en

lande

,

Dordrecht

ftad

gekeerd, bragten de gevoelens

hunne

leere

,

eene

drukte Waldenzen het

alleen leverde daar

De

togt

te

onge-

liep

dcnzelven

terug-

Hwjiten mede

der

,

handel en wandei nader had-

hoofd

weder op

te

Eene groote vergadering van dezelven werd, ,

vrij-

kruisvaart

Hier door fchenen ook de ver-

den leeren kennen.

jaar 1421

jaar

Edelen en Poorters

lukkig af, en de Nederlanders van

in

het

in

den togt naar Bohemen

toe 56 van hare Burgers (§).

zij

liet

wapenen hadden op-

welken togc vele

in

,

der fteden deel

die

de ge-

de Nederlan-

in

befcherming van hunne godsdienftige

ter

prediken

XVde eeuw

in de

martyn

Paus

den overgebragt.

1420

werden

gelijke vvij
Douay

in

Vlaanderen

,

ontdekt

fteken. in ,

het ver-

flioord

(*) DOXHORN 81.

/.

c.

doch deze heeft

(f)

Men

zie

Bladz.

188, 189.

te regt het jnar

van wiklef

Kerk.

C. G.

J'^ri5^7«

rende en onroerende poederen (*).

BRANDT Bladz,

138 \ Gefch.

Bladz. 372. volgg.

(§) BOXHORN Nedcrl, Hifi. Bladz. 230.

XIX

Deeh,

KERKELIJKE

12

Al wie

na C. G. ftoQrd en gevangen.

«o

Jaarisi?. ggjj tot 1552 .

De anderea ontgingen

dat lijden

verzaken, en zich naar het Verval der Kerk.

bleven, die

volftandig

^^^^ g^j^j uitmaakten,' verwees

men

vure.

ten

met hun geloof

,

Pausdom

te

voegen (*).

te

Het verval der Kerk nam echter hand over hand j^^^

gen

gezag der Paufen was

j^^^ ,

dat er elk den last van

den zich overal het begeven

dommen aan.

te

Zij trokken

opengaande

der

,

als zij

het goedvonden

voor hunne

ondernamen

zij

in

Regtbank

wereldlijke

komden

Rome zij

Het verleenen van

door verlof

de

,

openvallende

van het eerde jaar der

,

zaken uiifpraak

tot verbodene huwelijken en andere dingen

in»

Kerke-

ambten, onder den naam v^nAnnaten bekend,

de Tienden tiid,

Bis-

de Ker-

,

te

Hunne inkomflen vermeerderden

doen.

allerhande uitvindingen.

lijke

gefte-

matig-

Zij

en andere mindere Geestelijke waardigheden

kelijke gefchillen zelfs

hoog

zoo

gevoelde.

op de

vaarten

,

de

,

belastingen

Geestellilcen

van welke men

,

welke

gelegd niet

van

,

werden

,

zonder geld

kon worden, het prediken der Aflaten, en

tijd

tot

de kruisontflagen vele

an-

dere middelen, zelfs de Simonie of verkooping van Kerkelijke arabren niet uitgezonderd, dienden, voor-

namelijk, 's

Paufen

om

de Paufelijke

aanzien

te

fchatkist

te

De

vermeerderen.

vullen

en

bijzondere

Blsfdlioppen waren niet minder, dan de Paus, gezet

op de

uitbreiding en bevestiging van

gebied, waar van inzonderheid de voorbeelden

nige ergerlijke

gaven.

hun

wereldlijk

Bisfchoppen

De

me-

Proosten

,

de (*) BRANDT

/.

c.

Bladz. 8p.

G E

C H

'^

de Dekens, en allen,

1

E D E

die

cenig

bied onder de Bisfclioppen

N

I

S.

13 Regisge- na C. G.

Geestelijk

oefenden, volsden

der-

1^°'"'5^'^»

tot

De

zelver voorbeeld.

Kloosterlingen,

ven, der wereld arge'dorven ten op fciiatten

en dreven

rijen,

van

neering

allerlei

herbergen

hielden

en

met het befchaven en

De

Hier lande-

meeste

de

koophandel,

en

voorbeeld

verbeteren

Godsdienst der meesten,

luttel

bedorvene

zijner

nog den

die

merkt

Het gezag der Kerk

als

de kleine.

Biechtvaders omtrent fchikken moesten, fteld.

Wij

bijbrengen.

door

De

De

prijskaart,

bij

het

flechts

abfolutie van

een* Klerk bedreven

,

aange- Aflaten,

misdaden daar

bij

voor geld vergeven wer-

den. af koop

was

willen er

verdient hier

grootfte

gefield en

prijs

ge-

was

geloofszaken

den Godsdienst (*).

worden, dat de

zoo wel op den,

in

in

aanzien van de Aflaten te

in het

Kerken en andere Godsdienftige

thans de hoofdleer

Ten

van

in het eeren

de Beelden en Overblijffelen der Heiligen, en

ftichten.

,

hebbende

bekreunde zich even

,

naam van vroom droegen, beQond bezoeken van

zij

markten konden.

niet

zoo kwaad een

aan zijne voorgangeren

zeden.

weelde

door

zwaarder lasten moetende op-

brengen, tegen de Monniken ,

,

openbare hoerhuizen

zelfs

terwijl de ingezetenen,

Het gemeen

zich

ongebondenheid.

velerlei

bezitters

zij

flapelden fchat-

te zijn,

verliepen

in

,

waren

te lande,

en

,

geworden

dartjl

1552.

voorga-,,

die

zonden naar

Hof

ge-

ftaalrje

uit

Pausfelijke

een

de

daar zich

der

enkel

allerhande

onkuisheid

ook met Nonnen

,

bui-

ten

(*) vvAGENAAR radcH.

Hift.

IV Deel,

Bïaclz,

24.

,

KERKELIJÏCÉ

U m

muren van

C. G. ten of binnen de

J^^'"^ 51^ bloedverwanten

^ '

j

een Klooster

of aangetrouvvden

,

werd gezet op

Geestelijke docliter,

of

,

of ms?

met

36 Tom'noifen,

op 90

3 Dukaten; de onkuisheid tegen de natuur,

Tournoifen

,

om

zaken

zijne

voor een' perfoon en noifen, II

De

12 Dukaten, 6 Carl.

van een' eed,

ontflaging

voeren

te

kostte

,

eene verbindtenisfe, 7 Tour-

in

Dukaten,

uit

zijne

Vader-,

3 Carl.

Moeder-,

Broeder- , Zuster- en Vrouwenmoord flond op 4 Tournoifen , i Dukaat , 8 Carl. Op dezen voet werd

hendrik van

aan zeker' Jonkheer, trent

RUDOLF, te

Vader

den dood toe,

tot

en

Vadermoord

hechtenis

in

dat

om-

Mor.tfoort^

van

eene foort

,

Hij had zijn'

vergeven.

den,

1448

het jaar

kwaad

gehou* hera

heeft

Bisfchop van Utrecht^ voor eene geldboe-

kwijdgefcholden (*).

De

euvelraoed der Geestelijken ging zoo ver,

Hertog FiLiPS van Burgondien ,

te

dezen

tijde

dat

Meer

,

der Nederlanden^ dezelve te beteugelen noodzakelijk achtte.

HOUT,

Door

zijnen invloed gaf

Bisfchop

algemeen bevel

,

vt^\y

Utrecht

waar

^

in

rudolf van diephet jaar

het regtsgebied

bij

foiren en Dekens, en ook

het regt

Kerkhoven bepaald werd (f). (1445,) poogde deze Vorst

te fluiten.

Doch,

uit

,

der Kerken

Eenige jaren

den

Kloosterlingen en het aanwinnen van

behoeve der Bedelordens

1433,

door een

eerr

der Provi-

en

later

koophandel

der

landerijen, tea ernflig

Plakaa.t

vreeze, zoo het fchijnt

,

dat de^

(*) BRANDT

/.

(t j WAGENAAR

c. /.

'Bladz. c.

107.

Blüdz.

2%

GESCHIEDENIS. deze beteugeling van Geestelijkheid heni

brengen, ichreef

vermogen

het

den Paus

bij

1447,

jenden Brief, opgefteld door joannes Aartsbisfchop van Utrecht

waar

landen

zijne

hij

bij

,

gezag

en

der na C.

haat

moqt

eenen

vlei-

den

in

hij, ni het jaar

15

godefridi

' -,

,

V,

aan Paus nicolaus

der

Gi

Iârisi^. :ot 1552.

hoede en

Geestelijke

tucht van zijne Heiligheid aanbeval. zelf fcheen overtuigd van de noodzake- De Knreener Hervorming der Geestelijkheid in deze "^"^^' ^\ liikheid ' VAN CUSA 1. j j. landen, en vaardigde, om die te bevorderen , den

De Paus

Kardinaal nicolaus van Cufa herwaards

was

Kardinaal van Cufa (*)

geboren

Cufa, een dorp aan den Moezel,

te

Aartsbisdom Tn'er het zoo ver, dat

naalshoed

zonden

fchuld en zelve

,

en

aan

ftrafFe

door

het

in

derzelven.

doch

,

Zoo bij

maals

in

lantften

Vagevuur,

het

fchuld kon ontheven

eerst

worden,

van

van de

niet

Dat men

het doen van veeljarige boete in dit leven

het opbrengen van den

hij

ter

fprak de Kardinaal

„

:

vergeving

volle

,

kondigen

voegde daar

hij

kwam om ,

Legaat,

als Paufelijke

te

den Kardi-

1448

jaar

In het jaar 1450

(f).

in het

zijne geleerdheid bragt hij

het Jubeljaar

gelegenheid van alle

,

hij

bekwam

Nederlanden

in de

Deze

af.

een gering gedachÊ

uit

penning

,

hier

na-

ftraffe

en

,

van deze

men

ten ware

door

,

of door

zich

,

door (*) Wij hebben ook vnn

Geleerden

XIX

hem gefproken,

Deel, Bladz. 50. en van

dat de Schrift de Kerk vo!gt, welke eer

XVill Deeh Bladz. 234. (t) CERDES

/.

<•.

pag,

6, fqq.

nis

zijn is

van een

gezegde,

dan de Schrift

KERKELIJKE

t6

na C. G. door het doen eener J^^^^ 5 17» Aflaatbrieven, '

,

gifte

vrijwillige

welke de Kerk,

de verdienften der Heiligen

voorzag

,

haren

uit

den vulke

vstl

van

fchat liet

aanbie-

den: en door welken de zielen gezuiverd en

in ftaat

werden

gefield

,

om ,

melfche heerlijkheid predikte

ook, dat de

hij

terflond na dit leven

te

Op

verwerven."

Doch,

gemeenlijk.

hij

,

dezen voet verkhiarde

fomtijds

Aflaatsbricven

regte

,

de he-

,

die

Jong-

te

Dage gelden zouden , uit de Heilige Schriften gehaald moesten worden , en dat de Paufelijke meer ften

dienden,

Leeken

,

met vanen

klokken.

nu

de Kerkdijken

iVIen

met

,

zong

,

zijt gij

dien wij

,

De om

al lang verwacht hebben in onze duisternis.

Kloosters en Kerken

Hier vond

Leyden

,

bij

te

en elders,

fommigen

te

als

in zijne Predikatien regte

Haarlem

Dordrecht,

te

Zijne

Haarlem,

al'.vaar

te

vonden

redenen

Hij

meermalen zaken voor

hij

Hij

doch de meesten bleven aan

hervorming

predikte

Wilfcnach. fiitz,

aan het

redevoerin-

de oude dolingen en gebreken verllaafd.

eene

,

hervormen.

gingen.

openbare

in

gedaan. ;

zwang

in

dezelve,

Utrecht,

ingang

bezoeken en

te

welke alom

kantte zich tegen te

gezonden

gelijk

misbruiken en bijgeloovigheden in den

Godsdienst,

,

te

werks aan, zoo wel

hij veel

weeren der

gen

hem

haalden

met het luiden van

Gezegend

Kardinaal van Cufa was

de

ontving hen met allen

Geestelijken

kruifen

:

om

dan

te veriijken,

Men

verbeteren."

Wereldlijken en

eerbied. in

om

te

niet

tegen

Dit was eene ftad

in

door de kracht van

van

waren.

Te

Bedevaarten

naar

vreemd de

,

droeg

die

de

Mark Prieg*

drie

bloedige //öjtlen

.

GESCHIEDENIS.

werden te gebeu- im C. G. Beelden der Heiligen mogten, zijns Jârisi?.

tten vele

wonderwerken gezegd

ren C*).

„ De

oordeels

,

derzelver

alleen geëerd

worden

fiierk

of

liep

ze

uit

De

bloedige Hostien^ die

hij, nergens

Duitschland , en

om

re

het

te

worden;

De

zou pronken."

niet,

heeft hij gewild,

Hij

is

ingefteld, er

mede

eerlang

naar

opdat men

terug, niet zonder eenig nut hier

hebben uitgevoerd (f).

omdragen

hij,

keerde

Kardinaal

worden." In

openbaar

Het Avondmaal was, zeide

genuttigd

Rome

vertoond

niet in

men

geld zien liet, behoor*

ook hier,

veelligt

men de Hostie

„

om

_.

iemand

er ,

het volk, als wonderen,

den, meende

zij

naar, dan moest men

de Kerk wegnemen.

zou.

Bewees

die naar Afgoderij zv»reemde

,

er het volk ie

dat

voor zoo ver

,

deugden herinnerden.

eene eer aan

17

in

te

lande te

het jaar

1464^11

lialië overleden.

Onder de genen ken aanwezen,

,

die in

en

de

XlVde eeuw

zuiverder

leere

misbrui- gi:rrit

verkondigden

,

men met regt gerardus, of gerrit de GROOT, van Deventer, alwaar hij in het jaar 1340 geboren is. Wij hebben reeds elders van hem ge-

rekent

fproken (§).

Hij

was een Diaken der Kerk, maar

geen Priester, die gemeenelijk plag ^l het

goud van Arahien

len den tijd

nemen,

van

eenen

In eenen

te

-zou ik de

nacht

Brief aan

niet

Foor

zeggen:

zorg der op

mij

zie-

wil/eft

henricus elingebiLI-

C*) JAC. BASEL. Nederl. Sulpitius 'Bladz. 25-.

(f) WAGENAAR

/.

C.

Bladz. 33. VOlg. BRANDT BI. lOf.

(§) Kerk. Gefch. XVIII Decly Bladz. i6^.

Herv.

III.

B

K E R K E L

i8

K E

IJ

na C. G Lius befchuldigt hij de Religieuzen van zijnen tijd, Jaarisr? y^n hoererij, dronkenfchap gierigheid, geveinsd, .

overdadigheid,

beid, alle

noch

God noch

Hij voegt

zij

ook

verdiend,

en

er bij,

de Arr-fFen

indien

,

Niet alleen in bijzondere

Priesters, vaart

hij

Men

1384 overleden. te

Amfierdam de

niet

maar

,

tegen

ernflig

hij

bedorvene zeden der Geestelijken uit; jaar

dat

,

Verhandeling tegen

in eene openlijk uitgegevene

de hoererende

hij

zich

zij

Brieven

zij

door

,

en verzekert

voorftelt,

dezelve zullen ondervinden

bekeeren.

dat

menfchen vreesden, waarom

een wee over hen uiifpreekt,

de zonden

van

en

kuiperijen,

luiheid,

foorten van zonden.

hij is

eerfte Predikatie

in

het

,

dat

hem

van

getuigt

Neder-

de

in

de

duitfche taal gedaan heeft (*).

Omtrent het

MATTHvs GRABo.

insgelijks een

die zeker

jaar

1430 bevond

zich

Boek had gefchreven tegen

leven der Geestelijken

Deventer

te

Monnik, matthys grabo,

Prediker

,

hetwelk

het

ongeregeld

daar over

hij ,

gefproken zijnde, niet alleen erkende, maar

boven verklaarde

,

van voornemen

zulk fclirijven voort te varen. bij

het

Geestelijke

FREDERIK

VAN

.

te

wezen

Hier over

Hof te Utrecht BLANKENHEIM ,

aan-

daaren-

met

,

werd

verketterd

Bisfchop

,

hij

en

Van

Utrecht^ bragt de zaak voor de Kerkvergadering van Konfians.

Door

hetzelve werd

hij in

geworpen, en met den brandflapel door verfchrikt,

bekende

hij

de gevangenis

bedreigd;

fchuld,

en

hier

vvederiiep

het(*) JAC. REv. Hifl. van Deventer,

f

Boek p.

BASËL, de Nederl. Sulpitius Bladz, ::ip.

28, 34.

GESCHIEDENIS. hetgeen

evenwel

gerdes (f) trekt na C. C. deze grabo alleenlijk , J^^"5ï7«

().

gefchreven had

hij

of niet

in twijfel,

19

*

Monniken

ten einde zijne

zwart gemaakt

telijken liebbe

geworden

zij

om

,

herroepen

te

wege gebragt

ders in Overysfel

en Nederland te

,

te

Deventer

te verzetten tegen

Geestelijken, en flaande te houden,

Hoe

het

lieden,

ming

de

,

ook dezen

men,

dat

zeden der Kerkelijken overflap

Bij

tot

poogden de

van eenen

van

Monnik

Nederlandfchen

gefchreven

is.

hunne

dende,

in

en

voorzaten

deugdzaamheid

tegen het vleesch

,

de

wereld

hij

den

gelijk ,

en

die

eenen

„ De

:

doel

hadden,

geplant

hunne eenzaamheid,

,

in

vrijmoedigheid

alle

Oider anderen zegt

plaatfen, in welke

tucht

met

en

de

zwa-

lezen wij eene

genoemd wordt, over de Geestelijken,

Brief, die uit de borst

te

Hervor-

Men noemde

werd.

boxhorn (§)

dezen

te

godvruchtige

Reformateurs of Hervormers

Ceestelijketi.

alle

het,

der leere ligter gemaakt

re klagte

de magt der

dat

ontmoet van

van waar de

zulke lieden

niet

is

voorbeelden

die

hervormen

zeker

zij ,

vele

el-

onderworpen waren.

het wereldlijk gezag

Vijde,

en

,

dat de Overheden der (leden zich

,

met kracht begonnen

n.iij

zoo veel

zijn fchrijven

inzonderheid

,

andere Gees-

,

en daarom veroordeeld

,

Ondertusfchen had

verlaten. te

verheffen

te

ais

van tre-

te velde

den Vorst der

wereld, den Duivel, en de overhand hadden behou-

den, (*) r>uxTOBF Bladz. aai. brandt Bladz. 8p.

(t;

/.

c.pag.

5.

C5) liladz. 218.

B

2

.

.

K E

ao

K E L

P-

K E

IJ

ca C. G. den, z^ti geworden töt bordeelen , en legers vat! Jaarisi^ aardfche duivelen, in dezelve Iieerscht niet alleen de

onkuisheid, maar ook overdaad,

dronkenfchap

geüdom van goederen, en eene

oneindelijkheid

ei-

,

,

van

andere fouten.'*

HENDRIK LOEDER, desweel

bij

bezig,

om

Pfïor van

Noorthoorn , een die

man

ftatig

van zijne Orde hier

dan

van hem lezen

wij

hadden;

BoxHORN eenen

zich

hield

,

lande

te

Tnanen tot een gefchikter leven, geleid

FreH'

Klooster

lict

ver-

te

tot hier toe

zij

denzelfden

bij

Vermaanbrief aan zijne Broe-

(IrafFen

deren (*).

Digt lieve

Haarlem ftond zeker Klooster, Onzer

hij

Fr ouwe

KEMPEN,

Vifitutie

daar

^

de

doen en laten der Kloosterlingen ken met deze woorden nederig zijn

,

onder dwang

overhaalde

zonder veracht

zonder verdrukking

te

te lijden;

te ftaan;

in

,

Keulen^

„ Wij

worden

;

der-

deugden

;

willen

geduldig

gehoorzaam,

leedwezen toonen

te

doen

te ,

zon-

eenige pijn of fmart te gevoelen; geprezen zijn,

zonder lof zonder

te

liefde

des levens

te

Mooit zulks

;

verdienen ;

geëerd

toonen.

maar

;

,bemind

zijn

,

zijnde

zonder tucht en

,

zelve

heiligheid

Christus, onze Heer, dede

leerde

wel uitdrukkelijk

,

dat

men

geweld moest doen op het Koningrijk der Hemelen en

,

zonder

gebrek

iets

hebben; deugdzaam, zonder eenige moeite in het plegen van

het

gefprek-

zijne

:

arm, zonder

van

jan

Piior

geboortig uit het Sticht van

alle

ongelijk geduldig dragen (f^."

(*) Bladz. 223.

(t) BOXHORN Bladz» 234. BRANDT Bladz.96,

,

_

On-

,

G E

S

C H

Onder de middelen

om

bedienden,

ar

S.

van welke de Monniken zich

,

geld

KM

E D E

I

goederen

en

verzamelen

te

,

aa rot

behoorde wisten

geven

,

dat

,

zij

bepraten

re

en zich

,

de

rijkfte

om

,

gelijk

zich in een Klooster

men

fprak

w'ïrden de

,

met

God

bezittingen aan den dienst van

Dus

vermogendfte lieden

en

over

Kloosters erfgenamen

te

geven.

te

nadeele

ten

,

be-

hunne

alle

der wettige erfgenamen, waar door vele aanzienelijke

gedachten

Ondertusfchen

verarmden.

den haat tegen de Geestelijken In Gelderland

liet

van Windeshehn

Doch

vastmaken.

door fchoon

,

nemende , dreigde

zijn

Broeder,

al,

hoog op-

zeer

dit

,

fpreken

Geestelijke.,

als

,

dit

gaande.

dus zekere Jonkheer

zich

BERT VAN WYNGAARDEN in het Klooster

maakte

weinig

niet

het Klooster in brand

fleken

te

,

zoodat de Monniken genoodzaakt waren, het rieten-

dak van hunne en

alle

bedekken

flaapplaats te

nachten twee Monniken

fchildwacht

(lellen

te

,

tot

dat

met fteenen, de

bij

de

poort

met

zaak ,

overgave van eenige goederen, bijgelegd werd. gedachte

nu

albert van wyngaarden

in het Klooster

ftaat

kleederen en

kostelijke

welke men tot de

,

gekomen

wezende

verheven

zeggende :

,

kelken

hier toe in de

Dat

in

en

,

zoo

,

en

heiligen

maar

en gediend behoorde

worden (*).

te

,

den

de

Piiester-

pracht

ander

van

fieraad.

Misfe ten toon fpreid-

ligchaam of de oogen,

Zulke vermogende lieJen

de

De

ondertusfchen,

tot

verfoeide

op

alleen

welke

dienst

de

ziel

niet het gefierd

men zoo

ver niet

(*) SOXHORN Bladz, 225.

B3

C. G,

I^"''^5i7*

1552.

____«

,

K E R K E L

«a

rn C. G. niet kon brengen

om

,

^

Kerken en kloosters

vuldige zielmisfen, ten

Dan, ook

den dood.

zoo

hatelijk, bij de

verarmde Edellieden

de

hunne

meer

middel meer en

dit

den fchandelijken

die

zij

na

zielen

werden eerlang

deze Misfen

dat

van menig-

beloften

van

beste

door ,

erfmakingen aan

tot milde

door

,

Klooster te laten

zich in een

Jaansiy. opfluiten, bekoorde men, '

K E

IJ

naam gaven van Ruiters- dat is, Roovers - Misfen want ruiten noemde men in dien tijd rooven (*). In de XlVde eeuw, bet jaar wordt niet genoemd, liet

zich

van

^s

te

henduik wilde

Hertogenbosch

Tienen

in

,

/Imfterdam

te

Brahand^ en

Monnik

Regulier

een

,

elders,

Holland

in

niet

ren tegen het leven der Geestelijken, maar

ook fommige ongerijm Iheden omtrent den,

liet

hij

Monniken,

onder de

Priur

leere te verbeteren.

vele dartele liederen,

van

tot opritfing

de Koorzangen ingevoegd

boek Icheuren. jaarüj k Pc

Als

hem

„

,

voordroegen

,

na gaf

geile

vleesch, tusfchen ,

uit

Koor-

het

Kloosterbroeders

hun hij

der

gewor-

R gedachtenis van eenige overledenen

de Kerkelijke voorbede

hadlen

hadden

üuk

het

welke eenige

het

zijne

zocht

hij

zijnen

verfterven

hun

ten

niet

de die

,

begeerd

antwoord

Laat ben voor ons bidden; onze voorbidding

hun

,

hoo-

alleen

:

is

noodig."

JAN VAN BRORKHüiZEN, Prïoor vau het Regaliersklooster te Leiderdorp^ verliet

dat

hi.i

geen deel wilde hebben

plagen, die zijne Monniken,

dit

aan

zijn

de

waren

ambt,

om-

flraffen

zijne

en

woorden,

C)

Ibid. Bladz.

£27.

GESCHIEDENIS. den

,

met hunne

onverzettelijke

overdaad

23 verdien- na C.

,

den (*). ^ '

GOZEWYN 7YAC0N, Zwoly den

,

riep tegen het

beduidde

Geestelijken

,

alleenlijk

van

dan dat de

,

Hij zag ook van

zien

bij

Ten

alle

,

akkers

,

van de

harten

kennen-

niet

al

gemoet

verre te

door de

dat èeze. euveldaden

Geestelijken

velen zou

einde

.

aan het aardfche en vergankelijke wa-

en voorzeide duiJelijk, hetgeen

aan

aan

akkers

den hemel vergetende of

ren vastgenageld.

tijd,

Monnik van

RegU'ler

ccH

indokken van landen en beem-

en dat het hechten

niet anders

de,

,

hun nog

ondervinkorten

in

overig

aan-

benemen (f).

den nadeeligen indruk

,

welken deze hendrik

en foortgelijke gezegden en gefchriften van waardige mannen konden veroorzaken

achtens*

voor

,

te

ko-

men, bedachten de Geestelijken en Monniken velerom de Kerkelijke achtbaarlei listen; men fprak, heid

ftaande te

geestelijke

houden

gezigten

van hemelfche

,

en

heilige

frelFende den (laat der

vuur bijkwam,

en

HENDRIK.

MANDE,

geboren,

voor

de uit

dezen

droomen

openbaringen

lommige Monniken ontvangen hadden

,

,

,

die

meest

be-

dooden, daar dan het Vagezielmisfen eerlijken

aan

vast

waren.

huize te Dordrecht

Geheimfchrijver

van

Graaf

WILLEM VI van Holland, en van de Gravin marGRiETE, ook ten Hove wel gezien, werd met óe.n tijd

G,

Ianri5i7. tot 1552.

het hooffche leven zat.

Hij

liet

zich voorftnan, dat

(*) BRANDT Bladz. 97. BOXHORN Bladz. 235.

(t) BOXHORN Bladz. 237.

B4

KERKELIJKE

24

hem Christus

na C. G. dat

was, en

zelf veifchenen

Jaansi/ Geestelijk leven porde. J r tot

Dus

tot het

Hof, en

verliet hij j het

•>

1552.

,

Monnikskap op,

zette de

desheim,

Hier kreeg

Zwolle.

bij

van nieuwe gezigten;

ken aanbragten. dit

gaf

een-

zijne

in

hem onbekende

die

werd,

Hij

Win-

te

inbeelding

de

hij

verkeerde

hij

zaamheid met de Engelen,

lus,

Klooster

in het

pau-

tweede

een

als

voor, en de Monniken wilden

hij

flrooide onder het volk uit,

omgang,

dat

hij

die

had gezien.

het Klooster gellorven waren,

een'

in

dan.r,

Monniken,

verfcheidene

het

Men

wel gelooven, ten derden hemel opgetrokken.

heerlijken

za-

Op,

in zij-

ne beurt op de Kloosterpoort pasfende, hoorde hij,

werd gezegd

dit

jongeling in,

Wie Dat

vrage: daarbij:

was

,

en dat

,

kloppen

van

helder

en

vervolgens eenen

liet

aangezigt,

het

Klooster

daarin

die

Broeders waren

het

ter

hij

werd

al in

,

zijne gezigten

trekken, voornamelijk in

ook

inzonderheid

vond, en

veel

lieden zeide

hij

te

gemeenelijk:

pijnelijk

rijken

,

dat

Daar na

hij

men

liet ,

rond-

ftad totftad,

hij

veel

Tegen

de

Ik heb de zielen

vrienden in den hemel gezien en

gen de

en voor

doen gelden

IMland^ van

verzamelde.

Het Kloos-

vragers,

Delft, daar

te

geld

meer

wat,

vv'eten,

den hemel gezien had.

dagelijks overloopen van

om

regte

zijne

,

Het gerucht van deze Openbarin-

de antwoorden mildelijk begiftigd.

hem

zijne

Vaders

zijns

huis

woonden

gen overal verfpreid zijnde, wilde elk en wie

op

die

Het Lam! en

was? antwoordde:

hij

,

,

gelaten

;

geloof

arme

uwer

maar

hunne bloedverwanten

te-

in een

Vagevuur had hooren jammeren, biddende, dat

,

GESCHIEDENIS. tiat

op

zij ,

het fpoedigfte

En

worden.

daar

,

25

mngtcn

uit

daar op paste dan eene

verlost na C.

vermaning

milddadigheid, bijzonderiijk voor

de Monnilên van

om

,

zijn Klooster

,

pijnigde zielen te

verminderde

door hun voorbidden

,

Doch

verlosfen.

,

ook de

om

ge-

met den

tijd

Ook

vreem-

,

hem op, jan de wit, van Utrecht^

daar na in het Klooster Sion In het midden der

XVde eeuw was

De oude

,,

te

Kloosterleven

het

Regu- janruscs

er een

Windeshtim

met

vâs

ijver

die

Hij overleed

Beverwyk (*).

bij

Kanunnik van het Kapittel

BUSCH , die o verhaalde:

,

Mon-

ftond er een andere

de ijdelheid zijner gedachten ontdekte.

_

maakte, dat

voor verdichtfelen gehouden werden

eerfle

der laatfte wille.

nik tegen

lier

de

de menigvuldigheid

zijn geloof:

digheid, en ongerijmdheid der gezigten

jan

^

woorden

deze

verkoud en ver-

i^g^J^ên

der

Mou-

"i'^^"*

Het vleesch en de wereld hadden de over-

vallen.

hand genomen

in de

gedachten der Monniken

,

die

hun eigen gemak

(leeds en alleen genegen

waren

en winlle,

van het vleesch, ijdelheden

tot wellusten

der wereld, liefkozerij van de

tot

Grooten, verwaande

grootachting van zich zelven; navolgende in de wereld

,

fteld,

hetgeen

zij

behoorden

en tegen de wereld ge-

als buiten

,

te

verachten.

Dit

kwam

tijdelijk

goed, hetwelk

gen

een vveiïrzin van het Geestelijke

al

zij

hun genoegen

had den

zij

in het

Kerkelijken

-bezaten:

van het

daar door

vergankelijke.

groote

,

en

De

kre-

(lelden

devotie

rijkdommen gebaard

maar *(*) BRANDT Bhi'lz. 9?.

"it

Gf.

tot J'^^risi/.

KoxnoRN Bladz. ^38.

/

K E

26 Ha C. G, Jauri5i7.

maar

die

E L

IC

K E

IJ

hadden hunne moeder

Hier dnof

verftikt.

opgewekt en onrh ö 9 j den Ichoot der nederigheid en armoe-

^,gg de re?teGodznii2:hcid, eerdids

tot 1552. -

Pv

derhouden

in

de, nu ver

te

zoeken."

Ja,

dat er geene plaats te vinden

heid

te

zeide

hij

dienen, en de wereld

was, om God te verlaten;

de de Monniken en zich des belgende Reformatie

Hij

fprak."

,

Monniken,

twee

berthold

dat, als

Broer

en

tc

verftand waren

andere Broeders

men daarom

geraakt, zij

:

de

Windeshelm

hadden

te zeer

Of zij

deze

pen^ en hunnen Overfte gehoorzamen? (*) In het

jaar

1450 ontftond weder

Walden-

onfchuldige menichen

2^^°*

denzen noemde. als

,

die

er eenigen,

zoeke van den

Tooveraars te

,

hun op

den Satan, gemeenfchap

bloedige

tegen

eenige

pieter

te

niet

en

alleen

Dienaars

Airecht en elders,

op verfcheidene

Inqiiifireur

Deze beleden, door

men goedvond

^

fla"

'

men Vaudoizen of Wal-

Te Douay^

van den Satan.

gevangen.

eene

Dexe befchuidigde men

Ketters, maar ook als

werden

en Artoh

dat vra-

wel

,

het

fliraks

en

drie

wel konden eten

yecvolging in Vlaanderen

in

gevast;

den nieuwelingen

federt

gen voorflelden

Vervolging te-

fchrif-

KLAAS VAN SCHOONHOVEN oordeelden, dat

(lil-

men van

verfcheidene

heeft

Broer

in

fchrikken-

als

ten nagelaten, en verhaalt in één derzelve, er

Dat de

,,

:

onderhouden werd;

gezette regel in geene Kloosters

tijden,

de

ten ver-

broussart

pijn geperst, al

dichten

,

verbond

met, en aanbidding

,

wat met van den-

(*) BDXHORN Bladz, 283. BRANDT Blaclz. 110.

GESCHIEDENIS. Ten

denzelven.

veroordeeld zijnde

viire

zij

hunne onfchuld, en

ZIJ

nooit in de Faudery,

riepen

gadering der Toovcraren

maar dat

den, indien

want,

goed

en

zij

waren

,

hunne

in het jaar

pijn tot be-

bevalen, in

God.

zij,

Sedert

de onfchuld aan

dat

midden

het

den

bragt

dag

;

1491, werden deze ongelukkigen, die

geweest, door een

de

waren gevangen

zake

dier

te

van het P;,rlement van

vonnis

Parys onfchnldig verklaard en

door de

zielen aan

de waarheid en

herfteld,

,

met

,

behou-

zullen

te

ver-

geweest

)

Daar na baden

bidden, en

hielp

nevens anderen,

ren

,

1''^'''^^7»

bekenden, hetgeen men hun voor-

zij

der vlammen tijd

Dnivelen

en

gedwongen waren.

men hen

Uat

uit:

(zoo noemde men de

Eenigen zeiden, dat

kentenis

de

lijf

betuigden nn C. G.

,

openlijk

door de Regters bedrogen

zij

fchoone beloften van

hield.

27

in

,

hunne

Regters in

eer en goede-

zware

geldboeten

verwezen (*).

Onder de genen

,

ook met hunne

die

gingen deden, de verdorvere zeden te beteren

mag

in

de

,

en hen tot

vvien en

den geacht boekje navolgïtjg

tie

Geestelijken

Godzaligheid op

XVde eeuw ook

A KEMPis, van

fchrifren po- tiiomaj

der

geteld

van

zijn

Imitatione

te

leiden

,

worden

thomas

nog

onze

tij-

(ôver

de

in

Christi

van Christus,) elders

(f)

,

gefproken is.

(*) BRANDT B!adz, 113, irt.

(t) Kerk, Gefch. XiX Deel, Bladz, 179. Do wnnrdige grijsïirrd de pe:^poncmer heeft onlnn.es eene nieuwe Hoilandfchc Overzetting van dat Boekje begonnen geven.

uit

te

'^

'^^^^^'^^^

KERKELIJKE

sS

Men

na C. G,

is.

Jaar 15 17,

^gg

tot 1552,

,

jg

hem

verhaalt van

zeffffen

Dat

:

dat

,

hij

in

maar nergens gevonden had^ dan

gewooi»

veelal

hij

rust

alles

pezocht ö

hoekskens

in

, 7

en

hockskcns. J.WESSEL.

In dezen zelfden

HERMANSZ.

tijd leefde

GESVORT

,

meent, naar een dorp ren willen, dat

of GANSFORT,

hebben, omdat

voet

gehad hebbe (*)

man,

die volgens

was een zeer vele

heeft gehad,

heeft

fchriften

kleine

waar

God

waarlijk van

zoo na met de Indien ik

hem

wessel

hij

erkent,

was, en

eer gelezen

geworden,

zeide

hij

dat deszelfs leere

Gij naarllig

Jonkman,

Toen

fchrijft:

hij

luther

ik

fchijnen

zoo

,

hij

alles

,

volkomen

zeer

oud was

jan ostendorp, nader-

tegen

hand' Kanunnik van Sint

heeft

wessel

dat

had, zou

hebben

te

ftemt beider geest overeen."

,,

luther

overeenkwam, dat

ontleend

dan lU'

voorgefteld,

aan mijne vijanden hebben kunnen uit

veel

van hem uitgegeven, met

in

geleerd

zijne

geleerd

leerftellingen

maar dezelve

en de zijnen naderhand deden,

eene Voorrede,

„

hij

;

Christelijker en zediger

fommige

ande-

verdraaide

een

hij

erasmus (f),

met LUTiiER gemeen

THER

ZOO Hien

hoewel

Westfalen^

in

den bijnaam Ganjevoet of Goofe-

hij

voet zal gevoerd

wessel

Doctor jan

Levynskerk zult den

te

Deventer:

dag beleven, dat d(ï

(*) GERDEs T. III. Evang.

Renov. p.

hebben van hem gefprokea Kerk. Gefch.

10,

Wij

11.

XVIII

Deel,

Bladz. 235.

(f) b: LihdJo Or, iris. O^p.

T.

Epistolico

ad frat r es Germ,

X. p. 1622.

infcr.

^

GESCHIEDENIS. «e

29

van deze nieuwe twistzieke Tlieologanten

leere

,

en anderen van hetzelfde

THOMAS, BONAVENTURA,

na C. 5

G, 17«

J^J"^! '

flag

,

van

regte

alle

Hij overleed, in den

guisd zal worden.''

van 70 jaren,

mag,

Theologanten ver-

Christelijke

ouderdom en

Groniiigen^ in het jaar 1489,

te

_

onder de voorloopers der Her-

roet alle regt,

vormers geteld worden (*).

JAN VAN WEZEL, (jOANNES DE VESALIA , ) CCn JAN VAN ^"^^^^^ vriend van jan wessel , verdient naast hem geplaatst te

vervolgd, en

.

Mentz

te

1479, en

in het jaar

Mentz

Deze werd door de Monniken

worden.

als

ven

is

om

zijn

brandt

(f),

prediken

Hoe

geworden.

WESSEL hetzelve

tegen

het

het zij,

bij

(§), dat

Pausdom verbrand deze gelegenheid

gevaar, maar

,

welke

hij

weten

door zich op de Geneeskunde toe

te

hij

den

ontwijken

te

AGRicoLA

uitmuntende

de (**)

vriend

GRONINGEN

,

van plag

(*) GERDEs heeft

tijdgenoot

jan te

dit

,

geleerde

rudolphus

landsman en gemeen-

wessel.

Verhalen,

van welanchTHON,

josquyn fchrijft

met opzet bewezen

/.

c.

p, 13.

(t) Kerk. Gefch, XVIII Deel, Bladz. 238.

(§)

/.

c.

,

leggen, en zich

te generen.

Ook was zame

is

liep

ontkwam

hij

genoot ; ook had

haat en nijd der Godgeleerden

mede

Mentz

hij te

door da gunst der Bisfchoppen van Utrecht

en Munfier

daar

te

daar na geftor-

kort

hij

fchrijft

insgelijks groot ,

Augmtyner Klooster

in het

opgefloten, alwaar

Ketter veroordeeld,

een

Bladz. 138.

(**)Zie van hem Kerk. Gcfch.

XV

Deel, BI. 171.

r agri^°^''»

KERKELIJKE

go iia

C. G.

THON

(*), dat

bij,

zijne

in

jonlilieid

Jaari5i7. vrienden wel bijeen had gezien, fcbreijende en zuchtende over de

^

Kerk.

IJij

hoorde

littn

Avondraaals in de Misfe

,

ook

deze twee

,

met weemoedigheid der

verdorvenheid

de

des

ontheiliging

ongetrouwd leven der

het

Priesteren, en het verheffen der

menfchelijke werken

en overleveringen tegenfpreken. Evenwel werd ag;ii-

coLA dat

in

zulks zelf begeerd

hij

na

zijn'

men

een Minderbroeilerskieed begraven.

dood

wilde.

Hij (lierf te Heidelherg

Wijnmaand 1485,

doms JAN VAN '

DAM'

in

den

hem, ,

als

28fl:en

van

XLIltle jaar zijns ouder-

het

vrienden

^^^ AMSTERDAM, zake van

Aflaten

en

het

ook geteld jan

werd

zijn leerling, die zijnen meester,

over

verfchil

voorbiddinge

BRECHT VAN LEYDEN

Vâgevuur

het

tegen

en den Deken

te

,

de

engel-

Meester

Niâldwyky

een langen Brief na deszelfs dood

met

zij

(f).

Onder wessels

ter

bad, of dat men

kap beeft aangetrokken

zulke

,

IrJet

verdedigd

heeft.

JAN VAN G^cïi.

Omtrent dezen

tijd

liet

genaamd pupper, een Klooslermaagden leere

Priester

Thabor ^

des Pausdoms hooren.

van Groningen lijk

in

zich ook

,

te

jan van goch, Overlle

van de

Mechden^

tegen de

en

Hij leefde met

wessel

en was van hetzelfde verfiand

zijne fchriften

getuigen.

anderen, dat wij alleen

Hij

beweerde

,

,

ge-

onder

door Christus verdienfK'U

en het geloof geregtvaardigd

worden, en

niet

door eeni-

(*) In Orat- de (J\)

BRANDT

/.

c.

J'ita

R. Jgricolae.

Lladü. 140.

,

GESCHIEDENIS. Daar

cenige eigene werken.

31

Hechts eenige van na C. G, nog onvolkomen of I^^rïSi?» tot 1552. .... « verminkt. Echter zijn zij, zoo wel als de Boeken _____ van Doctor wessel , door het Concilie van Trente

t^ne

,^-

zijn

gedrukt, en dat

fclirifren

,

,

,

,

,

verboden.

Te Groningen was ook , van zeer

derbroedcr

noemd, weet hield

welke

niet

men

waarheid fprak, ter hij

vrij

wien

men

andere dingen,

loutere beuzelingen

alleen

waren

daar

,

ech-

onze Zahgmaker

men

zij

Dat

alle

niet

dan

:

en dergelijke,

Aflaten

die

Dat cüristus

moest vertrouwen

alleen als

Doch

groot gevaar.

liep zeer

veel te

want

;

ik

verdrikt

ftuk

dit

niet

moest de zaak dus vatten:

voor ons geftorven en

op

gemoed met

inzeitingen

Dat op

maar het ftond

,

Min- tileman.

een

,

,

zijn

menfchelijke

antwoord gaf:

tot

,

zeggen was

tijde

tileman gejan ludek, die hem

jaren

die aan zeker Burger

de biecht klaagde, dat

in

dien

te

hooge

derhalve geen

werk van maken moest (*).

Met eindelijk

het

begin

der

XVIde eeuw brak

volgende

de Hervorming der Kerk

en

meer

hetgeen

men

openlijk ^ •>

algemeen door.

Het

vindt aangeteekend

den de

doopdag vijfde

van

,

is

opmerkelijk

,

dat de Ne.lerlandfche

karel

,

naderhand

Abten op

van Sprokkelmaand des jaars 1500, aan den jonggeborenen de Boeken des

Ouden en Nieuwen Testamet

derzoekt de

hadden

Schriften

,

als

dit

opfchrift: zij

een

On-

voorgevoel,

C*j BRA.Nor

/.

c,

Bladz.

i4:-i42.

mingmet het begin '•êrXVid«

eeuw. Keizer ^rasmus

als

van dien naam, geboren op den XXlVften

ments hebben opgedragen,

Begin der "^'^°'''

,

KERKELIJKE

3£ afl

C

G. voel

dat in zijnen

,

Jaari5T7. dit onderzoek '^

,

'

leeftijd

velen

bij

en

onder

regering

zijne

zou vermenigvuldigd wor-

De Drukkunst , omtrent het midden voorgaande eeuw uitgevonden , had gelegenheid den (*).

geven tot het fchappen

,

herleven

der

ge-

weten-

en

geleerdheid

der

en er ftonden vele geleerde mannen

op

leemten in de Kerk

die niet nalieten de gebreken en

Onder dezen was erasmus (f) van Rotterdam een der uitmuntendften. Deze heeft in aan

te wijzen.

zijne fchriften

de leere en het leven der Monniken

,

de laatdunkende onwetendheid van het eigenzinnig Bijgeloof, de wijlpfche ongebondenheid, onrekkelijkheid

lijke

de onrede-

de ongeregtige gewetensdwang,

,

en de wreede Kettermoorderij der

Kerkelijken met

eene vrijmoedige pen ontdekt en beftrafc; fchoon bleef vasthouden aan

de Roomfche

Kerk,

die

hij hij

begreep, dat, des vermaand zijnde, zich zelve zonder fcheuring behoorde te hervormen (§).

Doch ::

wij

op

aanleiding

gezien

krijgende

met de Aflaten,

luther ,

1517 begon m.

in het jaar

zijne plaats

het

hebben (**)

door de

werk

,

fchandelijke

gelijk

daar

Hervorming.

der

toe

kramerij

Hij

werd terftond door de Geleerden alomme toegejuicht.

ERASMUS

zelf

had van hem en

had

,

om

de zeden

der

zijn

oogmerk

God hem

goed gevoelen, mcenende, dat

raenfchen

,

der

een

gezonden Kerke

en

Scho(*) BRANDT

/.

c.

Bladz. 147.

(t) Zie van hem Kerk. Gefch.

XV

Deel, Bi. 188.

(§) BRANDT B/^/dz. 148. VOlgg.

C*^Kerk.

Gefch,

XIX Bed,

Bladz. 38. volgg.

GESCHIEDENIS. Scholen

Doch, of

te verbeteren.

aard

ïchtiger vaii

gunst,

in

of de

,

welke

hij

belijden der waarheid toen

luther

ras foramige dingen in te

en

begon

Merkwaardig

RiK CANiRMius van De/ft pAr. hedto van Blentz^

Het fmart mij zeer,

dag koelder wordt, en zoo veel

„

len

„

wat

,,

hebben.

„

tige vrees,

heimelijk herroept vrij

mogt

En

fchijneii

musfen

zijn er bij

dertusfchen had

gezegd

God.

ons in

Men

uitgeworpen.

,

gefchreven

menfchen ontzulke Nicode-

grooten

getale."

On-

zijne eerfte fchriften

van

De

vele

Geestelij-

Predik doelen

welke tegen

overviel

te

kinderach-

eene

der

zich den haat der Monniken en

den van fcheldwoorden

voren

Doch

erasmus door

ken op den hals gehaald.

tot

oordeete

hij

of in

meer de eer

die

5, ziet, dan de eer van

kan

ik

gene

het

,

herken daar

ik

van dag

erasinius

„ 3,

,

erasmus (*):

aangaande

dat

be-

te

frede-

eenen Brief aan kas-

in

,

al

doen af

deszelfs

de woorden van

zijn

het hij

keuren, en voornamelijk deszelfs hevigheid

rispen.

5,

welke

aan

,

blootftelde,

niet

,

hem

van

daver-

hem werden alle

kanten

Men noemde hem Errasmits ^ Arasmus ^ (van arfre ^ ploeg2n ^ mnwroeten , ) Erafinm , ( van en ar e en afmus , )

met paskwillen en

fchimpfchriften.

Behemoth^ Duivel, ter aar

,

vijand

Lasteraar van de

maker. Falsaris,

der

Religie,

Maagd

Voorlooper

imauia

van den

Godslas,

Scheur^

Antichrist,

den (*) GERDPs

Herv.

III.

/,

c.

p.

30.

C

.

C G.

de IârïSi/.

en

levens

Grootcn Itond

gevaren

willende opofferen aan de

of vrees- na

zachter

des

rust

vele

bij

3J

.__—

K E R K E L

34 na C. G. den ]^^x\si7.

—

,

*

Antichrist

j-pyQjjg

gj^

zelven

van

gelegd

ERASftius

Maar,

als

men

,

die

verv/en op den Predikftoel voor

le

nfgefchilderd zijne

vraagde:

,

Wat

,,

hem met

„

woord:

Dat

Ketterij zij in

in

tot ant-

zij

hadden

gelezen

die niet

zij

gevaar

vui-

hadden

het volk

voor

was

ei

uitgebroeid.

Boeken hadden gevonden?" gaven

dat er echter

had lu-

Het

luther

Monniken,

eenige

Hof

Uit ziinen vergaderd.

van

oof»

Factie^ een

Lutherfche

der

zaad

ziin doodelijk

den

Hoofclhetter ^

luther.

erger Ketter dan

THER

een

,

hoofd

j-i^f

K E

rj

maar

,

wegens het duister

(lak,

Zoodanige waren de verdedigers van ^tn

Latijn."

Kerk

Paus en van de

Aan de andere

!

zijde

ftiet

erasmus

achterhoudendheid van

de laauwheid en

de voorfianders der Hervorming geweldig tegen borst (*).

En

toen

genoegzaam tegen

hij

zijnen

zich zin

3,

een' blinde, die

was

ruw van

Christelijke zaak,

aan de letter,"

nog verder

ellendige,

een'

vervreemd

en in

de

uitvarende

,

God

fchelijke

gen

,

zaken

dat ;

God

maakte

der

van hij

den twist

hem

geloofde, die

eenen dat

er

met epikurus

bemoeide met men-

zich

een' Scepticus

^

niet

verfiand

en nog hangende

noemde niet

christus

het

hevigheid

was; eenen Epikurist

geloofde,

niet

die

van geest,

Atheïst^ die met lucianus een

vatten,

te

zelfs

,

luther

tegen

luther noemde hem:

hij deszelfs drift gaande,

kende,

om

pen op

over den vrijen wil de

overhalen

liet

,

de

,

of twijfelaar

die de Christelijke Belijdenis raakten;

in din-

^Qwvijand der

(*) BRANDT

/,

C.

Bladz, 1^1-164.

,

GESCHIEDENIS.

35

der Christelijke Reügic; een Lasteraar,

van

•vigrten

geftrooid,

om

hem

tegen

vau BALAÜM (*). Eeer

THER

zoo

„ „ '5,

„ „ „

tegen

luther

man

,

als

had, en nog

om

tegen

over een onderwerp, waar in lu-

uwe Verhandeling, doe

luther fchrijven

zulks zult

niet

dit

fpreekt

ftraf raogt

Dus

Indien ik wat te

Ik

dat

,

groot

goeds gezegd

veel

veel belang (telde.

„

geven.

zoo

een

zich had laten bewegen,

te fchrijven

zelf (f):

dat

,

zoo

kon,

daarflieilen

hem

die

hem den naam

Ter verfchooning van luther's

was

gevoelig

eenigen gaven

;

e rasmus vertrekt

tegen

ERASMUS,

de he- nr C. Q»

fchrijven, dat hij koophandel dreef

te

met het woord Gods hevigheid

Bij

luthers vrienden werd onder het volk Jaari5'7. dat erasmus met geld was omgekocht, ____^*

een

uit

gij

mij

ver-

kv>?aadwillend

hart, maar het heeft mij aangedaan,

dat

gij

door

uw aanzien deze zaak van christus zoo fterk benadeeld hebt, fchoon gij met uwe geleerdheid en Dat luther ooit

inderdaad niets verrigtet enz."

Eijn gevoelen

verdedigd

,

in zijn

zow

Boek over den knechtel.jksn wil

herroepen

of veranderd hebben

,

wordt zonder genoegzamen grond gezegd (§). eras-

mus

de jicht, gedurende

zijne

die

gewone

kvvale

ftelde het boekje

,

der

pijnlijkheid-

weinig gerust hebbende

maar

Hij

overleed in het jaar 1536.

nooit

,

leed

veel

aan

evenwel hield hij, leden

op

,

flechts

van

een

fchrijven

van de zuiverheid der Kerk

op, (*) BRANDT Bladz. 235, 23^.

(f) De Serv Arbitr. (§) VENEMA

Hift.

ip\ Ed.

p.

EqcL

T. ^VII.

C

a

SCIIMID»

/. 48,

KERKELIJKE

36

naC. G op , en overzag den Oudvader origenes. Dan dö Jasnsi/, roode loop , die hem voorts uitteerde verhaastte , tot 1552 zijn einde. Bij hetzelve , zijn verfiand gebruikende , den laatften fnik zijns

tot

hoop op

al zijne

roepende

O

:

J'efu

!

te

betuigde

toe,

levens

christus

mifer'tcordia

Domine

,

me , Domine fac finam , Domine mi[er ere JEZUS

!

duitsch

in het

,

mei.

O

En

het

in

Hoog-

Zijn fterfdag was de Xllde

Lieher Gott !

:

van Hooimaand

l'ihera

Heere maak een

genade, Heere verlos mij,

einde, Heere ontferm u mijner.

hij

geduriglijk

(lellen ,

LXXfte

jaar

van zijnen ou-

derdom {*). Gezindheid der

De

fchrifien

van erasmus werden

hier te lande,

,

ontdekNederlan king van verfcheidene misbruiken en bijgeloovighederen omtrent Toen luther openlijk de Hervorming beden. de Hervorming. gon, werden deszelfs fchriften insgelijks al fpoedig veelvuldig gelezen

,

en Itrekten

bij

velen tot

herwaarts gebragt, en zijn, ongetwijfeld, jaar 151 8 in de zij, in het

volgende jaar,

hij

een' der eer-

Duitfche Vorsten, die de Lutherfche leere om-

helsden

De

het

uitdrukkelijke toelating

van Graaf edzard van Oostfriesland ^ fte

al in

Nederlanden bekend geweest, alzoo

,

in Oostfriesland openlijk

Aflaten

Duitschland niets

waren ook ,

in

verkocht werden.

Nederland even

openlijk geveild en verkocht.

ongemeens, zoodat men zich

verwonderde.

daar

als

Dit

over niet

De Paus zond , omtrent dezen

de Brieven nan de

HoUandfche Kloosters

der Gemeente aanboden

,

en er

hier

in

was

,

tijd ,

die

ze

en daar fchatteo

(*) BRANDT Bladz, 320,

GESCHIEDENIS.

37

ten uit haalden.

De

alwaar Allaten

koop waren, gaf hier van nan de f-^nsiT.

te

regering der bijzondere (leden, na C. COC

.

kennis

naaste (leden

verleende

en

,

misdadige koopers, tot zekeren beftemden

dezen

êfchiedde dit te

om

Ook

tijd.

wa-

Ondertnsfchen

tijde.

ren velen ook begeerig,

aan

vrijgeleide

te

weten, wat

was

er tegen

van

de Aflaten gefch reven werd;

fpoedig

het gevolg, dat de leere van

luther. ingang vond,

DAMASzooN VAN DER WYLE BurFLORIS OEM VAN WYNGAARDEN ,

zoodat piETER gemeester,

,

en

Penfionaris van Dordrecht^ in

reden vonden,

aanhangers van

om zich, luther

Lips van Burgondien

gemelde jaari5i8

het;

daar ter

Ook

Utrechtfchen

gaan

van goede

domme

zaken

,

die

Predikers

en ,

fpre-

van

van het betoomen

het

hij

de

voor grol-

woon was, met Hij betuigde

die

ook zeer

erasmus

van te

verlangen

te

Hoewel fommigen

bijzondere

ceneigdheid

tot

Van den Pans, de

C

3

ge-

hij

vergelijken.

naar dien

in welken de Geestelijken het huwelijk

worden.

Schrif-

Heil.

ten, welker gemeene Latynfche Overzetting

z\]nt

andere

verfcheidene

op de Kerkhervorming zagen. Een groot

deel van de levens der Heiligen hield

fchreven.

van het

weeren van zwetfende

van

en

len, lezende, in derzelver plaats,

laten

fi-

,

,

der knevelarijen van Proviforen en Dekens,

en

zat er

zetel

dikwijls

liet

gemeenzame vrienden

het verminderen der Feestdagen,

aanftellen

de

die zelf zfne gedachten over

,

het verbeteren van eenige misbruiken zijne

tegen

(lede,

te verzetten.

thans een Bisfchop op den

kende met

hier

mogt

tijd ,

vrijge-

dit

verlangen

aan

de

vrouwen

toe-

Kardinalen

en

het

gan-

.

G.

1552.

ER

K

35

K E L

K E

IJ

na C. G. ganfche Roonifche Hof, hetwelk hij gezien had , Jaarisi?. fpiak hij niet dan met verontwaardiging, verklaren-

de rondelijk, dat de Heidenen

,

ven, dan

zij, die

plagten

beter

le-

te

nu den Cluistenen wetten voor-

fchreven (*}.

Het was, volgens het gene

Rhethorijkersbe-

wij

2jen hebben, niet te verwonderen,

toe

hier

tot

ge-

de Hervor-

dat

gunr.igeii

de Hor- ming fpoedig in den Nederlandfchen grond wortelen vorming, fchoot; het zaad daar toe was al vroeg uitgewor-

pen; waar toe ook de

der Nederlandc'

liefhebberij

ren voor de oefening der Rijm- en Zangkunst

Van overoude

hare toebragt.

op, die, zich

te lande fraaije geesten

het

deden zich hier

tijden

gezelfchap-

in

pen vereenigende, hun werk maakten van de Rijm-

Dezen noemden zich, of

oefening.

lieten zich

van

anderen benoemen met den naam van Rhethorijkers,

Hun

werd het

allengs

verkregen

vrijheden

vele

van de Vorsten waren gewoon geven

uit te

,

-

door

en in dezelve

te

halen

trof,

,

te

maar

,

heele perfonaadjefpelen

toonen

verfchaft

wild,

,

als

werden

te ,

werden

zij

,

begunfligd.

verfcheidene

alleen

niet

bedorvcne wereld fcherpelijk ,

het

vergaderpiaatfen

,

des lands zelve ,

in

m.eer befchaafd en ingebonden. Zij

hun door de Wcthouderfchap

errst

wat

rijmen liep in het eerst vrij

leeren

,

Deze

gedichten

ook de

of

nu boertswijs , dan met zelfs

in

het

openbaar

op een Tooneel ,

te ver-

en daar in ieder, het geen zijnen pligt be-

gemoet

Nederland

te

voeren.

In

alleen de Geestelijken

het

begin

hier

waren

in

mede bezig, did

(*j

wAGENAAR

radcii. Hifi.

IV De?Iy

BI. 417--; 19.^

,

GESCHIEDENIS. die dezQ oefening

ken, en daartegen nooddriifü,:Îieid

te

om

misbruikten,

veelal

Overiieden door fciiimpen

reldliike

59

We-

de

verdacht

te

ma-

gewagen van de armoede en

van de Kerk,

hoe

aan dezelve de

Doch

Tienden en Renten onthouden werden.

ver-

volgens ondernamen ook Leeken foortgelijke oefenfpelen van den geest,

en ontzagen zich niet, open-

mondig, daar

het pas gaf, de

zeer te tasten.

Ook begonnen

ftatelijke

onderwerpen

zij ,

van

behandelen,

te

op hun

Geestelijken

tijd tot tijd

bij

voorbeeld

over het onderzoek der Heilige Schrift, verkeerden zin ter

,

dervende menfchen

beantwoording

uit

,

enz.

,

Men

fchreef vragen

van den

rakende het (luk

Godsdienst, het Geloof, de verfterking en vertrooS' ting van het

gewisfe en

dergelijke

woorden daar op gegeven

,

het gevoelen van den Paus of der

maar aan [pelen

fchrifcuur en redenen.

van

zoo wel

in

zinnen

dorpen

Men noemde

,

—

voornamelijk

zich

zoodanige

ant-

aan

Roomfche Kerk, Dit

noemden

zij

Vlaanderen

in

als fteden , dagelijks

,

geoefend (*),

Kamers^

Genootfchappen

Cilde- of Refereinkamers,

De niet

meer.

bonden

Wij hebben een voor-

beeld van zoodanige opgegevene vraag

,

de daar

en

In het jaar 1539 had op ingekomene antwoorden. de Kamer van de Fonteinisten te Gent eene Kaarte

uitgezonden

,

om

deze vraag

te

ke den Jïervenden menfche de

beantwoorden meeste troost

Negentien Kamers kwamen daar op bijeen

,

:

Wel-

ware ?

om

de

vraag op te losfen, en verfchenen volgens gewoonte

op (*) soxiiORN Ncd. Hifi. Bïadz. i;i. volgg,

C4

na C.

G.

I^^^'^S'?. ___

,

KERKELIJKE

40

Elk gaf het welna C. G. op een fraai toegefteld Tooneel. Jaari5i7 bedachte antwoord over. Doch de Antwerpenaars tot 1552. T^. T ,

1,1

Kamer van Pioheren genoemd, trokken den eerDe rerrij' ften prijs, cmdat hunne oploi-fing was: de

„

en

op/landing^

meeste troost; en die van

den

prijs

,

antwoord

Geest gegeven

zijn

derhand, het antwoord op de

lifche

^

tweemeeste

dat

Juist

,

u na-

vraag van den

Zoodanige Etiange-

antwoorden kwamen van geheeie Kamers, en

waren

te

voren wel overwogen

op een ïooneel voor van

De

zij.

eerfle

Katechismus,

Heidelhergfchen

'

:

betrouwen

troost is voor den ftervenden het

CHRISTUS en

dood

,

mensch de

IVynoxbergen den

derzelver

zijnde

lijden

den ftervenden

voor

is

Christus

door

vkefches

zenisfe des

al

geloofd

al

zij

;

volk

het

werden openlijk

uitgefproken

,

en

de Regters, over die antwoorden zittende, ,

Dit was

en den voorgeleiden het

prijs

waardig gekeurd.

oud geloof der godvruchtig denkende

emanuel van meteren

Nederlanderen.

is

de

Gefchiedfchrijver, die ons dit verhaald heeft, uit de

gedrukte antwoorden

,

welke

de Referein- Kamers

alle

hadden overgeleverd (*), en deze Belijdenis geheten is:

voegt er

bij:

dat

Het Landsjuweel^

zoo-

hij

dat zulke Christelijke vragen goede teekenen waren

van een goed opregt Christelijk Geloof, en dat onze Voorouders zich toen zoo veel bijgeloovige

Kerk

Apostolifche eer/Ie

bruikte

!

Züo

zeer

niet

bemoeiden met

ingebrokene plegtigheden niet

oordeelde

veel

deze

,

daar de

van wist of gevoortreffelijke

Ge-

fchied-

(*) NedcrL lUji,

I

Boek op het einde.

,

GESCHIEDENIS. Doch

•fchiedfchrijver.

ken den Monniken

41

deze zelfde antwoorden

te zeer in

Ila-

oog, bijzonder,

het

na C.

G.

Iârisiz* *

omdat

zij

zoodat

zij

gen

van Keizer

dat dit Ituk

,

voor

openlijk

,

waren

het volk gedrukt

al

V

karel

wisten

met

alhoewel

,

verkrij-

te

gedrukt

octrooi

onder de verbodene gefchriften werd geplaatst

,

,

in

deszelfs Plakaat, geteekend den XXIIften van Herfst-

maand 1540 (*). Zijn Zoon, Koning filips, verbood, ook naderhand, gelijk hooft (f) fchrijft met een Plakaat, dat te Brusfel den XXVIften van Louwmaand des jaars 1559 werd uitgegeven , het divulgeren

zingen of fpeien

,

doen divulgeren

,

openbaar,

gen of fpeien

in het

het heimelijk

eenige Kamerfpelen

kens

,

Komedien

,

fchriften,

diergelijke

re

waren

qua^stien

de onze

Batamenten

,

religie

,

.

of

geestelijke

gende de fpeien van zinne eere

.

propolitien

Gods, of van

zijne

,

, ,

in ,

of in

Baladen

Liede-

Refereinen

,

daar

,

Heiligen,

of

of ande-

gemengeld ,

...

die gefpeeld

,

,

inne

of materien luiden

zin-

,

gczelfchap

beroeren-

en belan-

werden

ter

verma-

tot

king van den volke, die moesten niet gefpeeld wor-

den

,

ten

zij

dat die eerst gevifiteerd werden

principalen Pastoor, fen

, . . ,

en dat

gen hadde.

. .

Officier, of

men van denzelven

Wet

,

den

bij

van de plaat-

daartoe verlof verkre-

Dit werd ook verflaan (land

te grijpen

voor

de llomme fpeien, die men hier vertooningen noemde (§), te

(*) BRANDT

(t)

Hijl,

I.

/.

c.

3-,

Bladz. 341. Boxn. Hifi. 3!^.

\.

4.

Verg. BRANDT Bladz. 526.

{%) Een voorbeeld van zoodnriige vertooning heb bijgebragt Kerk. Gcfch.

XX

Deel, Bladz. 201,

C5

ik

K E R K E L

:4ft

K E

IJ

na C. G. te weten, deze Rederijkers vertoonden ook Blijfpt^

Esbatementen of Batementen^ &nKhck' ^„ ^^^^^ ^.^ Kluiten oï Zotte Kluiten (*) heetten.

Jaar 15 17. /^^^ tot 1552

^jjg

2X]

Zekere lourens jansz.

Factoor der Rederijkka-

,

mer de Wyngaardranken , onder de zM^xewk Liefde bovenal te Haarlem^ dichtte in het jaar 1564 zulk eene klucht, waar in

man.

een'

hij

geheten, met eenen lantaarn, lijk

fpelen

Sedert maakte

van onzen

voorfchijn

lieven

-deszelfs

Onfe

:

lieve

wij ons reeds te lang

Cluijt

waar

;

Heers Minnevaer^

Wijf Luhbekeu , Goed Onderwijs

Doch

de Portier en de Paus (f).

ben

een

hij

Heers BTinnevaar noemde

in de vertooners zijn

bragt

1583

jaar

hetwelk

,

too-

ten

verfcheidene ziiine-

hij

Omtrent het

en kluchten.

een fluk te

hij

dag, ge-

DiOGENES, naar menfchen zoekende,

neele voerde.

regt

en

Slecht

helderen

bij

,

de Koster,^

heb-

misfchien

met de Rederijkers bezig

•gehouden (§).

De in de

leer

van

luther

maakte dus

Nederlanden, waar

al

vroeg opgang

erasmus

van

tuigt, in Brieven, gefchreven in het jaar

Antwerpen en Leuven 1519 fchreef

hij

aan

,

zelfs

luther

zelven

uit

volgende jaar

het

In

reeds ge-

1518,

;

,,

Gij

hebt In

(*)

Men

weet, dst Zotte

geen fchimpwoord

in

de

taal

van

dezen

lijd

is.

(t) Zie (Ie fchcts eener Gefchiedenis der Rederijkeren Deel van de Werken van de Nederl. Maatfch»

in het lï

der Letterkunde te Leydcn 1774.

(§) Vergel. gerd. Hifi. Euang. Reform. Tom, 117. Not. 143,

ïrN

T, IV. p.

315.

III. p.

,

GESCHIEDENIS. Engeland

in

lieden

die zeer

,

met uwe

43

fchriften zijn na C.

Ook

ingenomen, en dat onder de grootften.

(te Leuven^') die de uwen

er zullcen hier,

Te Antwerpen is gezegd SPRENG , een Prior van Klooster aldaar, een echt

jakob,

geweest,

Aiigmtijne

het

Ciiristen,

uw

zich beroemt, deze

gelijk hij

ge-

predikte

allen

Doch

belang en voordeel.

Leerling

Christus; de ovevan menfchcn of hun eigen

noegzaam de eenigc onder rigen predikten fabelen

ongemeen

die

van u houdt, zijnde voor dezen

veel

begun-

zekere Proost,

ftigen.

erasmus

meldt

tevens

de woede der Godgeleerden van Leuhem en zijne fchriften () ; deze LeU'

aan lüther.

ven

tegen

,

want

venfche Leeraars, alhoewel niet allen,

hen waren ook fommige

luther

anders van

,

onder

mannen,

uitmuntende

gevoelden

waren

die

onder

de

Nederlanders de eerden, die de pen tegen luther.

opnamen, en waar

in

zij

hen was -fchriften

Jieten

Doch

uitdrukkelijk zeiden,

het

zij

's

mans

volgens

dat

hadden,

zij

Univerfiteit gelezen fchriften

zoo veel in

luthers

dat

werden, ook verbranden.

openlijk

gingen voor het overige in hunne fchriften

en predikarien zoo ,

belet

eerfte

op hunne

zij

November 1519 eene hem in het licht gaven,

reeds den 7den

veroordeelende Bulle tegen

verhaal

ongcfchikt

van

te

erasmus

v/erk

en

,

van

dat

zelven

bij

zij

luther

zelvcn in de beantwoording van hunne Bulle

,

zich

het volk fchandelijk ten toon Helden (f).

Oüi (*) ERASM. Epiit. 4:7. p. 445.

(t) GERDCS

T. III, p.

1802.

G,

zijn .T^^''SI7• __

^

KERKELIJKE

44 na C. G.

Om

luthers leer te karel V,? tot middelen

den voortgang van

Jaari5i7. geloofJe ^ tot 1552.

Keizer

moeten komen.

______

weid

Eerde

een Keizerlijk Edikt of

,.

n ^^m-

te

den

dagteekend

uitgevaardigd

Plakaat

Mei,

Sflen

had

1521

het jaar

In

fluiten,

van ge13

tegen

hij

ge-

,

luther,

zijne

Dit Plakaat werd terllond zencAREL leer en fchrifcen (*). V. tegen j^j^^ j,^ ^^ Nederlanden, als tot des Keizers Eiflan-

lUTHER

in de Ne-

oen behoorende

Moeders Zuster van den Keizer

die toen deze landen

Inquifi-

Landvoogdesfe beftuurde.

uoemd.

wege den Keizer o

van

j^^j !!!,"' cigd en teursbe-

margaretha

afgekondigd, door

,

derlanden van Oostenryk,

, 3

Ondertusfchen

co

pj^jâjn j^ het eerst niet ftreng

Maar

in

volgende

het

jaar

uitgevoerd

benoemde

, 7

,

als

fchijnt dit zijn, j

te

de

Keizer

van der hulst. Raad in Bra» erasmus in zekeren Brief een' wonder-

Meester francois

band ^

dien

lijken vijand der geleerdheid

noemt, en den Karme»

Heter Monnik niklaas

van egbiond tot Inquifi' of Geloofsonderzoekers. teurs Van dezen laatflen fchrijft erasmus, het is een uitzinnig mensch, roet een zwaard gewapend, die mij,

meer haat, dan Plakaat,

luther

hij

waarbij

van

(erasmus,) Het

doet.

deze hunne

veel

Keizerlijk

benoeming ken-

nis

werd gegeven, behelsde onder anderen, dat elk,

die

LUTHERS

leere eenigzins

dertig dagen na den

VAN DER HULST dus

toegedaan was, binnen

XXIXften van Grasmaand voor

gedagvaard werd,

luidt het Plakaat, hermhertelijck

ricordie ge'tnflrueert te worden.

,

omme daar af ende met mi e-

f

ghepurgeert ende ghecorrigcert

\^czt Geloofsonderzoekers wierpen daar

op (*) Kerk. Gcfdi.

XIX Deel,

Bladz,

io(S.

,

GESCHIEDENIS.

45

menfchen in de gevangenis, en daarna zocb-

t>p vele

ten zli, wat

ERASMUS ,

zij

hun

,

,

voegende

er bij

Deze dingen wist de

:

Keizer niet, en het was nogtans wel noodig hij

Wanneer

die wist.

Inquifïi'ie

lezen

ciaar hij niet

dat

,

wij hier van Inqiiifiteurs en

moeten wij opmerlten

,

moet denken aan de

men

dat

,

fchande van

tot

Ko-

het Christendom beruchte Spaanfche Inquifttie,

ning FILIPS fchreef ,

van

quifitie, als gepleegd

dien

den zij

,

het jaar

in

zijn

de

//?-

af,

tot

dat

1565, vaders

tijd

toe, voor niets nieuws kon gehouden wor-

tijd

waar tegen die van Brahancl beweerden

worpen geweest waren

Beiden beweerden

(*).

De

dat in zekeren zin waar was. als zij in

Spanje plag

te

vangen

,

Inquifitie

en

dat

,

aan onder-

nooit met Inquifiüe gekweld of daar

iets

zoo

^

veroordee-

te

len, zonder aan den Wereldlijken Regter iets anders

over

te laten,

dan de uitvoering van de door haar

gevelde vonnlsfen

was

,

van Koning filips Keizer

karel

Inqu'ifiteurs reldlijken

dere

een

benoemd

Regter

werden

,

der

zelfs in alle

gevangennemen

fteden

,

venter (f), niet toegelaten.

.

als

bij

had

ingefteld

doch deze moesten den

befchuldigden

tijden

Evenwel

ingevoerd.

Geloofsonderzoek

in het

regtspleging

Nederland voor de

in

niet

en

en

We-

de

ver-

kennen.

Zij

voorbeeld

De-

Evenwel breidde hunne

magt zich allengskens verder uit,

geftijfd

ftrenge Plakaten, die, van tijd tot tijd,

door

de

op het (luk der

(*) HOOFT Nederl.

(t) CERDES Tom.

Hijl. p.

lil.

66 volgg.

fag. 211.

na C.

G.

fchrijft J^^^^S'/* tot 1552. , .

zouden lessen,

te last

___.

K E R K E L

46

Ba C. G. der Ketterijen uitkwamen, Jaarisi/. jaar > tot 155:2

Men

^

IJ

gelijk het

ook

viiidt

ook eenen Brief van Paus klemens VII.

in het jaar

-'

,

over

gaan en

diende.

marcha

bij

,

deze Pre-

Nederlanden

de

wordt bijgevoegd,

gezags genoeg had-

meer inkruipende Ket-

de hoe langer hoe

terijen tegen te

waar

gelijk er

de aangeftelde Iiiquijiteurs geen

om

toe

1525, aan den Kardinaal de

Opper ' Inquifiteur

tot

daar

bijzonder

het

in

wordt aangedeld, omdat, den,

Plakaat van het

j<jro ^^

Bisfchop van Luik, gefchreven laat

K E

uit te roeijen

(*).

Spoedig begon men ondertusfchen de vervolging

coRN. Secretaris

Een

en

begunfligers

van

der leere

der eerfien, die hier van ondervin-

Jjj^g j-,a^ y^yas CORNELIUS GRAPHEUS, of SCHRY° ' ^ ^ VER, van Aaht , Secretaris der Itad Antwerpen^ een man van voortreffelijke geleerdheid en zeer ge,

.

dienst

^

^^^^" ^^ aanhangers

LUTHER.

vanAntwerpen, om den Gods-

'

acht

bij

ERASwus.

,

Titzz had een zeer nuttig boek-

van JAN Gocii van Mechelen (f) over de vrijheid van den Christelijken Godsdienst in het Nederduitsch

je

vertaald,

Dit haalde hals.

Hij

en daar eene

hem den

Voorrede voor gefchreven.

haat

werd weldra

pen, en niettegenftaande

der Geestelijken

hij

leedwezen betuigde over

het gefchrevene, en zich gereed verklaarde, zelve te herroepen

,

in

zijne

om

de gevangenis geworpen

genoodzaakt, openlijk op een fchavot te verbranden,

op den

verantwoording geroe-

ter

waar na men

goederen verbeurd

zijn

zijn

het,

en

gefchrijf

vonnis uitfprak

verklaarde,

hem van

,

zijn

ambt (*) Idem pag. 45.

(t) Zie

liicr

voor B!adz. ci.

GESCHIEDENIS.

.

SLmbt afzettende en de ftad Brusfel tot

Antwerpen

bepalende, zonder naar

gen

fliaat ,

mogen we-

eenen

behoefti-

G,

I^^'"'5^/'«

__.«

fchoon het hem naderhand vergund werd,

naar Antwerpsn

te

wat

kwamen,

beter ftand

keeren

alwaar zijne zaken

,

gelijk

werken

uitgegevene

zijne

verblijf na C.

zijn

te

Hij verviel hier door in

derkeeren.

47

naam

cenen

in

door

ook

zich

hij

verworven

heeft (*;.

In

het

voorbijgaan

verdient

aangemerkt

hier

te

worden, dat de Predikers tegen lutker nu en dan door hun

ongefchikt

van den Predikftoel

uitvaren

aanleiding gaven tot opfchuddingen onder

hetwelk hen openliik uitjouwde en befpotte een voorbeeld

te

Nederland

in

is

JAC. LATOMUS

,

ininikaner ,

luther

wiens gefchrift

Monnik;

heid, volgens ,

,

zoo

door luther.

eustachius de ziche-

eindelijk

jan driedo of drie-

niet onervaren in de Schoolfche

Wij hebben

fom-

dat

genoemd van de rivieren, een Do-

eigenlijk

DOENS

van

leere

wederlegd geworden,

Nis,

Ook

(f).

vroeg de pen hebben opge-

al

vat ter wederlegging der als

waar van

Dordrecht plaats gehad hebbende,

door EiiASiMus gemeld wordt

migen

het volk, ;

erasmus

in het

Godgeleerd-

(.§).

voorgaande , (5/. 43,) eenig gewag jakob ge. SPRENG.

(*) BRANDT heeft Hifl- der Reform. 177. den

Brief

van

grapheus

Palermo medegedeeld, waar

aan

in het

I

den verhaal

Deel, Bladz. jjisfchop

van

vervolging door -hem zelven befchreven wordt,

Ct) Ep. 491. p.

S'.j.

CS) GERDES

p. 21

/.

C.

Ep. 5Ö2. p, 620. ,

22.

's

van

mans

,

K E R K E L

48

K E

IJ

na C. G. gemaakt van jakob spreng, Proost te Antwerpen ^ Jaari5i7 ^jg Van ^^^ begunfiiffer van luthers gevoelen. ö

os

tot 1552.

-I

dezen moesten wij no^ verhalen

,

dat

zijn gevoelen

ge*

de

in

bij

vangenis geworpen, uit vrees voor den

brandfiapel

herroepen heeft in de maand

Februarij

De gemelde jakob werd lang daarna op nieuw gevat , doch door

1520, met eenige anderen. echter niet

behulp van eenen Franciskaner ontvlugtte gevangenis, en

deze

hij

Bremen een waardig

te

is

Leeraar

van het Euangelie gev;orden (*).

Zware vervo:-

Van

nu af was

zwaar,

verhaald vindt

V

Keizer ka rel

meer dan

,

En geen wonder,

enz.

Ketterijen of

werden

,

uiterfle

van

op

menfchen

levende begraven

de ,

,

verbrand

zoogenoemde

zoo

welke

ora

woede, vervolgd

voornamcli k gerekend werd het overtreden

van nietvvaardige Kerkelijke rige voorfchriften.

om

men

regering

gebragt, onthoofd,

dewijl tot

menfchen, met de

vele

zijn

bedrijven

Ketterfche

de

50,000

dood

oppehangen

,

onder

enkel

verfchillende wijzen ter

verdronken

deze landen

in

den Godsdienst, zoodat

dat

,

vervolging

de

zake van

ter

iemand

in

hechtenis

aan den brr.ndftapel

inflellingen

Het was

ie

te

,

bij

of willekeu-

voorbeeld

doen nemen

brengen

,

indien

,

hij

genoeg, en

,

zelfs

op de

,

zoggenaamde vastendagen, vleesch gegeten, of dien hij

hij

eenig verboden boek gelezen had,

deszelfs inhoud niet had goedgekeurd.

tans

werd met

uitgevoerd

,

alle

dan dat

deze

wreedheden

de Euangelieleer

En

niet ,

in-

alfchoon

hoe

nog-

anders langs

hoe (*) G£rd;is pag, 23-25.

GESCHIEDENIS. hoe meer zich trok lijks

de opmerkzaamheid

,

,

49

menfchen

der

tot na C.

en derzelver voortgang daar door groote-

G,

J^^J^'j*

bevortêrd werd.

Het werd

eerfle

Nederland

in

opgeftaan

Monniken

Augmtijner

,

Het Au-

ge- gy^stijner

Het

AnP.verpen,

gellort te

van

Klooster

heele

luther was

bloed, federt

aldaar ^^^^^j^^gp.

was verdacht geworden van Lutheranerij. Men nam pen ververfcheidene Monniken gevangen , van welken eenige g^ônbezw^ken, en hunne gevoelens

Deze, dus genoemd naar het jacr

hij in

van LL-THER, wns

,

hij in

herg gekomen, en aldaar

het

gerucht

het jaar 1521 te

Witten^

Baccalaureus der God-

tot

geleerdheid bevorderd, na

openlijk

eenige

verdedigd te hebben, over de zonde,

dorvene natuur des menfchen, Euangclie, geloof en onthield

hij

teen weder

welk

bij

te

zijne

t'yd ,te

Antyverpen

over

ftellingen

de

Dordrecht

der

medebroeders,

godzaligheid

berstte de vervolgzucht

vele

werd

Monniken gevangen

door

te

gronde gefloopt

opwekte.

Men

los. ,

in

,

en de

eenige

vrouwen

,

die

kwam Herv. ill.

uit, en

te

en

kwam

vermaningen en

het

de

beoe-

Doch weldra nam hem met geheele

Klooster

maand October 1522.

HENDRIK ontkwam de gevangenis, door Dis overweldigden.

be-

het

Klooster, in het-

in zijn

voorbeeld, tot de kennis der waarheid en fening

de

wet,

over

Van daar wedergekeerd,

liefde.

zich korten

daar ^-tfln.

,

eigenlijk

heette

Bcwogcn door

Prioor derheden

gevangenen. vansEN-

geboorteuad

zijne

14CS geboren was

HENDRIK MOLLERUS.

De

herriepen.

HENDRIK VAN zuTFEN was ondcf de

hulp

van

op zekeren avond de gevangeliij

week vervolgens ten lande

Bremen, waar

D

hij

twee jaren vertoefd

KERKELIJKE

<S;o

at C. G. toefd en het Euangelle gepredikt heeft, doch Jaarisi7 naar Dithmarfen beroepen ziinde , werd hiij

——

toen

1.7

tot 1552.

daar

door de bijgeloovige Boeren doodgeflagen ().

^

Van de gevangene Monniken bleven

Mortel-

HENDRi'r" voEs en

ftandig, twee van dezelven

ESCH,

te

JAN ESCH. gevraagd

te regt gefield

wat

geloofden ?

zij

geen in de Boeken

ments en

wordende, werden

zij

vroeg nader

antwoord was

ja

:

Of

overeenkomt.

:

Of

ook de

zij

zij

gevoelden

dit alleen

kon.

Toen

zij ter

dood veroordeeld.

hier bij

zouden mogen

dat

bonden

,

dat

lijden

zij

werden

,

God,

Zij dankten

dienzelfden

dat

werden, riepen

dag, den eerden Ju lij

zij

Christenen.

verhaalden

zij ,

zi)

voor de eer van zijnen

den dood des vuurs blijmoedig,

fiierven als

zij

beleden,

volharden

bleven

toen

Toen

,

en

zij

naar den

met luider

ftemme:

met wonderbare ftandvastigheid. paal geleid

die

over-

van de Goddelijke geboden gevoelen

zij

naam, en nog ondergingen

,

den Paus zy

der

Het

Heil. Schrift

iemand

dat

,

eene doodzonde beg
men

het

begrepen

befliiiten

met de

in hetgeen

,

de beflüiten der Vaderen en van

iets

:

en Kerkvaderen geloofden?

Kerkvergaderingen

treedt,

antwoordden

Ouden en Nieuwen Testa-

de Xïl Artikelen des Geloofs

in

Men

is.

des

vol-

hendrik voes en jan

,

Brusfel

:

drie

er

Aan den paal g^ men het vuur aanbragt,

(*) nis en

Tom. gen

,

Men

vindt zijn eigen verhaal van

ontkoming III.

Mon. p

door hem

worden.

te

in

eenen Brief van

13.

volgg.

zijue

hem

alwaar ook

gevange-

bij

zijne

gerdes fiellin-

Wutenlerg verdedigd , gelezen kunnea

GESCHIEDENIS. bragt

twaalf Artikelen van het Geloof, en hie- na C. O»

de

,

5t

Deum Laudamus ^ aan, om vers, beurt om beurt,

dien I-^r'*!'?» tot 1552.

Ven den Lofaang, Te

,

elkandercn, vers

ZIJ

zongen,

tot dat de vlam de llem en

Van den éénen

flikte.

vuur aan

den van het vuur

Om

pen.

of

te

als rozen

Men

onder mij ftrooit.

ftige

men,

verhaalt

dat

de hatelijkheid

verzachten

het

die

men

in het

mid-

,

malen je zus roe-

menfchen

dorsten eenige

,

dat een

,

hij,

van zoodanige bloeddor-

wreedheid aan godzalige

uitftrooijen

,

hoorde hen ook

tot verfcheidene

ver-

gezegd heb-

zijn

te

toe-

het leven

zijne voeten ziende ontfteken

Dit fchijnen mij

be :

,

Augmtijncr was verfchenen

,

ontgaan

Monniken de

verbranden

der

te

aan

fabel

zekeren

hem bekend had

en

gemaakt, hoe hunne zielen behouden waren, dewijl zij

zich in hun uiterde, te weten in het vuur,

En

bekeerd hadden.

dit

de Heilige Maagd gefchied

,

want

zij

waren daags

voor den dag van hare vijttatie verbrand.

genen,

die digtst bij het

bijzonder de Scherpregter,

De

derde

MUS

is

getuigden

hetzelve

,

zelf verhaalt,

ven bijvoegt

geheim van

het

boven

:

in

de

in

al

het

eil

tegendeel.

gevangenis ge*

kant geholpen.

alle twijfeling gefield,

met

Maar de

vuur waren geweest,

Monnik werd weder

bragt, en in geval

nog

was door de voorbede van

Dit

doordien EïiAd-

de gemelde omftandigheden

^

eenen Brief (*), en er in denzel*

Te Br mfel zijn

eerst twee

verbrand^

luther eerst te deeg luther de gedachtenis

en van toen af begon die ftad te beganftigen.

Ook

heeft

vail

()

Epist.

1060.

T.

U. Ep. p. 127.

D

fl

____«

KERKELIJKE

^

«a C. G. van dezen marteldood vereerd jaari5i7. tot 1552. .

is: y^j^ het begin ^

met een Lied

neues Lied wir

waar

,

heben aan

^..

enz. (*)

In het jaar 1583 werd in de ftad Groningen een

Rede-

^'"f^

E'm

merkwaardige redetwist, (Dispmatio,} gehouden,

gen over over verfcheidene ftukken van den Godsdienst, en den GodsijjJ2onder over de Wereldlijke Magt» welke de Paus

van

Rome

THER

zich aanmatigde

CHRISTUS,

in

die in

Ook

(f).

aan

in dat jaar zijnen Brief

alle

fchreef

Holland^ Brahand en Vlaan-

deren zijn^ ten einde hen te bemoedigen en

kerken in het geloof;

lu-

de Broeders

in

welken Brief

hij

te ver-

ook ge-

waagt van het uiteinde van de bovengemelde voes en ESCH, die hun bloed

voor

de eer en

de zaak

van JEZUS geRort hadden. I)eHervorming

Ondertusfchen j^ggj.

wmrveld

^p^^

won ygj^j

de Hervorming in Nederland nietieêndaande

de hevigheid

.

onder de der vervol-

^^

vervolging.

Antwerpen

,

m

.

welke fiad

hoofde van den toenmaals aldaar bloeijenJen

«ing.

handel, zich vele

fchen en

vreemdelingen bevonden.

Duitfchers , die der

Hervorming

uk

,

KoopEngel-

waren

toegedaan, wies het getal der Hervormden van dag tot dag.

In het jaar

1524 predikte de

Pastoor

te

Mels^ twee uren gaans van Antwerpen^ tegen het

Pausdom

,

en dat fom wijlen in het open veld

den grooten toeloop van volk. zich zelven en de

Deze

andere Priesters

,

door

zeide eens

,

befchuldigende

:

Wij (*) Vergel.

brandt

fupra pag. 31.

(t) GERDES pag. 32.

/.

c.

Bladz.

191.

gerdes, ubi

GESCHIEDENIS. dan judas

fPtj zijn erger

;

$$

verkocht en leverde

hij

jja

C.

G."

den Heere: wij verkoopen hem Uy en wij leveren Ïaari5!7, '

hem

Dit veroorzaakte een nieuw Plakaat

niet.

Monnik,

gen hem en zekeren Augustijner

Antwerpen

hun

lijf

waar

leerde ,

werden.

gezet

als hij

niet

,

,

verfcheen

niet

COLAAS genaamd, Schrift, op een

,

op eenige

er

op

fcheeps-

Doch

hoeren.

te

den hoop

uit

die Vvreigeoefend

fchip,

te

door welke verhindering

klom iemand

,

kwam

Desniettemin

om den Monnik

men weet

die

,_....«

30 Karelsguldens op

bij

eenen Zondag veel volks bijeen

timmerwerven

te-

was

en onderwees

,

,

ni-

in

de Heil.

de

menigte.

Doch, deswegens van twee vleeschhouwersknechts, vlammende op het geld, op het

des

lijf

Predikers

gefield, aangetast en aan de Overheid

overgeleverd,

werd

de ftadskraan

een' zak

hij in

gedoken

,

en

bij

verdronken (*),

De komst

van den verdreven Koning van Dene- Lof van

marken christiern

-"^'^'^

K

(f), te Fere en vervolgens ^^^ te Middelburg in Zeeland ^ gaf ook gelegenheid tot bexh, uitbreiding van de leere van luther en der Her- Koningin '

vorming.

Deze Vorst begunftigde de Hervorming

,

izabella of elizabeth , eene karel V. en den Roomschkoning FERDINAND5 wordt befchreven als eene god-

en zijne Gemalin

Zuster van Keizer

zalige en

voor de waarlieid

ijverige

Vorstin.

Broeder ferdinand zou eens gezegd hij liever

gewenscht had, dat

zijne

hebben,

Haar dat

Zuster op zee ver-

(*) BRANDT Bladz. 21 5. GERDES /«7^. 37.

(t) Zie Kerk. Gefch, XXI Deely Bladz. ^6. volgg.

Ds

âjjên,

KERKELIJKE

54

na C. G, vergaan was , dan dat zij ooit met luther Jaari5i7. fenberg had gefproken. Maar daar tegen '

Koningin op een' anderen

r

NAND

te

gemoet gevoerd hebben

wilde doen

zij alles

hagen,

zij

ter

zi]

hoewel

zi) ,

Gods woord houden, en in

den Godsdienst

ware het ook, dat

al

,

wat haren Broeder zou be-

,

zich echter aan

kennen wilde,

dat

:

wereld gebragt was

geen gezag van eenig mensch

niet

zou de

haren Broeder ferdj-

tijd

van édne moeder met hem en

JVti'

te

hij

er-

haar daarom

voor zijne Zuster zou willen erkennen, hetwelk geduldig verdragen

zou.

den ipden Januarij 1545.

LUTHER,

Zij

Van

in eenen Brief aan

overleed

Genet

te

haar overlijden fchrijft

joann. agricola(*):

Koninklijke vrouw, eene ware Koningin , 5, De ELiZABETH , Gemalin van den Koning van De„

chris-

Koning

^,

neniarken

5,

tiernus

„

in een groot geloof geftorven,

na het Avondmaal

„

wettig ontvangen

naar de

„ „

daar toe aangezocht door de Grooten, niet kun-

,,

nen overreden,

,,

weder

,

overleden,

is

gelijk

zelf mij gefchreven

te

hebben,

heeft,

doch

zij

is

inrtelling

van CHRISTUS; ook heeft men haar, hoe zeer

om

„ ook eens eene „ fen (t)." Men vindt op

tot het geloof

van den Paus

Te weten, ckristus

keeren.

te

heeft

Koningin ten hemel willen verhef-

het jaar 1524 aargeteekend , VelLNoiinen vlug- vele Kloosterlingen hunne Kloosters verlieten. ^

len en

dat

In

.

trouwen. 'Halland

^

mijn vaderland,

fchrijfc

erasmüs,

in

ze-

ke-

(*) Epist. Tom.

^t)

II.

pag. 311.

Gl,RDE3 pGg. 38

,

35,

GESCHIEDENIS. keren Brief,

nemen de Nonnen

trouwen

den Heere.

in

VAN EGMOND werd

om

De den

van

mishanddingtn

eenige

,

gevaar van aan den

uit

daar na verkreeg

k'jrt

de

De Monniken

geraakten alom

bij

land, Zeeland en Vlaanderen

Men

loop,

al

Te

uit.

voort,

wierp

te

ontwerper,

was

werd

leere

In

bij ,

er

^s

in

het volk

en

gingen

de

alle

op den

Hoi*

in

eencn doodelijken

Ilertogenbosch

eenen op-

in

^

ter {t;id

buitenvergaderingen

eerlten

het drukken van

Keizers,

der

pasfen.

te

April deszelven Nieuw

Boek

eenig

het jaar 1525

verbo-

einde het verfpreiden der nieuwe

werd

in

Holland

in

den

doodftraf

,

Haag om de

'^^'^'^^^

(jOANNES

na het opltaan van lu- pistoridoor het worgen en verbranden van jo^n- "OêrRe

NES piSTORius of JAN DE BAKKP-R , hetwelk menige breedere melding verdient. Deze jan de bakker , eerlijke maar geringe ouders te Woerden gebouit ,

jan de

van den Godsdienst,

THER,

ren

P^^l^ât,

mogelijke wijze te beletten,

het eerfte voorbeeld geseven van leere

,

zonder vooraf onderzocht en goedge-

te zijn, ten

op

'

Maar

Holland weder een Plakaat uitgeko-

in

men, waar

'\

liep

,

worden.

op de Plakaten des

zonder

1524

keurd

gezet.

de Minderbroeders en Dominikanen

Intusfchen

den

dienst

ambtgenoot

Landvoogdesfe, of der Wethouderen

jaars

Paus,

weder nieuwe magt

iiij

laarisi/.

niklaas

den

werd hem weder toevertrouwd (•).

Inquifi'.ie

haat.

zijn'

Zijn

geftraft te

lijve

de vlu»t, en an C. O.

overal

Inquifiicur

Keizer en

FRANCois VAN DER HULST,

55

was ecnigen

lijd

Koiaal- Zanger

te

Uir echt

^

en (*) BRANDT Bladz. 2ïy. GEKDES p. 43.

D4

]Î^^tel'''^l^

j^ j^j^^J'

land.

KERKELIJKE

56 na C.

G. en

genoot vervolgens

joannes

onderwijs van

het

ï*"^Si7- RHODius, Beftuurder of Rector van het Collegium tot 1552.

f

Hieronymitanum aldaar, van wien, genegen

voor

waarheid

Hervorming,

de

fpnedig

al

de zucht

Zijn Vader

overerfde.

zeer

zijnde

als

hij

tot die

,

Koster was, voor den Zoon vreezende, nam hem tot zich, om hem in zijn ambt behulpzaam te zijn. Doch de Zoon liet geene gelegenheid voorbijgaan ,

om

maken, en

Men

velen

de Hervorming over

tot

zond hem dan

oefeningen

,

mus,

die gastvriendfchap

der.

Hier maakte

vorderingen

,

aandrang des vaders

,

had g'^had met zijnen Vakorten

oiigemeene

tijd,

doch tegen

,

Letter-

met aanbeveling aan eras-

in

hij ,

en werd

te halen.

zijner

voltooijing

ter

,

naar Leuven

,

bekend te

het Euangelie

medeburgers met

zijne

zin

zijnen

tot Priester gewijd.

ter predikte hij vrijmoedig tegen de heerfchende

gebreken, waar op

lingen en lijkheid

hij

weigerde

te

der Staten van Holland^

welke

had,

zijnde, reisde

maanden ving

hem van

in hechtenis hij

vertoefde.

weder aan

hij

telijkheid

de

van last

Utrechtfche

halHarrigheid

naar

befchuldigd

Wittenherg ^ alwaar

Wedergekeerd te

prediken

hem

,

in het

hij

waarom de Gees-

eene bedevaart

ten einde daar de Ketterij af te

de bakker

,

drie

vaderland,

tot eene ballingfchap

drie jaren veroordeelde, en tot

Rome,

hij

genomen; doch weder ontflagen

van Utrecht

boete te doen.

werd

Woerden^ op

den Kastelein van het Kasteel

Geestelijkheid

ter verant'.voor-

te verfchijnen ,

bij

dwa-

door de Geeste-

hij

van Utrecht geroepen werd,

ding; toen

op

,

Als Pries-

verre

van naar

zweeren en

van hier aan

te

vol-

GESCHIEDENIS. voldoen

,

Hervormden deren zal

hij

COC

die thasis

beRaan met den arbeid

aanhoudendheid

huizen in het geheim

Wanneer

dezen

te

en zocht

op

onze

aanbood aan

niet

BAKKER

bij

,

bijzondere

in

de Paus met eene nieuwe

tijde

zich

,

om

die

allen*--,

Mis hoorden

de

zekere plaatfen en tijden

ijverde

handen

ziine

prediken.

te

om

van

voortgaande

echter

uitvinding Aflaten

ge-

op, de Mis

hij

te lezen, ja leide zijn Prlesterfchap neder, zijn

het

het jaar 1523, befloot hy

tijd,

trouwen, ook hield

te

om

Delft

te

ook bezocht en vertroost heb-

,

Omtrent dezen

vrouw

de na C. G.

ftichtte

cornelis noNius of hoen en wil-

loof gevangen zaten ben.

en

,

geheim; onder an- [^J"^î7.

hier en ginds in het

LEM cNAPiiAEUs,

eene

Holland rond

reisde door

57

be-

,

de nietigheid en

arglistigheid dezer uitvinding aan te

toonen

De

ne medeburgers te waarfchuwen.

,

en

zij-

Geestelijkheid,

door het een en ander in woede uitberflende , bragten te

wege,

dat hij,

op

uitdru'>

voogdesfeMARGARETKA,

bevel vandeL-aid-

elijk

gevat

,

en in 1525 terdood

gebragt werd, toen

hij

twintigrte jaar zijns

ouderdoms getreden was. Mees-

ter

NICOLAUS COPINUS A MONTIBUS

uosEMüND, waren

RUARD TAPPER

en

,

eïi

GOD'CHALK

vaH Enkhulzcn

voornaamfte

in het eerst zijne

zeven

htt

naauwelijks in

^

Geloofsonder-

zoekers, aanklagers en beftrijders uit de Kerkdijken;

laurens , Mechekn ^ zat

Meester JOOST lovering, of

van den grooten over het beleid

Raad

en

te

het

befluit

van wege de Wereldlijke een voornaam

lid

5

daar

na

dezer regtspleging

Overheid;

deze

der Inquifuie, die door

D

Prefident

was

,

ook

erasmus, in

.

1^5**

KERKELIJKE

58

na C. G. in eenen Brief aan bilebald pirkheimer, beJaari5!7, (j-hreven wordt, de geleerdheid meer dan doodeliik tot 1552. , te haten. Zij hadden met hem, gedurende zijne ^

gevangenis, veel woorden RrijJs, drijvende, dat al

de inzettiiigen

en

overleveringen

Kerke moest aannemen

roeijen

moest dwingen,

met den zvv'aarde; dat de Priesters

ongehuwden

verbonden

ftaat

betuigde, niets

meening van den

cm

ingegeven,

Geest

Heiligen

had , andere woorden

te

doch

onderhouden,

zoo

in

in

gaan,

te

was

niet

anders

Hij beklaagde

kuisch

en

niet wiide

eerlijk

zich

,

huwelijk

,

dulden, daar de

pleegd, gebiecht, vergeven

werd;

dat

had

hij

de

men

door

God

hoererij

en

onder de Priesters

kuischheid

en

zei ven

zwaren arbeid, en zich van

M'p.arom

om

,

hij

die

te

te

gaan,

toegelaten,

on-

dagelijks

ge-

op nieuws bedreven

en

niet,

en

bidden,

en

fierken

allen

verkrijgen

hij

een

allerlei

,

maar

het noodig had geoordeeld,

huwelijk aan

hen

waar-

hem

in

gave der onthouding

moeite genoeg gedaan, door vasten

onthouden

geoor-

God

dan

dwingt, door overtuiging en verlichting der heid.

wel

met Gods

die

men moest de menfchen

den Godsdienst;

dvv'ingen

noodig

der Kerk

verre

Geweld

woord overeenkwamen.

niet

dan van de Schrif-

Hij wilde de inHellingen

tuur zelve.

loofd in

,

had

dezelve

verdaan, men

gebruiken

te

den

tot

den zin en

in

die

,

le-

uit-

dan hetgeen in

,

was uitgedrukt ,

welken

of

de bakker

waren,

te willen vastflellen

de Heilige Schrift

niet

van geloof en

tot regelen

ven; dat men de Ketters

men

Roomfche

der

had wel,

toen

drank

te

vergeefs

,

een eerbaar hij

Piiester

GESCHIEDENIS. ter

werd

len

naar het Kerkelijk Regt te zul- na C. G, naar zijn vermogen en kennisfe. J^^risi?.

gezworen

,

55

leven, doch

,

'

Het ftond der Kerke ftaat

niet

der Geestelijken te bevelen

echt Kanonicke

wordt.

bevolen

Het geen hem verder voorgeworpen werd en verantwoording kan men lezen

dood, befchreven door

haal van zijnen

WILLEM GNAPHAEus.

gevangenen

wezen was,

liet

den waart, en met

mengdet

zoo

;

Deze wensch

het

den

of liever vloek

,

hadt

maakt

veel wurks en moeite

,

„

:

werd met

doen

te

ver-

ons."

gij

afgrijzing

Men

aangehoord en met verfoeiiing tegengefproken. veroordeelde

hem

ter

dood.

hem

voer gebragt werd, perste

TAPPER ,

otn te biechten

wachting, luidde dat ik een

;

het vonnis ten uit-

en

zal

verkrijgen."

zijns

Zoons wil, van

gezet, vergund,

hem

in

,

de verdoegelijk

te

^

de eeuwige za-

Men

ouden Vader jan dirkszoon koster

om

belijde

om jezus Christus

mijnen eenigen Heer en Zaligmaker, ligheid zekerlijk

Ik

Maar,

menis en eeuwigen 'dood waardig.

hoop

„

dus:

ellendig zondaar ben,

ik, dat ik, door

uuard

delnquifiteur

maar tegen tappePvS ver-

Diecht

zijne

arm en

Eer

Ik

bere-

uwe vrouw

met

eerst

de

aan

Duivel

hoeren

tien vuile

u

gij

ver-

al

hij

verhalei.

te

vm

hij, dat gij

wenschte, zeide

gehad, toen

Toeu

eerbaarheid

Gefchiedenis naauwelijks toelaat

mede-

zijnen

joost laurens

zich de Prefident

woorden ontvallen, welke de

zijne

gefchiedver»

het

in

de

nergens in

die

,

Schriften

Heilige

ongehuwden

een'

vrij ,

had zijnen

,

het Kostersambt

de gevangenis

reeds

die

aan

ken, verwachtende, dat de oude man,

was te

om

;,

af-

fpre-

zijnen

Zoon

'

KERKELIJKE

ô na C. G.

Zoon

Jaar 151 7.

{jgwegen.

tor -

behouden

te

denzelven

,

Doch de zaak

herroeping

tot

anders

viel

zoti

De Va-

uit.

1552.

Zoon met deze of

der verlierkte en bemoedigde den dergelijke

„

woorden: Ik ben

Zijt

welgemoed, volhard

in

5,

het goede.

5,

van iiBRAHAM, mijnen zeer lieven Zoon, die mij

„

bereid

naar

,

voorbeeld

het

nooit misdaan heeft, op te ofleren."

Toen hem hij

aangezegd, ontving

zijn flerfuur v;erd

deze aanzegging

gemoedsblijdfchap

,

en ongewone

met wonderbare den

bragt

en

nacht

geheelen

door met overdenkingen, het lezen van den Bijbel en tusfchcn beide

,

met eenen gerustcn

,

Den

flaap.

volgenden dag, den i5den September des jaars 1525,

werd

hij

gens hing

op een hoog

llellaadje

men hem een

kort geel kleed

Vervol-

ontwijd.

om

het

lijf,

als

eene

en zette een' geelen hoed

met

zotskap, op

Voorbij het gevangenhuis

ten ter

hoofd.

zijn

dood gaande

riep hij

,

oorlappen,

de genen

tot

zake van het geloof gevangen zaten

„

ftemme:

met

den

dorpel

Hebt goeden moed,

als

JEZUS CHRISTUS, opgcwekt

des

fterke

martelaar-

helden van

door mijn

Verdedigt de Euangelifche waarheid tegen

Op

regtigheid.'*

deze flem

Zij hieven verders

aan, en hielden niet op, geest gegeven

beklom

hij

had.

dien

Tot

moedig,

voorbeeld. alle

werd met een

geroep, gejuich en handgeklap

antwoord.

ook luider

Ziet, zeer lieve Broeders, ik heb mij-

nen voet nu gezet op fchaps.

die

,

,

der

Gezangen

de Priester den

den brandftapel drukte

den Haak , en fchikte den Ilrop

,

vrolijk

gevangenen ge-

Kerkelijke

voorda^t

onge-

zijnen die

geleid ,

rug

hem

tegen

worgen

zou.

GESCHIEDENIS. zou,

zelf

„

me:

om

uw roem?

is

uwe overwinning?

5, is

met

zijnen hals, roepende

Hel, waar

de

dood

de overwinning van christus."

5,

5,

wat

doen!"

mijner!"

5,

werd,

van

Ten

„

laatfte:

God ,

verflonden in .,«,«__

En

daar na:

weten

zij

ontferm u

!

hem de adem

uit, als in een' zachten

niet,

6 jezus chris-

gedenk mijner

Hij ging, toen

tot 1552.

,

is

Heere, vergeef het hun, want zij

luide ftem- na C. G. I^^'^' 5 17*

Dood, waar

ó

5,

„ Tus , Zoon

6x

verdikt

zonder trek-

flaap,

king der leden, fchndding van het hoofd, of verdraaijing der oogen.

Dit was het uiteinde van jan

DE BAKKER,

,

die dus

in

den Haag^ de

Holland^ na het opllaau van

werd gebragt

Men zou

in

eerfte

luther,

ter

dood

(*),

den volgenden dag de andere gevange- cornelis

nen, te weten den Monnik bernardus,' gerard "°^'^f (HorN)en WORMER, en WILLEM VAN UTRECHT, mogelijk willëivi

ook

WILLEM GNAPHAEus

ware de

,

ftandvastigheid van

gedood

hebben,

de bakker

ten '^'^'^^"ae-

de gemoe-

deren der Rigteren eenigzins verzacht had.

vvillem

GNAPHAEUS , Rcctor vau het Gymnajtum in den Haag, was met kornelis honius of hoen reeds in het jaar

1523 onverhoord in de gevangenis ge-

worpen, daar men ze

drie

maanden had gehouden,

waar na men hun, onder borgtocht, den Haag een

verblijf

honius

tot

gaf voor twee jaren, gedurende welke

overleed

(f),

gnaphaeus werd

,

na het ver-

(*) BRANDT Bladz. 219. VOlgg. GERDES p. 4. 47-52.

(t) Van dezen honius of hoen rig

is

over den vvsrea zin der woorden:

nog een Brief ove-

DU

is

mijn

lig-

chaam ,

K E R K E L

6l na C.

G

verloopen dezer twee jaren

Jaari5i7.

-

'

zeker gefchrifc

ontflagen

,

hem

bij

opgefleld

alzoo er gee*

,

Maar wegens

waren opgekomen.

befcluildijcrs

j^g

K E

JJ

vertroosting

ter

,

eener arme weduvv, wier zoon den Monnikskap had

verworpen, werd gnaphaeus gedurende de gevangenis van

JAN DE BAKKER wcder

men

na veel

en

,

om

verzonden,

maanden lang

drie

zwaren nood der

tijden

Nederlanden

den

fchreef

hij

THEOFiLus

,

wegens de vervolging

,

zijnde een

hetwelk, buiten

weten,

zijn

gegeven, echter veel nut deed, dikwijls herdrukt

zelve

is

de

gefprek

,

tusfchen

ook TOBiAS en LAZARUS, ondcr den

Vertroosting en Spiegel der

titel:

fleld,

in

Duitschland

Boerenkrijg in

een Boekje,

en

bier

te

Daar na bedenkende den

te brood boete te doen.

en

Klooster

ondervragens in zeker

daar

geno-

gevangen

daarom

dood

hij

het vaderland verlaten.

ten

, bij zijne

haardftede

,

met erwten had gevonden

vrouw daar

hem

gaande.

en

opge-

overhaast uit-

te

korten

in

werd; één der Drukkers van

ter

luste

Kr anken ^

gebragt.

in de vas-

een ftuk worst in den pot

door eene zwangere be-

,

gedaan

in

het-

moest

Eindelijk

Omdat men,

tijd

,

werd men weder tegen

Het Hof was twee dagen bezig

,

om dit

chaam^

bij

218. volgg.

gerdks

T.

Hij zal

I.

Bift.

Ev. Ren.

Nomm.

ook met gnaphaeus en

Dius de Overzetting van

het

pag,

joa. rho-

Nieuwe Testament

in

het

Nederdititsch vervaardigd hebben, welke in het jaar 1523

gedrukt

is,

van LUTHER

hoewel dezelve uit

Tom. ÏÏUpag.

eigenlijk

het Nederduitsch 35.

wns

de Vertaling

overgebragt.

cerdes

,

GESCHIEDENIS. Men

dit fluk te overleggen.

sevraas^d werd, ren.' wien 5

de

vleesch in

tegen

hem

,

hoorde de Geneeshce- na C. G.

belust

vasten te

vrouwen

of zwangere o

=>

ook door de natuur,

63

Men

was

uit

7

om

konden worden,

eten.

die afivezende

,

Iâri5i7^

155a»

^^^

vonnis

ftreek

den H<ôg

dat

,

men hem zou vangen, ook wel dooden, waar men hem zou bekomen. Zijne moeder, eene oude zwakke vrouw, werd in de bosijtn, en zijne eenige zuster in

den kerker geworpen, men Helde eenige Ge-

regtsdienaars in zijn huis, die

op

kosten teer-

zijne

Zulke behandeling bewoog hem

den.

zijne

,

vreemde landen te

ligheid in het jaar 1526 in

vei-

zoe-

ken (*>

Merkwaardig

is

50 jaren, vijf

die te

dezen

cernard,'

tijde

te

oordeeld, driemaal te vergeefs

pen werd, hetwelk telkens

lijk in

in

geworpen

waar

,

onfchuldige

uit

een

lijder ten

een plaatsje

het vuur

zijnde

,

lijk

,

zegt

Het

gerucht ontftond

,

dat

de

hemel was opgenomen (f). in

Lothaün

een

Voorrede op het bovengemelde Boekje waar

uit

gerdes pag.

33,

55.

BR'.NDT Bladz. 228. hun verhaal ontleend hebben.

(f) GERDES pag. 52.

dood

was nergens

(*) Hij zelf geeft van deze bijzonderheden

en lazarus;

ter

men

gen

BiAS

meliter

gewor-

infloeg.

werd

JAN CASïELLAN vau Dooriiik werd

haal in de

J^^''"

^^"

gebluscht werd, zoo dat

het vuur weder gebluscht, en het te vinden

man van

ter vuurflrafFe ver- S^bragt.

hamer het hoofd

een'

het vuur

een'

Brïtz,

Mechekn ,

of zes mijlen van

men hem met

dood van bernarö

het verhaal nopens den

eenen Karmeliter Monnik,'

ver-

to-

an

jan cas-^^^^^-^^

K E

54

K E L

Pv

K E

IJ

na C. G. gen den laden Januarij 1525 verbrand , nadat men Jaari5i7. iêm gerst, met veel ple2ti>heden ontzet en ont, r b ö 5 tot 1552. .., ^ , , wijd had van de Priesterlijke Orde (*). Hij had in ,

I

Doornik en vervolgens

te

met het verkondigen van

Mctz

veel

gedaan

dienst

Te Door-

het Euangelie.

nik vond de Euangelieprediking over het geheel veel

men

toeloop, zoodat fche Geneve

die

noemde.

Ook

Vlaam-

het

fomtijds

flad

geene ftad meer

heeft

zake van den Gods-

bloedgetuigen en ballingen ter

dienst opgeleverd, dan Doornik,

Nieuw

Kort na den dood van jan de bakker •

niet alleen het

oude Piakaat

Lutheranen

de

tegen

werd

,

vernieuwd, maar bovendien werd een nieuw Piakaat afgekondigd,

bij

hetwelk

alle

heimelijke of openbare

vergaderingen verboden werden

,

om

of

lezen

te

van het Euangelie, de Brieven

fpreken

Apostel PAULUS en andere Geestelijke fchriften; zelve uit te leggen disputeren

of binnens huis of over

;

over het

Geestelijke zaken.

Briefder voo<'^desft,

Concilien,

der

Tevens werd belast,

terfche

Boeken

ten

het eerst overzien ware

zij

te

verbranden; en niets

De Landvoogdesfe

fchreef

Herfstmaand aan de beflotene dat

te letten

zij

bij

te

de-

tafel te

Geloof, de Sacramenten

magt van den Paus of

te

den

van

of

de

,

andere

alle

Ket-

drukken,

den Raad enz.

ook

den

(leden

van

aaften

van

Holland,

hadden op de Predikers, Parochie-

papen en Schoolmeesters binnen dezelve fteden, en

den

27fl:en

van die maand fchreef

zij

aan de Kloosters

(*}

Men

pag, 68.

zie zijn vonnis bij

gerdes

Tom.

III.

Mon^

GESCHIEDENIS. welken

wij,

om

BUANDT

()

zullen

eenen Brief,

ters

waardigheid,

uit

^ ' dewi,! er uit blijkt

-^

hoe men

,

,

overnemen

,

algemeen

,

Her-

eener

:

enZi

Eerfaeme,

ende beminde.

lieve

Wij

voï-

(ÏJn

„

komelijken cnderrichi, dat die dvvaelinge, die oH-

„

der den

5,

kompt ende gekomen

„

nen van de Predikanten,

gemeinen

volke

gerefen

meest toe-

is ,

is uit de indiscrete

Religieufen

fermoe-

ende ande-

„ ren: om waer in te remedieren is onze meininge, „ dat gij voortaene nijemant en Rilt uitfeijnden , „ omme te preken, ofce gedogen binnen uwen con„ vente te preken, dan den geenen die voorfienig, ,

,, verftandig

,

ende van goede

manieren

ende

fijn ,

„

wel geëxerceert ende geoeifent in de manieren van

„ „

preken:

ende dat gy

aleer hij preken fal

,

defelve

dat

hij

^, tneine volk te fcandeliferen ,,

„ „

is:

dat

hij

ook

MARTINUS LUTHER,

ge-

met onbehoorlijke

fa-

geweest

„

adverterende

„ „

daer

fij

van

,

fijn

;

foo bij

verre

fi]

't

noch

die hier voor-

uwe

Predikanten

contrarie

u gecorrigeert

ende gefuspendeert van

fullen

officie,

van

vermaene leeiiiigen,

fiJns

denfelven

wel ge-

ook

als

en

ook van de opinie van de Ketters,

,, tijds

doen

dat

,

worden

welke

/.

c.

Heuv.

Bladz, 232. III.

E

,

correc-

„ (*)

,

't

niet

ofte

onderwijst

fulks

hem wachte,

buien, redenen ende iiarratien,

3, fchiedt

na C. G. ï^"^ 5 17« cot

inderdaad

„ MARGARIETE 5,

merk-

deszelfs

overtuigd was, van de noodzakelijkheid

vorming

6$

tie

.

1552.

,

KERKELIJKE

66 Ra

C

G.

Jaarr5i7.

tie

ten effecte fult brengen

gij

",.„..„ „ benemen.

tot 1552. r-

5,

Boven dezen

en fullen

dan die weeke ,

5,

weke

die fullen preken

ende heuren convente keeren defelve

5,

gen onderwinden;

weeke hen voorder

van noode foude

Piakaten.

tot huis

mo-

te

adverteren

11

gij

fchande en fchade;

onfen

't

welk wij

Wethouders, ons Eerfaeme

3,

„

in

„

des jaers vijftienhondert vijfentwintig."

den

fij

met

herbergen

ad-

lieve,

Septembris

tegen

of begunftigen

,

Gefchreven

u.

fevenentwintigften

Behalven een voorgaand Plakaat

vangen,

te

van defe gebeurde ende

beminde, ons Heere Godt

Hage

als

hebben, ende hebben

hier inne gebrekelijk waert.

den

,

ons

voorder daer inne te voor-

fijn,

5, verteren, indien contrarie

Nieuwe

weder

in die termine

waer van wij

wille gelaten

gelast

niettemin

,

fonder voor of na

ten einde dat, indien dit contrarie gebeurde,

„ fien tot uwen „ nu om beters

„

,

lan-

ende die felve

,

geëxpireert fijnde, terftondt

5,

„

dat

, '

heure terminen

in

blijven

„ „ „

prediken te

't

''.

mogen

5,

van

onfe meeninee

van uwen convente niet

die leyminarisjen

5, ger

is

het

ont-

van rondzwer-

vende Geestelijke perfonen, en een ander van dèa I4den van

op het

Louwmaand

(tuk

van

des volgenden jaars

Ketterij,

Vlaanderen uit, van den gedeeltelijk

genoegzaam

kwam

er

1520, nog een in

I7den van Hooimaand

overeenftemmende met den

Brief der Landvoogdesfe , en voorts verbiedende alle

openbare of heimelijke bijeenkomften

,

en het fpreken

over en behandelen van geloofszaken;

maar ook een

bevel,

om

nevens de Boeken van m.

lüther,

po-

MS-

GESCHIEDENIS. MERANUS

CARELSTAD

,

LAMPADIUS

MELANCHTHON, OECOLAMBERTUS , JUSTUS

5

FRANCISCUS

,

...

,

JONAS en anderen van

^7

hem

G.

J^^''I5I7''

tot

,

aanhangers met

zijne

na C.

155*»

ge,

voelende,

Euangelien

alle

Profetien,

Zendbrieven,

,

en andere Boeken der Heil. Schrifturen; in Duitsch,

Vlaamsch, of Walsch, met Kantfchriften en Uitleggingen

luther

inhoudende leeringen van

,

brengen in eene openbare plaatfe, en aldaar branden.

Op

worden

eenige

,

te

,

ver-

te

pene, dat degenen, die bevonden zou

van de voorfchrevene

Boeken

bij

zich te hebben, na de afkondiging van dit Plakaat,

gebannen zou worden, op

van

verbeurte

lijf

en

goed.

Niet alleen beijverde

Roomfche Kerk ,

.

den

te

zich

arm

einde

zelfden

voorbeeld,

een

dat

gezien zou zijn

,

om

,

de

leere

der Verdichte

handhaven door Plakaten en met Wonder-

,.

geweldigen

dien

men

;

maar

^ itrooide .

men

wondergebeurtenisfen

Beeld van

werken,

,

.

ook ten uit

onze Lieve

;

bij

Vrouw

tranen Hortende over het toenemen

der Lutherfche Ketterij en foortgelijke (*).

Daarentegen

gebruikten

Hervormers middelen

de

van eene geheel andere natuur,'

hunne en

het onderzoek

leere;

ftandvastig

Ten

om

geduld in

aanzien van het eerfte

het

ten van

het

te

van

voor dezelve.

lijden

werd

al

geven.

der waarheid vertaald,

vroeg gezorgd, te

vertalen,

Zoodra de

en

fchrif-

Nieuwe Testament door luther in

het Hoogduitsch vertaald,

in

het jaar

1522 waren iiit-

(*) GERDEs

/.

f. /».

57,

£

s

Bijbel ïn ''*^^.'^sêr'

duitsch

namelijk

den Bijbel in het Nederduitsch

aan de lieden in handen

voorfliand

tot

,

K E R K E L

éS

K E

IJ

aa C. G. uitgegeven , werden dezelve ook in het Nederduitsch Jdari5i7 overeebragt , eu reeds in die taal in het jaar 1523 o 7 c cot 1552. ^-

in

Svo gedrukt,

sooN

,

in

Amfterdam

te

Engelenburg ^

ven

noeIIl^

eer

ook het

de Drukker zichzel-

gelijk

Doch het liep nog Oude Testament in

gedrukt verfchcen.

Antwerpen

eenigen

bij

tijd

aan

Nederduitsch

het

kwam

In het jaar 1525

hetzelve

in i6mo uit, in 4 deeltjes, roemukd. Doch de eerfte

in het kleinfie formaat te

doen pieteiis-

bij

j.

Nederlandfche Vertaling van den geheelen Bijbel zag na het

eerst daar

ontwerpen

bij

licht in

twee Deelen

jakob van liesveld

vermaarde Liesveldfche Bijbel malen jaar

herdrukt

1542, nog

geworden, en

is

bij

zijnde

,

welke

,

zelf,

Antwerpen onthalsd, omdat

in

is

in

hij

laatdeliik

Bijbel, naar een

„

„

alleen

Deze uitgave des

compt Bijbels

1545

te

de Aanteekeningen

op den kant van den fchen

het

in

De Druk-

het jaar

plaar, gedrukt had:

Dat de

de

liesveld, welke

het leven van

van liesveld,

dit

verfcheidene

uitgave voor de beste wordt gehouden. Ic er

Folio, te

in

exem-

ander

faelicheit

der

men-

christum.

door

jESui\r

werd

in een Plakaat

**

van den

Keizer in 1546 verboden, gelijk wij zien zullen (*;,

Ook

vergaderde iemand de allertroostelijkfte fchrif-

tuurplaatfen

onder den dit

,

welke

titel:

hij

afzonderlijk in het

Fontein des Levens,

boekje niets dan fchriftuurwoorden

ge uitlegging, vervatte,

licht

gaf,

Alhoewel nu ,

zonder eeni-

was het evenwel den he-

vigften voorftanderen van het

Pausdom

zeer in

den

weg, (*) Zie GERDES p, 57-62. BRANDT Blaclz. 363.

GESCHIEDENIS.

69

zeker Brabandsch Franciskamr dereis na C.

weg, zoodat

aannam naar Amflerdam

waar het

,

was

eerst

maar

werd

het

geJ^J""!^^^;

drukt, en den geheelen druk kocht, welken

brandde;

G.

ver-

,

verfchciJene

in

terftond

hij

plaatfcn herdrukt (*).

1527, werd wendelmoet Dood van

volgende jaar

In het

'

KLAAS DOCHTER, ccne wcduwe van Monnikendam^ ^^^^ eene deugdzame vrouw, maar die het Euangelie klaas dochtew vrijmoediglijk beleed, en zich daar niet van liet aftrekken, eerst op

van Woerden gevan-

Kasteel

het

gen gezet, en van daar naar den

Haag

gevoerd, en

De Mon-

den aoflen November

ter

niken (lilden wel

pogingen van beloften en be-

alle

te

trekken

vastig.

Men

maar

,

cm

werk,

dreigingen in het

af

dood gebrngr.

zij

bleef tot het einde toe ftand-

dreigde haar met de

maar haar antwoord was 5,

boven gegeven

,

ik

„

:

ben

5,

derzelven

een

,

mij toe, den dood

nog

„ ,,

want CHRISTUS

„

en gezegd:

,,

mijn

„

ken in eeuwigheid."

is

niet

waar;

maar

QJoann.

woord bewaart

Waarom

zwijgt

gij

te

lijden.

haar

zal

hij

nooit mij

haar hield, niet liever,

hebt toe

:

fmaken

,

ondergaan,

dood

Tegen zekere

fchijnt gij

Indien

zal den

Als

hem

zij

dien

van

Kerker

Gij

voegde

VIII. 51.) ,

„

:

'*

den

in

hem voor

heeft

ne, die zeer veel van 5,

ik

die

zeide

gefmaakt "

dien

Dat

magt

u

vreezen, maar

niet te !

5,

des vuurs,

ftrafFe

Is

bereid

hare nabefliaanden en anderen

bezoekende

geloof

haar

van

haar

iemând

niet

fma-

matro-

edele

en haar

zeide

mijne lieve

:

wen-

„ DEL(*) BRANDT Bladz. 161.

E3

,

KERKELIJKE

70 na C. G. 99 Jaarisi7. ,_

DELMOET,

„

nieten

?" hernam

„

niet,

wat

„

dit leven

gij

^^

5, ter

zij

hart,

wat ge-

regtvaardigheid

„ Ach

:

Met

zegt.

gij

tot zaligheid."

met den

;

Zuster,

het

mond

„

woord:

om

zich

om

dien ik

„ „

wil' verlaten zal."'

„ „

dat gijlieden deze

Men „

vraagde

van de Mis dacht?

kent, maar

God aan om des doods haar, „wat zij

des levens, noch

„

noch

be-

te

was haar

,

Heer en

hange mijnen

Ik

Hof

geheele

en hare dwaling te herroepen

,

men men

belijdt

door het

Eindelijk

weet

gij

gelooft

hart

van Holland yexvazznd wordende, keeren

uw

nog wat moogt

en denkt en gelooft in

wilt, opdat

gij

Ik weet het," zeide zij,

ronde ouweltjes

ik verfoei

ze als den

God

als

er-

Aan-

Duivel."

gaande de Heiligen en derzelver voorbidding beleed zij ,

geenen anderen Middelaar of Voorfpraak

nen, dan JEZUS Christus haar

,

toen haar de dood

Men

alleen.

te

werd aangezegd

dat

,

5,

het

„

maakt.

„ „

aan

is

„

Ik ben al

lang

de geest van christus,

Ondertusfchen heb

ik

christus, mynen Heere, gebiecht,

mij alle mijne

zonden genadig vergeven.

iemand van

mijne

naasten

heb

5,

bidde, dat die het mij vergeve."

ik

uitgevoerd wordende, als zekere rig inviel,

haar een

kruisbeeld

levende

die heeft

Doch

misdaan

,

,,,

,

ik

Ter

doodflrafFe

Monnik

haar gedu-

voorhoudende, dat

haren Zaligmaker, met eenen kus, zou vereeren

zeide zij: 3,

mij

doch

mijne zonden

alle

5,

2lj

geftorven, die

zij

Haar

hare zonden aan eenen Priester zou biechten.

antwoord was:

ken-

vermaande

,

Ik ken dezen houten Zaligmaker niet;

mijn Zaligmaker

is

in

den Hemel,

ter

regterband

„ Gods,

GESCHIEDENIS.

71

„ Gods , des Almagtigen Vaders." Voorts verhaalt men, dat deze wendelmoet, nu den brandftapel beklommen hebbende, in den oogenblik , dat men ten

en

zich

,

eerst

worgen

zoude

haar

haar hoofd geneigd

om

hebbe

Dus gaf

flapen.

te

hare oogen

zediglijk

,

als

,

geworgd en toen verbrand.

Eenigen

G.

J^^^^'Si?» *

geflo-

fchikte

den geest,

zij

na C.

zij

zijnde

rekenen

haar onder de Martelaren der Doopsgezinden, doch

zonder grond, dewijl

Doop

omtrent den In de

/lugfistyner

het

ftuk

van den

was de

Hij

Ko'-tryk het Euangelie predikte,

hij

trouwd had, zijne hoer

of

werd dus,

eerlle

die

te hij

,

vrouw getrouwd.

Men bood hem

het leven

bekende, dat de vrouw, die

bijzit

ware.

Doch

leerd had, in de

te

bij

maand Mei des

ge-

weigerde, on-

hij

zyn leven

ftandvastig blijvende

hij

huisvrouw, maar

echtelijke

niet zijne

der deze voorwaarde,

een

tijde

zijnde een

Kortryk gevangen genomen

te

en naar Doornik gebragt.

aan, indien

P^^^^^^°*

Godsdienst

vervolgens had

de Monnikskap afgeleid, en eene

werd daar over

van

Plakaten

Te Doornik lag te dezen Monnik, hendrik genaamd,

Vlaming^ gevangen.

Hij

iets

152S, Januari) Nieuwe

Jaar

werden weder nieuwe

,

wege den Keizer op uitgegeven.

dat haar

niet leest,

maanden van het

eerfl:e

en Februarij

men

te last is gelegd (*).

en

Terlengen,

het

jaars

gene

hij

ge-

152S levende

verbrand (|). In het jaar

1529,

in

welk

jaar

te

Kameryk de Nieuw yj.g,

(*) GERDES pag. 61, 63. BRANDT Bladz. 242, 243.

(f) CERDSS ^. 6Zi 64. BRANDT Bladz, 249,

E4

Plakaau

KERKELIJKE

7a

na C. G. vrede genoten werd tusfchen Frankryk en den KeiJaari5i7 ger, waar in men van wederzijde overeenkwam, oni ^

de Lutherfche Ketterij uit

te roeijen

karel

gaf

,

V

een nieuw Plakaat uit, hetwelk den csden van Wijn-

maand werd afgekondigd verboden Boeken

de

die

overleverden

genade of

degenen

trent

zekeren

binnen

van

Ketterij

was

te

Den

derzelven.

brengeren

,

aan de

TEEKSZOON van Naarden entwintig jaren

dom

,

,

verbrand.

hij

na

te

uit den hemel

was

reder

vier-

tegen het Paus-

ijver

eerst een fchoHer

van leven

Naarden^ op ter

ter

,

een jongeling van

ven geweest, zeer ongebonden daar

maand

die

''sGravenhage teunis

in ,

wegens zijnen Hij

van

2on:en

aan-

verbrand (*).

werd

In het jaar 1530

om-

of be-

willem van zwol

Mechelen zekere

zake van Ltitheranerij

zonder

,

verdacht

fchuldigd werden, met breede beloften

,

niec

tijd

bepalingen

en verdere ftrenge die

,

degenen

bij

dood werden verwezen

ter

,

uitftel

wnar

en

,

eene

Leu-

te

dat

tot

,

wandeling,

werd gedagen

,

als

voor

en

dood t'huis gebragt, waar na hij een' afkeer van het kwaad , en met een van het Pausdom kreeg , en Daar over gedaagd zijnde,

de Hervorming predikte. reisde hij gewillig naar

eens

gaan

,

vasthouden; gelegenheid

den Hang.

daar na

waarfchuwen

zelfs in

de gevangenis

gegeven

zocht

dit niet.

God,

en

,

om

Men,

en

dan

Naar het vuur gaande, dankte

zong een oud

lied

:

hem*

laatfte

werd hem nog

ontkomen,

te

liet

ten

hij'

hij

Ik arm fcJiaapken

aan (*) BRA^'DT B/adü. 249, gerdes. p. 65-^8.

,

GESCHIEDENIS. aan

der- heide enz.

m C. G, beenen, en deelde die Iârisi^. de muilen van

trok

Hij

voeten, de kousfen van

73

zijne

zijne

tot I5S2.

den armen

(*).

werd de Hervorming met geweld Vervol-

In Gelderland

De Hertog ka-

belet, eenen vasten voet te vatten.

REL VAN

EGi\iOND

die

,

onrustig leven voerde, misfchien

den Godsdienst, ook

in

om

werk,

,

uit

de Hervorming te weeren.

oogmerken daar

toe

te

kennen

burger-

de

pogingen

alle

eenen

in

in het

gaf zijne

Hij

vleijenden

Brief aan den Paus, in het jaar 1525 gefchreven (f);

1529 gaf hij een ftreng Plakaat uit te /Irnhem^ tegen de Lutheranery ^ welk Plakaat ge«

in het jaar

Een

teekend was den i7den April.

Gelderland

in

het

ADOLF CLARENBACH, Wezel, ten

die

te

beftuurder van

,

Behalve dezen

is.

,

die

was

het School te

Keulen den aSden vSeptember

vuurdood verwezen

BACH

der eerfien

verkondigden

Euangelie

1529

claren-

GüRHARDUS GELDENHAUR , gCZCgd VAN geleerd man, en vriend van eras-

heeft

NiMvVEGEN, een

mus

,

veel

dienst

week naderhand is te

Marpurg

verfcheidene

aan

Hervorming gedaan.

de

ten lande uit naar

fchriften

nagelaten

behelzende aanteekeningen van ten tegen de

Ketters,

VAN NiMWEGEN,

en

Hij

Duitschland, en

1542 overleden. Hij heeft

in het jaar

,

een

van

erasmus op

verfcheidene

welken de wet-

Brieven

ovcf de Hcrvormlng en het

van fliaf-

fen

(•) r>RANDT

(t)

Men

t.

leest

a. p.

dezen Brief

bij

E5

gerdes p. 46.

Qjlfj^,"^

een land.

de verandering

verandering in

regering vreezende, (lelde

lijke

oorlogen

gedurige

in

KERKELIJKE

74

na C. G. f^n der Ketteren , aan Keizer karel , aan de DuitJaari5i7 f^j^g Vorsten te Spiers verzameld, aan karel, Her-

Gelder^

tog van

en

Hesfen, uitgegeven

te

filips, Landgraaf van

aan

Straatsburg 1527 in 8vo. de

erasmus zoo

genegenheid van

vreemde, dat deze een' fciierpen Brief fche Euangelifchen fchreef, welke

Straatsburg

leerden van

ERASMUS

die

,

die

altijd

van

om voorde

hij

luther

,

Die

heeft (*).

gematigdheid

zoo vreesachtig was, dat

gefchreven had,

had,

de val-

beantwoord geworden

is

1521 fchreef, dat, indien

tegeti

ver-

door de Godge-

waar op erasmus weder geantwoord

rpemde,

hem

zeer van

fprak

en

in het jaar

hij

godzalig

alles

erasmus nogtans geen gemoed

waarheid levensgevaar

te

ondergaan

,

nu in het jaar 1530 fchimpend en fcherp aan van Nederland en Oostfriesland eenen langen

fchreef die

Brief,

om

zich niet fchuldig te

roer, daar het

maken aan het opwerd voortgezet;

Lutherdom door

om , gelijk hij fprak , zich binnen de arke te houden < om door den .Zondvloed niet te vergaan; in, CHRISTUS fcheepken te blijven, om door de golven

en

met verzwolgen Kerk ie

te

te

worden;

volharden,

om

in

geene prooi voor den

worden, of voor den Satan

zoekende, wien

hi]

den fchaapsftal

zou mogen

de zich te fchamen, dat

hij

y die altijd

niet verder

met hen

te

doen

te

wolf

rondgaat,

verflinden. Hij toon-

vriendfchap

den had met voorname Hervormers, en ,

der

onderhouverklaarde,

hebben Ct)» Niet-

(*) GERDES pag. 41. Not. (t) GÜRDES

/>.

7C-74. BRANDT Bludz, 354. CH 3OI-3II.

,

GESCHIEDENIS. Niettegenftaande

dit

breiden.

Te

toen reeds eene aanzienelijke ftad,

werd

voort in de Nederlanden zich

Amflerdam de

^

der

leer

75

Hervorming

de

ging

alles,

Hervorming

uit

te

het geheim

in

,

geleerd

van velen aangenomen, en bijzonder door den

na

c. O.

Jaar 1^517.

_* ^

en ge-,

joannes sartoriüs zelfs fchriftelijk tegen KORNELis CROCUS cn ALARD Verdedigd (*) ; ook door jOAN TiMAN , gemeenlijk genoemd jan de Amsterdammer , die naderhand te Bremen langer dan

leerden

..

30 jaren een Leeraar van het Christendom geweest en in het jaar 1557 overleden

is.

werd maria, weduwe van lo»maria,_

In het jaar 1531

DEWYK, Koning van Ilongary'é, en Zuster van Keizer karel, Landvoogdesfe der Nederlanden^ in plaats van maPsGaretha van OoUenr'vk. die in het voorgaande jaar 1530 overleden was. Te zelfden 1

tijde,

den 7den October,

kaat uit te Brusfel,

werd bevestigd ,,

„ „ „ „ „ „

niemand

waar

bij

met deze

,

voortaan

wat inhoud

kwam

die

er

het

Plakaat van

1529

„ Dat

:

nieuwe Boeken

,

van

ook waren, zou mogen drukken,

fchiijven, of doen drukken of fchrijven hij

daar toe eerst Brieven van

,

ten

ware

Octrooi verkregen

had, op peene, dat men de overtreders van dat bevel zonder genade of

uitftel

zou fchavotteren

en daarenboven met een gloeijend kruis brandmer-,

,,

ken

,

„

pen

,

ofte een ter

oog

uitfteken

befcheidenheid

(*) Zie van sartoriüs meer

of de hand

,

afkap-

"

van den Regter (f). Die bij

gerdes p.

(t) aRANDT. Bladz. 260. g£RD£s

/).

LrinJ-

voogdes-

fg der Neweder een Pja- derlandea

vermeerdering

eenige

.^^J^"^'" Ilongaryë

751.

7<5,

voigg.

KERKELIJKE

76

na C. G Die van Deventer weigerden echter in het Jaar 1531 Jaari5i7 ^gg Keizers Kommisfarisfen tot het Geloofsondertot 1552 zoek toe te laten , bewerende , d;it de verdachte 1^ ,

perfonen

den Burgemeester en den Riad behoor-

bij

den onderzocht

Een

ge-

Maar

te

worden.

Limburg was

te

heel huis- zerlijke Gelastigden

door Kei-

vervolging

de

Onder anderen werden

zwaar.

Limbur'T daar op den houtmijt verbrand zes perfonen uit één verbrand, huisgezin

man

de

,

met derzelver mannen .het

Pausdom.

eene kleine

Als

j

fiad gelegen

Daar na

dan Pflilmen zingen.

levens

Atrecht brngt

Om

Op

toe. ^

^s

tot

den

Hertogenbosch

en

als

,

malkan-

zij,

den

met

anders

naam des

laatften

des

fnik

werden anderen

wijze

gelijke

,

elders

^

dood ge-

niet

riepen

deren vertroostende en verfierkende

Zaligmakers jezus" aan,

zes

alle

van

Rotfelt

ter

,

weg langs,

ganfchen

aflteer

den berg

naar

hoorde men hen

ééne flem, den

twee dochters

wegens derzelver

,

deze

van de

ra ijl

voerd werden

vrouw , en

de

,

ter

te

dood ge-

(*).

dezen

tijd

namen de opfchucldingen door de

oproerige Herdoopers verwekt, eenen aanvang, van

welke

maken

gefproken

te zijner plaatfe

er hier

flechts

,

in

het

zal

worden.

voorbijgaan

,

Wij

gewag

van, omdat derzelver oproerige ondernemingen den haat van velen tegen de Hervorming meer

aanvuurden, die geen behoorlijk te

en

meer

onderfcheid wisten

mnken, waar door menigen ongelukkig werden. In het jaar 1534 werd in

(*) GERDES

/>.

80.

BRANDT

^s

Hertogenbosch joost

B.'adz.

263,

2'Â»

GESCHIEDENIS. de Pottebakker

om

Godsdienst onthoofd

den

WILLEM WJGGERTSZOON niet ongeleerd

fierdam,

ook

heimelijk

ysbrand schol

Schagen,

in het

zijne

gehouden

,

,

een'

lang

lijd

van

n^mv

hij

Fihoorden

te

Brusfd

te lâr^SiZ»

Am-

.

liep

,

befchuldigd.

Ketterij

verantwoording plaats,

en eindelijk in

en na C. G,

,

Siot

welfprckend

zeer

ten dcrdemale beticht zijnde, werd

gezonden

op het

een Pnester

,

en

oog, en werd van

Tweemalen vond

77

maar

Brabaml gevangen

vure verwe-

ten

zen (*). In het jaar 1536 trof de vervolging

DAL ,

een'

ken, zich

Engelschman te

vertaling van

in

,

vaderland ontwe-

die zijn

Antwerpen onthield, en van daar

Nieuwe Testament

het

Engelsch had overgezet,

het

willemtyn-

nooten overzond,

hij

hij

aan zijne landge-

werd daar over gevangen en

gevoerd, en ten

naar Vilvoorden

de

hetwelk

,

verworgd

laatfte

en verbrand (f).

Toen de Keizer hetwelk

te

1540 door Frankv^k^soxwv was gekomen , om een oproer , P'^'^^^^*

in het jaar

an de Nederlanden

Gend ontdaan was,

te

(tillen,

werd

een nieuw Plakaat op het (luk der Ketterij en terfche

Boeken uitgegeven

,

waar op de vervolging

met nieuwe hevigheid vernieuwd werd, ons beftek ons

niet toelaat

vermelden, die men

bij

er

Ket-

alle

brandt

waar

van

bijzonderheden

te

en andere Gefchied-

fchrljvers breeder verhaald vindt (§).

Deze vervolging

(*) GERDFS p. 107. BRANDT Bladz. 26^. (j-)

Men

zie

meer vnn hem

bij

(§) BRANDT Bladz. 342, volgg.

gerdes p, 107. fqq,

KERKELIJKE

78

na C. G ging verfpreidde zich door het geheele land , alleen Jaari5f7 is opmerkelijk, dat men aangeteekend vindt, dat in __

de (lad Groningen

^

van Alha hier

te

Godsdienst

dood

ter

zelfs

om

zake van den

niettegenftaande in

gebragt,

is

Hervormde

der

dezelve ftad velen

gedaan, en

voor de komst van den Hertog

lande, niemand

waren toe-

leere

Aduard,

Klooster van

zelfs in het

des-

Abt ALBERT VAN HARDENBERG, CCn uitmUH-

man, deze

tend en geleerd

lingen inboezemde,

die

leere aan zijne

naderhand

Klooster-

Bremen

te

Emhden

een Leeraar derzelve tot aan zijn*

geweest

is

AL8ERT

Op

piGHius

overleed

pen,

van de

en

dood toe

(*).

den cpften van Wintermaand

des jaars

1542

albert pighius van Kampen^ Kanunnik

St. Janskerk te Utrecht

vermaard door

^

zij-

ne gefchriften tegen bucerus en anderen,

ter

dediging van het

was een

geleerd

man,

Hervormden niet heeft

die echter,

het

,

Boeken op de

zijne

ken

geplaatst

men , werd

zijn

gen^

^

zoo

,

lijst

der

te gelijk gelijk

de

zelfs

der

ver-

beftrljder der

,

door

verdriet

Kerk in

:

leere

dat

,

dood ,

omdat

heeft,

zegt hij

uit-

ware

he-

plegtigheden

en

met een antwoord op de titel

Boe-

,

van goeden

Over de ,

eenige

verbodene

Zijn

om, met hoop

werk van bucerus

vrediging tucht

hoe zeer een

geworden.

verbaasd

geene kans zag,

Hij

vermoeden van onregtzinnigheid

kunnen ontgaan

van

flag, het

Roomfche Geloof.

lasterin-

van albert pighius

ran Kampen^ onlangs tegen de Belijdenis

en

ver-

ant(*) GERDES pag. 157, 159.

,:

GESCHIEDENIS. aMwoording der Proteftanten in te

het licht

79 gegeven,

beantwoorden {*).

Op

het volgende

na

C.

fï.

Jârisi/. tot 1552.

jaar

wordt ons

1543

opgetee-

kend de gevangenis en ontkoming van franciscüs franc.

DRYANDER ,

eigenlijk

de enzinas

hetwelk in het

,

Spaansch eene foort van eikenboom beteekent,

waar, naar de gewoonte

ander genoemd

Deze dryander

geacht

jaard, zeer

van het

is,

eik of eikenboom.

melanchthon

ders, die door

vvas een

de Duitfchers en

bij

van

dryGriekfche Drys, een de naam

dier tijden,

ten

Span«

Nederlan-

flerkften

cranmer

aangeprezen aan den Aartsbisfchop

werd als

,

man van groote geleerdheid en deftige zeden. DRYANDER, in het jaar 1543 in de Nederlanden een'

zijnde

,

ondernam eene

Testament

in het

genooten ,

hij liet

met

den

Het Nieuwe Testament

Keizer

dat

,

dienfte

is ,

Doch

onkundig, wien overgegeven

gen

,

,

hij

het

ceu

Zaligmaker

Monnik, anders

eerfte

blad

bij

zijne

kap

,

dat

van

boezemen, verhond weg

niet

afgedrukt had verdra-

niet

franciscüs geen

ander oogmerk met deze vertaling had, dan Ketterij

,

titel

Nieuw Fer-

ket

kon het woord verhond

en zwoer

land-

drukken

met den

,

hond van onzen eenigen Verlosfer en

JEZUS CHRISTUS.

zijner

Amflerdam

dezelve te

een* opdragt aan

van het Nieuwe

vertaling

Spaansch, ten

om

de

luther aan zijne landgenooten in te dryander was genoodzaakt het woord te

nemen en den

titel

te laten

herdruk-

ken, (*) GERDES pag. 153.

iî^^^n-

\

KERKELIJKE

80 na C. G. ken J^^'^'î?tot 1552,

,

doch nu

Monnik

(lootte zich een ander

dat er op r den

, 7

titel

Andermaal was dryan-

Verlosfer en Zaligmaker,

der ook niemand zelf

dezen hier in iets

meer van

zijn

De

werk had aangeboden. ftig

en beloofde

,

doch nu deelde

bij

werk mede, voordat

hij

te wille;

den Keizer gehoor verkregen

bij

hem

de

,

Boek boven

dat dit

God

,

werd.

De

met

het

werk

,

in

als

,

gelezen

,

handen van

in

petrus a soto

Deze, dryander lang hebbende opge-

genoemd.

men,

er

kwaad

wiens woord

,

Zoon geopenbaard

eenen Monnik, zijnen Biechtvader,

houden

mids

,

regt

vermoeden was

alle

Keizer ftelde

zijn

hem gun-

dryander antwoord-

zelven oorfpronkelijk

door zijnen

daar in

befcherming

hetwelk

vermoeden kon verwekken,

zijnde van

dien

en

,

Keizer ontving

zijne

werk ware,

niets in het

ongeleerd

niet

gelezen werd: eenipen ft ï3

hem

deed

Brusfel gevangen ne-

eindelijk te

welke gevangenis

den heeft doorgebragt,

hij

droevige maan-

vijftien

wordende

door zijnen

zelfs

Vader en Oomen onophoudelijk aangezocht, herroepen, maar daartegen ook veel troost

om

te

genieten-

de door de aanfpraak en bemoediging van eenen me-

degevangenen,

om

het

genoemd, en wordende meer dan 400

geloof,

menfchen bezocht

zuivere leere waren toegedaan. lijk

gillis

gelukkig zijne

tilleman

in zijne gevangenis

gevangenis

Hij ,

die

,

ook van allen

ontkwam

gelijk

hij

'

dit

der

eindealles

zelf verhaald heeft, en begaf zich toen utl^t Duits ch'

land ^ zonder dat wij van zijne verdere lotgevallen

meer weten

,

alleen dat

de aanprijzing van

hem door ItlE-

GESCHIEDENIS. MèLANCHTHON

vermoeden, dat

ïaat

den

nan

8i

CRANMEk

Aartsbisfchop

ouk naar Engeland

hij

na C.

G.

gereisd J^^^'Jî 7.

(}.

Ss

De bovengemelde gillïs tileman was liiet zoo gelukkig, ais dryander, om te ontkomen, maar ,

,

,

,

.

heeft met

andere

eenige

men

voorts

tegen

ijverde

het voorbeeld der Had

Leuven

getuigen

of 30 mcnfchen ten vure gedoemd

men

allerhande

listen,

welke

Ook

de

Men vermaande

len, ora de geren, die

zij

en roemde

bij

Men

dit als

een

onderrigtte ook het

door welke vragen

volk van

het

volk,

krij*

de Predikftoe-

kenden, aan

God

ge-

voorftanders

der Hervorming te ontdekken en in handen te gen.

te

brengen,

verdienfttlijk

werk.

op welke wijze en

Om

hen ontdekken konden.

zij

de Herders en Leeraars

te

in ging.

1543, wel 20 zijn.

om

heid der ^^^y^^^

kan

,

in

,

Hevig-

Hoe

deze belijders

alleen, gedurende den loop des Jaars

bruikte

waariieid

der

belijders

1544 den dood moeten ondergaan.

het jaar zeer

,

ontdekken,

liet

men

der-

zelver beeldtenis aflchilderen en op publieke plaatfen

voorhangen, met belofte van eené groote geldfomme

voor den aanbrenger (f). Ondertusfchen, terwijl de selie

ften

belijders Van het E uan- Wanhoop ^^^' met fiand vastigheid en vertrouwen den wreed- ^""

dood ondergingen, vindt

tiien

fcheidene voorbeelden van zulken,

der Roomfche Kerk zaligheid

aanraadt

,

,

daartegen

hetwelk twijfeling

volhardende

,

veren ande-

die in het geloof r^"*

in

omtrent de

de

akeligRe

wan(*) GERDES

/'<'?^

1(^5-172,

(t) CERDES pag. 173,

Herv.

ui.

f

K E R K E L

82 na C. G.

wanhoop

Jaari5i7. zekeren tot 1552. -

bij

geftorven

Dit wordt

zijn.

guarlach,

Geertruid

arnold van bommel,

eenen

op eene

,

Leuven

re

Doctor en Profesfor der Theologie

Hervorming

in het eerst der

veranderende,

was, had zoeken

niet

dezelve,

verdrukken.

te

,

van

een' jongeling, die

vermoordde;

wijze,

ellendige

maar bijzonder van jacobus latoriüs.

fchielijk

vau

verhaald

een' Leeranr der Heil. Schriften

de Monniken van St.

zich zelven

K E

IJ

Kanunnik

,

Leuven^ die,

te

,

doch

in

hem

ongenegen

zoo

veel

Hij

fchreef tegen

ERASMUS, tegen luther , tegen oecolampadius en tegen t^ndal (*). Maar ééns op een' tijd te

cm

Brusfel den Predikftoel beklimmende, zer

KAREL

te

werd

prediken,

hij

zoo verbaasd, en

verward, dat niemand verftaan kon, wat wilde,

en

de

Die fchande

raakte.

vergadering aan

geheele

fchaamte

de

fchande, en het overdenken van zijn

gemoed gedaan

ten, dat

hem

hij

wanhoop

tot

geftreden.

Om

deze ftem

TAPPER van Enkhtiizen, daar

hij

den XXlXftcn

einde

nam, op

elke

„ „

verdoemd

,

hij

dat

hij

op

tegen

geene

hij

waarheid

fmooren,werd

van

ruard

opgefloten,

„

uitroepende;

God

zaligheid

,

verworpen

noch

Dat

was

,

vergiffenis

„ (*) Verg. boven Bladz, 47.

had door

hij

Mei 1544 een droevig

aanfpraak

dat

Dikwijls ontviel

de

binnens huis

van

tegen

hij

voornamelijk door

de andere Theologanten ,

hij

AtzQ

over

hetgeen

verviel.

ie

lagchen

hem zoo bang maak-

l>ad, het

in zijne lesfen, dî hij

zeggen

hij

het

hebbende, keerde

behaald

weder naar Leuven^ daar

voor Kei-

hoop-

GESCHIEDENIS. omdat

/),

hoopte

„

den had."

,

hij

83

God

met opzet tegen

geftre- na C.

m 1541, overLeuven jan allard van Amflerdam^ die,JANAL-

In dit jaar 1544, anderen zeggen, leed te

.

'^^^'^*

wegens

welfprekendheid

en

geleerdheid

zijne

,

bij

PETR. NANNIUS , CONRADUS GOCLENIUS en LUDovicus vives, m hooge achting was. Deze, fchoon hij luther niet zeer gnnftig waSj en

ERASMUS

in de liet

,

gemeenfchap der Roomfche Kerk gebleven isj

echter niet na

Op

ren.

fommige dingen aan

,

den handel der Kerkelijken

die in

den

Paus gegeven

merkt

,

,

te

te

aan

hij

^

wa-

Dat de Paus daar

:

,

om

in heiligheid des

en niet in rijkdommen of gebied uit

Ook wees

ten (*).

wijzen

beflrafFen

van AUerheiUgfle Vader aan den

titel

door geftadig vermaand werd levens

hij

aan, dat

ling der Kerkelijke fchatten aan

eertijds

te

mun-

de uitdee*

de Diakenen ftond,

de armen;

droegen voor

die voornamelijk zorg

en

God, dat dè had, Diakenen wien men Kerk hedendaags zulke wensch

daar op volgt deze

die heilige

te last,

en aan

omdat

hoeftigen tot

al

de

Gave

Ja

,

leide

hij

Geestelijken,

hun eigen en der hunnen gemak

nooddruft behoorden

hardhoorend

,

ERASMUS van hem aan

den

Kerkdiefte

de goederen der Kerk en der be-

zij

geheel aanleiden, daar

te, hetgeen

:

bediening aanbeval.

Bisfchoppen,

ture

G,

faansi/.

zij

te

uit dezelve

trekken.

Hij

maar glad van

Dat

zeide:

de

ooren

was van na-

tong

de tong

gebrak.

in het

meer dan

niet

,

waarom

goedmaak»

Hij heeft zich in

(*) Not.

ad RUD,

AGPvicoL.

F

a

T. II. p' 170.

:

KERKELIJKE

S4

na C. G. in het Geineenebest der J^^""^

ïot

5 17*

1552

,

maakt

,

door de

Tota

wilde

hij

In Holland

Sdfool^te J^^"'^

Wezel,

van

,

arme weeskinderen

de

zelven

zich

doelende

,

zeggen hem nu,

alüard wordt geheten(*).

die

was den XXVIden van Januarij dezes

1544 het herbergen der gevlugten, ter bezorgen hunner goederen bij

Plakaat verboden

;

en

bekend maakten,

om

die

als

eene nieuwe School wilden oprigten

,

zak-e

op

,

Wezel

en zulks over-

werd door een Plakaat, den 7den Maart ,

van

leerlingen te lokken,

daar in den Keizer of den Paus gekend

uitgegeven

te

op

dit graffchrift:

Ketterij en het

nieuw

al

,

maakte

regit tellus, qiii tellus tota vocatur.

AI d* aard' bedekt

Plakaat

aan

fchreef

naam allard

zijnen

als

en

,

g«r-

werken van ru*

de .

Boeken

alle zijne

y^mftercJam

van

„ .. ., „., Bij Zijnen uiterlten wil

DOLPHUS AGRicoLA. hij

GeLêrden verdiendelijk

uitsave

zonder

hebben

te te

aan de ingezetenen dezer landen

,

Briisfel

verbo-

den, hunne kinderen, broeders, neeven of anderen van hunne magen

,

vrienden

,

of anderen

,

onder hunnen laste, en bewind, daar henen

den: op peene van gehouden

te

zullen

Ketters, en als zoodanigen geflrafc

te

ftaande

zen-

te

worden

als

worden, naar

inhoud der Plakaten (f). De flad Wezel ^ ftaande onder de regering van willem. Hertog van Kleeft

had reeds

in het jaar

1542 openlijk de Hervorming aan*

(*) CERDES p.

I.-7.

BRANDT Bladz, 353.

^X) beandt Bladz* 348,

GESCHIEDENIS. aangenomen

mondgcfpick met

en na een gehouden

,

de Roomfchen,'

was

gefchafr; federt

na C.

gewor-

G.

f^"f5i7« 1552.

.

Braband ^ Flaan-

in

deren en de overige Nederlanden vervolging zochten

af-

tot

eene roevlugtsplaats

zij

den voor de Pfotestaiiten, die

Onder de

Mis geheel

het Jiaar 1543 ^^"' de

in

85

hevigheid der

de

ontwijken.

te

Hervormde Leeraars dezer ftad was iMAN ORTZEN, gemeenlijk de Zeeuw genaamd,

omdat in

hij

het jaar

geleerd

eerfte

in het

dorp de

man, en werd

beroepen, alwaar

tQflg\>\] Zicrikzee ^

het jaar 1548

het jaar 1571

,

de

op

hij,

1536

Kerk hervormde

last

van Keizer Interim

van het

door dü voorftanders

1560 terug geroepen

in het jaar

PFezel geilorven

te

zeer

naar JVezel

de Hervormde Leer met groo-

hij

werd

was een

Hij

in het jaar

ten ijver verkondigde, en

maar

Oude

1505 geboren was.

,

;

in

karel,

verdreven is

hij,

en aldaar

,

in

begra-

ven ().

Te Gend werd

iSden December

den

Plakaat uitgegeven, vervattende eene ring

op het prenten of drukken

Boeken: al

werden

„ er

Die

iets

geene

eeuwiglijk gebannen rolicguldens

ken

in

dere vreemde taal.

Nieuw

verfpreiden

der

i^^^^^

vsii

zonder octrooi. Boeken,

dwalingen

gevonden,

worden

,

een

verkla- P'^krat

gedrukt had,

verbeuren.

de Spaanfche

en

weder

nadere

,

in

en bovendien

Njemand mogt

zou

300 Ca-

iets

druk-

Engelfche, Italiaanfche of an-

Ook

niets

,

zonder

namen

Schrijver, Prenter, (Drukker,) of van de

van

plaats,

waar het gedrukt was, of met valfche namen.

Die eeni-

(*) ciLRDEs pag. 1:9. Not,

F3

,

K E R K E L

86

K E

IJ

na C. G. eenige Boeken , zonder het Privilegie , bevonden Jaarisiy. Yverd verkocht, of in zijn* winkel te hebben, zou

^

Niemand mogt Boe-

telkens verbeuren 50 Guldens,

ken, buiten *slands gedrukt, verkoopen

dan

drie

dagen

van e^ne plaats

jaren tweevverf rondgaan

om

,

hun weigerde

viüteren, die

moeten

bovendien

zouden

Officiers

huis

dulden

alle

Boekwinkels

alle

zijn

van de

Officier

te

100 Gulden en de

ken, zou verbeuren king

De

woonde.

hij

meer

of

,

winkel houden, zonder daar

over te geven aan den

lijst

alwaar

,

in zijn'

te

onderzoeonderzoe-^

niettcgeiiflaande

,

eenige privilegie, exempel of vrijheid ter contrariens n?)chte

van MA-

van

diveifiteit

jurisdictie enz.

In Overysfel leed in dit jaar den dood voor haar

Voorbeel' dige dood

ook

_gjQQf

^

ggj^g edele

jonkvrouw maria van beecujm,' * ,

te gelijk

RiAVAN $EECUM. edele

,

met haar broeders vrouw ursula.

Maagd, door

met de Roomfche Kerk gevoelde, dreven bij

begaf

,

zich

haren Broeder jan der

velhebber ,

voeren

vraagde

of

zij

,

naar

overviel

haar

zij

het

Bisdom

nacht

bij

hare

;

bij

niet

uitge-

Utrecht

^

de Be-

hare fchuilplaats

,

ontdekt

weg-

haar

Schoonzuster uusula

deed.

Zij

Deventer en vervolgens naar Zij

werden

het

bleven ftandvastig in

werden daarom geleid

huize

,,

haar wilde verzeilen, die zulks, met toeftcm-

ming van haren man, bragt.

ten

zij

van beecum, doch

Provincie

hebbende

Dezö

Moeder, omdat

hare

wordende

ter ,

dood verwezen.

gingen

zij

Slot

eerst

haar geloof,

Ter

naar

Delden ge-

flrnffi;

zingende voort

,

en uit
en te-

gen de menigte, welke blijken gaf van mededogen, zeide

mae.ia:

„ Wij

lijden niet als boosdoenfters

„ maaf

,

GESCHIEDENIS. „maar

Daarom weent

als Christenen.

87

ons!" na c. G. malkander, Jâns'?»

niet over

Ter (Irafplaats ffekomen, vertroostten

zij

tot

_

en zeiden elkander met ecnen kus het

wel, voorts baden

deden

hen

dat hij

,

Bijgeloof

God,

zij

vergeven,

Regters wilde

die

,

omzworven ,

dat

de

in

verlichten

hebbende

bloed meer

te

vergieten,

houtfiiapel

en

als

,

de

en

,

hem vermanende ren

,

om

v»;aard

De

om,

zich terftond

maria, de

geen

toch

God

hetwelk

,

,

dat

omdat

,

zediglijk ,

zou

laste-

zoo veel

niet

Delden keerde

Parochiepriester van

zeggende

naar den

hem niet

van hare Zuster af, maar

,

onfchuldig

vloekte

beftraite zij

,

hij

haar ligchaams wil

was.

jjRSULA

dat

,

zij

het

hare zielen in

ging welgemoed

fcherpregrer

de ketting gedraaid vvas

van

duisternis

om

,

wat

wisten,

de hemelfche vreugde aannemen mogt. Regters vermaand

aan hare

het

hij

niet

die

vaar-

laailte

wendde

zij

den uitgang harer

zij

Zuster wilde aanfchouwen, in wier heerlijkheid

zij

ook verlangde in te gaan. Nadat maria verbrand was, werd hare Zuster gevraagd, of zij nog niet hare hardnekkigheid wilde afftaan

viin

met het zwaard gedood worden

geval tegenwoordig

daar

bij

man

vaarwel

vermanen, dat

nu leid

zeggen

te

hij

ftond geofferd

wordende, bad

vvene handen

;

toen

de Hemelen zijt daar wordt

hij

,

,

was,

en hem

God zou te

zij

viel

het

maar hare

zullende dan

in

weigerde

zij

boeren,

in last,

dienen

worden. zij

,

een' van

ftandvastig, en gaf aan

,

om

,

wien

aan

Naar den

(laak

te zij

ge-

Onze Vader met gevou-

zeide

:

Onze Vader

de Priester haar in

gevonden;"

F 4

naam

haren

die

haren

waar op

zij

, ,

die in

„

ja

hernam:

„ Om-

i5S«.

^_»_

,

K E R K E L

88 na C. G.

„ Omdat

Jaari5i7.

y^:^

hem

ik

brood, moet

IJ

K E

daar zoek en niet in

het

bederfa»

Toen

ik den dood ondergaan."

tot 1552.

den houtitapel opklom, en haar voet waggelde,

zij

,

zeide

zij

:

Mij dunkt ,

ier dit verftaande

riep

zins," hernam

„

op trad, wankelde,

De Godven kon«^'gen

zij

5,

5,

geleerden

Houdt op ,

:

dat ik vallen zal ; de Reg-

van haren zin

,

is

zij:

,

om

af te vallen

„ Geen»

bedacht op afval.

Maar

,,

verre

zij

het

blok,

het,

daar

Tus zou verlaten (*^." De Godgeleerden van Parys hadden

in

ik

chris-

dat ik

het jaar

.^^^ aldaar eenige leerftukken openlijk laten afkondigen en in druk gegeven yji]i

Franknk met

zijn

,

welke door den Koning

gezag o a bevestigd waren

:

<->

ten

eenige leerduk-

^^^^^

ken

Dit voorbeeld werd door de Godgeleerden van Leu*

af.

.

.

de

Ketters

te

ligter

te

kunnen overwinnen,

1544 gevolgd, die XXXII artikelen opgefleld hebbende, dezelve, insgelijks door den Keiven 'm dit jaar

zer bekrachtigd ren de volgende

plegtig lieten

, :

,,

afkondigen.

Zij

wa-

Dat het Mis-ofFer van chris-

„ TüS ingedeld, en heilzaam is voor levenden en „ dooden. Dat men de Heiligen moet aanbidden, „ opdat zij onze voorfprekers zijn mogen bij chrisDat de zelfihndigheid van brood en wijn

5,

TUS.

„

bij

3,

Priesteren geoorloofd is, het

de

wijding

veranderd.

Dat

het

brood

in

aüeen

den

den wija

„ te wijden en dat het gcheele Avondmaal van „ CHRISTUS Hechts tot hen alleen behoort. Dat „ de Kloostergeloften moeten gehouden worden, ,

,,

Dat door de Sacramenten hetVormfel en de Oor» ,5

biecht

,

GESCHIEDEN IS. ,,

biecht,

de

,,

Dat de

zielen

Geest wordt

Heilige

Vagevuur

het

uit

medegedeeld, na C. G*

door het gebed

„ „ „ „ „

de

wetten

Dat

er een

der

geweten verbinden,

het

fpijzen

Opperbisfchop der Kerk

is

,

wien

volgens Goddelijk regt, gehouden zijn

Dat men

zamen.

,, ,,

niet

wordt

„

Pausfelijke

,,

zelfs

„

chaam des Heeren

wijden

om

Afliten

5,

bedoeling hebben

„

alle

5,

ren

,

in

als

de Schrift

Dat

kwijtg-icholden.

indien

,

dat

net

Priesters zij

wij-icn.

te

lig-

de

fl:chts

Dat men

doodzonden aan den Prester moet openbaen de facramentele

,

vangen.

vergeving

kv»?aiijk

doi>r

der zonden

h'

alleen

ware boetvaardigheid.

„

zamengeroepene

vrijen

kan

hem wil

handelen

vcrkresjen

door de

Dat de Kerk en

Kerkvergaderingen

men

ontheeft,

niet

en

,

Dat

etvaardigheid.

niet

door het geloof, maar

j,

„

van

ablblirae

Dnt de mensch eenen

„ waar door hij wel of „ van de zonde opflaan de

welke

ondeugende

en

gehoor-

Dat het Vagevuur do-r de

gemeld worden.

onreine

te

allen

geluovcn en

dingen

vele

noodzakelijk moet aannemen,

,,

Uat

wordt

lief 'e

en

wettiglijk

kunnen

moet gehoorzamen.

„

dwalen,

„

Dat het oordeel en de uitlegging der S:hrift aan

„

de Kerk

„

JaarisiJtot 155*«. ^

Kerk omtrent het vasten en het

der

ondcrfcheid

„

,

goede werken.

en

vasten

,

worden

verlost ,

„

„

89

en

dat

haar

behoort, indien er

iets

1545 werd reeds

de

betwistbaars

is

enz." (*)

Het

jaar

in

maand

Februari]

met bloed geteekend,op welken dag petrus brl'l-

Doodvnn ''e'ï^^«

aauLLV.

LY (*) GERDES p. J37,

!.'"•

F

5

,

KERKELIJKE

9© na C. G. Jaari5i7.

LY te Doornik met klein vuur verbrand werd. Hij ^gg Leeraar xe Straatsburg . maar werd in de maand

tot 1552. -

September 1544 door

om hun

de hetzelve hier en eenen korten hij

van

die

het Euangelie te

zich

men hem naarfpoorde

langer wist

verbergen

te

,

vanDoor;uk hem met een touw over den opdat

hij

de het

dus zoude omkomen.

hunner

één

dat

,

,

verkondig-

Hij

Rysfel in het geheim, flechts

te

Als

tijd.

niet

Doornik verzocht

prediken.

en die

flads

wal,

Ongelukkig gebeur-

toen

,

,

lieten

hij

op den

reeds

grond zat, die hem vaafwelvvilde zeggen , en daarom van den muur af klom, een' losfen Üeen ftiet,

brak

het geraas

;

ongelukkigen man een betn

welke den

neder

van den

val

het

gekerm van ,

hem

bleef

vatte en naar de

te zijn

bij

vertroostte

,

gevangenis

de leer, welke zijne

rustig te

gemoet , en

riep

hij

,

,

waarheid en

zijne

,

het

in

zijnen Schepper

en

tot den einde toe (f).

,

Daar bevondtn zich

ondcr het ^g^g^

Hij

die

zag den hardflen dood

vol vertrouwen

midden van een langzaam vuur, Zaligmaker aan

bragr.

verftond,

medegevangenen

huisvrouw (*^ door Brieven

kruis.

en

den gewonden deed de naaste wacht toeloopen

volftandig

Leerar.rs

van boven

te

dezen

tijde

nog meer an-

de Hervorming in met groot gevaar, ^ ,., te weten: predikten, gerardus galdeze landen die,

^

LINACEUS

,

.

.

.

GALENUS, HERMANNUS MODET PE-

(*)

vrouw

Men bij

leest

eenen

GERDES Tom.

zijner III.

Brieven

Euang.

a?.n

R.cnov.

pag. 96.

(f) GERDES

/>.

184.

BRANDT Bladz. 355.

zijne

huis-

Münument,

GESCHIEDENIS. fETRUS

GABRIEL

CHRISTOPHORUS

91

,

FABRICIUS

,

na

HERMANNUs lOANNES , (üe eertijds Monniken ge\. weest waren. Ook feito, aktonius nicolaus , ,

C G.

I^f"5i7» tot

i55«» .

cüRNELis cooLTUiN , (Üe tc voren Priesters waren, en uit burgerlleden s adriaan haamstede, de eervan

Schrijver

fte

Nederlands

liet

Martelaarsboek

,

DELEIN, P. CARP , CASPAR HEIDANUS, ELLARD GERRITS, EVËRHARDUS GERARDUS, PETRUS HASARDUS ÊGIDIüS , . . . J4N ARENTSzooN piETER coRNELiszooN. Doch cenigen daar AGG, SIM,

P.

,

,

van geraakten

in later tijd tot het

Terwijl de bovengemelde

vangen lag,

zijn er

ook eenigen van

oordeel der Geestelijken

Ketters, werd

de

KACH

Doornik

te

zijne

Dewijl de Wethouders,

tieren verbrand.

gen

Predikambt.

erully

evenwel

,

de

naar

het

waren

te flap

Raadsheer karel

te-

tis*

van Brusfel naar Doornik gezonden.

Burger, berciban genaamd, vergeefs

ge- Vervol-

Toehoor-

Zeker

zijn

huis

gezocht zijnde, gaf zich, door een' verkeerden

ijver,

welven

doch moest voor deze

aan;

boeten, dewijl

Door

in

hij

roekeloosheid

den lof der (landvastigheid miste.

de zware bedreigingen van den wreedilen dood

vcrfchrikt, wederriep hy zijne eerde belijdenis,

der daar niet

iets

anders

te

Doch

dier tijd

een ander,

gevangen

Vergeefs hield

dien

door

roekeloosheid.

?eide hij,

,,

volhardde in

,

hij

gedood die

het

ook

geloof.

men hem de herroeping van bergi»

ban voor, zijne

pieter miöce

v.'as,

zon-

winnen, dan dat

door het vuur, maar met het zwaard

\verd.

te

mede

hij

zoo

God verzocht had, Wat nüj aangaat, "

erkende, dat

mij

God

,,

zulk

een

middel

om

,

„

te

^'"^*

^;

K E R K E L

9» Ba C. G. Jaari5i7. tot

1552.

I

ontkomen

te

5,

,

gegeven had

K E

IJ

zou mij

ik

,

wel uit

hebben: en daarom,9 " ^^g handen gehouden "

„

wijl

„

geen u goeddunkt, mijne

5,

bied

niet.

Nog

werd

mij hebt, doet

gij

met

ziel

wederriep, en kreeg het zwaard.

Men

de ging hier dus toe:

breedte

om

dit

drie

dat

,

er haar

om

leide

haar op het fcha-

van

,

van

lengte en

ligchaam naauwelijks in paste

voorts van boven wel te fluiten

ijzeren

haar ge-

Dit bedelven met aar-

eene kist zonder dekfel

in

ge-

Ketterij beticht,

zich

liet

loof met de aarde bedelven.

vot

uw

De man bezweek, Maar zijne vrouw

vrouw gevangen.

gedroeg zich mannelijker, en

onder

is

met

er een kleermaker

en nevens zijne

tcr-

ligchaam, het-

mijn

,

werden

er

handboomen dwars door gebragt, één

omtrent de borst, de ander op den buik, de derde

op de beenen; aan het

einde

van deze fmoorkist,

omtrent het hoofd, was een gat gemaakt beul eene drop legd

toen

doorftak,

van onder

,

men

om

die,

fchavot

het

,

daar

haren hals

werd

ge-

toegetrokken

het ligchaam met aarde bedekte (*).

wij zwijgen liever van

de

,

Doch

meer andere voorbeelden van

de wreedheid der bijgeloovigheid.

Gemeentevnn

Om

dezen

tijd

begaven zich velen,

om

de hevig-

^^^ vervolgingen te ontgaan, naar Engeland ^ ° vlugtehnalwaar zij, in de laatile jaren der regering van hengen in Engeland ^rik Viil, begunftigd door deszelfs laatfte Gemalin |^gjj

.

KATHARiNA PARR eene gemeente

,

cenc

fchuüplaats

ftichtten, welke,

in

het

vonden

,

en

begin, wel ge-

(')

BRANDT Bladz. 359.

GESCHIEDENIS. gering

echter binnen kort

,

gering van

den

eduard VI,

onder de

bijzonder

,

zeer aanzienlijk

is

landen en

elders

met raad en daad menigmaal

derzelver benaauwende omftaudighedeii

komen Den

re- na

C. G.

gewor- Rri5i7»

de Neder-

en hare verdrukte medebroeders in

,

93

te

-

in

hulpe ge-

is.

van Junij des jaars

laatflen

der een Piakaat in het

licht

kwam we- Nieuw

1546

biisonder een

, '

verbod

*^'^^^^

omtrenc behelzende, niet alleen van verfcheidene door men- verbodefchen gefchreven fchriften , maar ook van uitgaven "^ ô£ken des Bijbels en des N. Testaments. Bij het Piakaat

was

eene

lijst

-^

welke door de

der Boeken gevoegd,

Theologifche Faculteit der Univerfiteit

nadat

zij

alvorens

door

onderzoek op gedaan had

in

de jaren

GRYPHius

FROBEN by

j.

1532 en

in de jaren

de Bijbel

bij

1540;

robert bij

de jaren 1541 en 1542;

in

STELS

waren kwaad of gevaar-

Parys

fche Bijbels gedrukt te

Nus

van den Keizer daar

last ,

Onder deze Boeken waren de

gekeurd.

lijk

Leuven^

te

1530 en

153S

;

Latijn-

stefa*-

franciscus Bazel

te te

bij

Antn'erpcn

in de jaren

1538, 1541 en 1542; ook met de Aanteekeningen van sebastianus

aiuNSTERüs

te

Bazel gedrukt

Nederlandfche Bijbels gedrukt

in het jaar 1535. te

Antwerpen

bij

De ja-

in het jaar 1542; bij willem vorSTERMAN in de jaren 1528, 1534, 1544 en 1545; en bij henryk peetersen in het jaar 1541; de

KOB LIESVELD

Walfche

Bijbels te

Antwerpen gedrukt

MARTYN DE

KEISER

1534, bij ANTONis de la haye bij

:

,

in

het jaar

en in het jaari54T

Ook

de Nieuwe Tes-

tamenten in het Nederduitsch gedrukt

bij

liesveld, in

-

^

K E R K E L

^4

m C.

G. in de jaren 1542, 1543

Jaari5i7, (jg^ andere drukken. tot 1552. , ^^ , . Gedurende de jaren ,

Vervolgi"g'

alom ye]e

iii

en

1544;

om

met nog

Braband ^ lioUaiid

den Godsdienst

dood gebragt,

ter

de meeste echter op de befchuldiging van

zekeren Meester niklaas in

Frankryk geboren,

een'

,

Herdoo*

de

dood van

man van

vvetenfchap

Merkwaardig onder anderen

perij.

2evsit*

1549 werden

1547, 154S en

Friesland^ Vlaanderen^

menfchen

K E

IJ

is

Genere eenen

die zich te

tijd

en nu door Nederland naar Enge-

lang onthouden

,

land reizende,

te

Bergen

Henegouwen de

in

kleine

Gemeente, welke zich daar tegen het Pausdom kant* verzoeke van zijnen

te, ten

Henegouwer

BARBIER

,

verflerkt

had met

den weg

een'

zijne

gaven

augustyn

reisgenoot

bezocht

,

,

hij

,

vertroost en

werd daar over op

van Doornik aangetast, en ne*

vier mijlen

yens zijne vrouw, en de echtgenoote van

TYN,

die het,

gen gevoerd. lofte

voor dien

tijd,

Zijne huisvrouw

van het leven, verleiden,

dekken

,

waar men hem

te

augus* ontkwam, naar Ber* door be-

liet

zich,

om

het huis te ont-

voren

geherbergd had*

Meester niklaas onderging den vuurdood gemoedigd

,

midden van het vuur hoorde men hem

in het

nog tweemalen met opgeheven hoofde roepen

:

O

eeuwige Vader, ik beveel mij in uwe handen. geen minder kloekhartigheid

genade,

liet

gustyn

zich

BARBIER.

beul te bersten

gustyn

,

haar

dood gebragt.

maria

trappen.

man

de

,

levende

,

,

te

Met en vertrouwen op Gods huisvrouw van au-

bedelven

,

en

van den

Daar na werd ook au-

Beaumont gevangen en

Mij droeg zich van gelijken,

ter

fchoon

hy

,

GESCHIEDENIS.

95

anders kleinmocdig van aard was, zeer

lilj

Hetgeen

toen het de nood vereischte.

hartig

,

..

van het Euangelie verftond

heitl

Iemand,

vrijmoediglijk.

behouden

niet

woord

,

hem

„

:

„

deernislè

5,

om

Ik he')

wilt

gij

dit

ziet

zijne gij

overgeve

om

,

uw

.

le-

ziel

zoo

,

groote

ziel, dat ik,

gebrand

Hier in acht ik mij wel gelukkig

wc 1552.

Heb

doen tegen mijn geweten, mijn

liever

G.

gunst, ten ant-

wel

met mij zelven en met mijne

niets te

„ chaam

,

hij

zeide:

behoud ten minfte uwe

hem bedankende voor

gaf hij,

,,

tot

mededogen met u zelvcn, en

toch

ven

die

beleed

zijn,

te

na C.

de waar- Jârisi/.

hij

want

:

lig-

worden.

te

ik

lijde

„ niet om mijn boos leven , maar alleen om het „ woord van jezus Christus, daar alle Martela„ ren hun bloed om hebben vergoten gelijk ik ook ,

„

hoop Onder

Zoon

doen (*)•"

te

al dit

deed

bloedflorten

FiLips uit Spanje

de

Keizer zijnen prins fi-

komen, en huldigen

voor^^^^Y^'*

aanüaanden Vorst der Nederlanden^ en erfwachter wordt in van zijnen Vader. Kort daar na verklaarde de Kei deNederJ zer zich met een Plakaat,

den sollen October 1549

te Brusfel geteekend, ten aanzien van het verbeurd

verklaren van

deren der

was

de leenen

Ketteren.

nog een Plakaat

er

,

landerijen

in het

het

,

geheim

menigte

uit

als

I7den Julij,

gemaakt tegen

Christenen, dat is. Joden, die, te ontgiian

en andere goe-

Te voren, den

Christendom

om

beleden

de de

,

Joden leefden, en die

nieuwe

Inquifitie

hoewel in

zij

groote

Portugal herwaards waren gevlugt. Het ver-

(*) BRANDT Bladz* 36u'-37o.

iûi^^j^j^

,

K E R K E L

9Ö

M C.

verlof van hier te lande

G

Jaari5i7. bej, tot 1552

trokken

,

en allen

,

vrouwen

verblijf

gekomen

,

worden

in

gende

dat

om

en

lijf

van

geftraft

te

,

bin-

zullen bijbren-

,

Porittgal niet vertrokken waren

uit

zij

de Inquifirie

3ofl:en

met hunne

,

Eenigen bleven

goed.

inge'^ <J

van zes jaren

kinderen en goederen te vertrekken

nen eene maand, op peene

,

tijd

gelast

,

mogen heb^

te

werd thans

, J

den

die federt

,

waren

land

het

in

hun

dezen toeffeftaan a

v^JQJ.

jîj,j

K E

IJ

te

fchuwen

5

maar dezen werd dea

van Bloeimaand 1550 met een ander Plakaat,

dat veel fcherper was, het land ontzeid. Plakaat

j?en '

dn'^\'an

nieuw Plakaat

geteekend

te

29 den van Grasmaand 1550, was

delnqui- ftrenger dan •

,

voeren der Inquifitie

menfclielijke

moorden

en bloed

te

gemoederen van

bekend

flaat

alle

als het

uiterfte

wreedheid en boosheid,

alleen het ligchaam te

in-

op de wijze der Spaanfche

,

Ingeze-

Deze Regtbank trouwens van Ge-

tenen vervulde.

van

,

fchrik de

loofsonderzoek

nog fcherper en

de vorige, en fprak klaar van het

al

waar door de

Brusfel ^ de»

maar ook de

ziel

te

toppunt

om

niet

martelen en

en den onfchuldigften zelven van goed

,

grotius zegt (f), dat genoeg was, om iemand ten Ker-

berooven (*).

verdacht te zijn,

ker ^ (*)

Men

denii der

Portugal,

leze: het

werk vnn

Godsdienjlige

van haar begin

tot

LAVALiéE:

j.

op

Spanje^ waar van het eeffte Deel, taald, in het verleden jaar 18 10

FR« BoiiN in het licht

(13 Ann.

I.

IQ.

is

Italië

in

Inquifitie

bij

gekomen.

de uit

^

GefchiC'

Spanje en

verovering van het

Fransch ver-

den uitgever dezes

öfeSCHIEDENïS. keif

,

en éen

van klein gewigt

bewijs

ter pijnbank te brengen: .

f

gelijk,

m

om

,

iemand

dat de Inquifiteürs een'

ie-

.

wat

magt

öt

Itaat

dit listig middel

der huizen

driegelijk, en

;

vriendfchappen

de

men had deh

zoodat nu

,

werd acht gegeven

het fprèken

ook op het zwijgen

iijne zi^de

door

zij ,

de verborgenheden

tot

niet alleen

was^

gefteld

en dat

,

maar ook der gemoederen konden

,

Op

dringen.

,

ook

hij

onder eede mogten ondervragen

aanklager

genoegzaam

menfchen,

en

zijn leven

eere

te

Antwerpen

ring en koophandel

maar

,

be-

dikwijls ,

aart

dat

weerwil

in

er

de*

befchermen kont

Dit Plakadt verwekte ook alomrae veel Voornamelijk

in-

wareli

bleek

niemand zoo onfchuldig ware, die, zei"

97

ongenoegen

alwaar de leere der Hervorming

,

door eenige Predikanten heimelijk gepredikt werd

met name door georgiüs sylvanus

,

van den CASPAU HEIDANUS, of VAN DER HEI-

BOSCH, en

DEN , Grootvader van ABRAHAM HEIDANUS. Voegde

,

thans bloeijende in nee*

,

met

zich

den vermaarden Godgeleerdert

De

mar ia,

te

ver-

ftad

de Land-

aan

de

einde

ten

den Keizer, haren Broeder,

zaak

bij

bemiddelen, dat de

bevrijd blijven^ Zij

werd

onderfteund door den Raad van Braband, en

door

ftad van de Incjnifuie

mogt

der

regering

vertoogen

ernflige

toogdesfe, vrouwe

of

,

eenige Brahandfche (leden.

Vrouw MARIA, imborst en van loofszaken

,

in het jaar

eene

zoo groote

dat Paus

1539

Vorstin

paulus

van goedertieren*

befcheidenheid 111

had laten aandienen, dat

Lutheranen in het geheim gunlte droeg

IJerv.

III.

G

in

ge-

den Keizer reeds

^

zij

dert

en verftand tnet

na C.

Ö»

j^^'"^5'A tot i55«k

,

K E R K E L

$8

vond zich

na C. G. met hen hield, Jaari5i7,

genoodzaakt

eindelijk

^j^

tot 1552.

».

.

K E

rj

hoogden

ten

verlegen

perfoon

in

zelve

,

^_

naar

• .

Augsburg

reizen,

te

Met

Rijicsdag was.

haren Broeder

veel

moeite

weeg,

te

de Keizer

daar

ander, te Augihurg^

dat

verzacht

;

men

liet

fiteur en Inquifttie

uit.

Plakaat zoo

en

flreng

hier

zij

er

eenige

in

en

bij

door een

den «25Qen van October

de uitheemfche kooplieden ,

bragt

het Plakaat

gegeven, werd veranderd, en

de

op den

toen

uit-

artikelen,

handelaren

betreffen-

ook de woorden Inqui'

Voor

het

fcherp

en weder voorzien van eene

als

lijst

was

overige het

dit

voorgaande,

van Boeken

door

,

de Godgeleerden van Leuven op nieuw veroordeeld, en door den Keizer verboden. ze verzachting

gedoogden

,

afkondiging van

die

Plakaat

dit

Niettegenftaande de-

van Antwerpen de

niet,

hun de

voordat

KanfeUer van Brahand met Brieven verzekerde, dat

met geenerhande

zij

hmme

den, maar dat

hunne oude den.

waar

de afkondiging des

oppofitie

bij

zouden gehandhaafd wor-

niet ingewilligd

,

Plakaats

dan onder eene

het Hot

verklaring tegen bij alle

zouden wor-

belast

inwoners en Kooplieden

voorregten

Ook werd

Wethouders telijke

Inquifitie

van

het

bij

de

fchrif-

Plakaat ,

of appellatie enz. tegen het-

zelve voor, nietig werden verklaard (*},

Voortgang der vervol«ing.

In het volgende Jaar 1551 en verders ging de ver-

00^

volging voort, met ^^^n*

^^y kunnen

door dezelve

zijn

de grootfle «j niet

allen

omgekomen.

hevigheid te c^

hier

opnoemen

Men mag

vvoe,

die

die

bij

BRANDT (*) GERDES

/».

2II-2I81 BRANDT Bladz, S74-385.

GESCHIEDENIS. BRANDT

wij niet voorbij aan

kunnen

gewone; fiandvastigheid en die

om hun

moesten

vrouwen, betoonden.

maar

,

doodftraffon

lijden

zwakke

ook

maar

,

hun

dikwijls

eindigden

Zij

Daar werden

gevonden, die, wan-

er

neer de fcherpregter den houtmijt achter hunnen rug

hem

wilde aanfteken,

toeriepen

„

:

hadden

gekomen

zijn

,

zoon

,

dood verwezen. nigheden werd

Als deze

gevallen

lastig

de

hij

ders van zijn geloof af, met de woorden:

wel zoo geleerd

niet

pingen kan antwoorden

;

maar

waarheid van het Euangelie; gij

wilt."

op

dat ik

,

Te Anuverpen

alle

zijne

op dezen zin:

huisvrouw, Ik

,,

bevi;ide

„ „ „ „ „

malkanderen te troosten en

„

ten volle danken

is.

hebbe lof en dank. malkanderen.

Wij

geeft zulke fterkheid

„Ik ben op de

mij

met anderen

die ,

den

ook gevangen was, dat

Wij roepen

,

bedrijven zulke te

zekere

fchreef in

Heere met

de

Wij zyn zoo wel gemoed

ons

beflrij-

moogt zeggen, wat

gij

jERONiMus SEGERTS den dood ; deze Kerker aan

ter

uwe tegenwer-

ik verlaat

leed

met

fpitsvin-

listige

wees

,

,

F'alencien

te

man met

plaats

ontvlugten.'*

eenvoudig man

werd een

zwager en dochter ,

vuur

het

op deze

niet

zij

zij

hadden kunnen

die zij

,

In het jaar 1551 zijn*

zouden

zou zulks

Hij

voor hunne oogen doen, want indien gevreesd

,

Heere

de

wij zingen

met

vreugde,

om

Herken, de

Heere

en kracht, dat wij hem niet

kunnen, wegens de groote ge-

G

C. Ö.

f^J''j^'^|

vuur, onder het zingen van Pfalmen

leven ia het

en Liederen.

na

de buiten-

moed, welke de genen,

mannen

alleen

leekenen

te

wreedfte

geloof de

niet

,

lezen

andere Gefchiedfchrijvers

en

9i?.

a

"

„

na-

,

K Ê R K E L

100

Mft C. G. j, nade , van hem ontvangen." Jaarisi7. ^g^ ygn September

i

,.

huisvrouw

Zijne -*

'

,

zwanger zijnde

moest wachten

,

was, en werd toen

tot

,

bevallen

zij

de Schelde verdronken.

in

werd een oud man van 75 jaren, hâr, mager van lijf, deugdelijk van ze-

In zekere ftad,

Merk. waardige

werd den twee-

Hij

verbiand.

tot 1552.

K E

Ij

î^ ^^jj

derheden. den

,

Als deze,

godvreezende van harte, gevangen.

omringd van eene menigte burgers, den Baljuw met de Leenmannen zat hooren

nis te

,

te

5,

van

5, er

in

volk

uwe

eene hel is, mijn

„

dat geloof ik

3,

ben

weet

„

gen, dat

zekerlijk

„

„

zult zijn."

Allerbeste

:

j

„

maar dat

—

„Weet

„

behalen

Maar

gij

moede 3,

,

tot

daar,

gij

ik

dooling

in

daar in ," zei-

in

ze-

nu half verhopende, bekeeren

het

hem „ Zoo

Heer?"

zekerder dan

een zijt

heel

van

dezen

onverwacht

gy dan moorde-

Terftond

kwam

er

onder het omftaande volk,

begeerlijk

naar deze redenen, welke den

Leenman

ftilte

luisterende

of ge-

,

eeuwig verdoemd

,

5, naars van mijne arme ziel."

verdrooten

hoe

,

— „Dat

dat wel, mijn

Ja ik

gaf

die

antwoord, zeggende:

groote

man

en dat in zoo fchrikkelijke doolin-

ker," fprak de Leenman,

grijsaard.

zijt

gij

Ja

gij, daarin ftervende,

zullen

die

ten

Heer!" fprak de oude man:

vraagde de gevangene.

eere te

Leenmannen,

der

vervloekte doolingen

ik niet."

de de ander,

„

doodvon-

zijn

dan niet, dat er eene hel is?"

gij

,

om

,

was, den ouden man aan,

het

dus

blijft gij

3, looft

hem één

fprak

reeds tegenwoordig

aanhooren

wachten

des

den

hij

half befchaamd

gevangenen riep:

ftoute

boeve?

Dat

en in

„ Wat wij

grammen zegt

gij

moorders zijn

»

vaq

GE „

vnn

S

C H

loi

S.

Daar de oude man hem op

ziel?"

U'.ve

NM

E D E

I

te na

C. G.

„ Word niet toornig, ^^'^'"J-^^^* „ door het geluid van de waarlieid. Gij weet zelf « ik, Gods is, dat gave wel, dat geloof eene het „ „ noch iemand, Gode die zalige gave mogen ont„ weldigen , dat God zijne gaven geeft den dénen „ vroeg, den anderen fpade, gelijk hij de wijngaar„ deniers in den wijngaard beriep. Neem nu , dat mijn Heer,

gemoet voerde:

gave nog niet ontvangen hadde,

die

,,

ik

,,

behoort

gij

mij misdeelden

daarom

gelijk gij,

dooden ?

te

„ Zou God, zoo gij mij nog liet leven, „ over eene week maand of jaar , die „ gave niet mogen mededeelen , zoo wel „ Zoo gijlieden mij dit verhindert, „ affiüjdt den tijd der genade , wie 5,

lieden zijt

bewoog

het

er geen klein

moorders van mijne

heilzame

hart

der

omftaande

waar

zij ,

dan

anders '*

en de

de Vierfchaar

wat van

naar

,

zoodat

met den gevan-

den angst bekomen

anderen dezen onnoozelen ouden

ont-

Geregtsdie-

Stadhuis

het

mij gij-

Deze rede

burgeren

naars, zoo haastelijk als angfteliik, uit

gij

gemor en beweging onder hen

ftond, zulks, dat de Leenman

genen

u ?

als

doordien

ziel ?

nog

mij

,

man

,

ter

liepen

met

,

den

dood ver-

oordeelden, en nog dienzelfden morgen deden onthoofden.

Toen

de vervolging te Amfterdam op

was, hoorde iemand,

die in

de, dat men één

zijner

verbranden.

ijlde

Hij

waards, maar aan den

IJ

kwam

Waterland

Geloofsgenooten

derhalve

uit

hij

-kant reeds gefloten vond; 3

heetde

aldaar

Waterland

zoo fpade, dat

G

het

t'huis hoor-

den

zou ftad-

boom

door eenig geld

^

KERKELIJKE

101

jiaC. G. geld te geven geraakte hij in de ftad, liep naar defi Jaari5i7 2)^;^;^ gn plaatfte zich op de trappen van de Waag. .

"^

*

Van

treden, dreef zijn

om

ijver,

ken, hem zoo hevig, dat

om

gen toe,

den roeper

den

betichten

verkeerd

bragt , zeggende riep.

Op

verwezen

,

gebragt.

brandt

waardige

lieden

,

angüiglijk ont-

redden

te

wan

die firaks

zo&

on-

en binnen veertien dagen

om-

,

hij

meldt ons ook

gehoord

tijd, een*

voörfchijn

te

,

einde

ten

,

de-

vastgezet,

(*), van geloof-

hebben,

te

hunne ouderen hadden, dat,

op zekeren

eeni-

die zich

deze bekentenis wqxó.

dervraagd

Broe»

doch leiden

Ik ben de

:

fter-

te :

geluid fchoten

den eerllen roeper

hetgeen

,

toeriep

grijpen,

handen op een' verkeerden, fchuldigde

hem

dit

te

naaste

zijnen

hij

Op

dèr^ firijd vfomelijk!

ziende

op het fchavot

den gevangenen

daar

men

als

het

die \.q

van

/Imjïerdam

Doopsgezind Leeraar zóu vef-

branden, hunne voorouders naar deszelfs echtgenoote

gingen

,

om

haar in die droevige uur en gelegen-

heid te troosten

vonden

,

en te

;

maar dat

vergeefs

vraagden

,

was?

zij

daar

op

zij

de vrouw

hare

bij

Daar na op den middag kinderkens

zij

ultberstte:

^,

zou verlaten? Ik moest hem

,,

tiid

zien

waar

bij

zij

den

Bruidegom

meent

gij, dat ik mijnen

,

„ Op

„

zochten.

vrienden

komende

t'huis

haar

niet t'huis

hare

geweest

Dam^ Wat

in

den nood

zijnen laat den hoog-

houden."

Zekere kramer, ook ten, v/eigerde, daar

hij

Doopsgezind, simon gehete

Bergen cp

Zoom

zijne

kraam (*) Bladz. 391.

GESCHIEDENIS.

ïdj

'kraam op de markt had voorgeReld, voor het brood

des Sacraments

,

Dus werd

te knielen.

werd

dat voorbij

wezen, en buiten de

gevangen

hij

het uiterfte hare kracht op den

ren hals had geëischt, en t'huis uit

komende

viel

ftraks

hij

van

verwondering en naberouw,

heid,

naar

gemoed

te

vond

siMON

!

vrede bij

ligchaam

en

ziel

Och siMON ting

,

Drosfaard

ver-

hem geen

het kort de overhand

,

maar

,

krank-

zochten

zijn

hunne vertroos-

eindigde

hij

•,

roepende-:

ook nam de ziekte

vat;

en

ai

zij-

Want

groote

in

gedurig

,

in

ontfleUenisfe

De Monniken

!

te Hellen

die

,

zijn einde gezien.

die

in

in

ver-

twijfeling zijne dagen.

geleyn DE MEULERB, gczcgd KAAN, Schoolmeester van In het jaar 1554

den coflen April, werd

Flaantfche leerkinderen tot Oudenaarden terij

berucht, omdat

had geoefend

MAN,

,

gevangen

den Deken

Vlaanderen^

zich naarftig

hij

te

te regt gefteld.

del van regten te redden

le, ja

bezwoer hem

',

Deze man, eene vrouw

dus,

,

was

om

,

38. en

van petrus

hem op

gebruikende

i

Petr,

III.

geerende op ftond rekenfchap van zijn

nu

(Ireck

de

vorige

door mid-

maar de Inquifitcur eischzijne

daar toe

woorden van den Zaligmaker Matth. X. VÎII.

ten hoogfle

zich

eindelijk, dat hij

vragen zou antwoorden

titel-

Inqui(lteur van

als

hebbende

Hij beproefde

van Ketde Schrift

voor pieter

Ronfen,

en vijf kleine kinderkens

Tjenaauwd.

en

,

in

de

32.

Mark,

15.

en

geloof.

be-

En

beklemdhcid op eenmaal den

G

4

C. O. "517.

T^-^^

bewees

Hier

verbrand.

ftad

dood

ter

,

wonderbare vrijmoedigheid en volftandigheid

zijne

ia

gedragen, neder

School-

,

-

'

,

K E R K E L

1Q4 «II

C. G. Schoolmeester van

het

Jaari5i7. yj-ouw en kinderen '^

gen: naar

„ O uwe

hem

moeds, 5,

tot

God,

mijn

belofte

de

,

het

1"

zich zei ven

bij

is

Toen

woorden, hetgeen mij Gods

„

fpreken

met

,

af van zijn

belijdenis

herroeping te

vol

deze woorden:

geest znl ingeven te

Ook

leidde

vrijmoe^ligheid

alle

Men

geloof.

verleiden,

mij bij,

zich,

hij

u rondelijk ant-

verzwijgen."

en niets

ondervraagd zijnde

zijrre

deed zeg-

tijd, fta

wilt, ik zal

gij

j,

,

nu

keerde

den Kettermeester, met

Vraag nu, wat

voor

liefde

week voor de krachtige bewe-

ging zijner ziel, die

„

hart

K E

IJ

door de

hij

eene

,

hem

zocht

tot

van daa

belofte

vrouw en kinderen weder te zullen keeren, zou dat zijn eindelijk antwoord was: ,, Ik

tot zijne

(loch

„ „

wel doen, zoo het weten

ftreed.

„ „

noch

om

„

te

5,

genade

En daarom

zal ik,

om

kinderen, noch

wereld, mijne religie, welke

Hij

bleef

werd door den Inquifiteur reldlijke

Overheid

ge-

fchepfel

ter

wete, waarachtig mij

dan

,

mijn

noch oni vrouw,

God met

bij

verketterd

overgeleverd

en

eenig

ik

wezen, verlaten; zoo lang bijllaat,"

God

niet tegen

zijn

,

aan

verworgd

zijne

geloof,

de ween ver«

brand (*).

Met dit alles, gebeurde het nu en dan, dat eea Veikeerde ijver verkeerde ijver dezen en genen bezielde, die daar van \om, . , , Wij willen daar door zich zelven in lyden bragt. ïpigin. ,

.

.

.

van iiw en ander voorbeeld

bijbrengen.

werii veel gefproken van zekeren jnen,

zeide, dat hij, in zijne

Te Ceni

Monnik, van wiea

Predikatiea, geene

bij-

GESCHIEDENIS. geloovigheden

maar

,

van Gend, korts

voren

te

zake van

ter

teruggekomen

Vâderltad

eenen

Kerk

de

in

tijd

de Religie

waar

,

daar de

het

mede

waarachtig ligchaam

veranderde

Na

heele

fermoen

tegen

ftrijdt

om

zich aanbiedende,

raadt

hem

komt nader

„

righeid:

dat

,

Monnik nog

heen zou gaan.

hij

met nog grooter vu-

maakt, dat het brood het ware ligchaam

„

had geleden

Al wat vriend

!

wat

groote

wilt

gij

u

hem,

„

!

Ondertus-

weg

Hetgeen

G

te ik

5

te

zamen

Gelooft hij

maken. in

Ach

antwoordde met

het volk raakt

zich

van

onder het volk.

Hij

zijn al

verleiden.

Door den drang van dit, en zegt:

gevaren !"

beroerte

doen

„ H^

:

Profeten, die

raadt

is

is

voor ons

hij

mannen en -vrouwen, roepen:

groote hevigheid

Men

nadat

die,

Hemel

ten

er eene

er is,

an-

valsch Profeet, die het volk wijs-

CHRISTUS den Heere,

fchen

De

De

„

,

ge-

[tellingen

betoogen.

,,

rijst

uw

Schrift;"

Heilige

te willen

en zegt

bij,

O gij

otte den

ligtte

mijn vriend,

de

,

aangebeden

de valschheid zijner

voor de ganfche vergadering

Monnik

dienvolgens ,

de

terwijl

„ Hoor,

ftond:

(loei

en

,

,

Christus

in

geëerd

de Predikatie

hoed, en roept luidkeels,

op den

in

op

woorden

vijf

heiligde,

dat CHRISTUS daar ligchamelLjk

en gegeten werd.

zich

Monnik toen

die

door kracht der

,

Priester

vervoegt

,

otte's verwachting beweerde,

predikte, en buiten dat het iVIisbrood

„

leerde, na C.

Engeland naar Oostfriesland gevlugt, en nu

uit

zijne

der

waarheid

Christelijke

otto van der catelyne, üamastwerker

Zekere

„

105

het

valfche

hen uit

niet."

de Kerk.

Hij

weigert

openbaar ge-

„

zegd

G,

I^^^'S:?.

.___

*

,

K E R K E L

io5 na C. G J£ari5i7, '

r

zegd heb

55

wel

ftaat

,

yoort

gg^j. jjy

overwegen. "

te

doch werd

,

K E

JJ

Daar

oj»

gevangen en eer-

ftraks

lang den 27fl:en April des jaars 1555 aan eenen (laak

verworgd, hangen

,

gehlankt,

aan

en eindelijk

de

galg

ge-

omtrent het dertigfte jaar van zyiien ou-

derdom.

Een ander, bertrand le blas, werker van Doornik^ begeeft zich op

Vrouwekerk, de

de

dat jaar, naar

ftad, en rukt den

het

5,

Sacrament

ophief,

de handen, roepende met

uit

Meent

menfchen

misleide

gij ,

5,

CHRISTUS, de ware God

„

Ziet,"

zijne

voer

voort,

hij

en

,

Gods

kennen

geheiligd

ftemme:

5,

dat dit geene magt heeft."

te

jezus

dit

hij

het tusfchen

het ter aarde wierp

om

Dit is,

,,

geven, en

eere

te

het

Zaligmaker, is?'*

zijn' regtervoet vertrapte:

5,

Mis

luider

dat

,

terwijl

handen aan ftukken brak

en met

Hoofdkerk der

toen dezelve in de

Priester,

zoogenoemde

brood

Fiuweeltrijp-

Kersdag van

te

,

de

vertoonen,

Deze daad

op

,

zul-

ken dag, en hoogtijd, bragt zulke verwondering en fchrik onder het volk, dat in die

gemeene

gen; maar

hij

ontfleltenis

week

op aangegrepen.

die

Dan

hij

éénen voet,

niet

In de gevangenis

fchrikkelijk gepijnigd,

dekken.

bertrand

om

zijne

ijsfelijk

trokken.

Men

mond met

een ijzer gefloten,

werd

fleepte

jende ijzers,

vol

fcherpe

voet

en werd daar

werd

Den

vonnis aan

hem op

zijne regterhand en

ligtelijk

hij

ver-

te

ont-

medeflanders

noemde niemand.

maand werd een

zich

zou hebben kunnen ber-

28(len van

hem

eene horde

vol-

den

,

naar de markt.

Daar

tusfchen twee

gloei-

punten

,

gekneld en

ge-

fchroeid

,

GESCHIEDENIS. fchroeid, tot dat

pen werden.

Men

geluid, hetwelk

met het

echter,

hij

hij flaan

mond weder

zijn

hare gedaante verloren en fiom- na C. G, tornde hem de tong uit den faarist/,

zij

omdat

bals, en,

107

kon,

men

handen en voeten ruggelings aan malkanderen

zijne

en het midden zijns Hgchaams in

wip, en zoo werd

de keten van eene

hangende, op

hij, in het gewigt

en neder getrokken over een klein vuur, geroost en gebraden, na het

hardvochtigheid

lijke

lijden,

den geest gaf.

Zijne asfche

Omtrent dezen of van de

waar

tijd

Fehme ,

een gedeelte

hij

van zulk een

werd, toen hem

in de Schelde

geworpen (*).

gaf anastasius

dus naar

van

^^"

Garder , een

te

onder den

punten des Christelijken Geloofs, de Ridderfchap, (leden

het Vorfl:endom Gelder en

alle

gens

geloof was

zijn

jaren te

Zutfen

het jaar

1550

te

In

van en

,

deze

van hetgeen hem we-

wedervaren.

Garder gepredikt

voorname

en landfchap

liefhebberen der Goddelijke waarheid. geeft hij een verhaal

Der Lee-

met eene Voor-

Graaffchap

Voorrede

klein

Harderwyk ,

titel:

ken IFcgwijzer^ of kort onderrigt van

rede aan

Na

hebben

gevangen binnen

en daar door hevige bedreigingen

anasta-

^'"^ oord genoemd , ^ ' LUANÜS. leven had doorge-

dorp op de Feluiv\ anderhalf mijl van een Boekje in het licht,

veluanus ,

den

zijn

bragt, zijnde Pastoor geweest

tot dat hij

van ongeloofe*

bewijs

in het uitftaan

,

de vlam verteerd had,

alle

.'

werd

riep,

Vervolgens bond

gefloten.

en

gekrijsch

God

tot

,

omtrent zes

werd

in

hij

Arnhem gevoerd tot

het

,

herroepen

van (*) GERDF.S pag, 252. SRANDT B/adz. 463.

K E R K E L

loS

K E

IJ

M

Zijne vooniaamfte vqC. G. van zijn geloof gedrongen. Jaarisi7 anden waren franciscus sonnius en jan gru*

,-

Men had twee

WEL.

andere was van gelijken inhoud dien

hem gevonden

fchriften bij

ééne waren zijne fermoenen gefchreven

in het

nu

hij

het

in

Sahfen

over den gevangen Keurvorst van

den

en

,

^

beklag

een

benevens

gaf,

licht

de Wegwijzer

als

,

het

;

Landgraaf FiLiPS van Hesfen, en het afzetten van

HERMAN VAN NIEUWENAAR

op

Februarij

een' toren van het Slot

bragt, waar sonnius en

beloofden

bedrie-

liet

te zullen

ontllaan,

indien

hij

hem

ge-

evenwel

hij,

uit

de ge-

in

Paus wilde fchrijven,

den zei ven gefchreven had

tegen

derden

Hattem

te

gruwel hem

vangenis, zoo veel voor den

waar toe

,

vergund werd, eenen Bijbel, eenige oude Doc-

toren, en pen en inkt te gebruiken. jaren gezeten

hebbende, werd

hij

in

Omtrent twee het jaar

December ontflagen, onder borgtogt In

van huis zou gaan.

hem nog

anderhalf jaar

het jaar 1553, vvanneer

Hattem

te fcheiden

,

,

dezen

hem

Kost

en

in

kene Drieven,

toegelaten

1551

hij

niet

sonnius

te

Leuven

werd

om te

,

van

binnen

wezen

,

de Pausfelijke Theologie

kleederen

met Misfen en Koorzang,

dat

hield

met fcherp bevel,

en zich daar drie jaren oefenen.

ftaat

,

op den Pinkfterdag van

tot

veertien naastvolgende dagen

te

de

dat

en den

verwezen

gevangenis

eene eeuwige

in

het,

Niettegenftaande zijne herroeping werd hg tot

gen.

als

hij

zoo ellendig

Keizer zich van den Paus

van

Aartsbisfchop

,

beklaagde

Inzonderheid

Keulen.

moest

gelijk hij

uit

hij

zoeken

opengebro-

hem am de Leuvcnfche Theologanten iii&<

GESCHIEDENIS. medegegeven bleef daar

-

vernam.

Theologanten

te fpreken.

naar Straatsburg ^ alwaar

met een oogmerk waar

geloof,

öm

,

door

allen, die

herroeping

hadden

,

,

)

Vân

zich

bezwaard

geweten

van hetzelve

Ook

bidt

,

om jezus

dat

,

zij

te

was, eeni-

in

zijne

hij

of daar van gehoord vergeven

wille te

,

en

Ik hope, voegt

met Gods hulpe flandvastig hij

voortaan

de waarheid

.

ootmoediglijk:

hij

zijnen arbeid Christelijk te verftaan. hij er bij

hij

j'

de verloochening van zijn

geweest waren

hem

begaf

hier

j^J"^*

den fVegwijzer fchreef

ongeluk, (zoo noemt

zijn

bij

zonder iemand der

belijdenis

gerlei wijze te beteren.

Leuven^ doch na C. G.

te

,

hij

zijn

door eene openbare

kwam

Hij

dagen

drie

flechts

109

blijven^ en

bid de Pastoren^ dat

hunnen dienst naarfliglijk bedenken^ en dat zij

zich des gevaarlijken rvederroepens hoeden (*}.

Zonderling was het, dat, onder zoo zware ver- floosvolging, die

lande

als hier te

plaats

gunftigden, aan de Hoogduitfche uit

hoofde van den

allen

Luthersgezind

in

,

waren

de bezettingen

der

den aan een ieder, die verkeerde

,

het

bij

werd

toegelaten

eigen Predikanten te hebben, als in

die

krijgslieden,

Nederlanden dienden

de ,

,

zoo

(leden.

, ^||'^^5''^

woord van God

,

leger

Deze verkondig-

kwam

hen

,

hunne

het

in

v*rel

,

en

met hen

en oefenden hunne

Re(*) GERDFS p. 218,

welke

laatfte

dedeelt.

Clip.

RRANr^T Bla.iz. 4'

Bladz. 412. uitcrekfc's uit '

dit

f?-

V

\vcr!:je

f;"jj,jj^

be- genieteu

met henduik H, Kg-

oorlog

Frankryk

ning vnn

en

had tegen

op eenige wijze de Hervorming zochten en

liT^.

me-

dienst,

^

KERKELIJKE

iio

m

C. G. Religie

,

zonder van iemand

J^^^^^^7' gefchiedde -.

.

.,

I.

nog,

onder het vce\

Di«;

ontwerpen

te

1554,

lazarus swend

Regiment van

maanden

worden.

beftraft te

het jaar

in

zoo

,

Jaiig, als lêtzelve

met Koningin ma-

In welken tijd

den Duiifchers ver-

RiA daar was.

om

lof werd gegeven

,

pen en

Dus

te eten.

de vasten

in

vleesch te koo-

ftond den vreemden vrij, het-

geen den ingezetenen den hals kostte (*). Vernrooijingder geraeente in

Enge-

land.

^.^

Wij hebben boven (f) gefproken van de gemeendie te Londen eene fchuil^^^ vreemdelingen, ' °

Yiuïï

vervolgingen,

de

zochten tegen

plaats

vaderland drukten.

hen in

die

kwam

In het jaar 1548

jo«

4NNES A LASco , ccn Poolsch Edelman , die te Embden het Leeraarambt bekleedde , op verzoek van PETRUS MARTYPv ovcr, om deze gemeente te regelen en te befturen; in hij terug naar

noodzaakt,

het

volgende jaar keerde

Emhden, maar was

uit

daar na ge-

kort

om

hoofde van de onlusten

het zoo-

genoemde Interim^ Embden te verlaten , en zich weder naar Engeland te begeven , alwaar hij tot het jaar 1550, en het begin

MARIA,

ningin

het befluur

der regering van

der Kerk heeft

Ko-

waarge-

nomen. Zeer

werd

deze

gemeente begunftigd

Godvruchtigen Koning

Kerk en de naar

openlijke

eduard Vf,

oefening van

hare eigene

inftellingen

door

Leeraren

bediend

vier

,

haar eene

haren eeredienst

vergunde.

Zij

werd

gualterus deloeNUS,

(*) GERDES p. 239. ERANDT Bladz.

(t; Bladz. p2.

die

door den

c>99

i

400*

,

GESCHIEDENIS.

iii

MARTINUS MICRONIUS , FRANCISCUS RIVERIUS, en RICHARDUS GALLUS, JOANNES A LASCO was Superintendent, en had tot zynen getrouwen medehelper als Ouderling joannes uteniioven , NCJÖ

,

noten (lelde, tot openbaar gebruik

Zoo men binnen

bloeljende

ring.

dat

op Muzijk-

het Nederduitsch berijmde en

in

van

gemeente de Pfalmen

dezer

gebruike

ten

die

David

..

,

,

was de

vergade-

de

in

dezer gemeente

flaat

kort meer dan 3 of 4000 ledematen

derzelve telde.

Doch de ongelukkige dood van Koning eduard VI in het jaar 1553 bragt eene geheele omwenteling van dezen voorfpoed en eene verflrooijing der meente

MARIA

te

De

weeg.

Denemarken

Engeland

,

te verlaten

in te fchepen.

de

leden

en zich naar

,

gingen,

Zij

ge-

door Koningin

,

noopte een aantal van

aangerigt,

dezer gemeente

vervolging

ten

getale

van omtrent 173 menfchen, meest Nederlanders en Franfchen, den ijden September fukkelens in

kwamen

zij

Denemarken aan,

broederlijk onthaal,

doch

werd

zelfs

drift

der

vonden

dezen

Lutherfche

veel

van den winter

tijde,

en par-

door de

Godgeleerden

geweigerd, in Denemarken

geen

zij

zoo groot was de haat

tijfchap tusfchen Broederen te

verkeerde

hier

Na

zee.

in

in het holfte

!

hun

overwinte-

te

ren, zoodat de vlugtelingen zich weder op eene onveilige zee

beceven moesten, den fieven

naar Duiisch/and

Wismar

,

,

alwaar

zij

bij

Luhek en Hamburg geen

haal of gastvrijheid vonden aandrijven van

,

wendende

van Rostok

die

gunfliger

voornamelijk

joachim westphalüs

,

^

ont-

door het

een'

Hambur-

na

C

G,

J''^^^j'7« cot 1552. __

KERKÉLIJI^Ê

lïi «a

C

G. burger Godgeleerde, een* man van flrengen

Jaar 15 17.

buigzamen aard, in

en

delijk

rer

zake van het geloof leden !

te

( fchan-

Duivel

noemen. Eindelijk zochten en

in het jaar

vonden

1554 eene

fries/and en

te

veilige

Ewhden

,

verder naar Frankfort

Wezel en

^

ook de

met

zij

in

Oosl»

alle

gast*

fommigen

terwijl

,

vliigtelingen

fchuilplaats

alwaar

omvangen werden

vrijheid

anderen naar Dantzig

zich ^

naaf

elders heen begaven (*).

Ondertusfchen kregen de

Kelzec

,

dm

) Martelaren van

oiiclirisielijk

die

,

lOt 1552.

EtJgetand

on*

etl

gewoon was, de genen

die

Nederlanders eenen

karelV deren Heer, alzoo Keizer karel

V

in

aft-

October deS

draagt de Nederla». jaars 1555 affland deed van deze landen, en dezelve den over overdroeg op zijnen Zoon filiPs II. van dezeil

aan zijnen

Zoon FlLIl'S II.

Tevens nam vrouw maria

naam.

duwe van Hongaryn wier

in

Savoye^

plaats als

^

Koningin

,

haar affcheid van de

emanuel filibert.

we-

Staten,

Hertog

vait

Landvoogd, door Koning filips werd

aangcfteld (f). Plakaren ver-

nieuwd. Vervol-

Eene der eerde zorgen van den nieuwen heer was, de Plak aten, op het ftuk dienst, door zijnen Vader

wen

en

te

bevestigen

,

Lands-

van den Gods-

uitgegeven

door een Plakaat

den aoften Augustus des jaars 1556,

vernieu-

te

,

,

|a

geteekend reeds voor

het e*) GF.RDRS pag. 22Ö, 238.

(f) Wij hebben nopens

RÉL

V

Keizer

ka-

het één en ander aangeteêkend Kerk. Qefch.

XX

Deel, B'adz. 268.

volgg.

p* 24Ö. BRANDT Bladz. 24Ó

den

affland

men voege ,

van

hier

497. volgg.

bij

Gerde»

GESCHIEDENIS. 1555, den

voorgaanden jaars

het einde des

November,' had

het

hij •

llerigtrdirifr o

1550 door Keizer karkl aan de ven,

wel

op

heimelijken

last

vernieuwd;

plaats van den

hadden

en

gege-

wijze, dat,

dien

,

-

in

voren

te

zij

Regteren

en

C. O.

het jaar f*"ri5i7•'tot 1553.

in

, 5

flSrten na

Inqiiifiteiirs

die

nu aan de Oincieren

,

ifj

,

bij

de

opene Brieven van het Plai;aat, vveér bevolen werd,

de voorzeide Inquifiteurs , nen

last

,

bij

te fiaan

/Intwerpen wezen

van

en

om

,

in het uitvoeren

van de hand

dit Plakaat

vindt

Friezen zwarigheid gemaakt hebben, af te kondigen

,

gelijk

die

van

de afkondiging

ook

het

,

kort

Brahand wederom

in

Ook

werd (*).

,

gelijk

,

daar na, op 'sKonings last, ingetrokken

Doch

helpen.

te

deze reden

van hun-

men,

om

dat

de

dit Plakaat

dan ook de Koning hun eene

verzachtende verklaring van het Plakaat deed toeko-

men

(t).

Middelerwijl ontbrak het der vervolging

om

ne doffe

te

woeden.

Merkwaardig

is

aan

gee- Merk-

onder vele

^y/'î'dig lijc'pn

andere voorbeelden

,

het lijden en de

robert oquier, met twee zonen. Te Rysfe!^ eene keren

ftad

Vlaanderen

in

,

zijne niet

begonnen

de

den Wethnuderen op den Predikftoel gen, dat

zij

deringen

zagen.

,

te

(lap

waren

die dagelijks

Daar over

viel

,

'en

de

toenamen

dood van huisvrouw

ze-

en öquier,

onaanzienelijke

te

last

te

leg

door de vingerea

men dan op

zekeren

avond in

(*) BRANDT Bladz. /50, 451.

VI Deel, Bladz.

8.

(t) GERDBS/)^^. 250, 251-

Herv.

iir.

H

vloîw en

Minderbroeders twee zo-

Keuerlche verga,

van

roVert

WAGENAAR fW. Hy?.

nen.

K E R K E L

1T4

K E

IJ

na C. G. in het huis van dezen robert oquier, een voorJn'insi/. fiaQn^ ij(j [}er heimelijke semeente; raen doorzocht 5 j ö sot 1552, het huis, en vond eenige verbodene Boeiden. De . .

roudewyn,

oüdfte zoon,

was

niet te

de, werd

huis

wordende

verhoord

,

hun gedaan werden

met

,

de

,

vragen

,

Wat werd

er

in

vergaderingen gedaan ? waar op de oudde zoon

woord nam, en zeide:

het

„

het u mijne

,,

breede verhalen."

ken, ving

hij

Heeren

aan:

,

u

het

als

den naam

Wanneer

Heere

3,

woord

,,

op onze knieën

5,

digheid des harten onze zonden

„

Majefteit

Gods.

5,

men,

Gods woord

„

zuiver gepredikt worde.

,,

onzen

in

,

te

dat

des

Heere

,

zal

in

het

zyn

nllen

aarde, en belijden

in

voor

Daar na bidden wij

al

Wij bidden ook voor

den Keizer

,

voor

en

al

eere

„

ren, wordt er ook niet vergeten,

geregeerd worde.

handhave.

5,

vergaderen

„

Bovendien ben

,

den goeden

God

,

het

En

zijnen

en ter

gij,

mijne Hee-

als

onze Over-

voor u biddende en voor

ganfche flad, ten einde

Dunkt

za^

te

toch regt verkondigd, en

5,

heden

demoe-

de hooge

„ „ „ „

heilig

gelijkelijk

Raad, opdat het Gemeenebest in. vrede,

Gods

te fpre-

vergaderd

om

,

hooren, dan vallen wij ter

Ik

,

om

,

wtj daar

zijn

„

belieft

Verlof hebbende ,,

„

de

en

,

vrijmoedigheid.

alle

VVethouderen vraagde:

der

BOUDEWYN

.

gedroegen zich flanavastig

Zij

beantwoordden

Eén uwe

zocht,

voora!

nevens zijnen vader, moeder en broe-

hij,

der gevangen.

die

men

dien

doch onderiusichen aankloppen-

,

hij

u

in

het

goede

u, dat wij, met dus

zulk eene groote

misdaad

ik bereid, belieft het

te

begingen ?

u, deze ge-

„

be-

GESCHIEDENIS. „ 5,

beden zelve

kennen, dat

ken

doen

het

hij

hen neder, en

bij

voor u op

die

,

Eenige gaven net gebaar en

gen."

zich

hoorcn

te

,,

„En

met zul-

Zoo

de

tranen

zijn," fprak

dit

de dingen,

gen omgingen."

""^

hij

vurigheid des geestes, en diepe

harrelijicen ijver,

opflaande, ,,

te I^"'i5ï7»

teckenen

gebed

zijn

beweging, dat eenigen der Regteren de oogen vloeiden.

zeg- nn C. G*

te

Daar op boog

zou.

flortte

115

die

uit

toen

hi,],

onze vergaderin-

in

beleden eens de oude Chris-

hunne Godsdienftige vergaderin-

tenen hetzelfde van

Mjh

gen voor de Heidenfche Regters (*>

bragt

om

den vader en zoon vervolgens op de pijnbank, te

ontdekken

doch

zij

wie aan hun huis verkeerd hadden

,

noemden niemand,

bekend of ontvUigt waren.

wees men robf.rï cu

behalve

Binnen

eenigen,

vier

dagen

,

die

ver-

zoon boudewyn ten

zijnen

vure.

werd

Ter dood zullende gaan,

Monniken geraden, Christusbeeld

bonden

zij

in

het

dat

nemen, en met één

de hand zou

hem

in

minde een gekruist

ten

hij

de handen; daar BouDEwyfi

het weder uitrukte, roepende: 5,

doet gij?

„ uw

laa'fle

er bij

het

,

5, niet

Z'ilt gij een

uur?" beeld

ergere,

„

„

Dat het volk," voegde

wij geen'

„ „

den Zoon des levenden Gods

„

en wij gevoelen

begeeren;

want

wij

Mijn vader, wat

Afgndcndienaar wezen in

wegwerpende

omdat

de vader van de

dragen

zijn heilig

,,

,

zich

aan

ons

christits van hout

jkzus ,

in

ciiristüs

,

onze harten

,

woord, gefchreven

„ (*3 PLiNius Epiit. Libr. X. Ep, II 2

hij

c^T.

..

in

het

K E R K E L

116

M

C. G.

J'^^|5^7 tot 1552.

„ „

het diepfle van onze gemoederen

Op

teren."

Maar

ren van het volk. ,

ISIet

dat

Daar begon

hij

het was:

gij

wat trok

ftraks

de dwalingen

„

bedriegen."

daar op

„

in

„

dat

te

voer

fliaak.

zingen, de fnoovolk

het

te

hem boudewyn

de Pfalmen

van den

Profeei:

het

is

uwe oude

gewoonte, den Heiligen Geest dus

te

lasteren!'*

zijn'

de:

„

vader riep

Zijt

want

,

mer op de voeten, om brengen:

„

„

gij

handelt

hoorende,

zich naar

h'y ,

In het vastmaken,

den beul

tot

Maar

viel

gij

daar op

ten

en, wanneer

men ze wat

krijten

als

„

Meent gij," dus

„ „ „ „

dat wij

de pijn

Hadden

ze ligchamen

of men liet

waarom ; Een Monnik, dit

„ O

die

booswich-

ze

zich de

,

dan

oneffen aanraakt,

vermoordde. "

—

zoon toen hooren:

of den dood vreezen?

wij dien gevreesd, wij tot

te

kwelt mij

uit:

5,

niet.

paal

naam van Martelaren dragen

„ „

zij ,

oude

een' ha-

nader aan den

die

zoo hard?"

mij

zal haast

de

zeide

hem met

die floeg

Mijn vriend,

zij willen den

!

hem omkeeren-

goeds moeds, mijn vader, het

gedaan zijn."

man

gansch

zouden on-

dezen fmadelijken dood

nooit

hebben overgegeven." Tot verfcheidene malen her-

haalde

„

om

,

het

belijd

,

naar den

„ Hoort

;

zingen

zij

aanhoo-

Zie daar uw*

,,

den XVlden Pfalm

Zegt gij,"

:

hij

ten

belijden

te

DAViD dwalingen zijn?

Tot

5,

die

,

Ie€-

verzocht

,

men hem

en een Minderbroeder te roepen 5,

met gulden

mogen doen ,

woord

hebt

Biechtvader

hem."

,

fchavot gekomen

het

zijne Geloofsbelijdenisfe te

5,

K Ê

rj

hij

deze woorden:

der, laat

toch

de

„ O God,

offerande

eeuwige Va-

onzer ligchamen u

„

aan«

,,

GESCHIEDENIS. „ „ "

ar^ngenaam

5,

Vader niet,

In dezen

" ,,

gij

uit

uw

is

oogen

hief de jongeling zijne

ftrijd

het

,,

:

den Duivel tot uwen vader."

tiebt

he-

ter

mel, en keerde zich tot robert zijnen vader met deze woorden

„ „ „ „

„

:

vader

Zie mijn

de

zie

ik

,

he-

melen geopend, en tienhonderd duizendmaal dui-

zend Engelen hier rondom ons, zich verblijdende over de belijdenisfe der waarheid, welke wij voor

de wereld gedaan

Laat ons dan

hebben.

,,

zelven verheugen, mijn vader, want

„

lijklieid ftaat

geopend, en

„

genwoordig

,

hier

om

„

u

ter

helle

„

uwe

ontkwam

zaak

;

,

maakte

met

dienaars en gezworenen in

hand waren.

de

niettegenftaande

In het

het

te

luider

uwe!"

weg, en

zich

hij

te-

En

houd u vro-

!

goed! ik ben van de

is

hebbende

het

zie de hel

voeren."

re

„ Houd moed, bouoewyn

melijk!

Ik

iemand van de omTranJers

gelijk riep er

ons heer-

zoo vele duizend Duivelen

ftemme:

Dit gezegd

Gods

Een van de Mon-

voor ons open."

niken fchreeuwde daar tegen aan: ,,

fladswachten

geweer,

en

midden van de vlam,

bij

der zelfs

ja

toen het vuur hen van onderen meest verteerd had

hoorden de omftaanders hen nog tegen malkanderen fpreken, en hoe de zoon den vader tot dat

zij

den geest gaven.

ven, door den zoon

hij

Daar

boudewyn

aan de verdrukte gemeente

welke

te

en haar

de

in

de

infprak,

nog

Brie-

gevangenis

gefchreven, in

valfche

gerustheid

il %

moed zijn

Rys/el

haar bemoedigde, tegen

wa rfchuwde,

na C.

G.

W^^Si?' nooswicht,7 eij ^J liegt," o 7 borst j,yj

Minderbroeder op

daar zekere

uwen welbe-

den naam van

zijn , in

minden Zoon!"

117

van

Leeraars zijn

ge-

moed

1552. .

: ,

K E R K E L U K E

ii8

Dejgtlijl'e Brieven fchreef ook na C. G. moed te kennen gaf. Jaansi/. ^^ fcnsfle broeder marten oquiër. tot 1552.

,

^

De moeder joanna

bewegen

mauten om

en zocht ook haren zcon

Mon-

door de

eerst

zicii

liet

wedsrroeping van haar gevoelen

niiien tot

hem kwam,

,

zetten

te

maar deze

riep, toen

jsnde:

Ach moeder, wat hebt gij gedaan! hebt Zor.e Gods , die u viijgi-kocht hesfr

,,

den

,•,

gij

5,

verloochend?

5,

dat

gij

5,

Nu

treft mij het

5,

O

5,

,

bij

Eilaas!

heeft

\\'z.t

hem zoo hebt onteerd ongeluk, dat

God! waarom

mijn

leven

zij

dat

hart

mij:i

hebt

verongelijkt ?

meest vreesde.

ik

mij

g'j

u gedaan,

hij

en

Deze

haren val met tranen

en haren Schepper

voet

riep zij,

zoo

luid als haar

O

,,

zoon:

,,

van uwen Zoon.

Geef

„

tot

den

laatfren

fnik

Monniken,

die daar

„

Satans

gaat

5,

nu

„

onderteckcnen

„

met mijn bloed."

,

niet

meer.

Ik is

,

door bedreigingen Als

bij

zeide de moeder: 5,

men

verft;.an

,

,

haar

bij

om

,

tn

,

wil

Sedert

en

mijne eerde

droeg

haar zoon

dit ,

die

noch door beloften

op het fchavot begon

„ marten,

lot

mij

de

„ Weg

aan mij

met inkt,

mijne

vg:fl:crk

kwamen:

v/ant

,

het niet

als

verdienften

mijnes levens!"

van hier

zich zoo mannelijk

trekken.

na

mij krachten

bevestigen

gena-

aij

,, zijr

dig, bedek mijne misdaden onder de

te

tot

beleed,

goede God,'*

5,

,, eerfte belijdenisie

v/oor-

die,

zich zelve komende,

viel.

be-

laten

dit

doorfnijdt ? "

den troffen het gemoed van de moeder,

te

fchrei-

al

hebt

gij

belijJenisfe

het

zij

dan

zwakke vat noch

zich liet

te

te

rug

fpreken,

fpreek luide, opdat

raag, dac wij geene Ketters

zijn.'*

Maar

GESCHIEDENIS. Maar

wilde niet gedongen, dat

ineii

voor het volk beieed.

men

.

ders te zeggen:

„

zijn

„ omdat

wij niet anders gelooven

vuurs, omtrent acht dagen na

ROBERT verwyk .

lYN genaamd, zijn

hem

(*).

zijne

Deze zag,

,,

zeer

en

bitter

De

turf en hout zou willen

ker

verbranden,"

te

geven,

hoorde

komen

dit in

het

,

daar

oorde;;l, verdaagde

gen voor Gods daging.

zoo

zult

den

vuur geest

komen

Op

„

die

wel

hij

wensch :

Bak,

.^n

IJ ij /zal

maar gaat van

,

onbarmhartig

dit

da-

drie

Zeker eene verfchrikkelijke een ladder

gebonden

geworpen, had, zoo zoo

Ze-

dezen

hem augustyn binnen

gerigt.

De Bakker, op

in het

feaald,

gij

eeuwige vuur."

dat

dien

voer daar tegen uit met deze woorden niet

wij

bloedgien'g,

„ om

haast

niet

,

en

wordt ver-

gegeven, of de Bur-

(*} Ba*.]SDT ElaJz.

i.!52-.]6o.

H

4

gerdes

prjg.

^^^/^^^'S*

ter nis.

hoop, dat

Ik

zich fomwijlen had laten ontvallen,

„ „

Be- Merk-

de

bekenden, dien hij,

vriendelijk toe:

Burgemeester,

ker

„ „

In

hier namaals eeuwiglijk bij één zullen zijn."

,,

_

zie-

van hem nemende, Gode beval.

affcheid

'

verbranden van

ten vure verwezen.

dood gaande, iemand van

1552.

dan het

,

Holland^ werd zekere Bakker, augus-

in

ander riep

'ot

o

den d(jod des

,

merkwaardig.

is

C. G.

omltan-

hunne

zij ,

het

BOUDEWYN OGUIER

en

Het volgende geval

in

of diefie; maar

willen

Dus verdroegen den Meere jezus aanbevelende

len

.

terwijl i-^-üisi/.

Christenen: en dat wij

woord Gods."

„

de

tot

om moord

gefchiedt niet

lijden,

,

om

bond,

Wij

,,

1

.

geloof

zijn

hrj

bewoog haar,

Dit

haar aan den paal

119

253- :55.

KERKELIJKE

120

na C. G Burgemeester werd bevangen met eene razende ziek"Jaari5i7 jg ^jj^ hgfjj jîgj- roepende dan turf en hout,' turf ^ tot 1552 , en hout ^ binnen den derden dag tot een lijk maak«^ -^

(*).

te

CAROLUS REGIUS, of DE KONING, VOOr deZCn Karmeliter Monnik te Gend ^ die van de Roomfche Kerk geweken, zich eenigen

tijd

Engeland ont-

in

houden, de ulrlegging van jan bale over de Open-

franciscus spira, in wegens

baring, en de Historie van

het Nederduitsch had overgezet, en federt,

de vervolging van Koningin

aanvechting

,

hem

doemde

hij

welken dood

Wij moeten

Berigt

vnn de

^jg

hij

de we-

aan

hem

ten

niet

voorbijgaan,

en het

mishandelingen

gevanjje-

vure

den 27(len April met ge-

en kloekmoedigheid uitftond (f).

.duld

in

na veel

wederftond,

kloekelijk

ontwijd, en

Vierfchaar overgeleverd, die ,

Brugge

te

onder anderen door de belofte van een

eindelijk heeft verketterd, reldlijke

jaar

Brahand

in

geregt,

het geestelijk

Kanoniekaat, welke

rijk

het

in

,

1557» <^^3r hij zijne geloofsgenooten en Vlaanderen bezocht en verflerkte , hechtenis, daar

Emhden

jmaria, naar

was gevlugt , geraakte kort daar na

hier

geweld o

, ^

,

te

aan

befchrijven

angelus

nis en"

^lERULA of ENGEL vviLLEMSz. VAN MERLE aange-

dood

daan

A "V '^F

v.nn I

,

en het merkwaardig uiteinde van dezen waar-

TT*!

MERüLA. îg^" man, hetwelk

ook onze

fchiedfchrijver

wagenaar

deeld

in

heeft,

zijne

Vaderlandfche

belangrijk

Vaderlandfche

Ge-

genoeg geoorHiflorie

aan

U (*) BRANDT Bladz. 461.

(1^ GtKDES p. 2C2, 2^1» ERAr^DI Bladz,. 463.

GESCHIEDENIS.

121

Deze angelus merula of en(*). GEL wiLLEMSZ. VAN MERLE , de Oudoom vaii PAULUS WERULA , naderhand Piofesfor in de Hilto-

te teekenen

Leyckn

rien te

Ite einde

jaar

1482,

's

mans

verkreeg

Parys den

te

hij

Licentiaat in de Theologie

,

en werd te

de Domkerk

1

vierende in

dat jaar zijne eerfle Misfe

in

de Hoofdkerk.

tot

werd vervolgens

Hij

Utrecht in

te

om

en Hazerswoude

,

als

Pastoor

Heilige Schriften naarftig

ook fomwijlen,

hoedzaamheid

de,

,

om,

,

te

dien

onderzoekende

met hoe

hetgeen

op eens en

als het

kennen

te

hij

in één'

ge-

Heenvliet

,

vele gebreken

einde

de

begon

hij

en

Roomfche Kerk bezoedeld was.

lingen de dit

merken

zijne

Heenvliet beroepen»

te

IJverig zijnde in zijnen dienst, en

te

gewijd, Briel in

vroomheid door Heer jo-

HoUandfche

Docus of JOOST, Heere van Kruiningen ^

fpoedig

in

van

titel

Priester

het jaar 151

leerdheid en

in het

Briel^

den

in

Konden, (^^rtium Magister ^^ en

de

in

en

lotgevallen

was geboren

,

een deftig gellacht

uit

het jaar 1507

Meester

ook

die

^

befchreven heeft (f)

laat-

,

gaf,

pas

dwa-

Hij

gaf

duch met be-

het ongeraden oordeelen^

met Gods woord

oogenblik

te

flrijdig

veranderen.

vond, Eerst in

(*)

V

Deel, Bladz. 408.

(f) De

voorkomt

titel ,

is

:

van

dit

werkje,

hetwelk zeer zeldzaam

Fidclis et fuccincta

rerum adveifus An-

gelum Merulam tragice ante annos XLVII. per emiiuin et

quod excurrit

,

ab

Inquifitorihiis

comtnemoratio Auctoie paulo G. F. F. N. L:/gd.

Batav, 16^0. 4to.

H5

qitadri'

gestanim ,

merula &c.

na

C. G,

,^^'1517. tot 1552» -,

K E R K E L

ï2ft

na C.

G

JaarisiT. ,

in het jaar

1555 beftond

hij

bstcriiiff

maken, door

in

te

anderen, fchap

eenen aanvang het Alisboek

de verdienften

hetgeen

der Heihgen

en

Op

raakte.

voor voet gaande, droeg

K E

IJ

dikfloel

,

,

weeg, dat de Heer,

;

en

het

,

den

te

loovige

ommegangen.

voor,

,

hij

bij

aan

zekere

ook eenige

bijge-

overleden

ileer

zoon jan van

deszelfs

gunst

votigc

te

het

Kerkelijke her-

Doch deze

vond de Pastoor

KRUININGEN, de

Pre-

bragt

offeren

Heenvliet verbood, als

Beelden

zijnde,

het

in

,

ver-

hem de hand boven

die

voorbeeld

bij

Ook

aanliepen.

hoofd hield, fommige dingen

vormde

en dan

fomwijJen openlijk op

Pausdom

voet

,

ïoehoorderen

foniwijlen in bijzondere gefprekken

die tegen het

ver-

middelaar-

het

ook den Heere van kruiningen, nu fcheidene leeringen

ver-

te

iet

ó^zt wijze

zijnen

hij

ter

of voorfland niet,

alzoo deze, anders zachtmoedig en mededogend van

hevigheid

aard, zich tegen de

Kerkdijken

engel werd dus

Heer

durfde verzetten.

der

niet

fpoedig

door de Geestelijken ten Hove bedragen. Door eenen der Raadsheeren werd de zaak ter onderzoeking aan-

bevolen aan franciscüs Sonnius, den het jaar

quifiteur, die in

men, onderzoek deed

Toehoorderen

men

,

onze mit^delaars de Beeld. n

niet

weten

bij

geko-

verandering in

XVII punten

over

de Heiligen niet

Onder -In-

Heenvliet

boeken, papieren en

gen vond, zamengeiteid te

te

de

naar

Misboek, des Pastoors ten doorzocht, en

1553

uit ,

bij

God

van zijne

geleerd had

moest aanbidden

ir.oest

fchrif-

befchuldigin-

getuigenisfen

dat

het

,

niet zijn

kunnen

veieeren

of

;

Dat

:

welke

als

men

dat

verfiercn

,

of

watch-

GESCHIEDENIS. voor dezelve

waschkanifcn

dat

van

oflVrcn

het

liij

Beelden in de Kerk

ook de

plegtige

nard;

dat

vreemdtlingcn

geloften

aan

door

hij

zekere als

ziin pre-

meer

bedevaarten

cornelius

legVrouw,

en

lang den lof der Lieve

Salvc Regina^ had geweigerd te zingen;

dat

hij

de

verdien Itclijkhcid van onze goede werken loochende,

en dat de voldoening een derde deel der bceie zij;

was,

dat hij geleerd had, dat het beter

dan

(jéik;

vcn moet, dan

li'jtgeen in

Schriften bevat

is

,

vastedagen

paalde

voorfchrijven

;

dat

ken -Ordens

niet

velen

gelooHeil.

den mcnfchen geene be-

vêlke

of onderlcheid

van fpijzen

enz,

geene

verbindende

wa-

iêloften

den

in

men

dat

moest achten;

den geest en het hart hij

tien iVJisfen

niets

Gods woord en de

ren, buiten de Heilige Schrift;

dat

men

Preek te verzuimen; dat

dat

de Monni-

God

alleenlijk

Godsdienst

vordert

om

met Brieven vermaand had,

;

alle

menfchclijke leeringen, regelen, inzettingen

en pleg-

tighe;!en te verwerpen.

beweerd

bad

,

Eindelijk

,

dat

dat geene Kerkelijke voorfchrifcen

rincên iets

konden gelden

op deze

bcfchiildigingen

met

zijne

eigene

hem had, hand

in

begeer-

welke

waren ge.

Eenigen rieden het overleveren af, .

zich

verantwoordde,

van hem fommige boekjes,

zijne Predikatien

fchrcvcn.

of overleve-

Toen Heer engel zoodanig

dat zijn bcfchuldig£r geen vat op

de soNNius

hij

welke in de H. Schrif-

,

ten niet gevonden werden.

,in

c.

Gw

waren, J^^r'5i7«

had verboden,

en dat

,

Heilige

hij federt

dat

;

beuzelingen

dat er geene

,

de

naar

en

te Ileenvliet

omgangen

was

diken oorzaak

gefchieJden

ontfteken

nietigheden

en bedevaarten

125

oai het

.'

,

KERKELIJKE

124

na C. G, het gevaar dat er in ftak. Doch merula kon van jaari5i7 2iin opreït gemoed niet verkrijsên , dat hij zich zou tot 1552 onttrekken. „ de din,, Indien ik," fprak hii : '''

-

„ „

gen, welke

„

als

5,

driegen.

„

prediken

„

maken."

dan

of

ik

men

zal

heb, verberg,

mijn volk geleerd mogelijk

gerucht

een

de mijnen had bedrogen

ik

Hetgeen zal ik

,

Hij

mij

niet

niet

fchamen

Boeken en Brieven,

welke soNNius daar na wegvoerde Boekje

genaamd Interim

,

gen van

merula

vond

,

hij

,

Pausdom.

Uit deze en

nu de punten van

de overigen vermenigvuldigden

befchuLiiging wel tot een getal van honderd en tig.

woordde

al

dat

te, verklarende,

de befchuldigingen ant-

hetgeen

al

Interim had aangeteekend

fmaad, maar

alleen tot,

hij te

dien

fchop van Utrecht^

Keulen wilden

,

,

niet

bij

gefchrif-

op het Boekje

hij

ftrekte

tot

iemands

onderzoek der waarheid, te

tijd

ja

verftaan had, dat de Bis-

zelfs

de Aartsbisfchop

en daar op drongen

van wegens Nederduitschland

^

Concilie, het-

komen,

om

te

nevens anderen, in

tijd

en wijle, zou bijwonen.

ringen

te

bewegen

,

van

ten einde hij ,

,

het

welk beftemd was,

Middelerlijd zocht

vijf-

Heenvliet in

te

ondertusfchen in het kort,

hij

meer, daar

Pastoor

de

Op

hechtenis genomen.

het

met eenige aanteekenin-

tegen het

Hier over werd

te

openbaar te

,

zijne Predikatien volgen.

grooten hoop

Onder» eenen

gefchaamd heb

ik

dan

be-

of willen

,

mij

liet

uitllrooijen

Trente bijeen te

sonnius den Heer van Krui-

om

toe te laten

gevangenen naar Utrecht zou

,

dat

vervoeren.

weigerde zulks, maar ftond ten

laatlte

men den

De Heer

toe, ter

begeer»

^

GESCHIEDENIS.

125

Stadhouder, en op het goedvinden

geerte van den

van het Hof,' dat men den Pastoor,' van ge

ren.

Hang op de Voorpoorte zoude bewaden Haag ftelde sonnius , en daar na ook

In

RUARD TAPPER, zich tegen

Nederlatid

GrootinquifiteuF van

Na

hem.

onderhandelingen ver-

eenige

zocht soNNius het Hof,

dat

men den beklaagden

naar Utrecht zou brengen, en de Heer

singen

bewilligde daar

deed, door

waar op de Staten hield

Haag

aanhield

om

zich

Holland

te

behalve

inleve-

mogt verantwoorden,

zijne vervoering beJetteden.

sonnius

de

zaak flepende,

te

maken

,

Haag

,

ten

der

terwijl

afdoening zijner zaak

onder borgtogt den

ven,

merula

Zoon willem merula,

den ouden man door het verdriet gevangenis gedwee

van krui-

maar engel

,

de Staten van

bij

den

hij in

in

Broeders

zijn

een verzoekfchrift

len, dat

tegen

-^

we-

den

in

,

zijnen

Daar einde

langdurige

deze

vergeefs

of dat men hem

voor gevangenis mogt ge-

meer, omdat de winter genaakte, en hij, zijn'

ouderdom, met

kwalen

vele ziekten en

werd bezocht. Eindelijk bragt

MARIA

desfe

men te wege, dat de LandvoógHof van Holland fchreef, dat

aan het

men de gevangenis van den ouden man verligcen , en hem door bewaarders in eene verzekerde plaats Hij werd daar op in zeker Convent,

bewaren zou.

de Proosdij van Middelburg genaamd, einde van den

eenige

Haag

maanden

in

gelegen

,

in het

overgebragt

,

west-

en daar

ruimer gevangenis gehouden.

On-

dertusfchen werd, door het beleid van zijne partijen, zijne

zaak van Koningin maria aan den

Inquifiteur

TAP-

na C.

G»

]^^^^5i7tot I552, -

K E R K E L

125 fia

C

G.

Jaari5i7

TAPPER op

^jaar

en in

K E

IJ

Haag gekomen, verzwaarde

,___^^' de gevangenis van den Pastoor weder. te

van

vrouw imaria

twee Heeren

uit

den gevangenen

tapper

anderen aanbevolen,

eenige

den

om

wonen,

te

Ter begeer-

Hof

benoemde echter het

,

den Riad, bij

teidond

de handehngen met

en toe

zien, dat

te

men wegens zijne hardhoorigheid, geene bitterheid Echter werd de oude tegen hem bedrijven mogr. man ged wiegen, om loS artikelen, uit zijne papievoet met ja

ren getrokken, op fiaande

beantwoorden.

deed

Dit

uur, zonder eenige bedenking; digde

hij

eene

maand lang de

den

in

hij

,

fchrifcelijk

daar op

en

van den

en de Raden van het Hof, tegen mondelijk en

van

,

te it'Ci

verde-

van

hoofdfliikken

geloof, dikwijls in het bijzijn

ren

of neen

tijd

zijn

Stadhouder

tapper

en de

zij-

met cnverwinnelijke

Men

welfprekendheid en wonderbare ftandvastigbeid.

gebruikte voorts allerhande kwellingen tegen den ou-

den man, weigerde hem overgeleverde antwoorden

behulp van

zijn

deRaadsheeren klaagde, zij

,

geheugen.

welke Als

was

hij hij

verzocht

te zijn

Proosdij

Voorpoort, en op

zijne al

dreigingen des doods

pen.

oude

gevangenis

Egmond^

dat

getuizij

gee-

uit

op

de de

den woordenfirijd volgden be,

om hem

doen

te

Als die geene kracht hadden

door NIKLAAS van

,

om

Daar na bragt men hem

weder in

aati

antwoord:

het

van hetgeen er gebeurde, en dat

ne Regters waren.

ter

,

desvvegens

van de Koningin alleen gelast waren

gen

hem

van door

affchrifien

,

Vvêderroe»

zocht men

hem

VAN NiEUWLAND , ( ecu Hollander a nova terra noemde,)

die zich

Nar^m-

,

GESCHIEDENIS. Naam-Disfcliop van Hebron, SufTrasnan te

rug

doch

trekken;

engel

lieer

aan dezen, dat, fchoon

ook nog kon dwalen, nog

ken:

„ „

geenen

te

gemoed hem echter

God

Dat men

,,

van

tijde

alleen

aanroepen en bidden

;

hebhen

te

„

dat

„

viâs

Beelden

de

ijdel,

Christus

regtvaardigmakiiig

„

van CHRISTUS

„

ning van

houden

alleen dr.t

het eeren

was;

onbehoorlijk

alleen

geloof

het

uit

werken; dat de verdienden de eenige voldoe-

Iiiden en fterven

viel er

iets

voor,

voor het hoofd floeg, en

quifiteurs

wij-

onze zonden was."

alle

Ondertusfchen

Het volk

bragt.

onnut, en

niet uit eenige

,

zou

den nood moest

in

voor den middelaar en voorfpraak;

,, der

tot

ook

als

,

deze artikelen

kwam

van

hetwelk de Inin

grootcn angst

kanten

alle

andeie

uit

toen

men meen-

de, dat het vonnis geveld zou worden.

De gan-

fteden naar den IJaag toefchieten

,

fche vergadering der Staten van Holland was bewo-

gen met het ongeval en de ellende van den ouden

man

aanzien

ten

;

uitnemende heid

geleerdheid

ongemcene

,

van ,

wonderbare

vromigheid

milddadigheid jegens

van hunnen

goeden naam

zijnen

de

armen

vader

en

, ,

vveifpreker.d-

die

„

ger,

5,

armoede en troost, beroofd werden."

een

man

zijnde

troost

en

,

nu

voorftander

dat

eenigen

zijne

onuitputtelijke

3,

zij

,

noodhelper in

riepen

;

,

bezor-

al

hunne

Hij

na

C

G.

P^riSi?»

ook ._»__

verklaarde

had kunnen dwalen, en

hij

zijn

ring onder het volk geftrooid hij

te

kon overtuigen, eenige doling of fcheu»

toe niet

dat

Utrecht,

te

Haarlem, met fchoonfpreken

en toen Pastoor te

117

had,

van groote middelen, onder anderen in

,

K E R K E L

148

na C. G. in de (lad den Brie! Jaar 15 17. hoeftigen gedicht. t

Hof

dat het

,

vreesde

deze

in

zaak

,

Regtsgelcer*

door de Ketter*

meesters, kracht en geweld gefchiedde;

de en

dat alle orNiette-

van regfspleging gebroken werd.

ftijl

bè*»

Al*

voor oproer.

mond, met name de

les riep uit ééiien

den

woonplaatfen voor

eenige

Men

K E

IJ

min oordeelden anderen , dat nooit een Ketter in hunne handen viel , die den dood beter verdiend had; doch met één moesten

hem

zij

bekennen, dat

zij

zouden kunnen branden, zonder zich zel-

niet

ven aan

het grootfte

bedachten

gevaar bloot te

eene valschheid, welke

zij

Nu

ftellen.

men en

zou

niet

Godge-

geloofd hebben,

dat

Jeerden mogelijk

De bovengemelde Bisfchop den ouden man, toen deze op ze-»

van Hebron

in

Christenen

in

ware.

viel

keren dag, meenende

zijn

vonnis

te

hooren

zullen

,

van de Voorpoort op de Raadkamer was gebragt

met gevouwene handen

blootshoofds en

hem met kende

vleijende

dat

:

gende,

dat

hij

en

zich

men

aandoenelijke

zelven

het

zou behouden

met hem

eens was, en dat het geheele eenige

Kerkelijke

in

de

verfchil

het volk

kennen geven,

mogt ontdaan;

latende,

alleenlijk

fommige middelmatige moniën

,

die lang in

hij

hare meening zou

,

die

dezen

in

voegen en

opdat er geen oproer onder dat hij,

loofsartikelen ter zijde zettende,

heel

betrof

alleen

gewoonten en plegtigheden

zich met de Kerk en te

betui-

,

hoofdzaken

middelmatig waren; hem biddende, dat

zulks

voet ^

te

woorden fmee-

had

puaiten

gebruik

te ,

de gewigtige Geen in derzelver ge-

bekennen:

gewoonten

waren

dat

en

geweest

,

hi]

cere-

wat on-

GESCHIEDENIS. en

Dnwiisrelijk

en dat hem

„

buitens

had willen

tijds

„ Doe

dit leed deed.

affdialTen

zoo en

en wij met u ," zeide de huichelaar.

uwe

,>

dien

„

(lellen

„

pande, dat

„

gij

,

gij

„ En

in-

confcientie daar door bezwaart,

wij te

worden, en de uwe on-

die geftrafc

fchuldig blijve."

den

Heer

Raad

,

den

door deze aanfpraak bewogen, vraagde

van assendelft,

wat

hoorde

f^raag het u zelven

:

hem

van

binnen

De Pastoor, door

der van buiten.

óe,

,

vallen

te

,

duidde

het

liet

zich

voorftaan,

den raad goedkeurde;

te

meer,

omdat de

de Heeren

Waarom van het Hof

men

las

niet de

bijeen

dele

gen,

dat Heer

wegens bij

zijne

en

Men

bragt

alle

hij

als

op

ftraks

Doch nu maar

,

zoo haastig en binnens

,

ten deele

daar

toe

afzwoer en vervloekte

LUTHER Herv. III. van

hem

het niet verflaan

doofheid

de Inquifiteurs

dewijl

,

ftcden van Holland

was vergaderd.

dat

engel

men

Bisfchop

twijfelde

andere; I

alle

,

kon, ten

vermids eeni-

opgemaakt, hem

onder het lezen aan de praat hielden.

Dat

dat

gemelde middelmatige punten

de hoofdartikelen,

monds,

antwoord

den voorflag toeftïmden ?

de rolie, daar het volk, uit en daar omtrent,

nog

hij

:

zich dan leiden.

liet

hardhoo-

zoo groot een aanzien met meer

een' Heer van

riep

an-

geen"*

zijne

tot zijn voordeel, en

Hij

be-

wei verftaande, en zich fchamen-

niet

vragens moefjelijk

luidkeels

men

dat

,

den

van

Prefident

meende

Edelheid

zijne

doen? Deze antwoordde met korte woor-

te

ligheid

„

leef,

onze zielen voor den hoogden Regter

MERULA,

„

i20

alle

Men

las

Ketteiii

dwalingen,

,

ook: zoo

flrljden-

„

de

nn

C. G,

ï^^ris'/»

"

130 na C. G.

tJe

j,

Jnari5i7. tot 155::, "*

K E R K E L

.

K E

IJ

met het regtzinnig geloof en de

Roomfche Kerk

„ werd

geloofd

,, blijven in

geloofde

;

al

beloofde met

;

bij j die

duren eede

„

die daar tegen

eeuwigen vloek waardig.

„

de

te zullen

deden, waren, oordeelde

Daar

„ „

regten.

Verzocht

„

dohngen

,

onderwierp

hij

daar

dat

,

men God

van afftond

hij

,

wegens

,

bad

met

die

,

naar

dan op de middelmatige din-

goeddunken en meening veran-

zijn

echter begeerde

hij

Voor de onderteekening

meesters riepen:

te

alles

Men

,,

het gerucht van het volk

doen."

maar de Ketter-

lezen,

moest zich ,

haasten,

om

en dat er nog meer ftond

Terftond werd er eene wonderlijke ver-

andering onder het volk befpeurd, de gunst en medelijden verkeerde in ongunst, in

Den gevangenen

ken.

lui-

voegen wederriep? Zijn antwoord was;

denkende,

derd en verbeterd waren.

te

hij

was,

der ftem gevraagd, of hij, hetgeen er gelezen

gen

zijne

voor hem bid-

—

niet

zoo

,

zich der flrengheid der Canonieke

„ den zon. Die door hem verleid waren, Na het lezen werd „ om vergiffenis."

ya!

den

hij,

toekomen—

in het

tegen gevoelende of voortbrengende

nFet in dier

Kerk

de waarheid en ecnighcid van die Kerk:

„

iets

der

iiifielling

hergene c

toorn

trof de fchande

,

het

en vloe-

zijne vrien-

den de fchaamte.

Toen volgde alle

andere

het vonnis, hetwelk zijne boeken en

fchriften

vure doemde;

hem

Kerkellike bedieningen

nieuwe

belijdenis

,

fmakende

naar Ketterij

,

afzette ;

van

belastte zijne

binnen

vijftien

Zondag of ander Feest, van den

,

ten

Pastorij en alle

zijne

afzweering en

dagen

,

op

een

Predikftoel in

de

Kerk

,

GESCHIEDENIS. Kerk

te

eeuwigen

tot een'

.

1

j

,

zonden

zijne

te

bewcenen

bovendien in

;

man nog

de oude

Dus

ruard.

de kos-

al

en befchei-

ten der geregtslian deling, ter begrooting

denheid van den Inquifiteur

doen, en

te

verre

had

achterdocht van eenig be-

gcene

drog; maar weör op de Voorpoort gebragt, en hoo-

Neef vvilleïm merula , hoe men hem had verfchalkt, en nu vast roem droeg op zij-

rende uit zijnen

ne vvederroeping, zag te

de dubbelheid in het har-

hij

en welke reden van ergernis den volke door den

,

fchijn

onbeftendigheid

zijner

hoewel buiten

hem

fchied, bedroefde

vol, en

God, hoe

„

terklappers

„

Scheen

„ „ „

graf heb

ben

uitermate,

,

die

Dat

is

de Vader

,,

kwam

5,

zulke raadOagen heb ik

,

zulks

zij

heb

ik

„

uwer

uw

treurigheid

,

O God

,

hem het

onder borgtogt van

2

uwe

aüergenadig,

nooit

den zin,

in

zij

hebben mij

volk misleid."

veroorzaakte

i

dood

dat

,

!

het

aangegaan met de

nooit

waarlieid.

bedrogen, en

hem

mijn

al in

gedacht

nooit

krankheid, welke de Raden van zij

,

mij zulk een groot fchelmftuk

vijanden

O

en trouweloozelijk

verre van mij

„

!

hebben

te

gefchied,

afgezworen

deerlijk

,,

die getabberde ach-

nu dus écnen voet

,,

dat

gemoed werd

en naar den loop der natuur half

,

waarheid geweld

„

Dit

faamroovers met mij gehandeld

en

dan

ik

zijn

klagte:

hebben

bedriegelijk

den dood zoo gevreesd

,

Zijne

deze

(tortte zich uit in

5,

was gegeven.

weten en tegen zijnen wil ge-

zijn

fpoedig

eenc

Hof beA-oog

/fijnen

na

C. O.

aldaar Jaari5T7. tôt 1552,

om

Kerker,

brood en water van droefheid boete

te

werd

Heenvliet te doen nfkondigen. Voorts

verwezen

hij

ijt

Neef,

,

en

mee

_

KERKELIJKE

13*

C. G. met goedvinden van den Bisfchop van Hehron^ naar Jaansi^. j^^m üeten breiiffen, in het Klooster van St Mapj a > ^

Bsi

Eot 1552.

^

dakna.

Hier fchreef

eene bondige

hij

van het Kerkelijk vonnis

was

Ondertusfchen

per,

om

hem gegaan was. ruard tap-

dat over

,

de

wederlegging

Jnquifiteur

Leuven gekeerd was, bedacht,

die thans naar

Heer engel naar Leuven

doen vervoeren.

te

Dit gebeurde ook, na eenige tegenkantingen, in het

Nu

jaar 1555.

had men hem buiten

Hem

zijnen bevoegden Regter.

oog van

liet

werd het Cellebroe-

ders Klooster tot eene gevangenis

gegeven,

toegang van vrienden belet

gemeene

;

de

aanfpraak der Monniken verboden;

ke

maandag

,

,

bij

woensdag en

van den ftank

lagen

werd

,

verdikte

bij

de deuren, want

zij

in

hij

die

,

hem

vens

hij

hielden

gepredikt

Om

,

wilde blijven

gefproken

hem van

zijn

het begin

èt?, jaars

denfbiijd,

maar

bereid te zijn,

hij

om

,

hunne

en

bijna

en

;

en

bedelen

het

in

zij

,

on-

uit

hem

en

daarne-

lijdzaamheid.

Ook bij

riep

al

in

hem gehoor

;

bedrogen was,

maakte hem groote gunst. lijk, dat hij

duifter

in

waren Bedelmunniken

godvruchtigheid

zijne

een

,

der de burgers bekend maakten, hetgeen verflaan hadiên, hoe

we-

water en brood

,

opgefloten

erbarmden

zich zijner

en

tafel

Dat de Celkbroeders

:

het heimelijk fpraak met ;

dat

alle

driemaal ter

twee zinnelooze menfchen

eigene vuilnisfe

gaven

vrijdag

Eenigen zeggen,

aangeregt. iiok

,

en

nu open-

hij

wat

Dit

hij

ooit

had

of gefchreven.

gevoelen

te

trekken,

volgde in

1556 weder een nieuwe woorbleef flandvastig,

en

voor de waarheid

verklaarde,

zoo gewillig in

,

GESCHIEDENIS. in het vuur te gaan

boeken Zijne '

meermalen

ontnomen

Men

dreigde

hem

ken; maar ook

de eetplaats

als in

,

te lierren.

en

fchriften

tot I'^51•

nacht

bij

kon

dit

in

len, doch zonder

den Pastoor van

ruard*s toorn

gewag

zijn, en geen

eenige

te

dat

zou wedergeven.

vallen

beval, zoo

nu zoo

,

hij

veel

,

ten

ziin

zij

Lips, dat vervoeren.

men

eindelijk

oogmerk hij

te

van des

veel

goeds

ongenade wilde ftrooijen

te

hem gezegd te

,

ontbood,

zich

kwaads van hem

voren goeds van

RUARD

begon men

zoo bij

niet in zijne

verbood men hem Brieven zenden

,

zijne

Een Doctor en

geweld deed.

ongelijk en

als hij te

eerst

krijgen

Profesfor der Godgeleerdheid fprnk

hem

antwoorden

Middelerwijl

van hem, dat tapper, denzelven en

me-

dat

hij ,

men hem te

ge-

het

Vele leden der Akademie riepen

gevangenen zaak.

men

,

aan

met den

fchikking

nieuw op vele punten zou

Leuven meer en meer kennis

dat

(lil-

Leuven

te

hebben van

gemaakt

die daar tegen vorderde, fchriften

yacobs

Vervolgens eischte

pleegde bedrog.

te

Evenwel fcheen

Maar ruard wilde gebeden

maken.

te

niet

zoch-

zoo ver bewogen

tijd

.S"^.

om

Heer engel zond,

RULA op

verdrin-

te

flandvastigheid

iets uit te rigten.

deze Kettermeester op een'

gevangenen

zak

een'

zijne

ten, door hunne voorbede,

hij

onthouden. ,^,'

Eenige lieden van achtbaarheid

verwrikken.

dat

om fpljze in C. G. , werden hem I^-"5i7»

nooddrufc

zijn

;

133

had.

ontvangen

Ook

of af

te

die eerst la?.

ziende, op

komen

,

deze

verzocht

wijze

aan

niet

Koning

tot fi-

den gevangenen buiten Erahancl mogt

Dit

toegedaan zijnde, I 3

bragt

men den Pas-

—

K E R K E L

134 «a C.

G

"i^^^^S^Tlot 1552 r

K E

IJ

Pastoor eerst naar de Abdij van Lifieux in

men hem

ffouweu. daar

^ weering met

„

.

..

.

alla zijne

Hena-

middelen tot zijne

alle ,

ontnam

boeken en papieren

Toen bad

en omtrent een jaar ophield.

ver,

Koning

hij

hem het geheele Klooster tot cene gevangenis mogt gegeven v^ôrden. Maar het verzoekfchrift werd van den Koning, (want men had dien FiLiPS

dat

,

onde Pastoor

wijsgemaakt, dat de

was,) aan

wederafvallige

gezonden

met

,

Bergen

te

ding

maken.

Junij

te

bevel

zenden

om

,

den

en daar een

,

Men

een

tapper

gevangenen van

einde

ge-

vierden

Onder het volk

gruwzamen Kerker.

de men uit, dat deze Ketter in één

gene dorpen gevat was; en

onbekenden van

Ketter.

Dit vervoeren

melijk gefchied, dat

fpade vernam

,

kon

,

fpoeden

Bergen^

verftond

toen daar zijnde,

was, en

dat

vinden.

Dewijl er echter den

hij

,

nis verhinderd

zijnen

en

Oom

vonnis

het

nier

hei-

Brmfel

den Inquiliteur

uit

dat

het

in

s^^ften

gegaan

leven

zou

iet

v^âs

Julij

waar door de uitvoering van het von-

was,

kwam

hij

den 26Ren

Bergen^

middag

de Pactoor

de gevangenis geha:ild werd,

te

als

hetzelve heel

uren voor den uit

,

Bergen was zoo

naar

willem merula

hij

hem

wezen Relaps of vervallen*

RUARD,

voorgevallen

die

en zich zoo haast niet naar

of

ftrooi-

naastgele-

geloof ondervraagden

zijn

eindelijk verklaarden, te

der

onder dezen dekmantel

zond TAPPER eenigen naar

dood

naar

zijn

hem dan den

voerde

of

1557 van Lifieux naar Bergen^ op het Slot,

in een'

een'

Relaps

den Inquifiteur

te

gaan, leunende op

tt\\K.Ti

juist,

ten

tien

wanneer

om

Hok, en zoo

ter

verval-

,,

GESCHIEDENIS. vallen en

want

hij

ongedaan , dat hij bijna onkenbaar was ; na C. G. had nu omtrent zes weken in den Kerker J^^risi/. r.,

,

van

..

1

Slot

het

gelegen

J

•

den Kettermeesteren

hij

zen zijnde,

„

mij

„ „

gij

in dezer

met logenen mij

in

verhaalt,

Regters

zijne

,

honger en

Men

„

voege aanfprak:

'Ôt

U

met

gepijnigd

,

dorst, met vuiligheid en ongedierte. dat

135

verwe-

,

Dewijl

Holland hebt verftrikt; dewijl

met bedrog en

diefftal

dieven past ,

als

,

hebt weggevoerd, en dat tegen de voorregten des

„vaderlands, (volgens welke 5,

Provincie

„

ter

mogt voor

betrokken

regt

gij

,

ik

5,

trouweloozelijk opgefloten,

den alierhoogden Vader

dat hij mij

,

in

doven ouden man

,

der tot

magt

andere

min

veel

mij fchehn-

en goddeloozelijk hebt veroordeeld

„ „

„ om

gecne

in

ik

dood gebragt worden,) dewijl

5, achcelijk

,

dank

eenvvigheid,

nog

heeft

zoo

toe

gegeven,

u heden uwe bedriegerijen en fchelmftukken te en daar na

mismaakt ligchaam

5,

verwijten

„ „ „ „

deze grijze haren, en diepe rimpelen, ("daar

:

wreedheid

alle

ven,

de ouderdom

dat

op

laar,

te

dit

vrolijkheid,

verwe

„

dit

„

lonk:

5,

mijne zake verftaat;

Gij

heeft

„ „

verbrand zal worden

„

nen

,

zullen

uwe

als in

dit volk

deze

ja

als

marte-

vermoordt mij wel in

onder

is er

of het gerucht van

uwe

en le-

had overgelaten,

woest onwetend Walschland,

in

bloed

waarheid en onvertfaagd

offeren.

nogtans

,

Gods eeuwigen naam,

uitgemergeld,) nan

,, een belijder der

„

gij

eene fpe-

iemand, die

kolen, daar niet

ik

in

koud worden

moorderij zal tot de mij-

Holland overvliegen."

Maar toen

hij ,

den voet buiten den Kerker zetI

4

ten»

1552, .

K E R K E L

136

Neef zag, keerde

«a C. G. tende, zijnen Jaari5i7. *

„

^^^ ^^ê woorden: uur

fte

„ „

en verlangd heb

,

welke die groote

zijne

oogen op

Hemel, want

God,"

Dit

(dit zeggende,

„

woord,

5,

het openbaar en bijzonder heb beleden,

„

bloed

„

vijanden,

verzegelen

,

„ Hof

dat geen van

om ook tegen

mij

dood

bitteren

betui-

te

die zij

,

in

met mijn

openlijk

dingen

al die

Holland

van

met eenen

en

bevestigen, maar,

gen

zijn

uit

ge-

nog toe

tot

ik

heilig

tegen

te

hief hij

heeft

gelegenheid

mij

„

5, te

in

,

en onmagtig zijn-

ging, krank

niet alleen al hetgeen

Gods

de uur

is

en llrekte zijne regterhand naar den

,

hij

om

geven,

die laat-

is

mijn hart naar gewenscht

al

gekomen.

de, ongebonden,) 5,

zich tot heta

hij

Zoon, nu

Mijn

daar ik met

„

,

K E

IJ

het

in

hebben

verfierd

,

Uit Holland van de ééne plaats

5,

waarachtig

„

naar de andere gefleept,

„

gekomen,

zij.

bereid zijnde,

ben

ten

ik

hier

laatfte

mij zelven in het geheel

„

aan christüs, mijnen Zaligmaker, tot eene zui-

„

vere offerande op te dragen.

5,

mijne

„

zeiden, des Duivels eigendom

„ „

delijk,

„

wegens

ziel

die

,

verre, dat

verre!

zij

Naar God verlangt

de tegenpartijders roekeloozelijk

Dat oordeelen

zij

en maken het den volke wijs; de

leeringen

,

die

nogtans

5,

woord overeenkwamen, en

„

te

5,

ligchaam, dat,

hoewel uitgeteerd

5,

onwaardiglijk

gehandeld,

„ „

Dat

zijn.

te

zij

niet

verkeereensdeels

met

walg van

heefr.

Want

,

dat

,

er

Gods

magtig waren

wederleggen; anderdeels ten aanzien van

is

zij

mijn

nogtans zoo een

ieder

de

aanfchouw deze vui-

ligheden, hebben er ufve oogen een*

afkeer van.

,

GESCHIEDENIS.

137

„ de üank zelf zal zich openbaren. D'even en na C. G, sehandeld. Ga I^''""'5i7„moordenaars worden oeunftiiêr o o " j^j 1552. „ nu henen en verkondig den vrienden, bekenden, ,_^«« „ en anderen in het vaderland , hetgeen gij gezien „ hebt, en hooren zult. Gij zijt mij, zoo lang „ men het u toeliet, getrouwelijk bijgebleven. U, 5,

„ „ „ „

mijn erfgenaam

kloekmoedigheid

heid, die

gij

luiden toelieten tot

5,

welke

,, Ik

uwe

jaren

;

zulke

niet

,

noch de

,

maar

:

mijns levens.

u heb opgekweekt.

in

,

neem haar

u, nog

ik

niet

toe

gelecrd-

weet, dat ik, zoo lang het mij die

„

zijnde,

vrij

Gij

komt

medehulpe

eene

tot

,

heb toegefchikt.

heb met mijn onderwijzen een

goed werk ge-

heer mans en wasdom geven.

wrocht in de huisgezinnen van de

God

„ KERKWERVEN. 5,

uw

erfdeel

ik het verlies

als

,

het mijne

al

Her verfland ontbreekt u

5,

„

kwam

,

verdraag her verlies van

Betrouw op hem,

die de beginfelen

,,

Help, zoo

„

deren, die ik voor de

kunt,

veel gij

Och mogten

„

geflicht.

5,

de kleine inkomften

„

behouden!

„

diger zal zijn,

Ik

,

niet

,

dan de

„

Ik ga henen.

„

Vader, dat

Ik dank

ik in

het

ik

Briel heb

hun heb gemaakt

'slands

Fiskaal

Inquifiteurs."

de

te dreigen.

den

in

de armen de woningen en

dat

zonder zijnen Neef,

zegenen.

zal

de woonplaatfen vor-

armen

die

hoop,

woorden drongen hem zamenfpraak

den

zal

'

Geregtsdienaars

wegens

„ Zie ," God, den

de

gena-

Op

deze

voort

gemeenzame

fprak hij

toen

;

aliergenadigden

openbaar zal fierven,

en

„ dat daar door aan mijne partijen het middel be„ nomen is, om deze mijne volflandigheid, mij van I 5 „ God

K E R K E L

138 na C. G. Jaari5i7. ,

j,

^^

„ „ „

God

ingeftort

hetgeen indien

zij

met lasterleugenen

,

vangenis verfmoord

zak

geholpen

Abdij van Lijteux poogden

5,

„

fchen: dezelve zal in korten

„ „

grooter

die tegen

vlammen, welke

melingen

niet

,

Als hem daar op troostte en

„

land der levenden

„

mannelijk en verbeid

binnen

zult

nako-

fmooren."

te

ver-

vastelijk, dat gij

korten

het

in

tijd

Houd u daarom

Heere

ftandvastelijk

,**

Maar de Pastoor

van den getrokken.

den beul voortgaande,

af, het volk in de Franfche taal, (hetwelk

den Monnik en anderen, kc mende,

zeer voor

weg

ganfchen

„ „ „ „

zijn

zien.

den

tusfchen een' Franciskaner en liet niet

uitberften in veel

Geloof

,,

Heeren

het heil des

zij

den

uitblus-

Neef met deze woorden

zijn

vermaande:

„

werden

eenen

in

noch hunne

magtig zullen

de

echter niet

is ,

tijd

zij,

de ge-

mij in

zij

zal

hen opgegaan

brand

,

:

met

mij

)

doen,)

te

bloed

Mijn

,

of in

,

of, ( hetgeen

,

verdronken.

vreesde

altijd

vergif hadden van kant

„ „

bezwaren

te

buiten twijfel zouden gedaan hebben, ( hetgeen ik

zij ,

K E

IJ

te

als

vermanen

nis, liefde en vreeze

hun onverwacht voorover den

hoofd filet,)

het ,

„

tot waarachtige

Gods,"

ken-

„

mitsgaders,

tot

het gelladig overdenken van den dood en de verdienften

eenigen

Zaligmakers jezus chris-

en tot verzaking van eigene werken;" ver-

Tus,

klarende

des

,

dat het déne

der voornaamfie oorzaken

van zijnen dood ware, beweerd

men God komende,

alleen bij

moest aanroepen.

het brandhuisje van

te

hebben Buiten

firoo

zaarden en ander hout omleid en gefiut

,

,

:

Dat

de ftad

met mutdaar

mea hcia

,

GESCHIEDENIS. hem

zou

in

God

rtellen

mogen

te

verzocht hij,

,

gched

zijn

werd

Dit

uitdorten.

139

met gebogene knieën en gevouwene handen ingang van het huisje ten

laatfte

meenden,

dat

pijne, in

onmagt

vonden

zij

lijden.

Dit

uit

men

in

voor de aanfiaande

fchiik

God

was,

in zijn uiterfte

De

zou gevoelen. haasten en

voort

te

vuur

gaan

het

in

fcherpregter

zeggende

,

daar

,

na

;

dat

,

eenigen

huisje

daar buiten lag

werd

geene fmart van

vuur

het

door zulken

,

ongemeenen dood verfchrikt

Dies ftaken

was.

vijf

bijna

gevangenis, alreeds gebroken en afgemar-

vijfjarige

teld

op

hij ,

ongemak van eene

en het

,

einde

ten

,

ouderdom van

door vele ziekten en eenen

en zeventig jaren

jme-

zijne ziel juist

nemen

te

zijn

goedheid vaa

eene bijzondere

dat uur fcheen tot zich die

.

hij

doch daar op toefchietende,

viel,

opgemerkt, alzoo

heeft

den

in

zeeg

hem zonder leven , en ten einde van was de uitgang van Heer engel

RULA, waar

God

hij,

G.

Iârisi/,

De omRanders

neder.

regterzijde

ter

biddende,

vuriglijk

tot na C.

Maar

bewilligd.

het

,

ver-

weigerde

voldaan

geregt

der Geregtsdienaren

maar het ligchaam

en

derhalve

met

ander

,

het

hetwelk

ongefchonden bleef

vuur

tot

asfche

ver-

brand (*). In Groningen had zich dus in

de

regnerus praedinius,

noemde,' omdat

Ommelanden, en

hij'

dus

in

het

die Voort-

dorp fVinfum ^^,^^^^^ ^

in

prxdiis

geboren

was, (*) Ik heb

dit

b -langrijk vcrhnnl meestal woordelijk

afgefchreven uit brandt Bladz,

ook GERDES p. 257-257.

463-492.

Men

verhel,

Hervor„ling jq

K E R K E L

140 na C. G, was, Jaari5i7. fot 1552

jg^,

{p

Gronin^^"*

Groningen eene

van

weinigen

Emhden

,

zoodat

er

te

,

en

omhelsden

Deze

die

,

verzocht hebbende, hen met raad

daad behulpzaam

RüARDi, om

zijn, ontving

te

hare

het Euangelie

belangen

gaderingen meest

in bij

te

van

daar

behartigen,

en

feyto en haar

Hij deed zulks eenigen

predilien.

te

doch geheel

tijd ,

dezelve

gemeente uitmaakten.

bijzondere

de Scho-

hem toebetrouwde Jjeugda T

Hervorming geflrooid

niet

van

bertuurder

de harten der

de zaden der

.

1508,

het Jaar

in

('*')

K E

IJ

het geheim

,

wordende de ver-

den nacht gehouden

der vreeze voor de lagen der vijanden

,

niet

zon-

van de Her-

vorming Cf). Hetzelfde gebeurde te Amfterdam^ werwaards ni-

coLAUS CARiNiEUS vau Embden overkwam , ook vindt men , dat die van Emhden in het jaar 1553 door GERARD TEN CAMP BrievcH hebben gezonden aan de gemeente te Amflerdam en te Alkmaar , om hen

te

vermanen, dat

zij

den gemelden

carinûs

van het noodzakelijk levensonderhoud zouden verzorgen (S), Niettegenflaande de flrenge Plakaten

ken van Boeken tijd

werken

ming

,

,

verfchenen er nogtans van

het licht

in

op het druk-

,

ter

tijd tot

bevordering der Hervor-

doch welke doorgaans zonder naam of met

een onbekenden

werden.

Dus

naam

,

en

buiten

's

lands

gedrukt

gaf joannes sartorius van Amfter-

dam (*) Vergelijk van hem gerdes pag, 192.

(t) GERDES pag, c68. (§) Ihid. paj.

vc

GESCHIEDENIS. dam

in het jaar

dag over d^ groote en kleine

Proieten

den na C G. Bazel ^ |aarisi7»

aan

uitbre!d'u7gen

zijne

1558

141

te

^

cnder den bedekten naam van joannes tosarrius,

welke door drukte.

was

Hij

voren

te

dood

en naauwelijks den

ballingfchap

in

der

Roomfche Kerk

en

,

Noordwyk.

te

een'

leefde

buiten

1567

,

geloof

eciiier zijn

eindigde

Maart

dagen Atn aSften zeggen,

Hij

zich

hield

,

zonder

____

uit-

gewtest

heclitenis

in

,

verzaken, ontkomen.

te

naam

letterverzettiug zijnen eigenen

tijd

lang

de gcmeenfchap ten

laatfte

Delft

te

^

zijne

anderen

Behalve zijne ervarenheid ia

de Latijnfche, Griekfche en Hcbreeuwfche Talen,

was

ook geleerd

hij

eene vertaling van

ettelijke

fpreek woord en

Griekfche

moedertaal

in zijne

waar van

,

honderden Latijnfche ea in

Nederduitsch

het

tot

een bewijs kan verftrekken (*).

Te Antwerpen werd

thans het Euangelie in

flilte

ca sp. heidan us, ook

<ôor

HADRIANUS CORNELISZOON VAN HAEMSTEDE.

De-

gepredikt, behalve door

ze fchreef in het ...

,

.

terwijl hij

man

getal en

;

wij

Emhden hem zoo

veel

is

Antwerpen^

oorbaar ware,

op hebben

zeker, dat

hij

jaar

uit

hoofde

gemeente

,

te

laten

zich

toekomen, doch

verftout

1558, op

hebbe,

te

Sacramentsdag,.

op (*) BRANDT Bladz, 493.

jjjgjji,^^^]^.

predikt ie

versaderen en te ^"^^^^,^' ° pen in het welk antwoord die van openbaar

fchroom

weten niet ,

in het

vaneen

.

de aanzienelijkheid der

hier

DEeerlle

^^'^^'^^'^'^'^^^

zij

niet

openlijk en zonder

prediken

van Jimbden

^'JJ^ J^"!^^^

nog eenen bekwamen Ned erzonden zenden , tevens om duitsch

naar Antwerpen

van het

die

..

,

dat

,

hunnen raad, of het

om

1557 aan

jaar ,

verzocht

hadria-

K E R K E L

14» na C. G. Jaari5i7.

op de Maere ^

te preopenlijk r r ? j van den omgang der Geestelij-*

tot 1552. ,-

diken

ken

,

ten aanzien

,

flraat ftaat,

Wat hem

welke toen voorbijging.

wedervoer, wordt ders weten wij

Aken

te

Hooge Kruis, hetwelk daar

het

midden van de

j^^j

jj^

bij

eene

niet verhaald

dat

,

uit

dertien

tijd

en

van

twintig

werd voorts

eenigen

dat

Deze gemeente

HERMES BACKERELius

den derwaarts

volging

te

dat jaar 155S,

\\\

ontgaan, Antwerpen

heeft

ten, misfchien wel uit hoofde van

de openbaar prediken.

de

eerfte Schrijver ^

van

des

van

de

hebben

,

,

de ver-

moeten

verla-

naar

kathaHij

was

Nederduitfche Hiftorietitel

Gefchiedenisfe

:

Euangeliitms haar tijden

om

Zuster

ende de dood der vromen Martelaren getuijgenisfe

wij

weduwe.

eene

eene

Emh'

het bovengemel-

zijne

bij

onder den

van lezen

begaf zich toen

Hij

Nor den in Oostfriesland , RINA VAN HAEMSTEDE, der Martelaren

(jan dir-

die

,

Ook

waren gezonden.

VAN HAEMSTEDE

meestal

,

terwijl te zelfden tijde

bediend door joannes theodori,

KENS,)

vergaderd

huisgezinnen

eene Franfche Gemeente aldaar beftond

huisgezinnen.

el-

dat jaar,

in

,

Gemeente

van Antwerpfche Kooplieden,

over

daar

doch van

C"^);

van haemstede

Nederduitfche

hebbe , bedaande

K E

IJ

Christi

af,

,

die

om

het

bloed ge/lort tot

den

jare-

1559 toe, bijeen vergaderd op het kort/Ie Ao. 1559 den iSden Maart, in ^to.

Dit

is

naderhand in

het jaar 1653 herdrukt door de bezorging

CYsius

,

met

van joh.

Platen, en vermeerderd met het le-

ven (*) BRANDT Bladz. 495.

GESCHIEDENIS.

van haem-

ven en den dood van 80 Martelaren,

STEDE droes

ziin

143 na C.

G.

werk op aan de Staten van Ne-]^^^^^^7' tot i*(S2

derland, van Brahand ^ Holland.

naar Engeland^

ELiZABETH

moeijelijkheid

Gemeente

der

Ko-

was

herfteld

Doch

den Euangeliedienst

,

geraakte

hier

,

grindall

ed^jund

met

de

bij

,___'

zich

hij

onder de regering van

alwaar hij,

waargenomen.

heeft

begaf

In het gemelde jaar 1559

vreemdelingen, die nu ningin

Gelderland^ Flaanderen en

hij

in

Bisfchop

,

van Londen^ die Superintendent genoemd werd van de beide Kerken der vreemdelingen, omdat

zich

hij

over de Herdoopers en eenige van hunne lecrflukken

had uitgelaten. De Bisfchop wilde hem tot herroeping noodzaken , en toen van haemSTEDE dit weigerde, deed hem de Bisfchop in den ban, en ontzette hem van zijnen dienst, van haemniet ongunftig

STEDE

terug

keerde

landbouw

Op

toeleide.

der Gemeente van

en

Oostfriesland ,

naar

zich neder te 01der[urn

alwaar

^

zich

hij

zette

op den

aanhoudend verzoek echter

Londen

flak hij

weder naar Lon-

den over, maar werd den i9den Augustus 1562 gelast,

Engeland

te verlaten,

naar Friesland begaf, zijne

waar op

alwaar

hij

zich weder'

hij

in

datzelfde jaar

dagen geëindigd heeft (*).

Te Antwerpen werd jan du champ gouwer van Bavay

^

Tafelhouder

vat, en in het jaar 1558 ter belijdenis

van het geloof;

VERDIKT van

Hilverfeel ^

te

,

een

Hsne

Aut^verpen

^

ge

dood gebragt, om de

gelijk

te

Drusfel

en vervolgens ook

gillis dezes

Broe(*} G£RDES pag- 2f0 1~6,

Vervol' ëi''S«

-

KERK EL KE

144

IJ

na C. G. Broeder antony Jaari5i7 melijke Gemeente tot 1552. -

was

om

,

nood

verdikt,

•DJ

verzorgen

te

overgekomen

die

^

J den

hij

met

en

vertroosten

te

welke trouwhartigbeid

;

in

.

Broeder

zijnen

een Diaken van de het*

Antwerpe7i

te

den dood moest bekoopen (*). BeginfeJen der

In het

Noorderdeel van

la}7d^

begon

§^^S

^^

mingin Koord-

dezen

te

.,

Hervor-

^ Te

vinden.

Pastoor,

Holland ^ of JVestfriesde Hervorming ook in-

tijde ,

-r.

,

.

jan genaamd,

//£?«-

waarom

zekere

beftraite

eenige

do-

Paufelljke

de Geestelijkheid aan den

door

hij

r

r,

,

Enkhuizen

of VVest-

^^"S^"»

friesland.

Bisichop van Utrecht beklaagd, en door dezen voor zijne Vierfchaar

gen, met name

BERTSZOON

Of ]h'^s fiem

Bisfchop afvraagde:

was gehoord?

zijnen

men

De

verwonderd

heid

Utrecht

naar

doch

;

groot alen den

toog, ook

Utrecht

te

na eenig verder gefprek

liet ,

vallen

Pastoor

en

gebleven

De Regering van Enkhuizen was gematigd

omtrent

fluk

het

zij ,

of

werden zaken,

dood werden uitbanning coRNELis ^'^'^^-

STLYN.

,

die

gefiraft,

te

op

en

,

LUTHERS opüaan, » ^

dik-,

met den

plaatfen

vele

ver-

Enkhuizen afgedaan met

kleine geldboeten

Onder de genen

tijd

nier.

over het algemeen

der Religie,

fchoonde, zoo veel mogelijk, hare burgeren: wijls

,

zonder dat

,

verder weet, of deze zich federt naar den ,

•

Bisfchop, over deze vrijmoedig-

,

ophef tegen den Pastoor

gevoegd hcbbe

de

zich hier te-

flelde

Burgemeester jan

de

die zelf

,

werd

gedaagd

regt

te

VVethouderfchap van Enkhuizen

>

die hier

of andere

tesenfpraken o r

ligte ftraffen.

Pausdom

het ,

was

,

ook

federt

Heer COR-

(*3 BKAr;DT Blcdz

.9^-497.

GESCHIEDENIS. CORNELis KOOLTUYN, waar

van

dig aan de bedraffing

hevig was;

roepen, en

werd van

hij

als hij

ook

en misbruiken predikte

hij ,

ge^-

Bijgeloovigheden

tegen

werd

,

Enkhuhen

naar

daar

hier

onder-

Geestelijkheid

de

al-

door

vijan»

zi'ne

den, welhaast bij den Ii;qaifiteur ruard befchuldigd , die hem voor zich in den Haag daagde, tea einde zich te verantwoorden.

Hij

toog derwaarts

Regtbank

over

die

,

vond de

hem zou oordeelen,

lerlônd

tegen

hem gehoord Enkhuizer

Meester

ruard tapper;

vermaning, van zich

Te Enkhuizen

die

doch

met

als

eei]

om

,

wedergekeerd

van

Brief

van Haarlem lukte

hem

kunnen bewijzen

,

in

ziju.^n

fchielijk

wed^r

door

eeneti

,

gerrit kerst

Meester

over zes of zeven

,

te

,

op

worden.

te

hij

volgde

befchuldiging

Meester crispyn en eenen

niet

ging

,

dienst voort, als te voren; waar

een

,

behandeld

Ketter

bij

vvas.

beteren

te

,

hun medeburger gezonden

terug

Relaps of hervallen'

geen

hij

ten ware

hem verbeden hadden

burgers

De Pastoor werd dan

gemoet zien

te

geiuigjn,

als

Dus zou

en geloofd.

goed einde hebben kunnen zijne

werden,

lieden

partijdig, en eerlooze

,

hr,

verzeld van eenige Enkhuizer burgers;

artikelen

;

het ge»

dat deze Brief door

Meester crispyn met eene verfcheidene hand tweemaaj gefchreven

,

en de een met een

derteekend was.

Hij

van

RUARD TAPPER

ken

te

onthouden.

lioorzaamde

ÊRv. nu

valfchen

naam

ontving toen onder de

den raad

Op

,

om

begeerte

hana

burgeren

kooltuyn, en maakte nu

K

on-?

zich van predi-

der

yx

C. O,

fpoe- l^^'iS'T.

waarnemende,

zijnen dienst ffeirouw

hij

Alkmaar^

van

Pricster

i45

zijn

ge^

wer^ vaa

—„^

K E R K E L

146

K E

I]

na C. G. van het bezoeken der kranken en jaari5i7. j^j^j.

003

^^^^ ^^^

:„

bij

den Onderinquifiteur sonnius befchuldigd

hij,

gebeuren

j^j^^

tot 1552. m

Doch

ellendigen.

^^j^

op deze wijze,

dan

,

baar preken gedaan had.

weder

Hove

ten

Enkhuizen wilde

dat

,

open-

zijn

in

werd door sonnius

Hij

gedaagd

ooit

hij

werd

hij J

meer fchoot in

veel

zijn fenljn

heimelijke vermaningen

want

,

maar de gemeente

,

gedoogen

zijn vertrek niet

te

en ver-

,

wierf ook met groote bede een bevelfchrifc van den

ruard

Opperinquifiteur

KooLTUYNS dat

hij

zaak

te

aan sonnius, met last,

weigerdu', de

ceremoniën

Vagevuur

prediken

tot het

varen

laten

te

aanroepen van

dere Heiliiïen.

Dit

te

,

voor

maria en den beloven of

der gemeente

hem baden

voerig aan, dat

dan

,

,

geven

kleinigheden toe te

hij in

,

het

vermanen

te

dienst van an-

vijanden

Mis

der

hem

ja

,

deze

in

hun

hi]

breed-

meer ge-

toeliet

bezwaarlijk het voor hetzelve zijn zonde,

der bijgeloovigheid

kon de

,

Als vele vrienden

toonde

geweten

zijn

,

hij

van het

,

doen

te

zijnen

fiiik

indien

,

ftaan

te

menfchcn

de

Pastoor niet van zich verkrijgen.

daan had

onder beding

,

Enkhuizen zou vertrekken

van

om

,

en

hoe

indien hij

der Afgoderij, gelijk

uitdrukte, eenigzins wilde te gemoet komen.

hij zicli

„Voor

„

zulken ontrouwen dienst," dus befloothij, ,,kan

,,

ik niets anders

„ „ worde,

verwachten,

menlchen gepredikt heb,

ik

zullen roepen:

die tot

„ „

hebbcMi wij niet in

uwen

naam

uwen naam

duivelen

andere

ik

als

zelf

verworpen

en mijnen loon ontvange met de

CHRISTUS

,,

in

dan,

dat

genen,

Heere, Heere,

geprofeteerd

uitgedreven -

en

,

„

,

en vele

krach-

GESCHIEDENIS. „

voor antwoord

krachten gedasn ?

147

hoorende:

Ik na C. G. [a-^nsi/.

„ heb u nooit eekend. Gaat weg van mij , gij, „ die de ongeregtigheid werkt. Hierom mag ik u, „ mijne lieve burgers, niet te wille zijn, en ik moet „ u, als Satans, doen achterftaan."

Nu

Enkhuizen

verliet hij

ne naar Alkwaar

alwaar

,

en keerde met het

,

zij-

zich begcf tot het on-

hij

derwijzen van kinderen, en den ganfcben Roomfchen eeredienst

verliet,

Pastoren

ter

,

behalve

nood

over werd fpoedig

op aanftoken van

werd

dikant

de

in

hij

RENS ZAS, een' vroom

verkoren

plaats

hij zijn*

wilde hebben met Misfen

Hij

ontvankelijk.

,

was

,

of er

daar

na

Meester lau-

hij

geheel

Vespers

,

zoo was

,

zijne

,

Loniet

Vigilien

twee weken in open-

flechts

kwam

doen

geen'

prediking

baren dienst geweest, en had naauwelijks

moenen gedaan

ge-

zeer geleerden Meester, en

Maar alzoo

ven en Ommegangen

van

,

om

,

Gemeente en Christen -Pre-

dienaar der

noemt.

Meester

Niet lang

hooren.

te

Fiier

vau den Hove

cezonden

,

de

verligtte.

Generaal

-

die

bij

,

zijne vijan Jen

dien

nu en dan

hij

de Procureur

hem

tnigenisfe van

,

WAERDT

CHRiSTiAAN' DE

dat

van een Sermoen

twee Ser«

voor hem verbod van

prediken vnn den Vikaris des Bisfchops wTmUtrecht,

Hier bleef het niet

menfchen

,

zoo

te

dewijl

bij;

Alkmaar

als

er

vele

elders

zoek en kennis van zaken kwamen der Geestelijken zoo zeer ontweken

Ondernieuwe Utrecht

Inquifiteur

en

eenvoudige tot

met

,

Alkmaar kwam

K

a

,

zijne

onder-

werd de haat dat eindelijk de

nicolaus de castro, op

zware klagte

i]aar

, ,

,

eenige

van

dienaren

met meening

,

om hem

*

,

K E R K E L

148 na C. G. Jaari5i7.

hem j^y

K E

IJ

vangen

te verrasfen en geweldiglijk te

hem

verzocht, dat de Schout

waartoe

,

hand zou bie-

de

Maar kooltuyn, van iemand gewaarfchuvvd week uit zijn huis en vlood naar Emhden, Na zij-

*den:

ne vlugt, zocht men de menfchen

Alkmaar

maken

diets te

hij te dier plaatfen

moesten

zijn

verdedigen

,

dewijl

,

of

geprediitt

voor

dezelve

te

,

had durven

niet

daar voor

komen

te

boekje in het licht

om

welke

hij

had

alle

ergernisfe

der

fpoedde

een

zich

vriend

hij

gehouden

niet

woorden

,

hem

zij,

die geene vrije

men

en

wilden

te

verant-

uit

en vol-

toelaten

;

is ,

leerfLukken

wanneer men

als

ook, dat

afhangt van

niet

dood voor dezelve, alzoo deze niet bewijst,

rust op de getuigenis

des

zij

waarheid der leeringen

Heiligen

Heilige Schrift geopenbaard.

Deze

laden Januarij 1559 gefchreven. zijne

dat

den

maar dat de bloedgetuige ze voor

waarachtig houdt, alzoo de

werden

verders

verpligt zij, het gevaar te ont-

gaan, en dat het enkel roekeloosheid

waarachtig zijn,

Voor zijnen

aantoont,

hen

verantwoording

zich loszinnig aan hetzelve blootfteir;

de waarheid der

aan

vervolgingen

,de

verhaalt,

zich voor

gens de Heilige Schriften bewijst hij, dat

hij

leeringen,

was.

geplaatst

welken

in

der Inquiftteuren tegen dat

vervolgd

eenen Brief

timotheus,

,

geven, het Euangelie der Ar-

verketterd en hij

Dit gaf

ftellen.

men genaamd, vervattende de voornaamlle hetzelve

eii

welke

,

had , noodwendig valsch

kooltuyn, om

aanleiding, dat

eenvoudigen

hij

zijn leven

Enkhuizen

te

de leeringen

dat

,

goederen

te

Geestes, Brief

Kort na

Alkmaar^

bij

in

de

was den zijne vlugt

vonnis van

GESCHIEDENIS.

149

den 7den Februarij 1559 verbeurd verklaard, en ten

behoeve des Konings aangetast.

werd

Sedert

hij

te

c. G.

^13

F:''''

'5 17. *

Embden

tot

den Kerken dienst beroepen

dien

,

hij

'

aannam, en met groote Richting bekleedde ().

kooltüyn,

Niet lang na het vertrek van

JAN BUIDELMAKER., woncndc Enkhuizen in hechtenis , omi-iat

te

geraak-

Alkmaar^

tc

zeker

hij

te

boekje

van KOOLTÜYN verkocht en onder het volk gebragt had.

VVaarfchijnlijk

tnen.

Hij

was

Euangelie der Ar-

het dit

werd desvvegens voor

leven

zijn

Omtrent dezen

werd één van de Schepenen Wioe-

tijd

Antwerpen^ kaspar de renialme, toen

te

Vierfchaar zittende

,

eenigen

zake van

ter

,

loof, had helpen verwijzen, op ftaande ter plaatfe

werd

,

zoo

verwezen

zelven

geflagen

in het harte

dat

,

half

hij

,

hii,

het

en

ge- rf.nial-

had men

onfchuldig te

bloed

Antwerpen

had

t'huis

,

dat

Thans honderd Guldens op het

drie

van eenen Predikant

^ï"^*

zich

bij

wanhopende

teS'^^ân

daar

voet,

geleid, en kort daar na (tierf, roepende:

hij het

liif

de

uit

gebannen.

ftad

en

veroordeeld.

Guldens op dat

vijftig

van eenen Ouderling, Diaken of ander Dienaar der

Kerk gezet (f).

De

felheid der

vervolging

len geweldig tegen de

ondertusfchen

ftlet

borst,

die

niet

ve-

konden ver-

Oploop "^^

^""^"

werpen en door de (taan, dat men op deze wijze den het vreedzaam Euangelie kon of mogt voorftaan of verve! -

de dwalenden

te

vuur en

..

te

1

zwaard

^ Godsdienst ,

.•

te regt te bren* ^^'l^-^^^t^

gen. (*) BUANDT

Bladz. 5 6-519.

(t} r.RANDT Dladz. 520

K3

;

K E R K E L

150

De

na C. G, gen. "It^^^^ll lot 1552,

ftaiidvastigheid der lijders

overflaande

oraltaanders

aan

en

was, aan

veilig

maakte dezen onvertfaagd

,

met de veroordeelden,

te heffen

zingen

te

plaatfen de

den

veiwezenen

de

zien

in

;

's

genflaande

engel merula

een

Herioger.'hsck werd

een

met geweld

AAN

de

uit

door

,

eigen vader verraden, en

maker, brand 5,

te

der ge-

Doopsgezinde

had

de

worden

,

van

zijn*

hendrik bokhalt,

kleer-

riepen

„ Wij

:

1559, ,

lijden

„ „ hums;"

waarachtige

ontftond

een

er

ver-

niet

om

om

meente, onder een hevig geroep: dood

l

Men

liep

winkels werden

gtfloten

;

de Markgraaf kon nergens in de Kerk,

Evenwel

de

beul

heen

(tilde

de

;

onder de ge-

ftaat

over eikanderen

;

de

des Euange-

leere

oploop

te

om

eenige misdaad, of Ketterij, maar alleen belijdenis van de

nacht

Toen adri-

hevigheid

aan de ftaken vastgemaakt

,

niette-

bij

,

ipden Januarij dezes jaars

den

jinlwerpen

verhaal

den Kerker geholpen.

Schilder

of

voorbeeld

dood wilde brengen,

ter

geloof verzaakt

hij zijn

en fom-

,

ontweldigden

beul

des volks hebben wij boven (*) in het

gevangen, dien men

het zoo

Van zoodanige gezindheid

te onivveldigen.

vervolging van

dan

,

gemeente, het

kwam

geduld verliezende, tot een' oploop

poogden

getale

Eindelijk ging

vangen.

te

{lemme,Pialmen

luider

in grooter

,

hoog, dat op verlcheidene wijlen

in het hart der

,

betoowen van medelijden; men begon

in het openlijk

tevens

K E

IJ

dood! p,aat

de huizen

nam de de Schout

beroerte

,

en

vlugt

en

week het

von(*) Bladz. 117.

GESCHIEDENIS. De

vonnis werd uitgevoerd. eelLike beroerte '

^

,

,

foorr-

n;i

,

,

ftcrdam^ Busmaker,

tot

ter

dood

genllond

tc

onder de galg onthoofd

,

Kort

bragt.

Brusfel ^

voren

te

den mor-

in

om

,

1552.

1

toen

werd BOUDEvvYN LE HEu

C. G.

ein- ]'if
het

iii

men kornelis haleen herman Sloremaker, janszoon van Am.

de van Sprokkelmaand,

WYN

van

beginfeien

vernam men daar weder 1

151

den toeloop

van het volk te mijden.

Reeis

in het

•

voorgaande jaar 1558 waren,

'

Frankryk.

Bij

gelegenheid

dezer

begonnen

van

van Lotharingen

den Kardinaal

mondgefprek

tJ"^'

,'^

'^^'"£"

naderhand zoo

naam van Kardinaal

berucht onder den

met

Ov\rleg onderhandelingen om de

vertoonde de Bisfchop van Atrecht^

veile, aan

in het Vreriemet

ft.

vredesonderhandelineen

heimelijke,

Hoe

Gran-

^

5;^',,

^qq^

een PnrswiL-

in

den

q^^^^^^^"

„ Koning vaq Spanje deed, dat de twee magiigfte „ Rijken van Europa eikanderen, door een' gedu„ rigen oorlog , verzwakten , daar men , met ver„ eenigde krachten, de Turken^ de oude vijanden

otiLdekt.

afzonderlijk

,5

,,

:

leed

het

der Christenheid, behoorde te keer te gaan:

of,

„ om nader bij huis te blijven , de Ketters , nog „ erger vijanden der ware geloovigen, dan de Tur„ ken , uit te roeijen. Dezen , vervolgde hij , ver„ fpreidden hun vergiftig zaad in de Nederlanden^ „ zoo wel als in Frankryk; terwijl de oorlog de

„ „

Koningen belet, behoorlijk, tegen verderf, te waken.

Kardinaal

Koning eenen

„ „

zou dan

„

werven

j,

twee Koningen wist

zijnen

De

doen, en zich zelven eenen ,

zoo

hij

eenen

dit ,

inkruipend

beflooi

hij ,

zonderlingen dienst

eeuwigen

vasten

vrede

te

bewerken

K

4

,

roem

ver-

tusfchen

opdat

de

men ,,

,

na-

K E R K E L

t52

ftfl C. G ii na('eHiand , met gemeen Jr;!iii5i7^^ fj'-'ide in Fratdryk

en

j,

overleg

de Ketterij

,

,

moge

Nederlanden,

de

fvunnen te onder brengen (*)."

werd de vrede

In het jaar 1559

en Frankryk

werkelijk

niHgen eikanderen zullen handhaven

de nilrotijing der het

waar door men

Ko-

Godsdienst

te

waarfchijnlijk

,

,

Ook zouden

verftond.

Ketteren

de

Bij

de

beloofden

den Katholijken

,

,

Spanje

tusfchen gebragt.

fland

tot

openlijke punten van het verdrag

zij

K E

/J

houden eener algemeene Kerkvergadering

hel-

pen bevorderen, tot Gods eere, en bevrediging der

Onder de

gewi-fen.

welke,

gijzelaars,

nakomen van

ring van het

verzeke-

ter

vredeverdrag

het

naar

,

Frankryk vertrokken, was ook wîllem. Prins van Deze, met Koning hendkik,

Oranje»

gereden, en met denzelven in fprek geraakt zijnde

den

vailig,

de

ontdekte de Koning

,

dempen

meenende,

,

aan den Prins vertrouwd was niets

aanflag

jaards

denzelven

die

,

Kort

te

te

tegen

dat

,

gege-

Prins

Honden

heeft

uit

en

,

geheim

naderhand

reeds

tijd,

gaan

te

het

deze er nog

fchoon

,

dien

in

hij,

nam , dezen lande uit

Duodvnn

De

van vernomen had.

verklaard (f), dat

hem

om, met gemeen goedvinden,

toeleg,

Kt'tteri) te

ter jagt uit-

gemeenzaam

een

te

de

voeren

voor-

Span,

ten

doen vertrekken (§).

voren, den

uden Maart,

(lierf

te

Brusfel

(*)

WA GÈNAAR

Vaderl. Hifi. VI Deel, Bladz. 30» 3

(f) Apologie van

wiLLEM

(§^ «UANDT Eladz. S-7^ 34, 35»

I.

1»

Bladz. 77.

WAGENAAR

t. a.

p,

Bhldz»

ï

GESCHIEDENIS. RUARD TAPPER

fe/

ven

van Enkhuizen

Deken

^

LXXlIlfte jaar

oudercioms.

zijnes

tegen de zoogenoemde Ketters; maar

ijver

Behalve bet-

de anderen verfoeiden zijne bitterheid. geen wij van

MBRULA

engel

gedrag omtrent den ouden

zijn

verhaald hebben, zjin er meer

Hem

van zijnen geweldigen aard.

voordbeelden

gaat na, dat hij,

fprekende van het dooden ter zaken van Godsdienst,

deze 5,

„ „ „ 5,

taal

voerde:

degenen

of

,

Daar

,,

dus

die

is

niet veel aan

fterven

omkomen , wanneer

fchuldig

gefchiedt

of on-

flechts het volk

wordt

het voorbeeld afgefchrikt

gelegen,

fchuldig

,

met het dooden van

hetwelk

;

lieden

,

door

meest

door

die

geleerdheid, rijkdom, en overheidsambten of adel-

„ dom

De

uitfteken."

Boeken over de Leuven-

drie

fche Artikelen^ onder zijnen naam uitgegeven, ren

,

zegt

men

zamengefteld.

,

door de Leuvenfche

hetgeen,

duur was verboden, nu

bij

„

ruards Boeken

in

zich

op zekeren

den Prefident viglius beklaagde:

achtzaamheid

5, uitvoeren

der

der

Burgerlijke

Plakaten

op

,

en kal-

met Plakaten hoog en

veilig

ruard

Als ook

lezen kon.

Theologanten

melanchthon

ftukken uit de fchriften van

VYN, zoodat men,

wa-

vond men geheele Hoofd-

In dezelve

„Dat

Overheden het

ftuk

dag

de onin

van

het

den

„

Godsdienst uitgegeven, oorzaak was, dat de Ket-

„

ters in

fident dit

Nederland toenamen ," ontkende de Pre,

zeggende

:

na

C. G.

in het r^'''5'7»

was bij de « wegens ziy ruard

Hij

hevigfte Paiisgezinden in hooge achting feilen

Leu-

te

en Groot- Inquifireur der Nederlanden^

^

ren

153

„

Dat zulks door zijne en

^^

5

»

zij-

,

K E R K E L

154 Ma C. G.

TAPPER

J^^'"^5'7' neer .

medebroederen fchuld gefchiedde ,'* en waa-

zijner

ty

hevig

dit

De

dus voort:

,,

„

ilraffen

op zware

5,

5,

tegeufprak,

Ketterfche

uwe Boeken,

,, in

K E

IJ

welke

met

die

op zeggende

wederleggingen voeg ik daar

Prefident dit antwoord;

gij

voorzien,

privilegie zijn

daar

wij

maakt

verbieden, te lezen,

De ander

gemeen,"

ging vigilius^

leeringen,

„ De

:

," kreeg van den

bij

weet dat wel, maar

,, Ik

5,

de lezers, die zeer naauw letten op de argumen-

5,

ten

5,

geene aandacht, of

wederleggingen met

de

lezen

der partijen,

verdaan ze niet genoeg."

zij

Hij dorst of wilde niet zeggen, dat

waren:

ruard had

Meester

karel

Keizer

,

dikwijls

dergelijke voorftellingen

Doch

ken.

eindelijk

kwalijk.

In dit jaar

zocht

gehoor

om

vervolging

Koning filips

bij

buiten

tijd ,

om

,

gelijk

liet

hij

verwek-

te

ftaan

wachten

des

bij

heel

ver-

met oogmerk

,

,

met

bekwam hem zijn ijver 1559 te Br mfel gekomen,

,

Als men hem

een nieuw Plakaat te verzoeken.

een'

zich

hij

bondig

Landsheer

gevallen,

moeijelijk

om

,

niet

zij

zijnen

,

verftoutte

Konings Vader

hij

^tn

,

Keizer, wel gewoon was, door de Lijfwachten tot in de

binnenkam.er des Konings

doch de Koning, kelijk

Eaar

was, ziin'

als zijn

zin

Dit oniftelde

,

hem

en deed

dat

de

deur

hij ,

al

fchielijk nederftortre,

en op de tanden knerste

of weer

dringen;

te

infchik-

Vader, gaf hem geen' antwoord

hem dermate,

de Raadsheeren,

door

zoo minzaam en

die niet

,

zonder meer

uiiflooten.

kijvende

op

fchuimbekte, fpreken

te

tot zich zelven of tot de zijnen

te

keeren.

Dus

,

GESCHIEDENIS. Dus

van den PnfiJent vigiliüs

hij, ten huize

is

in zijne kleederen

rei;ie

oenoemd

dcT Nederlanden

desfe

hebbende

aan naar Spanje ^

Landvoog- Koning

tot

zijne ^

bastaardzus-

fi"'''^^'^* tre'.it

MARGARiiïHA

ter

HcriOi

,

van Parma^

lil

G,

jriansi?.

nam Koning filips

In üen Herfst des jaars 1559

de

na C.

,

gefcheiden (*).

uit dit leven

,

155

en

naar

Stad- Spï.nje.

houders verordend en aangefteld over de bijzoniiere

willkm van nassau

gewesten, en onder dezen

,

Prins van Oranje, over Holland, Zeeland, Utrecht,

Westfrieüand

,

en

beloopen

;

betuigd

zou

men

voortaan

Ook

te

deed

wil

hebben

Voorzienigheid

dat

,

dat

,

gefpaard

bededen

den

hij ,

aan land gekomen

hij

geloofde

te

zijn

der

uitroei'en

magt

zijne

Ketterij. ,

zijn vertrek

en

Seville

te

,

had

houden der Plakaien,

Valladolid

te

doemen

(f).

filips

der

bij

,

Landvoogdesfe het

Vader en

zijnen

gemaakt» ten hoogfle aanbevolen.

onder-

hem

bij

Ook werden

aan

Stadhouders en Geregtshoven der Landfchappen

Brieven in denzelfden zin gcfchreven:

voornoemde Plakaten ben

door de

,

om

,

en haren heimelijken toegevoegden Raad

alle

ziine

geweldigen ftorm

na zijne aankomst, een groot

het geloof, ten vure

Voor

Op

Briel.

een*

het

tot

hij, terltond

van menfchen

getal

om

Foorne en

werd de Koning door

reize

,

ftiptelijk

zonder eenige oogluiking;

houders, die

waren, voor

in het

ftiik

verdacht

„

dat hij de

wilde uitgevoerd dat

ook

alle

heb-

Wet-

van den Godsdienst koel

zouden gehouden,

en daar te-

(*) BRANDT Bladz. 531. VOJgg (t;)

GERDES p. Z6.

BRANDT Bhulz. 539. WAGEMAAR VI Deel,

BI. $6,

, ,

K E R K E L

156

K E

ÏJ

na C. G. tegen geprocedeerd , en niemand tot eenige regering Jaari5i7 benoemd noch toegelaten zou worden die befraet, ,

1 " .

gereekend of verdacht ware van Ketterij."

riLips

HooTe

'

te

Ook vond Douay op

de Koning geraden, eene Hoogefchool rigten

te

fchooice

Onderzaten, die

Douayop

;;^j,^^

Wahch

Nederlandfche

opdat zijne

,

fpraken,

zich

niet

te

Ge-

alwaar de Hervorming ingevoerd was, zouden

behoeven

te

IV hem

hier

Ook had Paus Pius Doch die van

onderwijzen.

laren

verlof gegeven.

toe

Leuven^ voor het verval hunner Hoogefchool duchtende

,

waren

over

,

deze nieuwe inrigting

,

zeer te

onvrede. Oprigting n;

Algemeener nogtans was het misnoegen over het

nieuwe

van

oprigren

Bisdommen

hier

te

domraen. waar over zelfs de oude B:sfchoppen en terlingen

De

morden.

Geestelijk Regtsgebied

omdat een der

de

Leden

om

van

buitenlandfche

^

in

laatften

onderhoud en omdat ver-

met het oprig-

,

om

Geestelijkheid aan het

Prelaten

te

onttrekken

door deze nieuwe Bisfchoppen

te gemakkelijker

weten, daar waren

Bisdommen

,

,

door hun

door dezelve

De Koning had

zijne inlandfche

en ten tweeden

weryk

de

,

lande

Kloos-

Bisdommen, een dubbeld oogmerk,

de Inqulfitie hier

Te

hier

werd beftemd,

Siaatsvergndering

ten van nieuwe

ren.

werd ingekort

Bisfchoppen der

meerderd werden.

gebied

omdat

,

gedeelte hunner inkomften tot

nieuwe

vooreerst

eerften

de

te

tot hier

kunnen invoetoe

de Nederlanden geweest,

van Utrecht^ van Atrecht en van

maar

vier

van

Atf-

Doornik.

Het Bisdom van Utrecht ftond onder het Aartsbis-

dom

van Keulen

,

en

de

drie

anderen

onder het Aarts-

,

GESCHIEDENIS. Rheims.

Aartsbisilom van

wees den Paus

filips

de onvoegzaambeid hier van aan,

157

als

ook,

dat

het

in de

Ne-

tia

C. G.

l^^""'

517» *

van vier Bisdommen

getal

weinig was

te

derlanden^ daar het getal der

meer en

Ingezetenen

meer aanwies, en de nieuwe gezindheden overal het hoofd begonnen op

lus IV,

lem

,

burg

,

te

weten

Mechelen

:

Deventer , Leeuwaarden ^

's

bij

Groningen

,

Haar-

,

Middel-

,

Roermonde , Namen ^

Hertogenbosch^

Omer, Tperen ^ Gend

Mei 1559, de vier ouJe geladen

Antwerpen

,

pau-

had

Derhalve

(leken.

te

eene BuUe van den

nieuwe Bisdommen

veertien

voegd

bij

St,

Brugge; en van deze i3

en

Bisdommen werden Kameryk, Mechelen en Utrecht tot

Aartsbisdommen

Aartsbisdom

antony perenot,

aan

Atrecht

van

hier toe Bislchop

Het

verheven.

werd

van Mechelen

opgedragen

,

toen deze federt door den Paus pius

IV

naal verheven

was, onder den naam van

van Granvelle

,

tot eerden Zetel

,

tot

en

Kardi-

tot

Kardinaal

van gansch Neder-

land verklaard (*). Het algemeen misnoegen over deze nieuwigheden gaf aan de nieuwe gezindheden moed,

om

het hoofd

derde, zegt

op

te

Heken, en de menigte vermeer-

HOOFT, na

nam; omhelzende wat het inhad, meesten evenwel

reede, dat de fchreumte af-

nieuwe,

vele het

en mogelijk ,

die

grondiger kennis van

om de

te

eer

wijten,

zij

gretiger

(f).

het geloof leden

noodzakelijkheid

,

De

hadden

der

Hervor-

(*) BRANDT Bladz. 5;

o.

volgg.

Bladz. 6:.

(t) Ntderl.

Hifi.

pag. 37.

wagenaar

VI Deel f

-

,

K E R K E L

15»

K E

IJ

om

Bf> C. G. vorming, en gewigtiger redenen, Jaari5i7 (j^^n nf te wijken.

tot 1552. .

,

,

.

,.

j

•

voort in hare woede,

Vertôl-

dendheid

?"^^ " het i?.ar

baarde zich meer en meer de

15:0,

menfchelijk: en Christelijk dacht

,

•

1

,

1560 ging de vervolging,

dit jaar

In

1.

van het Paus-

en bloedvergieten

CHRISTIAAN DE QUEKER

,

aanhou-

doch tevens openvan

tegenzin °

zake van

ter

..

bij

tegen

,

wie

al

geweld

het

gevoelens en geloof,

JAKOB DIENSSAART, CH

,

joiiANNA KONINGS, van Stcenwerk ,

Flaanderen,

in

Engeland waren geweken, waar men, on-

die naar

elizabeth,

der de regering van Koningin

loof in vrijheid eene reis

naar

Veurne gevat

,

beleven

mogt,

hun vaderland

omtrent

doende

en niettegenflaande de

zijn

ge-

dezen

tijd

werden

,

te

Aartsbisfchop

van Kantelberg en andere Prelaten, eenen Brief

ter

hunner voorfprake aan de Magiftraat fchreven, welken

met deze nadrukkelijke woorden eindigden

zij

„ „

Wij, dien de Koninklijke Magiflraat

„

toe

„ „ „ „

eenige moeijJijkbeid aangedaan

nen

5,

len, en Ledematen onzer

heeft

in

de zaken der Religie,

hebben tot

bij

zoo verre

Maar

hebben gedragen. ,

,

,

orze opzigt

die zich aan

om

zich

zij

nu de ge-

hebben

aanbevo-

Gemeente zijn,

dere landen dus gehandeld worden,

„

wii

„

maar vermanen u

„

van

bedwongen, (hoewel

zake van den niet oproerig-

indien

„ „ „

wij

nu

niemand van ds uwen, of eenig vreemdeling,

Godsdienst, lijk

;

gegeven

last

in ,an-

dan worden

wij het ongaarne

doen,)

andere volken met gelijke mate in te meten.

allen

raad,

,

dat

die

gij

tot

Doch

van uwe redelijkheid

verhopen a!ks goeds

u

te

eenemaal affcheidt

onnoozel

bloedvergieten

„

nrek-

GESCHIEDENIS. ,

(Irekken

,

d»is

mogt,

felijk is te

,

indien

,

noozel

Toen

deeld.

werd op

maar de gevangenen zij

naar

fchrijven

dit

Vierfchaar gingen

de

hun vonnis zouden hooren,

zij

het on-

,

dood veroor-

ter

liepen er

waar

,

van

velen

hunne Geloofsgenooten naar hen toe, hen langs den

weg vertroostende, vermanende, de hand gevende, Ja aan den (laak ftaande,

en hen geleidende. van zelve

zij

zekeren

den

is

toe

}on\^:^K,

zeggen: glorie

naar

gingen

en

!

de kroon der

Toen men hun de ketens aan

u voorbereid.

hals

genaamd,

biïls

vromeüjk

ftrijd

daar

hoorden fommigen

,

Knrmeliter Monnik, jan

voeten

vastmaakte

hieven

,

zij

den

,

ver-

werden geworgd

CXXXften Pfalm

op.

zengd en op het

galgeveld

Zij

aan

gehangen

flaken

,

doch kort daar na van de broederen afgenomen en begraven (*). Insgelijks

vangen

werd

van Houtkerke ren te

te

dezen

JAN HERREWYN , in

Westvlaanderen

Londen eenigen fmaak

vorming had begonnen tot dien tijd toe

in

GEERSTEKOORN , ^

de

krijgen.

te

die

kort

vo-

te

leere

der

Her-

Hij

was

bijna

ongebonden levensgedrag

van een

geweest, daarom fprak hij,

ter

den trap van het regthuis

tot

„

Hontfchooten ge-

tijde te

gCZegd

,

dood gaande, het

volk

beloont de ellendige wereld de dienaars

:

van

„ Dus des Hee-

„ (*) BKANDT Eladz, 545-549.

C.

G^

het vree- lâriS^Z» tot i552«

waarheid bekennende

de

bloed vergiet;'* ,

in dat flrenge geregte na

vallen,) wilt vallen; en te zwaarder,

gij ,

niet gelet

gij

zij

Gods, (in wiens handen

i^vjiiden

,

en

't

159

ren

,

:

K E R K E L

ifo

JEZUS christus.

HaC. G.

55

ren

Jaarisir. tot 1552,

"

en klonk,' toen ik

„

in alle

,,

was

„

overal

'

.

•»

welkom tot

,

en wel gewild

mij beflreden, vervolgd,

j,

pen, en nu voert ze mij

j,

dienstknecht

„

dien

,,

ons vervolgen."

CXXXften Pfalm. hem riep: jan, zich de

als

Monnik

,

werd

,

al

hoorden

is

ftanders

zongen

hem

zachtelijk

troost en

niet

in.

zouden

Ja

;

laten

God

Zwijg

zin-

gif

hem

nevens

,

,

om-

2.t\h velen van de

Meer dan

moed

riep

u zelven

den Ketter van

er in ontfticht.

luider flemme.

nog tijd^ liever

aanfchouwers keeren-

zich

zij

zij

ook

zij

gaan ook den

is

bekeer

van eenigen gezegd

er

niemand met

,

het

tot de

de, hen vermaande, dat ontdichten

gen

u,

Naar-

Heer.

Minderbroeder tot

Als er een bekeer

Maar de

zullen

,

Mij zong in her

Gij fchijnheilig

:

zijn

hebben

vervolgd

,

zij

gewor-

Kerker

dood.

ter

meer dan

niet

is

Hem

zij

Sinds heeft

den

in

haast

begeven

te

,

was

ik

,

maar zoo

,

vijand.

tot

„

en

banden

begon

de godzaligheid

mij de wereld

het volk

dronk

ik

dobbelde, toen ik

en

buiten gevaar van deze

ik

„ werd

toen

Eertijds,

iuichte

ongebondenheid en goddeloosheid leefde

mij

,5 ik

K E

IJ

ettelijken

honderd fpraken

vier

iemand

uit

den hoop

geleidde hem met de hand in het brandhuisje, daar men hem verworgen en verbranden zou , en verfterkte hem met woorden tot den einde toe, in het

van den beul

bijzijn

ter

en

geregtsdienaars

waren en verbaasd dan

ontfteld

,

man,

de

die

meer

dien

zij

dood bragten.

Als

,

door het aandrijven van den

TELMAN

,

Deken

van

Ronfen

,

Inquifiteur ti-

zekere

jan

de

CREÜS,

GE

C

S

Ei

cftEUS, gevangen en

veroordeeld

het

aan

zijne belijdenis

E D E N

f

volk

zijnde

toelaten

5,

„ Wij

ook niet,

het

C. Ö*

van gehoord*

het volk heeft er genoeg

;

zijn

ia

5 verklaren ,'•"""' '7' .tot 1552. zal u zulks niet

Men

,,

:

verzocht

,

moên

te

.

ieide één dCr Schepenen

i6i

S.

ï

u dooden, maar het

die

Plakaat des Konings."

,,

woede der vervolging Het

1561 fteeg de

In het jaar lleeds hooger.

Te

Rysfel zette

om

een

of

gevangen

men de menfchen

zegswoord

ander

de

tegen

Roomfche Kerk, lang geleden, of zonder nadenken gefproken

nog

,

verwees hen daar

en

waren

geloof,

in het

het begin des jaars

Antwerpen^

te

op den Steen gedood. ken

,

en

,

bosscher

in

perfoon

was

waters genomen, dat

fmooren

en ten

,

hij

bij

in

Men

dacht

hem

laatfte

den

de

het

man dus

,

der

verdrin-»

en

,

zoo

hij

weinig'

kon ver-

niet

vsras

in

dezelf*

heimeliite

te

beul

gedwongen

keizer

jan de

doorrteken.

had

,

er in

Diaken

,

nacht

maar behalve dat de tobbe zeer eng

groot van

zij

mannen verbrand;

vier

jakob van loo

maand werd jan de

Kruiskerk

Dus werden

ten .vure.

1561

Februarij ook zekere

de

fchoon

over,

hadden van de waarheid, en zwalc

kleine kennis

,

hem

te

een Ouderling van

de heimelijke Gemeente, werd den

ipden

Maart

op*

die,

Otó

den Steen verdronken^

PIETER ANNOOD en DANIËL GALLAND, hun geloof

te

beleven, nevens

geland meenden ken^ waar

zij

fierven.

begon

op

,

te

vlugten,

moesten

fcheep dachten te

handen

Herv.

anderen,

annood,

een

teeder

L

,

te

En-

Duinker^

gaan, door

het gezigt der pijnbank

III.

te

naar

beuls-

man zynde^ wankelen i» zCy

-^

jasr '

,

K E R K E L

IÖ2

K E

IJ

na C. G, zijne vastigheid , maar weder moed vattende , beriep Jaari5i7 j^y gich op ziine eerfte belijdenis, en bad de Broetot 1552 .m deren om vergiirenis zijner zwakheid. Op den weg , •>

om

naar de Vierfchaar, verhaalde

•>

doodvonnis

ziin

hem

de drie oorzaken, die

hij

blijmoedig maakten

Foor

:

eerst

verzekerd was van de zekere en

God.

dige hnlp van

dat

:

Ten tweede: dat

eene goede zaak.

te

hooren

in dit kruis

om

leed

hij

in zijn

hij

lijden

tegenwoor-

alreeds

Ten derde: omdat zulke haast

voorbijgaande verdrukking

hem den weg opende

tot

eene eeuwige vreugde.

Den derden Augiisius

Gelieime oDenliike nachtvergadeiiu-

^^ ^^^^

als

,

Antwerpen vol vreug-

^^^^ ^^ fchouwfpelen der Rederijkers

'

zamelden JSJarhfem

Tlervormden

de

zich

waar de Diosfaard hen overvi*

,

,

bosch

een

in

verbij

Hier

1.

gen. liet

zich

vergaderng,

de

menfchen

llerk

was

De

gers ftooren.

omtrent

die

van

,

viif

of

omkwam

Predikant

4

500

of

zes

vervol-

het;

fommi-

gen werden

gevangen

T^ Doornik

dorsten fommigen, uit ijver zonder ver-

ftand,

men

,

en

één derzelven

onthalsd.

nacht openlijk op de llraten zamen

bij

en

de Franfche

luidkeels

ment MAROT vervolging,

Doornikfche ijveren

,

had

en

jan

BEZA

de

Gemeente beftraft,

te

Pfalmen

zingen.

lanoy,

een

alhoewel

,

te

ko-

van cle-

Dit tergde

de

Ouderling der hij

werd niettemin den

dit

ontijdig

27fi:en

No-

Men moet dezen niet verwarren, strada gedaan heeft, met eenen MATTHEUS LANNOY , eertijds Priester, en te voren, vember verbrand. gelijk

^

om

dé JezLiict

zijn

ontuchtig

leven

Deze thans gevangen en

,

in

in

beeldtenis

gehangen.

gevaar des doods

zijn-

de.

GESCHIEDENIS. week nevens

de,

den

163.

hrnorik peknI-

Piedik'nnr

TIER af, en verzoende zich met de Roomiche Kerk,

waar men

().

werden

wederlegd

insgelijks openlijk

bij

LARD

Te Falenchyn

naar de ftrafplaats

,

en

werden

geleid

oploop onder het volk weldigd

filips

siMON FAREAu, gevangen.

en

Als

ontflond

,

G.

die van

nacht Pfalmen

gezongen, raakten twee Predikanten,

C. ""^

gevende de redenen van hun doen in druk, atuiLTcn

sa

Ï:i-''»5ï^«

,

had

maildezen er

een

de geregtsplaats werd over-

;

de Regters

moesten de geva- genen

,

onder eene hagelbui van fteenen, weder naar de gevangenis voeren.

Doch ook

ken

Predikanten

en de

twee

werd opengebro-

deze

Dit

verlost.

bedrijf

kostte federt eenigen het leven (f).

Te Amfterdam werd de Schout willem dirksz. De "'^ BARDES, die in ditw haat der Regering was,' door ° " vnn Amhet bedrijf van Meester Hendrik dirkszoon, Bur- Uerdrm gemeester aldaar

perij

waar

,

bruiken

LEMS en

,

een

van zekere vrouw

Gele

Fy

zich

verder

genoemd

ling

,

hij

ander

in

de

wande- vanKctte-

befchuMigd van Herdoo-

^

tot

getuigen

vrouwsperfoon

zekere Notaris

,

,

lieten

ge-

volkje wjl-

cornëlis martsz. swart,

ADRIAAN JANSZ. SLYPER. KLORIS EGBERTZOON,

Oiider-Ketrermeester

Pastoor van de de ijverig in de ven.

of Inquifiteur, en Vicarius

Oude Kerk weer,

te

of

Amfterdam^ was me-

ora -den

Schout

Van dezen floris egberts wordt

te

verder-

verhaald,

hoe

BRANDT Bladz. 555-557. (t) BRANDT Bladz. 557-560. WAGENAAR

(*)

VI Deel^ Bladz. ;i.

L

a

Vud.' tlifli

K E R K E L

IÖ4 na C. G. hoe hij

,

voor

'

dat

zij

zijne

Ëdam ^

Jaari5i7, gijnde te

komst

,

om

V

karel

den Keizer

ruimen

Leuven fchreef,

bewonen

doch dat

,

in hij

den .anderen ware,

bij

De Schout bar-

verbranden zou.

het volk daar in

aan de

,

Holland aan de Zee

in

vrijheid te

in

io.

zouden raden

EGBERTS,als de meeste hoop al

Amfterdam , Pastoó?

te

aan de Doctoren

Lutheranen twee Steden te

K E

IJ

DES, de lucht gekregen hebbende, van hetgeen tegen hem in til was, vervoegde zich bij vrouw maRiA, de toenmalige Gouvernante, en bragt

VOLKJE

dat

,

Haag werd getrokken Vtêrd FY HARMENS bij

en

De gevangenen

hechtenis

genomen

Notaris en slyper naar den

Nu

de Notaris

,

dienst verklaard en

nen van het llierf in

beiden

uit

galgeveld

^

ook

open-

in het

zijnen

tot

De

de

gevoerd.

Pastoor

en

hem werd de

als

ook het oefe-

verboden,

volkje

fy werd verwezen

hals

gefield

zou

getornd,

worden.

ftraffe

loochenen, hebbende

van

De

bele-

haar

,

dat

hals

aan

geworgd, het Hgchaam gebrand en op het

wist zich aan de te

den

gelijk

ondeugende

van Amfterdam

de gevangenis,

een' paal

,

gebannen.

Kettermeesterfchap

haar de tong

ook

feit

Haag werden

moest openlijke bekentenis doen, ftad en vrijheid

,

entenHove het

slyper werd

volgde het vonnis,

baar gegeesfeld

den

werden ook Meester hendrik en

den hebbende, de Pastoor in

,

wege,

in

vastgehouden

daar

uacht opgelicht,

in hechtenis geleverd.

te

zaken

naar onderzoek van

fchrift

van

zijne

te hij

hand

De

onttrekken zich

aan

Burgemeester ,

weten

iemand

twist lusfchen den Schout en den

door te te

alles

wachten geven.

Burgemeester

had

,

G

H

E S C

had middelerwijl

I

onder

,

partiifchap verwekt, die

E D

b:

N

1

165

S.

grooten en kleinen, eene na C. G. met de namen van Sckou- jaari5ï7* tot 1552.

hield, en eene tot

uitborst

zoo

in het vervolg,

heid in de jaren

Meester hendrik

(*).

vermogt de

veel

maar de Schout

,

ambt verlaten (f).

zijn

naderhand

die

1564, weder

1563 en

«liester verkoren

vnn

voedde,

verbittering

dadelijkheden

werd

Hendrik Dirkisten lang ftand

Meester

en

iisten

partijdig-

tot

Burge-

het jaar 1565

in

had een' afkeer

Hij

van de vervolging, en bewees den Hervormden zoo

hem de gefteldheid der tijden eenigzins toeliet. Ook fchreven hem de ijverigften der genen , die tegen het Pausdom v<7aren , zekere groo*

veel gunst

te

als

,

weldaad

wnar hun

hoewel

,

daan

die van

dat,

in:

toe

nooit

zij

kwam.

zeker

Deze beftond

eene leuze

mond

door den

trouwde,

,

welke door de ganfche

van

eenen

kind, en vlugtte naar Egypte. gen der genen ter oore

kwam

de

die

,

Als

zij

zich

,

de rtads poorten nog niet gefloten

ihd.

Sommigen

ftad liep,

anderen ver-

dit

woord

het eeni-

Roomfche Kerk ontweken

verftaken

,

het

die

,

op

hedek-

jozrf nam de moeder en

weten:

te

en

,

hier

eenige zwarigheid of vervolging

als er

handen was, zoo kreeg men onverziens, telijk ,

wisten

gebruikten dezen

of gingen

waren

vond

, :

,

zoo

uit

der

Zij

be-

gaven zich, met hunne vrouwen aan hunne regter-

hand,

als vrijsters

en

vrijers,

bij

nacht op ftraat, en

ï

(*) BRANDT BJadz. cSq-:66. /fmflerdam.

V

I

Deel

Deelt Bladz.

,

wagenaar

Befchr. van

Bladz. 260-162. Folio. Faderl. Hifi»

4,11,

(f) wagenaar Bladz. 073.

L3

^

K E R K E L

i66 na

C

G. en

|a?.ii5i7 ^

bij

als er

K E

IJ

kwam,

eenige wacht of onraad

malkanderen op een' ftoep

de zwarigheid over was,, werd

naar

3ARDES, van

zijn

'/

ftondm

leven

ambt

van alba, onheil.

ïljde

die te

Amflerdam

Ichuldigd wordende,

pen ftooken

dien

en ten

,

De Schout

vvas

open-

hield

baarde

hem ,

onder

degenen,

werden verklaard

vogelvrij

dat

dit

;

Hij

de

hij

ten

be-

,

had

beroerten

einde

leu-

Zij zijn dood (*).

verlaten zijnde,

de zijde der Hervormden

lijker

zij

nu

als

woord der

het

ze, dat onder de vertrouwden liep: die het kind

gingen

Maar

zitteij.

hel-

gehouden

verftand

met den Prins van Oranje^ met den Heer van bre-

DERODE, en in cijfer met dirk volkaartszoon KOORNHERT |a , dat hij ze'fs een' Kalvinisck'Le&X'Hij raakte eerlang aar in den Hang gebragt had. ;

in hechtenis bij het bij

Hof, en werd, na lang

goeddunken van den Raad der gefolterd

gelijk

den ouderdom van alles

,

LXX

zuiver fchouwde

werd nogtans

,

En

jaren.

met onbezweken moed

Raad hem

beroerten

en zelfs met roeden

,

in, die de

Ook

hield

de zijde

aan ,

men

der

op volgtnde

^

,

dit

zoo dat de

hij

hij

;

aan

an-

de lange koorde

eene groote

Bondgenooten

in

,

hij

van de beroerte

dat zijne meeste middelen

Amflerdam

,

fomme

Koning hem fchuldig was.

ring des lands hier

wns

fchoon

onder voorwendfel, dat

dere zijdgangen fchuldig was, aan

gehouden.

flren-

,

gegeesleld

uitflorid

,

zitten,

De

,

voegde

,

hetgeen

als

hij

gelegen

gelds

fcheuzich

oorzaak

onder

welk de Spaanfche zijde hield, hem

re

on= (*) BRANi-T

Blcifh.

567, 5^8.

GESCHIEDENIS. onbruik

werden gemaakt;

hem

liecwelk

gezondheid, maar ook eindeUjk

zijne

Uostte.

DES

In dezen ongelukkigen

167 niet

zijn

toeltand

het overfchot zijner dagen door te

bar-

*

bragt

Delft

derhand, beklag en tranen afdrong, dat zoo verftand derwijze geknakt en vervallen

Omtrent dezen

C. G,

n.i

i'^^'''5'7•

daar

^

hem aanfprekende

het den P.ins van Oranje^

,

na-

eel

een

was ().

werd Heer andries diuks DePas-

tijd,

VAN CASTR.ICUM,

alleen

verftand

Pastoor van

Sint

Pancras-Kerk

to<^''72n St.

te

Enkhulzen

te verzetten,

die zich

,

door

Hoorn gedagvaard

te

Pnn-

Pausdom begon kms Kerk

het

rudolphus strakmans, Deken

van Westfiiesland^ daar in hechtenis

tegen

zijnde,

al-

genomen, doch door eenige Enk-

te

Enk-

^^^^ ^l. nigeEiik-

^^"^-'" weggeholpen. Tien Bur°^ Burgers gers werden door den Schout van Enkhttizen daar verlost.

verlost en huizer Burgers ^

over

'

betrokken,

in regten

maar miJs zekere boete

betalende, weder losgelaten (f). In het jaar 1562 werd, onder

anderen, een arm Een

blindman, andries Michielszoon, Mei

ter

23fl:en

De Voogden van het Blinhem veroorloofd, nsar Franktyk te

dood gebragt.

denhuis hadden

om

trekken,

eenigen

zoeken, hier hoorde

raad hij

voor

,

Pausdom,

aan zijne bekenden

daar op gevangen

weigerde af

te

,

en dewijl

zweeren

ter

,

blindheid

zijne

te

Germain en Laye

St.

te

eenige Predikatien tegen het

gekomen

den

die hij, thuis

vertelde. hij

fommige

Hij

werd

flellingen

dood verwezen.

Naar den

(*)

wAGENAAa

Befchrijving

Bladz. 311. (.1)

BRANDT Bladz. 560.

L4

van Amjlerdam.

I

Heel

blin-

'^'^'^

verbrand,

K £ R K E L

ïöt}

fta

gaande, bedankte

C. G. den worgpaal

}aari5i7

^^^

gij

dan

.

hem zoo

lang in

K E

IJ

Regters,

zijne

hij

hadden

hechtenis

gehou-

' '

gevende,

kennen

te

dat

door

d.iar

hij

te

,

meer

beter onderrigt en te

hen

peNedcrlandfchebelijdeiiis

„

ters!

,,

deel niet,

„

oordeelen.''

Regters!

aDRFANüS

SARAVix-V

,

,

zijn,

HERMAN MODEÏ ,,

CODEFRIED wiNQEN

een gefchrift

in

denisfe des geloofs viin

de geloovigen

die

,

begeeren

mus

,

zal

met ,

iwee andere

ol

Nederdiiitsch beltj-

of

en eendragtelijk

,

Nederlanden

de

in

overal

de zuiverheid des

te

heili-

De vermaarde franciscüs ju-

leven.

heeft dezelve

in

het

156Ó, volgens het

jaar

goedvinden der Sijnode, die

in dat jaar

den, overzien, en ze den Broederen gezonden, opdat

zij

geven. in het

Zij

werd,

in het jaar

te

wns gehouGeneve

van hen

dit gefchrifc,

keurd zijnde, met die goedkeuring

het

u

Euangeliums onzes Heeren ji'zus christus

gen

en

oor-

of STRYCKER,

het

gemeen

naar

verftrooid zijn, ende

ik

die

Bekentenisfe

titel:

in het

,

Reg-

JFnhch of Fransch

het

opgedeicij hetwelk vervolgens in

gebragt is, onder den

hij

O

.,

nog één

cn

,

,,

üuido de brks

heeft

tijd

één

er

zal

geworden

tevens tastte

geoordeeld:

hebt mij

gij

maar daar

Omtrent dezen

üyordc op- Leeraars

geleld,

Doch

gemoed met deze woorden:

het

in

was

verfterkt

de kennisfe der waarheid.

in

in

1563,

druk zouden

voor het

Neder- en Hoogduitsch uitgegeven

iîir

156Ö werd

in het IValsch

ftond uit

XXXVII

zij

wat korter

in

;

in

ke u} van het Pausdom af.veek,

de meeste

ook

eerst

maar

in

één getrokken,

en Nederduitsch geJrukc. artikelen,

toe^

goedge-

in

Zij be-

v.n wel-

fommige, bij.

-

l

GESCHIEDENIS. van

fcrijzonder in bet ftuk

/iugsburgfche het

Confesjïe

Gods Zoon,

'

en hei üverheidsr.mbt;

mès

deze den naam

gelijk

zoo hebben de

,

zich ook federt,

Iiier

vnigt

zij

voerden

van

belijders

Calvin.

of komt

Anderen noemden hen Cal

was naar

gefield

Flcrvormden fomvvijlcn met den

was dan de

deze

Ge-

gevoelen

van

als

het

in

gebruik,

van Augsburg-

titel

Move min hatelijk Te voren had Franfche of Calvinifche. ,

omdat

ten

die

men onder de Gereformeerden en de Kerke

in

Nederland de Lon-

aangenomen

Katechismen

denfche ,

belijdenis

Nogtans behielpen zich de Nederlandfche

fche Confesfie

kleine

Refor Do naam

Gereformeerden

omdat zoo wel de Franfche

loofsbelijdenis,

ten

Franfcbe

van

deze

.

„Jg^'^jg!'

lande.

te

fiervorinden genoemd. vinisien,

in [«•''rïSi?»

menschwording van

de

tneesten deele de Belijdenis der Hervoraide

Kerken;

de na C. G,

van

,

Ünopsgezimieii

van de

Doop,

van den

ftul;

Avondmaal

het

;

i6p

de

,

groote

Zedetucht nnar

of

den

en

regel

der Heilige Schrift geoefend. Zorgelijk

werd thans de

Landvooirdesre

Godsdienst

namen

toe

fteeds

Lands

des

Siaat

De

ingezien.

"^

verfchillen ,

en

;

de Edelen waren

gemeen misnoegd over den invloed

de De Heer den vaiiMoNTIGNY

niettegenftaande nnarSpan-

de hevigheid der vervolging wies het getal

roomlchen geftadig aan

bij

om der

On-

van den Kardinaal van granvelle,* en de Burgeroorlog, welke thans

was, en

in

in

Frankryk weder ontdoken

welken de Spaanfche^(i\\mg zich meng-

de, dreigde de landen met onheilen van buiten.

Landvoogdesfe iriJNTiCfNY

naar

vond

dan

Spanje

h

te

5

goed

den

,

zenden

,

ten

gezon» '

in het al-

hecrschzucht

en

j-

Heere einde

De van aan

den

^

.

K E R

I70 «3 C.

G

fv

1552.

j

,

in

raad

verzoeken,

te

"

.

TiGisY keerde

hulpe.

Hij

wat

2elfs vraag:

hij

vervreemding

voo'-gerteld te

vi:!or

dat

:

komen

het

de

uit

der Bisfchoppen

,

hMd

uu

terug en

mede, maar geene

voor de oorzaak der

op des-

,

van

hield

al

Nederlanderen ?

misnoegen ten

beleid

fcheen

deele

vermeerdering van

zoo heimeli k

te

mon-

.

^pcinje

Koning

den

klagten

en

,

.

het jaar 1562

bragt goede' woorden en helofren

wezenlijke

de

K E

IJ

Koning den waren toelhnd des lands voor

ti'-'n

Jjn(ft5i7, [êiien, en ziine hulp en t<Jt

E L

het

getal

zonder we-

,

Landfchappen en derzelver S:ede-

ten of beraad der

houderen; daar de vrees

uit

ontftond

voor eene

in-

voering der Geloofsinquifitie op den voet van Span-

je: ten deeie

uit

den haat,

Kardinaal tociroeg

,

dien groot en klein den

en dat zoo

Hier op gaf

de Koning, den Kardinaal ontfchuldigende

woord

men

,

dat het

:

hij

wilcie

nooit

in

in

te

houdtaan jj^jjg

I5Ó3.

-jjj,.

ten ant-

,

de

voeren naar de wijze van Spanje»

—

perfoon binnen

komen,

kort

in

Men

Nederlanden

de

en dan tegenwoordig zijnde, zijn' ei-

gen en der Landfchappen wensch j)evervolging

,

den zin was geko-

door deze vermeerdering van Bisfchoppen

ïriquifitie in

Dat

hem

dat

onverzoenelijk,

er grooter oproer uit te vreezen flond.

voldoen enz.

(*_)

voer ondertusfchen voort met de vervolging.

Oen isên Maart 1563 ftelden joost rinestein jj VAN TiiiLT en MiCHiEL DK BAY, die in de plaats van RUARD TAPPER CU MICHAEL DRUTIUS Inquifl•

teurs Generaal

waren geworden, den

helmus LiNDANUS,

gekoren

1

Doctor Wil-

Bisfchop

van

Roer-

mon* (*) BRANDT Bl^Jz. 578.

'

GESCHIEDENIS. monde

Onder -Ipquifiteur

tot

^

Tut vordering

der

Holland,

over

2î?- ra C. G, Groningen I^ïtisi^,

Friesland,

land, Utrecht, Gelderland, enz.

171

ook een

diende

Inquifitie

Piakaat, den spften van Maart te Brusfel gereekend,

niemand zou toegclaren worden

bevelende,

dat

Holland

komen wonen, zonder

te

de Roomfche

genis van zijn geloof volgens

de

,

geene kinderen

nemen

toezigt te

fiend werden

;

dat

,

dezelve

zouden doopen.

Dat de

lijk

zouden informeren op

nen

,

die Cottveiiticulen

minde

alle

voor noen

,

in

V

Kerke

te

gegeven;

voorts

dajen,

Heilige

en

,

hunne kinderen

Den

fchikken enz.

ter

ten

Sermoen

het

herbergen te gaan drinken enz.

ouderen vêrd belast ter

en dege-

achter volgens de

,

Hoogmisfe

de

die

naarftig-

llerdoopers

Keizer

gedurende

zich

Ofliciers

houden

boek

Kapellanun

de kinderen,

al

karel werd verboden, op Zon- en door

Piakaten,

behourlijk geker-

Pastoren en

of register zouden houden van zij

;

of goe-

zuilen ontvnngen,

te

dat de

Kerk

zouden moeten be-

dat de vrederouwen onder eede

loven

in

getui-

behooilijk

;

den

Schole en

Officieren

werd

be-

volen, niet alleen de huizen der Boekverkooperen te Vifiteren

,

maar ook toe

boeken omgaan of die

ïTiCt

derzoeken, of

ben

te zien

,

zij

die

,

dat er ergens

gen, of convenLiculen

;

ook

verbergen.

geven; en zal

iiun aanbrengen bevinden zal

on-

verbodene vergaderin-

gehouden

hun voer

te

Al die kennis

werden,

fchuldig zijn, dat den Officier der plaatfe te te

kramers

hunne marsfen heb-

in

eenige ,

geene

dat

verkoopen

ook

of onder de waren

hebben

,

elk ,

huis,

daar

zullen

kennen hij

op

conventiculen gehou-

den

1.

*

K E R K E L

iî aa C.

G

Ji'arisi?tot

^

1552

hem

dens, die

zijne

in

; ,^, worden (*j. Te

zullen rekening gepasfeerd ^ ^ ^

men

dat

vorige Plakaten

en

dit

zou afkondigen en vernieuwen

ter

Carolus Gul-

zelven dage fchreef de Landvoogdesfe aan den

Raad van Holland,

te

XXV

wezen, gegeven worden

tien te

K E

IJ

ook overal

,

bekend

maken, dat, zoo iemand binnen eene maand

kwam

Kerke

hardnekkiglijk wegblijvende, vier

Men

v.'orden.

Tekfel

katen onachtzaam

het

ftraren

en

gebannen

onderhouden der voorgaande Plawaren geweest,

In Vlaanderen en

xien.

maanden

niet

,

moest ook tegen de Wethouders van

die in het

,

zou gedrafc

arbitralijk

hij

,

voor-

ftreugelijk

Brahand ftonden de Magi-

Pausdom meer

dienst,

ten

grooter

tot

bezwarenis der Gereformeerden.

Om

de

Gereformeerden

te

beter

te

kwamen

er

Doornik

,

om hun

geloof de dnoddraffe geleden

eenige

alwaar

Kommisfarisfen in

dit

jaar

reeds

kbiren, of ,

zij ,

hadden.

,

,

en in te

het

Over

,

te

De-

eede ver-

Roomfche

toekomende

Biecht, en

ook op Zondagen en andere

Misfe gaan.

bij

volgens de gewoonte der

hadden geleefd

den leven; driemaal 'sjaars

ment

Brusfel

een en ander

ze Kommisfarisfen deden de verdachten

Kerk

ontdekken

van

te

wil-

Sacra-

hoogtijden

ter

het weigeren van dezen eed heeft

men nicasius de la, tombe den laden Novera* ber, en rogier du mont den tweeden December verbrand.

Op

gelijke

wijze werd in dit jaar ook te

Antwerpen

(*} BRANPT Bladz. 570-582.

G

E

S

C

II

E D E N

I

i?5

S.

r

m

wouter oom genaamd,

pen zekere Metfelaar,

JAN DE WOLF van Oudenaarde, omdat

en c. (3. kind '"'^''5i7.

hii ziin

de vergadering der Geretormeerden had laten doo^

in

pen, op den Steen, verdronken.

Het ongenoegen tegen den Kardinaal van gran- De Kardi-

VBLLE

intusfchen

bleef

hem, door

fmaalde op

m

j

,

was, en

mouw

,

op ce

dienaren

gedikt, beftond; doch naderhand in een bondel len

Men

veranderd werd.

gen tijde, een fpotprent zelf vertoond

werd

de hand,

in

ze

Hic

zoon

kwamen,

hoort

,

Egmond

Oranje^ en de Graven van fchreven

Koning

Brief aan den

,

tevens

welken

in

„

:

van

Hoorne

^

ten

zij

fterkflien

fclioon

,

zij

wat den Godsdienst

dat,

den Koning

bij-

„ De-

Prins

en

drongen op het vertrek des'*Kardinaals verklaarden

dit

Raads van State, eenen

des

leden

als

,

hem

terwijl

De

lien)."

hij

op een deel

meus, ipfum audite,

est filius

mijn

is

welke

in

pij-

eeni-

te

,

hoofd zweefde, met

een duivel boven het

,,

zelfs

zittende te broeijen

,

eijeren, daar Bisfchoppen uit

fchrift:

hem

ilak

altijd

de pligten van goe-

K.'.tholljke

Leenmannen bewij-

,,

betrof,

„ „

de onderdanen en

„

voornaaraften Heeren, den Adel, en andere brave

„

lieden

zij

zen zouden

,, in

,

oordeelende

dat

zij ,

men

den

het

danken had, dat de Godsdienst nog,

te

den tegen woordigen gerusten

flaat

werd

,

ge-

Dat, waarlijk, het gemeene volk reeds

,,

oefend.

„

zeer befmet

was

„

gezag

den

van

,

en

dat

Kardinaal

de

en

levenswijze hier

aan

"^'^

J""

livrei, die, l: verlaat

uitgevonden

_,.

eene zotskap, den

Men

voortduren.

fchertfende

eeiie

egmond

door den Graaf van eerst

(leeds

geen ^

„

het

goed deed."

^"^

^^'^^'^"

hndeu.

;

K E R K E L

174

K E

!|

Het antwoord van den Koning op dezen na C. G ,« deed." JaariS'? Brief bcdond in eenige algemeene uitdrukkingen van ^

vvcKviliendheid en eene belofte van zijne overkomst

hetwelk aan deze gaf, dat

uit

zij

weigerden de

Raad van

algemeene

GRANVELLE

bleven

State

Stalen

onder voorwendfel, van gaan bezoeken.

te

Devc-rvolg ng vetmindert.

gebeurde,

in BourgomJi'ê

moeder

zijne

r.ndcr

ten lande uit

Maart 1564

gelijk in

daar

Dit één en

tegenwoordig was.

doen vertrekken,

ook

;

vergaderen,

te

bewoog den Koning, om granvelle te

misnoegen

Heeren zoo veel

drie

den

granvelle

Terftond na het vertrek van jjjgj,

^g

pjgefen

^|,.jg

hunne

plaatfen t^

,

herna-

Raad

den

in

i

1

1

dezen Raad had

ler-

ftond merkelijken invloed op de getneene zaken.

De

van State, en het gezag van

vervolging, niet zoo zeer gehandhaafd wordende als te

voren

minderde

,

maakte men af te

maand werd.

in

Holland zwarigheid,

waar

kondigen, ter

alleng^kens.

Ook

kaïitedcn

de

zich

het Plakaat

die

Staten

vangenen

om

,

Ketterij.

Oranje

Godsdienst.

Hij

Ketteren, hier te lande,

,

,,

van

fi:uk

tot

tijd

van den der

getal

zoo groot was, dat de-

zwaard

zelven onmogelijk, door vuur

,,

den worden uitgeroeid:

„

andere middelen, als, de zedebetering

„

telijkheid

het

ge-

dat

der Staten

dat het

,,

,

verklaard

gsf van

op het

,

oordeelde

geene

in

van twee ge«

gefprekken met de Afgevaardigden

opening van züne inzigten

„

om

Kerke geweest was, ftrafbaar

later, tegen het vervoeren

in

Grasmaand

iemand,

hij

west, wat

tijd

In

en

doch dat men

prediken eener gezonde

kon-

,

hier

der

toe

Gees-

leere

en di^r»

G „

E

S

C

E D E N

TT I

nader verklarende, voegde

„

zedebeternig en

,,

zaam

„

zou kunnen verdrijven

,,

de Plakaten in

„

zachten, gehengende

wel

net

te

wnar van men ook

,,

(Irengheid niet;

„

geheel geene vrucht had

hij,

deze

in

fchroomde

te

geraden

gefprckken

zeggen:

was, dan aan

zoo ver,

„

overig

„ „

van het Avondmaal onder

„

te ftaan."

vele

dat

Koning, door ken van

,

van

zijn

zijn Pi

,

insdom

Gezant te

het

in P.

in

het

ken

te

bij

het heilig

beide

van Gods-

wat

hij

,

toe

1562

jaar

insdom

den

later

Frankryk, de

za-

willen vorderen; hetwelk,

gaan,

zeide hij, gefchapen ftond verloren te hij

houden

gedaante

vrijheid

evenwel verzocht

deszeifs

niet

hij

ander middel

beiderlei

Roomfchen en Onroomfchen dienst verleend

toe

hier

ieder, in zijn huis, vrijheid

Oranje had reeds

de ingezetenen

al

,

zoo

van Godsdienstoefeiiing, en alomme het

aan

w.'s

ver-

tot

dar er geen

5,

heil-

Sonuids ging

gexien."

,

,)a

te

n.jplle

thans

lijden

al

met t'ee'jemaal

dat

trekken, of ten de

zich

bü; „dat

Ichoon

,

Kefterij

niaar

;

er

hij

prediken

de

in zich zelven,

175

En

moest."

diergclijke ter liand liaan

leiigskeiis

S.

I

omdat

oud Roomsch Geloof had zoe-

bewaren (*).

De Pfins bedlende zich veel van den raad van FRANciscus BALDUiNus vau Atrecht ^ een geleerd man, kundig in de Godgcle-erdheid , en tevens in de Regten

,

door zijne befcheidenheid

zaken vermaard; de Graaf van

Gius CASSANDER.

in

in

Hoome

hooge achting.

Kerkehike hield

geor-

Deze cassan-

DER (*) WAGENAAR rackrl. Hifi. VI Deel^ Bladz. 74.

r. G*

y":>'''5ï7«

K E R K E L

170

K E

IJ

de glans ïia C. G DER was uit Vlaanderen geboren , en Jaari5i7 êr godsvrucht gematigdheid en geleerdheid ,

zoo groot, dat de

.

MiLiAAN leed den ver-

verheft zich op

nieuw,

rij;

'

hierentusfchen

^'^J

strada

de genaamde Ketters

te

had

Evenwel

de

bij

om

overzendende,

lijsten

van

gellalte

,

bunrte

ieders

,

Ronden afgemaaid. geen'

eenerlei

oic-

/

Te Rupelnwnde het

haar,

achterhalen; genoegzaam het

Ketterftraffe

gang.

Kette»

berigtte,

hij

manier

met verklaring

zij,

ouderdom, en

hoe

verhaalt,

fpoor daar toe aanwees, zelfs

waar op

der

uitroeijen

van eigen' hand, de

ichrijven

Landvoog-

der

beval

,

^^^^^ °P Brief, het

de Jezuiet

foort,

Hij oVer-^

3den Februarij 1566 (*).

De Koning ^^^^^

maxi*

en

verzochten, tot

ernst

allen

wonden van de Chrisienheid*

heeling der

De

frrdinand

Keizers

hulp met

zijne

zij*

was

Pausdom

zat

verlaten

medegevangenen, het brand

te

zullen

ontkomen

fteken

fchietende

brandfliichters

kreeg

het

toeviel

,

zaakte,

Meef

en ja

,

het

Deze

wist,

waar

Kasteel,

in

die ,

den

brand

omdat

gevoelen

,

het

hij

der

met

die'

,

zijne

zaten,

in

verwarring fcliielijk

en

,

werden.

geflrafc

zij

de

maar de foldaten

;

zwaard

gevangen

Prit-iitet

op hope, van

,

bluscbten

,

een

had.

grepen

De

te"

toe-

de

Priester

Pausdom weder

Gereformeerden

ver-

vervloekte.

viel

er

te

Antwerpen

branden van CHRISTOFFEL die ftandvastiger

was.

te

doen over het ver-

SMIT, of FABRICIUS

Deze was

te

Brugge^

,

zij-

ne (*) BRANDT B/a(fs. 588-59;.

,

GESCHIEDENIS. ne geboorteftad

Monnik

Karmeliter

een

,

177 geweest

,

doch had, het Klooster en het Pansdom verlatende, eene

vrouw getrouwd

geland onthouden.

en zich eenigen

,

Thans bediende

pen de Hervormde Gemeente, als

Leeraar; toen

met OLiviER DE BOK vau Aaht tijnfche

om

Taal

Heidelberg

te

zaken

zijne bijzondere

,

te

gedoemd,

Maar

^

herwaarts

gekomen

De

die

Lange margriet,

hem verraden had

,

ten

vure

geduldig en

gela-

dood

vergaderde

het volk

vergevende

dat

,

Des nachts voor in

,

het

donker zou

ombrengen.

menigte

groote

Zij

en

zijn'

voor den Steen of Kerker, meenende, dat men in

een'

een Bonetverkooprter

haar

haar tot boete vermanende. flerfdag

September

werd

f/vbricius

,

laatfle

Overheer,

zijnen

eerden

Zelfs fchreef hij voor zijn'

ten gedroeg.

Brief aan

La-

verrigten.

kloekmoedig,

die zich

gelijk

te

Profesfor der

Keurvorst Paltzgraaf, den

weder ontflagen.

maanden,

raakte,

werd echter, op aanfchrijven van den

ontwer-

te

zes

federt

hechtenis

in

hij

hn-

in

tijd

hij

bragten

,

hem è^zn

ganfchen nacht over met het zingen van Pfalmen en

Den volgenden morgen

Geestelijke Liederen.

4den October,

ter

zende voor een

dood

oproer,

kanten toefchoot,

„

woorden aan:

„ niemand

„

Heer

want

Mijne

voordoe,

zijn

werk

zeiden toen: ,,

fprak

dit is

„

in

III.

mij

Strijd

het

dewijl hij

volk

van

de menigte met

lieve

Broeders,

mij te

verlosfen.

volbrengen."

dat

den

trauwanten

:

alle

deze zich

Laat de

Sommigen

waarde Broeder,

De Markgraaf,

M

,

wordende, en vree-

vromelijk,

de ure."

iende, riep tot zijne

Hbrv.

om

geleid

Vangt

dat ^

hoo-

finijt, (laat

aa C. )•'•"'

G.

5 '7»

K E R K E L

178

K E

IJ

Op de markt na C. G. flaat dood! en dreigde re fchieten. JaansT/. gekomen, knielde fabriciüs bij den houtftapel, om * -

God

in dien

hem

rukte

aan

dm

vastheciitre

om hem

hals wierp,

Nu

letten.

raen aan

De

te

bidden

te

de

begonnen verfcheidene heffen

raakten van

dat

,

dreigen

het

met

het

eer

„ „ „ „

hij

week,

helhaardiers

en

Schutters

ons

lieve

Burgers, wij

bij.

„Ei, ons

flaat

,

het niet,

zijn

den, maar dos Konings gebod. doet,

het

dos

is

en

,

Wet-

andere

had den Markgraaf,

hooren roepen:

ftaat

het

zoo vinnig, dat

danr na de Markgraaf, de Schout,

Men

en

,

maar

flaan;

zijne dienanrs en

houders dn vlugt namen.

be*

den CXXXflen,

volk aan het werpen met fteenen, eerst de beul

den

te

zwijgen zouden

zij

aan

ijzeren

om

omftanders Pfal-

onder anderen

,

eene

ftrop

en fpreken

het bidden

Helhaardiers riepen

drong hem

met

beul

ook een'

,

maar men

;

mutzaard,

de

hem

paal, daar

aan

ketting

nood

uiterflen

terfliond naar

Burgers,

Mijne

bij.

die

Ziet

Konings geregt."

hem doo,

wat

gij

Maar

nie-

mand, die een' voet voor hem verzette , of hand voor hem uitftak. Men liet het volk begaan. Eenigen fprongen

het

in

ontzetten, rukten de keten los, dan het

hem, mer

eer hij zich

was

(

om

den

ontfleken was

,

wegmaakte, met

Dus

liet

te

trokken

de

branden

,

en

was,

een'

de beul had ijzeren

achteren

men zag

want bet brandde zeer langzaam

doodelijk gekwetst

Predikant

Want

te laat.

het hoofd ingeflagen, en van

ponjaard dooriteken. al

Perk,

mutzaarden weg,

,

nog lang

het vuur, er

dat

den man

) fchoon hij in

ha-

met een

leven,

,

zoo zijn

hoofd

,

GE

C

S

hoofd verroeren

mond ,

zijn'

,

N

E D E

IT I

open en toedoen, tot dat

en lippen eimieiijk,

liij

Echter bleef

vallende, den geest gaf.

S.

I

,

17$ en handen

in

het vuur

dit

fchrikke-

mismaakt ligchaam, na het blusfchen

lijk

vuur, wel acht uren liggen,

laatfte

aan een' grooten fleen gebonden in de

C. G.

,

het

fchouw-

tot een deerlijk

van vrienden en vijanden; ten

fpel

van

nn

I"^^^ 51?»

werd het

Schelde ver-

Dusdanig was het einde van christoffel

zonken.

FABRicius

in het

Het

ouderdoms.

jaar zijns

37fi:e

oproer hield nog eenige dagen aan, met bedreiging,

men

dat

werd één van degenen hadden, op

zij

met fteenen

die

,

Gouvernante,

last der

door bragt

gehangen.

met het vuur gedood

Godsdienst

.

Maar

ftand.

,,..

.

!•

••

•

1

.r. Iiiquifiteur

,

zijn

in

der toef.amming van den Magiftraat

noemden Ketter en

te

Gouvernante

Zij

deden verders

over

in

ftuk

dit

,

hunne

die

-,

ftad

te tijde

eenen

,

,

tot dat er

gehandeld

vat-

met

werd.

zeiden

zij ,

ongetwij-

verwekt zou hebben

indien zij, door dit middel, het

wel

teur va<1

zon- yi-jamje^ zooge- ren.

de Gouvernante hun beklag,

bij

den Inquifiteur oproer

,

gevangenis leidden

water en brood opfluiten

de

over

de

naar

gemeene volk

^

niet

hadden nedergezet.

Met (*) aRANUT. Bladz

508 602.

M

%

^^^^^ ^f,^

vervolgen Inquifij'

1-

weder^

van

zijne dienaars, die,

van

Zij heten drie

geftuit.

feld

om den Die van zonder tegen- ^û-ge

,

Brugge werd de

te

Vlaanderen door de Wethouders

,

Flier

den fchrik in de anderen, en de ftad

Rysfel werden daar na twee mannen

Te

ten

federf

geworpen

(*>

in rust

r,

Doch

dood wilde wreken.

zijnen

:

K E R K E L

i8o na C.

G

Jaari5i7. „

Met dit 2y deden ven

hielden de Kerkelijken den

al

eenen Engelschman,

ongewijde aarde

in

,

weigerd had,

begraven

Raad van

en bragt zoo veel

Wethouderen en op eene

gellor-

omdat

,

ge-

hij

Roomfche

de

naar

Maar de Engelfche Natie deed

wijze te ontvangen.

,

ouden voet.

Brugge

te

de Sacramenten

daar over aan den

beklag

K E

Tj

belastte

eerlijke

State

wege

te

plaats

men den

dat

,

den dooden

,

gewijde

Brusfel haar

te

ontgraven

te

aarde

ter

,

be-

te

ftellen.

Te Brusfel werd iemand, op

Godsdienst

de

die

ter

zake van

dtn

was

door

gebannen

Galeijen

twaalf gewapende mannen met geweld

,

den wa-

uit

gen getrokken.

Hoe

Briefvnn

jANGRU-

te

dezen

tijde

gegaan

zich van de Heih'ge Schrift wisten

ken van

zij

West

om

friesland

aan den

„ fta^n

Schout

WEL

Hoorn.

ver de ijver der Geestelijkheid tegen

genaamde Ketters

de Overheid ,

mag

M^c-'''^^'' ^

bewegen

joost welken

Latijn vertaald

,

haar

, ,,

.

,..,

blijken uit

toenmaals

,

Hoorn

,

te

.

r-

ecnen Brier

Deken van

zij,

te

ten

de zoo-

diende

jan

van

hoe

en

bedienen

,

te

gru-

Westfriesland

,

aan

van huikesloot , Schout van brandt (*}, uit kwaad Monnikenin zijn

werk

geplaatst

heeft

,

waar

uit wij denzelven overfchrijven

„ Na „

zer

,,

„

„

wenfchinge

aller

alles

goeds, door hem, die on-

waarachtig heil is."

Achtbare Heer Schout!

Ik bid en fmeek u door de ingewanden of ont-

fermingen

van je zus Christus

,

dat

gij

„ (*) BRANDT Bladz. 6ig.

zorgvul-

GESCHIEDENIS. „

vuldfglijk let

„ ' „

de

geftraft, dewelke

,,

Kerk,

5,

mondige kinderen,

,,

niet

„ „ „

zwangere

plaatfen verlaten

,

,,

zocht hebben.

Gij weet wel,

,,

tige

i8i alzoo na

op de kudde van der Beets^

kwaden en de vijanden der Kerk

worden

niet

COC

•

ftoutelijk

God,

Behalve

beftrijden.

wedergeboren

daar

zijn

,

vrouwen,

Kerk

de

in

gekomen

bij

dewelke

on-

zes

die

christus en

in

Moeder de

en de Heilige

den

drie

uiterften

tijd

woon-

van baren niet afwachtende, hare eigene

vreemde en onbekende ge-

en

wat de godvruch-

Haarlem"

Brieven des eerwaarden Heers van

(den Bisfchop van Haarlem^ die insgelijks over dezelfde

zaak

den

aan

Schout

,,

,,

ren ijver der zielen

,,

nijds ter zijde

„ Gods

uitgeftort,

hulpe en

uwen

bijftand

niet

met de zaak

wordt

„

„

in der Beets

,,

wel

„

tegengeflaan^ dan wordt zij toegefiaan,

,,

derom:

,

het

gedaan.

die dus luiden

:

)

des

kwaad door

dat

gegaan, zoo

is

,

uit vva-

prikkel

allen

Indien

gefteld.

had

gefchreven

vermelden, en mijne waarachtige klagten,

tegen-

christus

van

Gij

weet ook de Canons

Ah

de dwaJing niet wordt

Eu we-

Die een ander van de dwaling

niet te-

„ rug roept ^ terwijl hij kan betoont^ dat hij zelf „ dwaelt. En gij. kent de wet Gods, daar gezegd „ wordt: Ten zij gij uwen kleinflen broeder toe^

,,

brengt^ zoo zult gij mijn

,,

Omdat

îj den doodfchuldigen

„

laten

zal

,,

heb

,

,, Israels. j,

uwe

u gefield

ziele zijn tot

Verders

handen eifchen.

:

Ik

M

man

voor

zal zijn

niet

hebt

zijne

wachter

een en

Melk

aangezigt

zien,

vrijge-

ziele.

Ik

het

huis

bloed van

uwe

over

hebt gij gegeten^ met wol-

3

„

C G.

]3^ri5i7.

Ie

1552.

K E R K E L

i82 na C. G. Jaar 15 17. tot 1552. '^

,i Ie

geweest,

gij gedekt

ziji

„u

^^^^

IJ

K E kunde

mijne

doch

gewijd. Dat zwak. krank, ver° verworpen en verloren was , hebt gij niet

" ° „ hroken , „ gezocht. Daar zal een zeer hard oordeel gaan „ over degenen , die boven anderen gejield zijn, „ Waar toe dienen deze Schriftuurplaatfen , dan al-'

^^/^^

-^

,,

„ „

leen, opdat wij het voorbeeld

gen

,, te

:

De

achter den

alles

onzes Zaligmakers

Zoon des Menfchen

rug Hellende,

zouden

navol-

gekomen

is

zoeken en zalig te maken, dat verloren

j.

Dit alles kunt

„

te

,,

pen, of de ichepen

„

beflaan.

wege brengen

5, zielen

,

het

met

zij

regien

de haven van

in

Dit doende, zult

uwer onderdanen

in

gij

uwe

behouden.

,

was,

van regten

buiten eenig gevaar

gij

om

,

roe-

te

Hoorn

te

en de

ziele,

Want wordt

5,

de verongelijking des naasten geftrafc, wie wreke

9,

dan CHRISTUS ongelijk niet?

Dan

hier

van ge-

„ „

noeg.

„

verworven

„

zen XlVden van October in het jaar onzer

„

losfmg 1564."

Dit alleen bid ik van harre, dat de zalig-

beid der zielen,

5,

Uw „

De

is,

u

die

ons

door christüs

ter harte ga.

Uit H'^ydenes

dood de-

,

ver-

Achtbaarheids onwaardig Dienaar

en altijd toegedaanfle gruelius."

lieden uit de Beets

^

land, op welke deze Brief

een plaatsje in

Noordhol-

werden

door den

ziet,

Schout van Hoorn, op dezen Brief, voor het geregt gedaagd, en eisch tegen hen gemaakt, van voor beflotene hechtenisfe te gaan.

dat hier iets anders

eerst in

Dan men weet

niet,

op volgde, dan dat de geroepenen

,

GESCHIEDENIS. nen zich voor eenigen

aan

tiid

eene

^,

,.

,

("luk

lie:

;

van

,

door

veel

in

C. G.

na

1^21-1517. <ôt

,

,

zoo

,

hielden

zijde

want de Hoorn/che Mngiftraat zag, den Godsdienst

1S3

de

vnigeren

,

dat

i55t.

,____

zich daar vele fchippers en kooplieden, uit Zeeland^

van Amflerdam^ en elders, die t'huis ren van onzuiverheid

men moest omzien vent over te

ter ne-

,

zoo toe, dat

hier de zeevaart

meerder havening,

n.iar

voor de

Daar zich de Pater van Sinte Marie Con-

fchepen.

haven

wijken moesten

en

,

nam

Dies

derlloegen.

verdacht wa-

hooren,

liet

dat

uit, al de

raad

hij

Men

vergrooten.

Ketterfche Schippers

ren i'fjgekomen

,

aan

om

,

floeg

^

de lij

die van buiten

wa-

helpen

dat

^

kant

een''

wist

zoude maar

,

gelijk

behoorde^ de havens zouden dan wijd genoeg wezen.

Door dezen der

,

en was

raad kreeg

hij

den naam

van Havewij-

federt bij de Burgers in geen aanzien.

Men handelde, in naar Spanje Egmond ^ ^

dit

zoude

den Graaf van Sterke

^^" einde den KoWILLEM doen nopens den ftaatvanOran-

-^

mondeUng vcrdag dezer landen. Als men, niiig

om

Jaar,

zenden

te

te

hier

, '

ten

toe

befloten

zijnde

,

zich

de Prins

van Oranje rondelijk tegen den Prefident

viglius

zijn berigtfchrift

uit,

,,

dat

opftellen

liet

,

men den Koning onbewimpeld men, midden

,,

ren moest, dat

„

verval der Geestelijkheid, den

in

zoo

verkla-

groot

een

ouden GodsdieiiSt

„ door Plakaten , Inquilitie en Bisfchoppen , niet „ kon behouden. Dat de Koning zich bedroog , -

„ „

als

hij

waande, de

van Trente

,

die,

befluiten zelfs

bij

der

Kerkvergadering

Katholijke

„

in

Duitschlund, veracht werden, hier

5,

te

zulkn doen aannemen.

M

4

Dat

hij

hier

Vorsten, te

lande,

om veel „ be-

i^

^^S^"

,

K E R K E L

i84

M C.

G „ „ „

beter

Jaarisi/ tot 1552

als

,

hij

de Plakaten introk of ma-

Dat, wat hem, Oranje^

tigde.

aan den Katholijken

betrof,

kon goedkeuren

doch echter

„

ten wilden heerfchen

niet

;

Vors-

de

dat

,

over der menfchen

,

zich

hij

wilde houden

Godsdienst

,,

gemoe-

,,

deren, hun de vrijheid van geloove en Godsdienst

„

benemende.'*

De nadruk

VIGLIUS krijgt

zou doen

K E

IJ

mede de Prins

en levendigheid, waar

den ouden man zoodanig, dat

dit fprak, ontftelden

eene beroerte.

den nacht met diep peinzen hebbende doorge-

hij ,

bragt, des morgens,

bezig met zich

eene beroerte kreeg, van welke

wederom bekwam, geboren

te

Sneek

kleeden

te

een

,

nog

ailengskens

joachim hopperus', die

^

hij

een Fries,

Verhaal der Nederland'

fche Beroerten gefchreven heeft, werd

voorraad

bij

in zijne plaats aangefteld (*).

EGMOND

De Graaf

naaiSpan- je

,

je gereisd

verwerft geen e verzachting van

den Ko-

van

van waar

hij

egmond

reisde hier

op naar Span-

binnen vier maanden

,

eenigszins te hebben

kunnen

wat den Godsdienst betrof, klaard

ter harte

die

hij

hem deze meer dan

dat

,

ging; dat

had

,

zou

hij

liever

dat

eenige

,

dan

Alleen

men zou mogen overleggen, of

andere ftraft

ftrafFe

op de

Ketterij,

Immers

Koning

de

ver-

andere zaak

duizend levens,

willen verliezen

eenige verandering gedoogen.

ftrengheid

verzachten.

had

het jaar

in

,

1565, terug keerde, zonder des Konings

die

denzelven

in

gaf er

zoo

hij

toe ,

ook eenige

vooral niet onge-

moest blijven, kon worden ingevoerd

,

waar door

(*) BRANDT Bladz, 6io-6\\, I0.;-106.

WAGENAAR VI Deel^

BI.

GESCHIEDENIS.

185

door de vermetelheid der Ketteren betoomd, en hun te eeliik

de eere benomen werd, die

_

„

behalen, met, tot hun

meenden

zij

toe,

uilerite

,

te

m

C. G.

)"''fï5;'7»

wc 155*.

.

Itandvasiig te

____

blijven.

Gedurende de in Spanje

,

verblijf

het

en

reize

werden

egmond

van

'J

het ftuk der Ketterij ftiengelijk in het

werk

Te Ronfen werd joost de creul met

het

gefteld. ren.

zwaard

Sommigen zeggen , dat de Predikatien van den Deken van Ronfen^ petrus titelman, hem gedood.

en anderen

,

voor eenige jaren

het eerst de leer der

,

Hervorming hadden ingeboezemd, en nu was deze

TITELMAN,

Te

hevigfte

jan disreneaux

Rysfel werd

door den rook

liever

de

Inquifiteut,

als

verftikt, eer het

vervolger.

verbrand

,

of

vuur nog regt

on t riek en was.

JAN DE graaf van Ekkergem knaar

te

Heynsdyk

werd den

verhaalt, dat er bezwaarlijk hout en flroo

was

het

1565

ver-

te

krijgen

,

om hem

weigerden

,

het daar toe te verkoopen.

te

^

Mo-

hals.

Februarij

brand met

Men

Hulfleramhacht

in

^

voor dezen

^

Hukt verworgd en Nieuwe Testament om den

aófien

branden

te

alzno

,

de Burgers

Te Doornik werden twee jongelingen, hugo destailleur

en

JAN PIK

ook door hunne

,

aoften

verleden' jaars gevat, daar

gevoelens

zij

gelijk

M

geduld

5

,

des

de ftad zamen

buiten ,

,

omtrent

van Oogstmaand

zekere Schriftuurplaats overwogen

banden met

boezemvrienden

groote

gelijkheid 'van

den Godsdienst, den

gelijke

Vervol-

Vlaanderen de Plakaten op y."^

in

ook droegen tot

dat

zij

zij

den

22ften

K E ^ K E L

i86

K E

IJ

na C. G. 22fl:en Maart dezes jaars 1565 hunne Jaarisry. gelijken

Te Brugge zocht

,.

hurg

bieden,

vast

opfchrijvende

der inwoners tegen zijn

door deze

,

gemoed

inhoud

dezen

,,

„

hetgeen

,,

aldus onder ééne gedaante niet

,,

het ontvangen

,

dat

ik

u

met een

Weet

hief

hebt;

gegeven

portaaldeur,

:

,,

mij

ging

,

doek, bedekteUjk,

in een'

ADRiAAN SMOUT gij

te

Iemand

verfchrikt

Inquifitie

te

vasten

kwamen.

Paaschdag, aan den ring van de van

de

in

wit:

Biecht, en ontving het Sacra-

te

ment; maar hing dat

briefje

de hand

Inquifitie

,

Biecht en daar na te S.icrament

een

UiCt

de Parochiaan van Sint IVou-

ADiiiAAN siNiouT, de

^

belijdenis

dood bekrachtigden.

Heer

,

breng

weer

want

op niet

hebben.

heb

Ik

wroegend gewisfe

,

het

wil

ik

,

en

„ „ mond geveegd. Doet er nu mede , hetgeen u „ goeddunkt. Gij hebt mij , met uw opfchrijven , „ een droevig benaauwd hart gemaakt; maar zie, „ dit komt er af, van de lieden zoo vervaard te „ msken. Laat mij, op een' ander tijd, in mijn daarom terftond met dezen

Nogtans

,,

gemoed

,,

op

„ „ „

dat uiterlijk eten van binnen

ben,

„

den der menfchen,

al

gerust blijven.

uw

dreigen niet

daar af, wat het wil.

ik

zou

liever

„ Maar ik betrouwe , „ zal ()."

fnuitdoek

meer

Had

zal

achten ik

ik ,

dan

in

(*} BRANDT Bladz, C19,

miju*

voortaan mij

kome

geweten, dat mij

zoo beroerd zou heb-

hebben willen vallen

dat Go.1

uit

in

de han-

de gramfchap Gods. zich mijns erbarmen I„.

GESCHIEDENIS.

187

's Konings last, werden tegen den na C. G. ;-»"5i7« 1565 eenige God- en Regtsgeleerden ten

Ingcvolfê van 25fl:en l\Jei

Hove

befchreven der

firalTen

over

om

,

Ketteren.

.

welke hier op uitkwam:

„

Foor eerst, was

,,

zorg genoeg gedragen

„

Trente, welker befluiten, zonder

,,

lande,

,'^gj^îîg

voor het keren der Gemeente antwoord

er

afgekondigd en

'^*^°'"

de Kerkvergadering van

bij

uitftel

^^J

hier te (^ggebragt

moesten wor-

ingevoerd

Het overige moest

,

door de

„ „

den.

„

quifiteurs behoorlijk acht

,,

uitgevoerd.

„

der

,,

Scholen, in de derde plaats, insgelijks, door de

„

gemelde Kerkvergadering

„

alleen

,

geven moesten, worden

Ten anderen:

Kerkelijken

was de zedebetering

zoo wel

,

,

op het onderhouden

gemaakt

jaren

,

geregeld

der

zoodat het

;

zou aan-

dier regelen

het ongeraden

,

de

voor meer dan

35 vernieuwd waren.

tweemaal

en

houden

het

als

„ komen. Ten vierden: was „ Plakaten te veranderen, die, ,,

iiaarftigheid

op welken de Bezoekers en In-

der Priesteren,

„ Evenwel kon men den Geregishoven heimelijken geven,

om

alleen

hardnekkige Ketters met den

,,

last

,,

dood

„

gezindheid en gezindheid; en vooral ook op de jaren

,,

ftaat en

te

„

te

„

lei,

5,

goederen

,,

Leeraars

geven

„ worden „

maken tusfchen

fl:rafFen;om onderfcheid te

andere hoedanigheden dezel ven

,

t)f tot ,

,

of

ter

der perfor.en

'dood, of

tot

de

,

acht ga-

ballingfchap en verbeurdverklaring van

veroordeelende.

moesten echter gehandeld.

^.

meening Randple-

hunne

gaven

Zij

gefchrift over,

alles in

raden omtrent het

helpen

te

De allen

Predikanten als

Doch zulken

heid of nieuwsgierigheid,

,

en

bardnekkigtn

die,

uit

los-

zonder aan Ketterfche

»

ge-

K E R K E L

188 na C. G, Jaari5i7.

„

gevoelens vast

te

tot 1552 ,

DeKo-

overtraden

5»ffeldboeten,7 ,

„

of op diergelyke wijze

,,

vond men

5,

en gebeden werden gedaan,

„

te

„ „

Katholijk Geloof verloren

5,

fi

Plakaten

de

zijn,

^^^^ ^^^ geesfelen

j^^j^

K

IJ

,

Ten

ftraffen.

dienftig, dat er openbare

verwerven, dat

om

beduite

,

ommegangen

van den

Hemel

van het Heilig

er niet een flip

most gaan

groote gevaren het ook, in het

,

ballingfchap, r7

met hoe

,

openbaar of ver-

mogt worden gedreigd (*)." De Graaf van egmond was zeer onvergenoegd borgen

,

openlijk, f'ver deze ftrengbeid , en beklaagde zich "'"fhi: niet dat dezelve overeenkwam met de beloften , hem aannemen der Kerk- ^Jqqj. ^q^^ Koning mondeling gegeven. Ook rees vergademisnoegen van algemeen velen meer te het , toen de rino- van Treate. Koning thans , in het jaar 1565 , gebood , dat de beflüiten der Kerkvergadering

lande,

van

Tretjfe

zondering alleen

van de zoodanige

,

welke

konden worden der Koninklijke Hoogheid

komen.

De afkondiging

der

zonder

veel

tegenftand

der

Mechelen bleef het werk (teken

geacht

na te

te

,

Kameryk

,

Te

Geestelijken.

omdat daar thans

geen Aartsbisfchop tegenwoordig was. lag de Aartsbisfchop

te

uit-

Kerkvergadering ge-

fchiedde eerlang in het Aartsbisdom van niet

hier

,

alomme zouden aangenomen worden, met

overhoop met

zijne

Te

Utrecht

Geestelijk-

heid, waarom het daar insgelijks haperde (f). 0-1-

(*) RRANDT Bladz. 621-623.

111,112.

WAGENAAR VI Deel ,

BI.

/

(t) BR\NDT Bladz, 623. wAGEiNAAR VI Declj Bludm. ii3> 114.

j

G E

C H

S

-Ôndertusfchen

,

nimmer geweest was

,,

„

len

,,

verandering °

,

hij

,

,

„

verklaarde:

,,

fen; dat

,

de

cot

.

,

te wil-

ook

er

kon gemaakt worden ^

fchaf- Schrijven

af te

Inquifitie

den Graof wel gezegd had,

de

in

5,

de

ftraffe

voortgegaan

wilde

God-

ftraffen

zoo

veel verzachting

hebben toegegeven, weeren bleef, dat

in

allen

dat

als

,

zij

nog

hij

zouden

Vaders Plakaten en de zijne

waren

met de vereischte matigheid derhalve,

dieusc.

geheugen wilde; maar be-

niet

zijn

vanden Cods-

werd door den

alleenlijk,

der Plakaten

^'^'^"."'^

Het ge-

hebben,"

en Regtsgeleerden

Koning hoogliik geprezen;

J^^J^jJ^

eenige omtrent

„ der Ketteren, ten einde hun den roem te bene„ men, welken zij op hunne ftandvastigheid drce„ gen ; doch dat hij , gedurende dit overleg , met fchrift der

1552.

dat zijne meening

men zou overleggen , of

dat

189

S.

er een Brief des Konings na C. G. de Konin?, betreffende de klag- J^^''^5i7«

in

egmond,

ten van

NM

E D E

kwam

waar

uit Stxnije,

I

opgefteld

moesten worden

deele,

,

en

naarge-

komen. Dit fchrijven ontftelde de voornaamfte Heeren van Algemeen

den Raad van State,

viglius

zelf,

die

de gevol-

i^'snoe-

gen.

gen

men 's Konings geheim moest houden, tot men hem eerst had , hoe het hier werd opgevat. Doch

dieper

fchrijven

onderrigt

inzag,

meende,

de Landvoogdes befloot, achtervolgen.

ftond er

noegen.

Konings

De

last ftiptelijk te

Zoodra dezelve openbaar werd, ont-

alomme groot gemor en

den er zich

Braband

's

dat

vier

blijken

van

mis-

Hoofdfteden van Braband beklaag-

fchriftelijk

nooit aan

de

over

,

en

Inquifitie

geweest, hetwelk door den

beweerden

,

dat

onderworpen was

Raad van Braband en de

K E R K E L

ipo

voomaamfle Heeren van den Raad van

p" C. G. de Jrari5r7.

Te

werd.

j^gjjj

State er-

zou het

''sHertoênbosch ^

toe 1552. -

K E

IJ

een

tot

oproer zijn gekomen, indien de Wethouderfchap het

'sKonings

afkondigen van

moed

Elders liep nu de

duld dat ren

,

vervoerde

en

,

zij

fommigen

met geweld

uit

maken

de

,

om

weer,

het

in

oi^.ge,

Men

deed

de gevangenen los

was geworden ombragt;

heimelijk

,

te

durvende openlijk

ter

dood

bond men de ellendigen met

da

hoofden tus-

weten, hen den

lieden

tot

flouthcid

het Geloof gevangen wa-

naardien het nu bekend

,

hoe men

om

zulke

de hechtenis togen.

vast overal te grooter te

had uitgtdeld.

niet

tot

ettelijken

die

,

last

der menigte over

niet

fchen de beenen

dompelde hen

,

te

in een vat vol

lei-

wa-

ter, en verfHkte hen dus (*).

Die van

Reeds

in

het jaar 1564 hadden de vier

Leden van

gc« ^^^^^^'-'^^'^'^ ^J^h fchriftelijk beklaagd over het renkWe'n over den weldig gedrag van den Deken van Ronfen, petrus Irquiu-

titelman;

doch van de Gouvernante

niets

dan

teur p.

ïiTELMAN gfêde

woorden

en

belofte

ontvangen

nieuwe Bisfchop van Brugge

in

q

om

;

,

i'fiteur insgelijks

zich

ten

deren beklaagde,

bij

hooglle

en

over

vier

In-

Leden van

hunne klagten en vertoogen

Landvoogdesfe

herhaalde

reizen

dat

de

de Wet-

dat Landfchap

,

den

den Raad van Vlaan-

vernieuwden de

van Brugge verworven

de

welke flrekken

de Inquifuie te bevorderen,

hduderfchap van Brugge

als

Maart 1566

Wethouderen eenige punten toezond moesten

en

,

tot

bij

eindelijk

de die

den Raad van Vlaande-

(*) bRAKDT Bladz. 632

,

(533.

GESCHIEDENIS.

werd , de (lukken

deren de band gefloten en belast ten

Hove

te

zenden, en den

Inquifiteur ^*N

•

.

191

verboden

,

-1

eenige verdere vervolgingen te doen (*).

Op

gelijke wijze

van

die

als

,

TiTELMAN, WILLEM LiNDANUS dcH

hadden ook de

dat er een

ander

Doch

worden.

werd, en

in

in

Vlaanderen ,

Friezen

Inquifitcur

,

teurw vergeefs

:

zoodat

fteeds

hij

troifcher mvjÂNus

den vollen Raad durfde zeggen:

,

„Hij

,

:

Daartegen voer

men

allerwege

openlijk

tegen

uit

alomme SchimpfchrifOok vond men aan de Kerk-

de Inquifitie, en het regende ten en Blaauwboekjes. ,

aan de Poorten van

Hof ,

het

Huizen van den Prins van Oranje Graaf van in

egmond

men hunne hulp

,

tot

,

door Edelen

,

voorfrand

Burgers

vielen

ook de

ters der

van

Inquifiteurs en andere

waar

,

lastig

Staten en

Aan de

de

den

goede zaak

der

dagelijks

,

klagende over de Inquifitie.

ea aan

en

,

aangeplakt

gefchriften

De Landvoogdes werd

inriep.

vallen

ge-

Steden

,

andere

zijde

Kerkelijke

Reg-

Landvoogdesfe klagtig, dat men hun geen

behoorlijk ontzag toedroeg.

migen ontflagen

over deu

aangefteld ï"M"ifi-

„ wist wat zijn last was en wat hem te doen ,, dat die van den Hove den „ ftoud;" ook veel te toegaven Ketteren , en al te flap waren , „ „ om die te ftraffen."

deuren

vr.n

over^."^/"

verzocht

mogt

plaats

zijne

G.

J3arisi7. tot 1552,

over Die

geklaagd

en

,

na C.

te

,

Zelfs

verzochten fom-

worden van hunne ambten. Doch

onder de gefchriften van dezen

tijd,

vond men ook boek-

(*) BRANDT Bladz. 633-5|o.

,

KERKELIJKE

192

na C. G. boekjes , die de vrijheid van Godsdienst mtt kientJaari5i7 mende redenen verdedigden. tot 1552. Ook kwam te dezen tijde een nieuwe druk in het

De belij-

licht

denis der Gerefor-

ve droeg thans eenen Brief aan

meerden

voorhoofd

lômtin

voor

Dezel-

van de Belijdenis der Gereformeerden.

God

waar

;

Hervormden

de

in

Koning

den

en zijne Engelen, dat

het

betuigden oproer in

geen

zij

in

hetliclit.

den zin hadden der de

en niets anders begeerden

,

God

verheid der confcientien te leven.

en zich naar

—

formeren. dat

zij

mannen

dan on-

,

gehoorzaamheid van de Overheden in zui-

in de

fteik

woord en

zijn

dienen

te

geboden

heilige

te

,

re-

van,

Zij verklaarden, ten bewijze hier

Nederlanden meer dan honderdduizend

waren

oproer in iemand

,

zonder dat er eenig

hunner gezien

,

of één

Doch

werd.

daar toe ftrekkende, gehoord

blijk

van

woord

,

het be-

Hove misgenomen, oranje,

grooten van zulk eene menigte werd ten

duid, en voor eene bedreiging

EGMOND en HOORNE dcdeu echter ook hun om de Landvoogdesfe te verzekeren , dat het der

Onroomfchen zoo groot was,

mogelijk zou kunnen uitroeijen

voorhielden uitmat.

den

,

,

Doch de

ziende het

gevaarlijk aan te

men

dat

,

terwijl

men

anderen haar

het

men

niet

zoo

voor ongeneefelijk

had

gelijk

,

men

verwaarloozen mogt;

lijks

terwijl

door verfchillende

wist,

het on-

boven de waarheid

fprak

,

houden; noch zoo gering, dat men het

flingerd

,

getal

voorzigtigflen gingen tusfchen bei-

kwaad

dat

:

het verre

dat

best

welke zijde

zij

de Landvoogdesfe, geoverleggingen

te

vrijeliik

,

naauwe-

houden had. Ver-

,

GESCHIEDENIS. Verfcheidene Stadhouilers

Oranje, de Graven

193

met name de Prins van

,

Megen

van lilansfeld en

den aanvang des

in

aan de L:indvoog iesfe:

,,

dat

zij,

„

bleven aanhouden, liever zich van

,,

wilden

om

middelen hadden, en de hand

de Plakaten uit

aan

te leenen

de

Hcorne

'*

Zelfs

omtrent dezen

,

voorgevende

dat

,

zich

zij

dat

op

Oranje het

dadelijk

hunne

in

,

en hier

;

hunne ambten

verlieten

tijd ,

1.

voeren,

zoo de Koning en hare Hoogheid

ontflaan.

O.

f='"r^5ï7'

noch

wil

te

Inquifitie

na C.

1566,

jaars

geenen

zij

„ „ „

de

,

Moniigni ,

Markgraaf van Bergen en de Heer van verklaarden ook,

.

en

Hof

bijzondere

Heerlijkheden, gingen onthouden, zonder zich meer

met de regering

te

bemoeijen

hadden

Intusfchen

(*J>.

eenige

honderd

vereenigd tot een verbond, hetwelk

promis noemde,

om

alle gevoegelijke

wijze

waren

zelfs

werd de gen

te

het invoeren ,

Roomfche

te

Breda,

ter

verhinderen

gegeven

gelegenheid

Heercn van Bloiitigtiy,

men

maar

Com-

het

der Inqaifitie, op ;

onder dezen

Tot

Edellieden.

eerfie aanleiding

zich Verbond

Edelen

,

dit

verbond

volgens fommi-

van de

des

bruiloft

volgens het verhaal

van FRANC. jUNius den tweeden November 1565

te

Brusfel in het huis van den Graaf vnn Kuilenburg, ftaande

te

Brusfel op de Paardenmarkt,

de bruiloft van

Parma , Zoon

alexander' farneze

daags voor ,

Prins

van

der Landvoogdesfe (f).

De (*) BRANDT

Bladz.

643-649.

WAGENAAR

VI

Dcel^

Bladz. 1:8 13:.

Men zie HeRV. III.

(t)

het

werk van den Geleerden

N

j.

w. te

WA-

KERKELITKE

194

De gemeli'e franciscus junius , uit een edel na C. G. Janri5i7 ffeflacht te Bourpes eeboren bekleedde te dien tii, tOt 1552. ^ r^ de het amot van Predikant in de hieimelijke Fran.

-.

Bijzon-

fche Gemeente te /dntwerpen , daar hij onlangs te derheden ,.., j naauwelijks tvvmiig jaren oud , maar met voren , van FR. JUNIUS. ongemeene geleerdheid, en andere uitftekende gaven •

•

..

van Gemve

des verftands en gemoeds verfierd

,

dezen dienst gezonden was.

arbeidde hier met

mond

en pen

onder vele

,

gevaren

Ouder anderen

der Hervorming.

,

voor de

(lelde

voorbeelden

over welke

uit

de

Gefchiedenisfen

door den Magidraat

hij

tot

zaak eenige

hij

vermaningen op, met menfchelijke

politieke

en

Hij

redenen

bevestigd

,

werd

dikwijls

ingedaagd, ook voor het Stadhuis eenige reizen be-

kend gemaakt ne

zelfs

,

aanhooren

zijn

in

maker kende en den

den

die

,

aanbragt, voor

dat

aanbrengen

Eindelijk werd

genieten zou.

Graaf lodewyk van nassau gehandeld van

zekere

welke JUNIUS

gefchreven

bij

een half uur daar de

daar

;

hij

te

hij

het

Nu in het

inwoonde;

zich zoo

met had

dat

den

werd huis

Koning

,

naar

er

van den

maar junius was

Breda vertrokken

bezoeken.

zwarigheden,

hij

heimelijk

ontdekt, in

had.

voren naar

te

Gemeente

ginfels zijner

ging

wien

of 400 Guldens

aanfpraak aan

hem door den Schout gezocht Burger,

3

dege-

dat

,

Wethouderen

,

Deze waren de

gedurende deze

om be-

vervol-

kloekmoedig in gedroeg

,

dat

WATER

:

Hiflorie

der Ncderlandfche

van het verbond en de fmeekfchriften Edelen

ter

in Godidienst en Burgerftaat,

verkrijging in de

van vrijheid

jaren 1565-156^.

GESCHIEDENIS. ure,

ter zelfver

dat hij, te eenigen tijde,

wanneer men op de marl
195 predikte, nn C. G. (san 51 7. ter iôt 1552.

Hervormden

eenia;e "

dood bragt

1 ,

men, door de keren,

ter

plaatfe

van waar

,

de vuren

glazen venderen,

welken

in

/-

1

,

Itaande

en dat

zag

Gcloofsgenooten

zijne

_«_

flik-

verbrand

werden (*}.

De Edelen

hebbende

befloten

Landvoogilesfe

aan de

in

een verzoekfchrift Verzoek-

,

leveren

te

vervoegden ?

,

\

zich, omtrent den aanvang van April 1566, in eene Edelen aanzienlijke menigte, te Brusfel

,

en traden, op den i"^^^^verd.

hebbende,

vijfden gehoor verkregen

ve, hebbende aan hun hoofd hendrik

Brederode, gefproten

het

uit

aloude

Heer van

,

felijk

nadrukkelijk voordelden,

zij

opfchorting

ven werd terwijl

,

tot

Doch

op 'sKonings

beftond flechts

,

ftuk

en der-

,

naderen

last

het befcheid, hetwelk hun gege-

de Landvoogdesfe

wilde verklaren

,

hoe verder-

van den Godsdienst voor den Lande waren zelver

over

ürenge Plakaten op het

de Inquiiitie en

verzochten.

Huis

Grafelijk

van Holland^ en leverden hun verzoekfchrift in hetwelk

Ho-

ten

ftatelijk

hoe

algemeene

in

zelfs

zich

beloften

niet

,

duidelijk

het bedrijf der Edelen aan-

zij

merkte, hetwelk dezen niet zeer naar den zin was.

Onder

het gaan en keeren der Edelen

ten

Hove

,

was hun de naam van Geux of Geuzen aangewaaid, welk woord fommigen meenen gefmeed het Nederduitsch

Guit

zoo

,

veel

te

zijn

zeggende

,

van^^"jjj^ als fielt,

(*) FR. jUNii Fita, ab Si tin.

Jntiq. Tom.

l.

ipfo Confcripta ap.

Part.

II.

Bladz, 554-657.

N

2

pag.

gbrdes in

2oi-25p.

oorQ^rong

brandt

Geuzen,

,

K E R K E L

106 na C.

G

Jaari5i7, tot 1552. -

landlooper

fielt , ]^gj.

of bedelaar

,

200 veel zou aanduiden ,.„ „ ,

K E

JJ

anderen

,

willen

dat

,

zonder zorg en kom-

als

,

,

,

mer , en gewoonlijk den Bedelaren gegeven wordende;

het zij,

van barlaimont hun

de Heer

dat

fcheldnaam

dezen

allereerst

„ „

Geux of

zulken hoop bevreesd

anderen voorgeworpen

genootfchap

bondenen

fchooijers,

om

lieten zich

hem

dat

,

voor

zij

behoefde

niet

hun dezelve door

de geringheid van hun

Hoe

befchimpen.

te

en gebruikten

is ,

„

:

zijn;" het zij, dat

te

aangewreven

hebbe

zeggende tegen de Landvoogdesfe

het

de ver-

zij ,

dezen fchimpnaam welgevallen

vervolgens als

Men

eene leuze.

dronk op

el-

kanders gezondheid, onder het roepen van Fïvez

les

groette eikanderen met denzelven,

Lang

Geux!

leven

de Geuzen

en

Ook

J

gouden penninkjes, aan een rood

lint

den hals, vertoonende aan de déne beeldtcnis

,

en aan de

andere

twee handen vastgehouden fchrift

dat

is

:

:

Fidelles

den

,

zijde

au Roy , jusques ,

'sKonings door

,

of dergelijk

niet dit

tot

a

zij

om

fluijer

bedelzak

een'

Koning getrouw

of

droegen

la

den

bij-

hefage

,

bedelzak.

Anderen droegen een houten napje, aan

een'

ren band, op de borst of aan den hoed:

Sommigen

uit het

gemeen, een bedelaarsklap

velen kleedden zich in

de

hoe men op zekeren maaltijd

VAN BREDERODE

aangcregt

,

met den nap, en een bedelaars

om

,

bij

,

en

zijnde

Ook wordt den

malkanderen

houten .nap vol wijns befcheid deed

telkens

de hand;

aschgraauw gewaad,

kleeding der Bedelmonniken.

teld,

in

zilve-

uit

ver-

Heer een

welke dronk

,

tas, die den drinker

den hals werd gehangen, rondging,

raal-

kan-

,

:

GESCHIEDENIS. kanderen

ven

,

met

opwekkende

onderling

des vaderlands,

beste na C.

ten

,

hun voornemen getrouw

bij

rym

dit

om

,

197

te

blij-

onder het eten en drinken opge-

>

G,

JaarïS'Z»

___«.

zongen Par

ce pain

Jamais

par

,

Geux

les

&

ce fel,

Dat Bij dit

brood,

par

bij

Hier tegen

Henegomven

in

eene ,

dit

doende

beeld

penningen

zilveren

eenige

,

van

Hal

ge-

,

aan

het

tee-

uitgedrukt

Dit werd fpoedig

den hoedband hechten.

korts

maria van Hal ^

bedevaart

narir

reen doe.

van aarschot

de Hertog

Lievevrouvvebceldjes

maakt, en op

men doe dan wat

,

beeld van Sinte ,

fasfe.

zout, en deez' bcdeltas daar toe,

dit

liet liet

chfe qut Pon

is:

Kooit zal de Geus veranderen

daar na aan

cette lefafs.

ne changeront pour

ken voor hen, die zich aan de Pausfelijke Kerk ver-

bonden hielden dat

hii

,

en was aan den Paus zoo aangenaam

deze penningen

de

naar

,

wijze

der

Room-

fche Kerk, wijdde, en den genen, die ze droegen, aflaten

vergunde (*).

Kort na het inleveren van het verzoekfchrift Edelen, had de geheime Raad eene matiging

„,

,

der Plakaten

ontworpen

BÎoderatie

ofX^"^°' deraue.

,,

welke men

,

der Ontwerp

aan

den Koning, aan de Geregts hoven en de Staten der bijzondere

gewesten toezond

en

Staten van Holland hadden reeds befloten, gelijk

vertoog

Gemagtigden

,

als

ten

de Edelen

,

te

De

mededeelde.

doen

Hove gezonden

,

,

een der-

en daar toe

om

het

der

Land(*) BRANDT Bladz. '6;z

^

N

<^74.

3

KERKELIJKE

198 na C.

G

Lündvüogdesfe aan

te

bieden

J?.ari5i7. tiVden lieten zich affchrikken tot IS52. . geheel te veranderen, en zoo , ,

,

welk

bij

der dat

doch deze Gemagi

,

om

bewegen,

en

over te geven

het het-

,

de Staten zeer kwalijk genomen werd, zon-

men weet, welk antwoord de Landvoogop gegeven hebbe

desfe daar

fchoon hetzelve

,

niet

gunflig fchijnt geweest te zijn (*).

BERGEN en MON-

Terftond na het ontwerpen der matiging werden

GLIMES

yj^^

jQ^j^

,

Markgraaf van Bergen

,

en

naöiSpan FLORls VAN MOMMER.ANCI , Il.'cr van Blontigni ^ je gezounaar Spanje gezonden , om den Koning mondeling

opening van is

van

l\Io

deratie.

geven

te

doch deze boodfchap

;

de uitkomst voor beiden ongelukkig

bij

alzoo

Inhoud vanhec

alles

zij

Het ontwerp van Moderatie ^^^^

kwam,

Bewindslieden

Leeraars

^^

^q^^

,,

Godsdienst, benevens

,

,

waar van wij

op

van

zulken

,

gernis

„ „

herbergden

,

met de galge

zaakten

„

erfgenamen

„ „ „ „

boetvaardige Ketters zou genade

,

hunne

de onboetvaardige blijvende

bezitten

(^*3

,

mits

,

krijgen

goederen.

nogtans

openbare

er-^

zouden wordaar

het

Ketterij ,

en

de ver-

hunne

Aan gemeene en bewezen,

met ballingfchap

dezen zij

,

Die hunne

zouden het zwaard

Dat de

en aanhou-

,

nieuwe Leere

geftrafr

„ „

Handvesten gedoogden.

,

die

en hunne goederen verbeurd

„

fpra-

Onroomfchen

den

gaven, en de hoofden der

,,

den

uit:

Schrijvers

Vergaderingen

yan

,

,

hoofdzakelijk, hier

„

den

geweest,

nooit weder naar huis zijn gekeerd.

doch wor-

geftraft

hunne goederen

ze hunnen wettigen erven

na-

„

lie-

WAGENAAR VI Deel,

Bladz. 150- 1;5.

,

GESCHIEDENIS.

199

zouden ze verbeuren

zoo

„

lieten

„

ondernamen, andere Insezeienen

„

HerJoopers alleen, geen berouw toonende,

maar

:

zij

,

,

hunne goederen verbeuren,

den

,,

plaats

„ „ 5,

„ „

re

daar

zouden

,

Itrafc

worden

;

,

ten der Provinciën,

den was

,

Ketters

aan welke

verwierpen hetzelve

de

Laiidzaten

,

verzachting der Plakaten

dit

keer

,

,

,

eene te

tijd,

dat

Sta-

het

als

vreesde

geelk

zoogenaamde

verftrikken

,

de matiging

Moorderatie ().

de ondervinding,

ge-

De

keurden het

Doch,

zocht

,

Moderatie ^ fchimpswijze uit

zulken

ontwerp gezon»

eenige

,

door

noemde men, omtrent dezen zag ook,

in

,

dan met den dood.**

meen den inhoud van hetzelve inzag

men

op nieuw

zouden met ballingfchap ge-

goed, met eenige verandering.

dat

-,

verbeurte

mits

,

doch Herdoopers

valle, niet zachter

zou-

hunne erfgenamen

aan

ze terftond Hervallene

berouw toonende

G.

faar'5'7' tot 155»»

Daar het anders gelegen wa-

kon hebben.

vervallen.

nn C.

De

te verleiden.

.

,,

zij

of

Men

op den

er

en

af-

welken groot en klein tegen de vervolging be-

toonde, weinig acht werd geflagen, alzoo

dezelve

nog gelladig bij aanhoudendheid haren gang ging. Trouwens, men vindt in de Gelchiedenis der VoortMartelaren, in dit jaar 1566, wederom vele voor- £^"8 '^^f beelden van zulken

,

hun

die

Geloofs, hebben geboet list,

den

handen

bovengemelden

te krijgen,

leven

,

ter

zake des

men zocht ook, door franciscüs jünius in

(f)';

doch

hij

omkwam

het

gevaar

nog (*) BRANDT

Bladz. 67^.

wagenaarVI

(t) BRANDT BlaJz- 678-68^.

N4

Deel, 5/. 157.

„j^g^

,

K E R K E L

ooo na C. G. nog in

tijds

1

Levensbe-.

geliik hij zelf in zijne korte

,

J:iarï5T7 fchiijving verhaalt, daar wij tot 1552. . 1. .

K E

IJ

boven melding van ge-

1

maaRt hebben.

Men

Tot

be-

Vlaande-

liikte

al-

lyahch

-

eindelijk

prediken, en het Sticht van dit

,

ook,

eerst in

Artoh , daar na

en

Hooimaand,

in

Utrecht.

Holland

in

gelijk

,

ook door juNics gemeld wordt, wilde men daar beletten

Hond

te fluiten

dat fommige Edelen, ziende zich in

genade vervallen

,

'sKonings on-

Hoe

het

men hen

toen

wapend

dreigde of Hoorde

busfen

kwamen

,

en

heibaarden

de goedgunners, of zelfs briefjes,

openlijk,

de naastgelegene

De Leeraars waren

kwam.

Doch

Emhden

eerlang

,

werden

De onder

aangeplakte

bij

er

,

uit

in de

,

bij

gehoor

tot

Frank-

Walfche

andere ontboden

en ook van andere plaatfen.

gewoon gewaad

eerlang

llilte,

gedeeltelijk

dene Pjjesiers en Geestelijken hier

ook hun

ge-

,

preke.

fteden,

ryk herwaarts gekomen, en predikten Tale.

ze

wanneer het volk,

bekend gemaakt: uit

doch

;

en

,

ter

,

en plaats der preken werd, of in

duizenden,

daar na in

,

den beginne ongewapend

met zinkroers en zijdgeweer

met

zelfs

in

Onroom-

de

zij ,

ichen vergaderden eerst in boslchaadjen het open veld:

cemeen duar

uit vertwijfeldheid het

toe hebben opgehitst.

ver-

alle

meenen

anderen

;

welke

,

eens vooral ingevoerd zijnde, de deur voor dere Hervorming

van

Bra-

in

Waarfchijnlijk

door de uitwerking der Moderatie

tijd

in Junij

zulks openlijk te doen,

zij

Flaanderen

hand, en

heime-

,

doch

bijzondere huizen, gepredikt,

^"

1566, begonnen

renen voorts

^^^'^'

hadden de Gereformeerden

hier toe

te

lande

en predikten

,

Verfcheiverlieten

de

leere

der

-

GESCHIEDENIS. der Hervorming

hun

het

hunne

in

Kerken

Ook deden

toeliet.

qoi

zoo lang

,

zich

eenise

men

G, vrome P^risi/. na C.

cjt

om

handwerkslieden op,

De

vermanen.

volk

het

vergaderingen, die

ren, werdra zeldzamer gelloord,

nen

had

Honden

gewapend

dezelve

,

den minften onraad

bij

enboven hun werk

maakten,

te

noodigen

Eoskverkoopers

tijds

de preke

tot

,

om

der

in

De

werd, om

Predikant leerde

toe te

zeil

(iellen.

Som-

om

gefpannen werd, zonnefchijn

te

be-

beneden den wind van

hem

te beter te

De Roomschgezinde eerfte

ook doorgaans

op men eene foort

heeten

terwijl het volk

,

en daar-

door de ijverigften, nage-

hem voor den regen en geplaatst

,

van

en den weg derwaarts

wist

ijl

ftoel,

dragen, boven welken een

fchutten

Ook

die

,

de inkomenden verbodene

die aan

werd hem de

talrijk

men begon-

de voorbijgangers

ftonden

van een' wagen, waar

van predikftoel tijds

1552. -

te

wa-

wonen.

te

bij

boeken voor geld omdeelden. veeltijds

nadat

kennis gaven

,

Voor aan

aan te wijzen.

zeer

op de toegangen

er fchildwachten

en

leeren

te

kunnen hooren (*).

Schrijvers

openbare Preek gehouden

is

verhalen,

dat

Vlaanderen

in

de herman '^''j'^''^»

bij

Oudenaarde^ op den weg nzzr Gend, op den i4den krr, doet door HEiiMAN modet, of STRYKRR , van '^^^^^'^^^ ,

Jiinij

„

••

,

1

M

.,

T->

•,

Zwol, eenijds Monnik, maar nu Prcuikant de Gereformeerden

te

Oudenaarde,

KROESEN, Schout

te

WIG NAAR

VI

vinden.

Geudbrugê , meen-

Deel, Bladz.

Bladz, 68j--'So.

N

5

p^gÎj in

'''^"'

laten

de (*)

openbare

in dezelve zou- V laande-

den zich wel 7,000 menfchen hebben jLORNELis

1

onder

161 -1.53.

brandt

K E R K E L

202

na C. G. ê deze vergadering te fiiooren Jaar! 517. ^ '

K E

IJ

en

,

reed

gezeten, met een degen in de eene

te

,

paard

en een handroer

hand , op den Predikant aan ; doch de-

in de andere

ze verftak zich, op het eerfte gerucht, in het naaste

bosch; en het volk onthaalde den Schout met

eene hagelbui van fteenen,

zoodat

een goed heenkomen zag, en

dood den

weder

kwam men

grooten getale

in

om

gewond

Hier door gemoedigd,

ontvlugtte.

23fl:en Julij

hij

naauwer nood den

ter

op eene

,

Twee damen de ver-

groote weide, niet ver van Gend^ bijeen.

Toen

gen werd hier gepredikt. gadering

te

bragt

Deinfe over, daar na

te

Erkelo,

van Brugge, en zoo voorts

gewest

in het

door geheel

Vlaanderen.

in die zelve dagen predikte petrus

PETRUS DATiiLc-

jg

Poperingen, en daaromtrent

Hij

was daar Monnik, en, na het

Klooster, eenigen

tijd

formeerden geweest keer ftonden

men,

,

,

in

maar nu

toen

,

van het

onder de Gerede zaken

in-

davids

Pfal-

Franfche Dicht- en Zangmaten

van

wedergekeerd

naar de

verlaten

Pahz

den

dathenus

Westvlaanderen,

in

CLEMENT MAROT

eU

nadat

;

hij

THEODORUS BEZA

,

het

in

Nederduitsch had berijmd en aan den dag gegeven.

Deze Maart

heeft hij, te

mee eene Voorrede, den

Frankendaal geteekend, aan

alle

derlandfche Gemeenten en Kerkendienaren

,

de onder het Kruis, opgedragen;

zij

het kort openli;,k

in

alomme

,

gelijk

van

23fl:en

de

Ne-

zuchten-

ook

in

daar de Predikatien doorbraken

gezongen werden.

door zijne onervarenheid

verfciieidene misflagen

Dit in

werk,

de Hebreeuwfche

waren begaan

,

,

hoewel daar

hebbende

taal bij

het»

GESCHIEDENIS. hetzelve uit het Fransch

hem,

vertaald

evenwel,

te

hoewel het

,

naderhand zelf bekende,

gelijk hij

G. *

werd _____

,

dien tijde, toen de Nederduiifche Rijm-

nog t'eenemaal onbefchaafd was

konst

na c.

haastig J**"" 5^7»

te

was afgedrongen

eene ontijdige geboorte

als

en

,

203

hoog geprezen

,

hem geen

en maakte

Wij weten, hoe het

tot in

de Hervormden in ons

onzen

land

gunst.

fteeds

leeftijd

gebruik

in

velen

bij

,

kleine

bij

gebleven

,

en eerst in het jaar 1773 iêt eene nieuwe en betere Pialmberijming verwisfeld welfprekendheid

groote kregen

,

trok

veel

hij

is.

Voorts voorzien

door lange

,

met

oefening ver-

meer aanhangs achter zich

,

dan andere Leeraars, en verkreeg, verhaalt men, in het kort wel 15.000 menfchen tot het gehoor zijner Predikatien (*).

Buiten ontwerpen werd

op den a4(len Juni) en Openbare

vervolgens openlijk gepredikt in zeker

heesterbosch

y

^'^'^

des Heeren van Berchem, met zoo grooten toeloop, pen. dat

de Wethouderfchap

aan de Landvoogdesfe

,

voor erger beducht

van

kennis

fchen wapenden zich de Hervormden

waren,

talrijk

te

geweld

te

befcliermen

gaf

te

van

dezen

zich zelven

ook

;

om

mogen hebben

tijde

Hooimaand,

;

ontwerp van Moderat ie

,

zij

om

oproer list

een

vrije

en ver-^

Gods-

doch de Hertogin

een nieuw Plakaat

meest

tegen

leverden

den Magiftraat,

zoekfchrift in aan

dienstoefening te

om

er

die hier zeer

,

niet, gelijk zij betuigden,

verwekken, maar,

,

Ondertus-

gaf.

uit

,

den 3den

overeenkomende

met

het

doch bevelende,

dat

men de

(*_)

BRANDT Bladz,

6gz>.

^®

,

K E R K E L

ft04

«a C. G. de Predikatien

zou verftooren

ja;iri5i7.

koorde

{j2j^^.gj,

j^^^

flechrs

nieuwe verbittering.

tot 1552, .

^jg

en de nieuwe Predi-

,

Doch,

ftraffen.

Ook

dezen

In

ken, bewoog de Hertogin, echter

burggraaf van Antwerpen voerde Antwerpen

te

begeven, en orde

De

dere beroerte.

kttendheid,

en

der ilad

te

niet

beveiligen

de knechten

toe

vee! moeite

bragt

doch

,

de Prins

jgjj

te leggen.

meer of min

's

met op-

Raad voor,

zouden

de

,

rust

breede

(_).

Ook te

daar

men

Met

zeer

zoo ver,

het

Gereformeerden, of,

Hervormden reeds

logen-

naar

tegen ver-

wilde

dit

gebruiken wilden

prediken binnen de ftad

Op

,

nemen, om de

te

hen ook noemde, Kalvinisten

rust

zich

inwiUigen, maar bood zich aan, dat de

groüt gedeelte der

Te'sHer-

van Erf-

om

te (lellen

Durgers zelve allen dienst doen

weer neder

zonder moei-

titel

den breeden

in

eei'iaoo Waardgelders aan

Raad

van za-

Prins hoorde de partijen

(loeg

niet

waar door

,

fland

niet

Oranje^ die den

te, den Prins van

het

bewijzen

te willen

de fcheure grooter werd.

verwekte

dit

baatte

Lutherfchen boven de

dar de Magiftraat fcheen den

Gereformeerden gunfte

K E

IJ

,

een

men-

gelijk

beloofde,

gelukte

dat

het

het

hem

,

ge-

het

verhinderen, hetwelk de

vasrgefteld te heiftellen

hadden, en dus de (f).

den voorgang van Antwerpen^ werd ook buiHertogenbosch, den aiften Julij, in het Boschveld,

(*) WAGENAAR

Bladz.

164.

werkelijk icoo Wnnrdgelders

hebbe

,

tot verzekering van

(I) BUANDT Bladz,

uit

fchrijft

de

dat

Burgerij

de rust der

69;: -707.

:

ftad.

de

Prins

bezoldigd

GESCHIEDENIS. Kamp,

veld, op den hoogen

de

bij

Hosfchersloot

en

,

kornelis van

bomen,' door eenen onder fommiqc ^ DiEST, gepredikt, en het prediken en Feestdagen voor-

205

federt

na C.

G,

r^^ï5|_7tot 155a.

Zon*

alle

.

Men

namiddag vervolgd.

ging hier ongeftoord ter preke, en bragt er ook kin-

Het ztlfde gebeurde

deren ten doop.

Rysfel

te

Doornik

Falenchyn, alwaar ook de kinderen

^

in

^

liet

open veld door de nieuwe Predikanten gedoopt en de lieden getrouwd werden.

van Oranje zich

Terwijl de Prins

in

Antwerpen Deopen-

ophield, was de openbare Preek in de voornaamfte

Stadhouderfchap aangevangen,

fteden van zijn

RIS

VAN PALLAND, Graaf

Kerk

Leeraar,

zekeren

gerardus

Hervormde Leere prediken. meer dan ééns eindeliik

,

in

,

den aanvang van

dezen

de

werd,

tijd

te

,

gaven

eikanderen

Julij ,

in

om ook Men

in

beginnen.

Holland, flechts twee Predi-

tijd, in

kanten, piETER GABRiEL , een Vlaming, en jan ARENDSZ. van Alkmaar, een' Mandemaker van zijn

handwerk,

vrouw,

pieteii gabriel had

,

Amfterdam gewoond,

Hier leerde hij,

fteeg. nlle

te

in het'

met in

geheim,

de

zijne

huis-

Engelfche

in zijn

huis,

Zondagen, den Heidelbergfchen Katechismus,

met groot gevaar derfchap,

zoon

,

die

en in

,

van

wegens de draf heid der VVethouden

plaats

Schout pieter

van bardes

zoodat men de Had tegenwoordig

pieters-

gekomen was

,

Amfterdam

,

niet

•

de ^-'êO""2n

Vele Hollanders^ bier,

Holland met de openbare Preek te

genaamd,

gehoor geweest zijnde

ter

bedenking, of het niet haast

had,

liet

van Beelden zuiveren, en daar in,

zijner ftad

door

van Kuilenburg^

p^^

flo- Holland

maar

,

K E R K E L

so6 na C, G.

maar Moorddam noemde,

Jaarisir. ^g^ ,

het menigvuldig bran-

Thans was gabriel naar

bloedvergieten.

gf,

om

K E

IJ

jan arendszoon woonde met vrouw en kinderen te Kampen^ daar hij, insgelijks, elders vertrokken,

heimelijk

in het

ook begaf

hij

gemeenten

te

zich fomwijlen

bezoeken.

Hij

een'

Amfterdammer,

viaarfche Kerk

in

was

Holland uit

zijn

krankzinnigheid

te

,

daar

jaar

Preek bij Hoorn,

hij

Alk»

,

federt de

raasde

hij

en te

op-

en tierde.

werd deze vervolger met zulk

eerlang

ver-

elbert

inkomen zag verminde-

ren, en daarom op dezelve hevig

bezocht, dat

Alkmaar

;

de

Utrechtfche Kanunniken

gepacht hebbende voor 500 Guldens

Maar

om

,

die de Pastorie der

van eenige

komst der Hervorming

predikte

Meester

van

door de bitterheid

dreven,

HUIK,

voor weinig perfonen

,

Amflerdam

eene

aan

Gods genade

in het

Dolhuis raak-

vertwijfeling

meer dan 25 Jaren gelegen

,

en in

het

1594 zyn leven geëindigd heeft ().

Zes Burgers van Amfierdam ^ reinier kant ^ frank de waal , kornelis jansz. koster , alBERT HEYES , WILLEM FLORISZOON en LAURENS jakobszoon, REAAL bijgenaamd, omdat hij op het Water in de Gouden Reaal woonde (f) , jan arendszoon in Amflerdam ontboden hebbende jaad(*) BRANDT Bladz. 712.

(t) Deze LAURF.Ns reaal wns een der IjverigfTe voorder Hervormden, naderhand meermalen Schepen

ftjinders

der flad

Awfterdam

na Kornel land.

,

,

ook Raad en Burger- Hopman, dnar

en eindelijk

Raad

ter

Admiraliteit

Uit zijne gedenkfchriften heeft

brandt

in

zijne

ZeC' ver-

ha-

,

G raadflaajrden

E

C

vS

na C. G. eene zamenkomst buiten lâriSi?»

_

de Sint /^nionispoort

waal

aan den

,

den i4den

Swaag

Juist op dien

(lil

voor het

,

en

tijd

Bangert

de

waren

Zuidhollandfche Edellieden

ken

te

werd

,

de eerfle PreKlooster

men

vm Blok-

als

gaan.

voet wil

geval de Burgemeesters,

bij

hüikesloot, den

korver

henduik

befloot

doch op

Reguliers

te

met den fchout Meester joost Onderfchout

zitten;

te

men over moet,

het veld, dat

ker naar

Men

riet.

deed jan arendsz.

Hoorn

tot

T,

,

r.

de Stad en Houte-

het

in

JJkant,

Julij

,

,

tusfchen

,

Amfterdam nog

dikatie buiten

op

207

S.

I

met hem over het aanvangen der open-

bare Preek in Holland^ in

vooreerst te

N

E D E

IT I

bij

gast; vernemende,

de

Reguliers

dat er digt

begaven zich de Schout

twee

en

,

bij

jonge

Monnigepredikt

de Onderfchout

,

een van de Monniken , en de twee Edellieden

,

der-

waarts dicht achter den Predikant, die echter met

Toen fprong de Monnik in weg van het Klooster fcheidde ,

zijne rede voortging.

de floot, die den

en fchreeuwde zeer het volk op

niemand verroerde kant

iets

,

meenende daar

ijsfelijk ,

de loop

te

riep de

hoorde bijbrengen

van jOANNES Euangelie:

Schout uit

door

Als zich echter

kriigen. ,

het

die

den Predi-

Xde Hoofdftuk

'Ja^ja^ ik zal u welke-

ren jOANNES in het tiende^ en ging naar het Kloos-

De Onderfchout hoorde den

ter.,

Predikant

einde der Preek, ook de Edellieden, ter

maaltijd

komende

,

tot

de

die,

Monniken

tot

het

wederom dorden zeg-

halen nopens het prediken in Holland voornnmelijk ontleend.

1552. ,

K E R K E L

ao8 na C. G. zeggen ja?.ri5i7. tot 1552.

DE,

-

Buiten

hun de rede

dat

,

—

beviel-

bredero

Heeren van

,.

,

,

die zich thans te

Hoorn bevond, en van daar bemoedigde de Hervormden

naar Amfterdatn toog, *

kwalijk

niet

tegenwoordiffheid des

j-jg

K E

IJ

ZOO fterk, dat men befloot, den volgeuden Zondag den

Holland

voor de tweede reize in

Jiiflen Julij,

Haar-

openlijk te prediken te Overveen^ even buiten

lem

y bij

Huis

het

te

Kleeft

Heeren van brederode.

Amflerdam

meesters van

van allerhande gerugten te

Vergeefs

alles

men op

verhinderen, te Haarlem hield

kwam

,

het volk

Amfterdatmners ,

in

het meeste volk

reeds den

was en op hoewel

hij

grooten getale

omtrent vier uren lang, fchijn.

dien

dag

uren ge-

te elf

te

Overveen

ganfchen

,

daar

nacht geweest

nu predikte pie-

II.

8,

in een'

zeer

te

Over-

die daags te

voren

jan arentsz. Alkmaar gepredikt had

veen hervat door

zonne-

heeten

Des anderen daags werd de Preek

ook buiten

dit

9, 10, en dat, en zwak van perfoon was ,

ovcr Efez,

zeer klein

om

,

en daar oiMer vele

,

het veld geflapen had;

TER GABRiEL

werk

het

in

de poorten gefloten; doch toen deze

opend werden

Burge-

fielden

door het uitftrooijen

zelfs

,

,

onder het gebied des

predikte

hij

;

over eenige woorden uit den CXVIÏ[denP/tf/w,voor zeer groot gehoor floten had.

,

alzoo

men nu

Hier verfchenen

geene poorten ge-

ook

perfonen onder de Toehoorders,

vele

verwonderende, dat deze Mandemaker,

Leek, de Heilige verklaarde, en

in

omtrent vier uren

Schrift

een

zoo

Geestelijke

zich ten

gefchikt

en

zoo lang fermoen,

duurde, zulk eene

hoogflen

een

flechte

bekwaam hetwelk

goede

orde

GESCHIEDENIS. ,

waar

zij

gekomen en gevraagd

die t'huis

leecnwoordig, de

waren daar weder

Vele Amflerdammers

gebruikte.

geweest waren

Gods

hebben

aop

bekenden

vrijmoedig

,

V\'ij

„

klaar en

„ „

Papen met menfchelijke leeringen verduisterd, en, dezen

tot

toe, befmet

tijd

is

G.

|2'''"^5*7»

:

,,

nin hooren voordragen

aa C.

den menfchen

woord

heilig

zijn-

hetwelk van de

,

geworden.'*

Middelerwijl werd er in eene bijeenkomst te Buik- Buiten floot

ook befloten, op den

maand de

,

buiten

Amfierdam

^^"^''''"

Dit gefchied-

prediken.

te

jan arendsz.

insgelijks, door

Hooi-

dag van

laat.ên

van

verre

niet

de Haarlemmerpoort, regt over het KarthuizerKljoster ,

op eene

Men

plaats

Rktv'ink genoemd

de

,

Kamp, doch

derde

buiten het regtsgebied

had op dien morgen

aan Burgemeesteren ning van hetgeen

,

deden

verzoek

en

,

de

in

fl:ad.

vertoog overgeleverd

een

met kennisgeving en

zij

,

der

,

verichodat

het

den Heeren Raden zou gelieven zelve ten gehoor

komen

,

of de Herders

zielen zorge droegen,

of

er iets tegen

voor hunner onderzaten

die

,

te

te

zenden,

om

verltaan ,

te

de leere der Godzaligheid

,

of tegen

^^ï\ vrede en eendragt, geleerd of aangerigt werd.

De Raad

befloot, na overweging, hier over ook het

gevoelen der

Schutterijen

van welke verklaarden

:

te

in

nemen, de meesten

Dat men de buitenpre-

„

„

dikatien

,,

Wethouders en

„

overlast te

,,

wapenen bevolen waren."

gedoogen zou, voorts bereid zijnde, ftad

met

befchermen,

lijf

tot

en

goed

tegen

de

allen

welk einde hun de

De

Preek

had dus

voorrgang, onder welke, volgens verhaal van wa-

HeK.V.

III.

O

CE'

-

,

K E R K E L

ftio

na C. G, jaari5i7.

GENAAR

(*)

Diaken

twee en

tot 1552. -

,

K E

kornelis \mn

door

,

IJ

tvvintia:

Guldens

teilingen

5

verzameld wer-

Het prediken op de Rietvink^ en naderhand

den.

op de lastaadje, aan den IJkant, genoegzaam onder de ftad

werd

,

maand

de volgende

in

,

eenige

,

rei-

zen hervat. De Schout pieter pieterszoon poogde de tweede bijeenkomst op den vierden

doch

te ftooren;

wacht had aan

Men

hem.

het rot Schutters

de

dat

,

Haarlemmerpoort

hem ook

te

dezen

tijde,

InW?.terten'ÂIk"'

maar en Enkhui-

In

^^"^

deze

dagen

tijd

predikte

Ambachtsheerlijkheid

men

zich

Waar door

genoegzaam

der

hij

niemand, wegens

den Godsdienst, geweld aandoen zon. de hand voor dien

ter

liet, zijnde

door den Prins van Oraii'

voorzigtig en matig gedragen, en

hem

het

gewapend

toog hier vervolgens ook

Stadhouder van Holland, belast, dat

als

dag-

de

belette

,

preek, welke de Schout toen ongemoeid

je,

Augustus

ook ftad.

gefloten was.

te

Sloterdyk

Te Bmhfloot

over het T, in Waterland ^'f^tx^ door jan arends200N en pieter gabriel, om den derden en vierden dag, gepredikt. allert gerritszoon en pieter KORNELiszooN predikten, te dezen tijde, fomwijlen buiten Alkmaar, en in verfcheidene plaat-

Op

fen van het Noorderkwartier.

Sint

yakobsdag

deed pieter korneliszoon van Alkmaar de Predikatie voor die van

TVyJtng

,

achter

Enkkuizen,

Grootenbroek

,

daar

op de vele

eerfte

groene

Toehoor-

ders van verfcheidene plaatfen bijeenkwamen.

Thacs (*) VI Deel, Bladz. 167.

GESCHIEDENIS. Thars

liep er

211

Gouvernante,

een gerucht, dat de

ten einde de beroerte, die in het lund

was,'

de Predikatien zou toelaten

de

lei),

aiften Augustus

daar die vóór den

den

Dit deed velen in de

zijn.

Holland verlangen aangevangen.

Predikatie

en den in

hij

te (til.üt

overige

5 "'7.

1552.

(leden, zou- Inden

begonnen

werk ook

dat dit

,

al

J^'""^'

***

Heden van hen werd

hij

pieter gabriel terftond daar men hem de eerfte open-

Dies werd

gezonden naar Delft lijke

in

G.

na C.

,

de Hoornbrug

bij

tusfchen

,

die

Had

Haag, liet doen, en kort daar na predikte den Haag zelven , zoo in het Foorhout , als

op den Fyverberg

,

Prefident van den

Hove, Mr. kornillis sluis,

en zelfs voor het huis

den Predikanten nog onlangs zwaar had

düch nu het prediken door een zonder het

re

kunnen

beletten

,

van étw die

gedreigd,

aanzag

glasvenfter

,

wordende de verga-

dering door eene menigte gewapende Delffche Schutters

befchermd.

In Augustus werd predikt ,

,

te

Oostbroek

,

ook door pieter gabriel ,

omtrent een

,

Utrecht, Daarna door jan

uur gaans

arendsz. even

ftad, digt voor het Kasteel, uit hetwelk

met een roer gedaan , en zeker meisje

Na

.

.

ge- Utrecht

van ,

buiten de

een fcnoot

getr.fFen werd.

kwam de Leeraar in de (tad, en werd kater, een' Amjierdammer , gehuize van de vrouw van diemen , met

de Preek

daar, door dirk bragt, ten

wier Nicht

zaamheid

hij

kwam

getrouwd was, doch dtze herbergdeze

op goed en bloed tus werd

te

vrouw,

in

Oen

Haan.

vervolg van vijftienden

weder op zekere plaats, kort

bij

tijd,

Augusde ftad,

Loevenhout genoemd, gepredikt, en den achttiendea

O

2

bui-

^''

'^^''

"J

Sticht.

,

K E R K E L

312

de Tollefteegpoort

na C. G. buiten Jaari5i7.

K E

IJ

weg

benevens den

,

naaf

Preeswyk of de Faart,

^

Men

beproefde ook

Dord-

ten

Gou la"

nisnï^"^

om

,

Dordrecht en buiten

om

voorfchijn,

^^

de Preek

houden bui-

te

Gouda ^ doch de Preek

kwam

hier

hooren

te

;

weigeren zelfs mompelde men te Gouda ^ dat men deze nieudepreek vviaheidpredikers van kant behoorde te helpen , en tehouden ... ,. . „ bij een Heelmeester of Barbier, die het gerucht van

„

eene

te

.

,

.

,

,

houden Preek onder het volk had gebragt

werden door eenige jongens de glazen

Maar al

buiten Gorntchem

op een' Waard

in Julij,

Hoorne, en ook elders,

van

DEN HEUVEL DIRKSZOON,

omtrent,

Rynsburg ,

te

prediken:

te

Wyngaarden gegeven In Zeeland.

,

te

van

adriaan van

Burgemeester der ftede, ,

waren

Wadding ,

der

hier

Ook ondernam men

Hervorminge toegedaan. ,

fchijnt ,

Graaf

den

gepredikt,

en een groot getal van Burgeren

Leyden

ingeflagen.

werd, naar het

buiten

en elders daar-

waar toe jakob

Heer van

,

gehouden werd , de meeste aanleiding

hebben.

te

Te Middelburg in Zeeland, WILLEM VAN HOORN , oudcr verfcheidene

leden

heeft

de

Predikant

de begunfhging van

der Regering,

al

vroeg

in

het

Ook predikte men, in eene Zoutweduwe bastiaan matthyszoon, op

openbaar geleerd. keet van de

den Dijk

buiten

,

Flisjingen

,

te

Arnemuiden

Zierikzee ,

te

:

voorts

te

Fere

,

te

Tholen en op vele an-

dere plaatfen in Zeeland enz. (*)

In (*)

Men

zie van dit alles breeder

brandt

w&GENAAR VI Bcel^ Bladz. 164-109.

5/, 709-741^

GESCHIEDENIS.

213

en ooggetuiijen na C. G.

In dit jaar 1566 wordt door oor-

en ook door den defdgften onzer Nederlandfche Ge° fchiedfchrijveren

een zonderling geval gemeld

hetwelk

,

vreemde bezoeking gekweld werden. kinderen toe

knechtjes en

,

werd

,

,

niet alleen

meisjes

met eene S^^f

in velerlei wijzen

,

als katten,

lijkfte

,

nog

wanden en

bij

harten van die neep fchenen

fpraken

zegt raen

,

vreemde

tongen

,

vreemde

dingen,

talen

klauter-

de

manne-

kwijnen.

te ,

de ver-

op, gaven

dat

,

Zij

en met lispende

van hetgeen op

ja

dien

oogenblik elders, zelfs in deVroedfchap, gefchiedde.

Het gebeurde, zoo

laurens reaal , tryn gerrits, toen

verhaalt

één dezer kinderen tegen tijd

Weesmoeier

,

het

die

vasthield, uitborst in deze 5,

JAN KLAAS ,"

„

zal naar

„

aanregten, want dus

„

ten."

zij

den

Het

(die een

Haag

woorden:

hem

,

of

hij

niets

goeds

in

den

Raad

beflo-

het

,

gizeid.

,

en

komt daar het

Haag zou

reizen ? Hij

Zij voegt er bij: dit kind

Men maakt

teren bekend, en ziet het fluk,

O

in

van de trappen treedt, en

naar den

verfchrikt en bekent het: heeft het

zoon,

daar

met andere Raden,

fcheiden der Vroedfchap

vraagt

Uw

op wat afnemende, gaat

lijden daar

haar zoon,

,,

en

met het kind naar het Stadhuis

juist, als

ter

Lid derVroedfchap was,)

reizen, is

dat

benaauwdheid

zijne

in

4

het den

'

'"^^

deel weeskin-

geplaagd

zij

dal;en

zoo helsch en averregts

,

na

hun leven, aanhing; maar

losfifig, al

gezigten

Een groot

wel tot zeventig

,

en gepijnigd, zulks, dat het hun

den,

Amfterdam Zeldzaam

te

had met de Armewce^kinderen, die

plaats

552.

I

pieter hooft,

den Drosfaard

,

517' I"^''^5i7COC

Burgemees-

nu ontdekt zijnde, die-

'^*-''''^"

^^^^

^0

,,•

K E R K E L

214 na C. G jaari5i7 ,.

dieper in

de reize gefta;;kt

dat

zulks,,

,

K E

IJ

£gj^ joPüe zag, in het

—

de KaUerftraat, een fteenen tafereel van het laat-

in

Oordeel,

fle

om hoog,

muur hangen, en

aan den

gevraagd hebbende

,

len? vloog

den wand op, rukte

hij

bij

of

men zij

zoo gezeid werd ,

,

Kerk

naar boven

,

ecne wijle bleven zitten

op de klokken

kels

betüoverd hadden

,

;

BAMEN,

die hen

,

waarom

zij

-dochter

ZOON

fcholden

lelijke

zij

Deventer Koek

meenden

vi^n

,

,

afkeer

uit

de

M:n vond

zei-

ja-

hergen

de oorzaak

der

het

Weezen

geregt,

deed

,

er,

hun met

der-

te

(toppen,

dien

verweten

hem

zoo de Onroomfchen

tijd,

die

hij

Gereformeerden

zeiden

:

„

dat

zij,

met zwaarden befleken waren

j,

zoo

gaarne van boven door de punten

,

zou gedreven

fl:erk

a,

alle

anders

,

als

Zij

vervolging der

welke hii, omtrent dezen hebhen.

omdat

^

mond zocht

meer daar mede opende.

iTukken

deu-

zij

D^n Schout pieter pietersom zijne wanflalrige lengte , ,

geliike kinderkosr den

veel

door

eerlang,

zich,

zuiver fchouwen.

\ioor een'

vuur

zoo

,

bezoeking

tegenwoordige

deze

hier

het

in

die roen van elders weet, dat, door

hen en anderen, befchuldigd werd, var

knok-

zullen

en verftonden door Barnet'

je, zekere jacoba jacobs PIKJL

inj

:

daar

,

gebaars aan de

veel

vrouwen

ren van fummige

den

ook

Zij bedreven

Oude

der

tikkende met de

,

en zingende

,

het

er

toren

daan gaan, of Barnetje zal

niet V'Vt

ftaan.

den

bij

ftuk

Anderen klom-

grond.

aan de fpeeiklokken

tot

,

ha-

af wilde

het er eens

hij

af, en fmeet het tegen den

hii

werd.

van een' Beeldhouwer

huis

dalen

,

wilden

„

als

,

GESCHIEDENIS. na Gods

„

als zij daar

„

aanfchouwen mogten."

215

flcchts

aaiifchijn

genade

in

na

C. G.

,

I^^riS^/*

,

dikwijls

_'

zeggende, onder het wijzen naar omhoog;

dat de

deze

dat

groote

hun zulks verbood ,

malen liepen

naar

zij

De waarheid van twijfel

Man

openbare

dezes

Jaiiuarij

afkondiging

en

gefchiedde

dat deze kinderen

Broederen

ver-

verbod

een

Van ,

loopen

te

,

ge-

reaal

ook

zij

breken, en

langs de ftraten

,

derzelver

fomtijds middel te

tot

werwaards

,

dezen teekent

hoe naauw

,

deuren open

floten en

en vijftienen

bij

zich,

Weeshuis

het

bevordering van

tot

Klooster bewaard werden

om

het Geregt

15Ó6 reeds

Dergelijk

paulus

nezing, gebragt waren. ,

dat

den 5den Februarij met betrekking

eenige kinderen,

aan

kan niet in

niemand

dat

in

,

ophouden zou.

Klooster der

het

jaars

beval,

zonder verlof der Regenten

voegen

verbiedt het ons.

de toeluop van menfchen

;

naar het Weeshuis was zoo groot,

i4den

er

zij

bleven ze

,

zeldzaam geval

dit

worden getrokken

op den

wilden

als

kant gekomen

Haan, zeggende: de groote

Meer-

of' belette.

water,

het

infpringen: maar op den pal

kwaad deden

zelden

kii)deren

Man

Voorts wordt getuigd

in

dit

vonden tienen

bij

waar van

de waarheid, ten aanzien van het loopen langs de fcraten,

Junij.

ook

blijkt uit

Het ongemak

verdween allengs van verlost waren

eene Stadskeure van den i8den

duurde, vele maanden

hoewel hun

,

,

de

,

overblijffelen

doch

,

ook nadat

zij

der kwale

,

er al

hun leven, aanhingen ().

Mid(*) BRANDT

Bladi,

741.

O

WAGENAAE 4

Amflevdam

I.

Deel^

KERKELIJKE

arö

mC

was de Magiftraat van Amfierdam

Middelervvijle

G.

om

Janri5i7 êt gUen ernst bdlacht, der

Hervormden

openbare prediken

het

om

weeren, ten minde,

te

zor-

te

gen , dat dit niet binnen de ftad gefchieden mogt. Voort gang der q ^^^ kiften Auiiustus predikte arendsz. op ca i jtan openbare voorftad van Lastaa'fje. zijnde genoegzaam de de Preek. '

Amfterdam

aan de

^

Na

het T.

de

men

ftad

te

zekeren

in

willemszoon wyn gaard

van jan

de vergadering zoo toenam, dat do daaromirent

predikte

fe !ert

zelfs

,

kicin

van

oever

door de Toe-

hij

binnengebragt;

op de Lastaadje

altemets

fpijker

werd

Predikatie

hoorders in de

den

en

Oostzijde,

,

waar

en plaats

fpijker

werd; ook werden op verzoek

Emhden

der Gereformeerden van

en elders

verfchei-

dene Predikanten naar Haarlem overgezonden, die de

Gemeenten aldaar bedienden.

De

Vergadering der

E

te

zamen, om

wat hun

kwamen

Trmen .

te

raad|)legen over

hand ftond

ter

de

in

groo-

hunne zaken, ea-

nemen

je

,

in

de tegen-

De Gereformeerden , ook

woordige omftandigheden. die van

in Juni]

Bisdom van Luik^'

in het

-^

^

'e'en te

SiTruyen

verbundt^ne Ed^;len

^^^ «rerale te St,

Au^sbttrgfche

Cojifesfte

^

fchikten

hier

Gemagtigden aun de EdJcn, heul aan hen zoekende^ Beel^ Blndz. 274, 275

die

de oorzaken van zulk een

gevoegd heefc

;

De

deren, ellendig ziek

tlads

,

het Weeshnis te

Men

zie

Hoorn

zijne

gedachren over bij-

noemen deze

kin-

Registers

grootelijken

zenderlinge pasfie bevangen, In

ook

zelJzanm ongemak hier

gehvcid en met eene

lu het jaar 1670 heefc iets

dergehjks

bekker Beioov. IVer. IV Boek.

plaats

XXV

ook

gehad.

Hoofdfi.

,

GESCHIEDENIS. om

de,

de

in

Ten

woriien. zoc-klchnft

des

vrijheid

dien einde Ilcl<1en

Dattfm^

fchoon

,

het

junius

ver-

,

vergadering

ziele,

eene

bij

,

ge-

Julij

tegen

hunnen

Truyen

werden

,

St.

te

gezonden, met eene korte Geloofsbelijiienis van drukkelijke fchriftuurwoorden gerteld

dat

welke

,

zij

zonder t'-Mitijde

JUNIUS

gekomen

daar

iets uit te

,

zagen

uit-

door junius zamen-

,

den Edelen moesten

zij

c. G,

'"^'1517.

grange,

van

laatst

zulks weigerden

zij

naar de

,

ver-

peiikgrin de la

in

te np

een

eene zeer vrome en goedaardige

Antwerpen

S'inode te

dank

hun

hem van Geneve was gekomen

die met

houden

^

voorgeftaan

zij

franciscüs

handen,

]n

haalt (*^, dat hij, en uit

geloofs

217

wat er

,

rigten, doordien

overgeven

te

,

doen was

iemand zich daar

tusfchen ftak, dien het de Heere,

voegt er

bij, vergeve.

werd, gedurende

In Spanje

den Ko-

dit alles, bij

ring geraadpleegd over de middelen

,

Befluit

de in de- ^f^ Ko-

om

'

ze landen ontftane beroerten te

Door de onlangs

hcrflellen.

flillen

en

de rust

te

^^^^^

j^

Spanje gezondene Inquifuie

naar

Gezanten, bergen en montigni, waren daar toe voorgeflagen

:

het vernietigen der Inquifitie

;

het ma- eene

al-

•^^'"^^"ö tiên der Plakaten; en het verleenen eener algemeene

Ten

vergifFenis.

vergifie-

deze drie punten vast: ,,

tie

ftelde

laatfte

mogt gefchorst

„

de

Koning

dat de Paufelijke

blijven,

omtrent Inquifi»

mids de gewone Dat men

Bis-

,,

fchoppelijke hare kracht behield.

,,

Nederland^ een nieuw ontwerp van matiging der

„

Piakaten

mogt

opftc'llen

,

waar

bij

's

zijn

Leven

bij

gerdes Scrin. Antii, L

O5

in

Konings acht-

„ (*) In

,

f.

baarc,

,,js,

,

K E R K E L

218

mC, G n

baarheid en het

Jaari5i7 tot 15^2

zullende

„

„ „ „ „ „

hij

Roomfche Geloof bewaard werd dan, hier op, de vereischte orde be-

Dat ook

ramen.

K E

IJ

de Landvoogdesfe

of ook aan anderen

,

vond, mids dezen

niet

naar

Dat

overtuigd waren.

dat

van misdaden

echter, voor het

zij

dat de Heeren

,,

voortaan de behoudenis

„ „ „ „ „ „ „

's

van de Benden van ordonnantien

5,

wone

Lands

niet

,

zich hier

uit

al

behartigen

,

verbonden, zamen-

alle

konden worden gebragt,

wapenen opnamen

bedienen

Des noods getal

en

toe

hier

daarentegen

de

mogt de Landvoogdes zich

,

bezettingen

worden

ergernisfen

of zoo de wederfpannigen

mogt

,

en

zelfs

zij

van de ge.

harer befcher-

ter

,

een

genoeg-r

aannemen

van Waardgelders

dezelve zulke Hoofdlieden ftellende,

als

,

over

zij

zelve

bekwaamst oordeelde (*)." befluit des

Konings werd aan de Landvoog-

maar echter

^q^^q overgezonden,

alzoo viGLius

den te

latende genoegen,

van den Godsdienst en

preken en openbare ,

toe-

hebben moest,

hun vermogen

Voorts moesten ,

afgefchaft

Het

Beeld-

rust

zorden.

komften

„ ming. „ zaam

florming.

mede

,,

,

alleen,

raadzaam

het

zij

geregtelijk

j, ftaan dezer drie punten, verzekering

„ „

vergiffenis

zou mogen verkenen aan de Bondgenooten

,

,

BARLAiMONT

in het afzijn der

ftemmen.

Doch,

den fchoenen ging,

niet

en

voornaamfte

terwijl de eer

hij

afgekondigd,

anderen

Heeren

,

weigerhier in

Koning dus op

zoo

weinig van

loozijne

ftreng-

(*) BRANDT Bladz. 172.

Bladz.

^59-762.

vvAGENAAR

VI Deel,

,

GESCHIEDENIS. flrcngheid afweek, raakte hier

de been, overhoop en in .

weken

iiige

van Nederland

oorden

bijna alle

,

Schilderijen

,

Sacramentshuizcn en

Boeken

de hand in had

tuigen, uit te

er

om zoo

,

Kruisfen

,

Kerkfieradcn

allerlei

lande en in de ftedcn, dat er

men,

veel ijsfelijks,

door-

Altaren te platten

graauw, welk

het

aanziende voor

,

,

zwakke werk-

te

zoo weinig

in

lijds ,

kwam,

voeren, tot de vreemde gedachten

dat

hooê geesten onder gewerkt hadden (*).

Zeldzaam ke den

het,

is

dat deze Beeldendorming, wel- Arnleg.

i4den Augustus,

Hemelvaart ^

in

den

dag

voor

Man'a^s

Westvlaanderen ecnen aanvang nam,

djor eenige weinigen van het geringfle grnauw, daar zich

ettelijke

roovers, dieven en

werd; het

ruwe hoop zii,

ondertusfchcn

is

overal

twijfelachtig

niet aangezet en aan

het

Edelen,

pen van

dit

(luk

,

doch

gebragt

verdenken

zonder bewijs

daar er onder dezelve

Roomschgezinden

gevonden

zoo

de

Graaf lodewyk, aan

werden.

Doch

de Prins

^qzq fchennis zelf heeft

of waar-

vele opreg-

hebben den Prins vsn Oranje^ of zijnen

houden.

of deze

Truyen vergaderd, van het ontwer-

te St.

fcl;i.);TLikheid,

volvoerd

DeSpaansch-

of

belchuldigen

Sdirijvers

,

hollen

door lieden van meerder aanzien.

gezinde

onder ver-

hoe/en

mengd hadden, begonnen en meest

te

C. G.

maakte, aan

liep, en zulk eene bijstere verwoesting r>eelJen

m

.

dezer tiide

te

op

door de Beeld- l^-irisiZ» .tol 1552. uitborst, en in wei-

,

)rming, welke

ganfche land

liet

beroerte,

'

„ Il

219

Anderen Broeder,

fchuldig ge-

zich

hier

van ge-

(*^ STRAF)A dc ucilü Belg. Dcc.

I.

Ltbf.V.p. 242.

'•^^^^

^^^

K E R K E L

cao r.t» C. G gezuiverd Jaarï5i7 ^^y.

'

Verantwoording

zijne

betoond

afkeerig

gjQJjj

tot 1552.

^

in

Beeld formeren;

Onroomfchen

K E

IJ

zelfs

gelasterd

van

de

omdat

,

woestheid

oordeelde

hij

de Kerken niet, dan na voorgaanden

heden

,

heeft

men ook de

behoorden gezuiverd

last gelegd

in

NAAR

,

ja uit

de Edelen

het

ten

,

noegen aanfchouwd hebben.

maken,

fchijnlijk te

mng,

dellen

talrijk

naderen bijeen te

dat

Hij

verdroten

,

En,

komen. ,

in

dat

zekerlijk, geweigerd alleenlijk

om

zij

zich

,

dertusfchen

is

,

niet

met het

,

of

uit

met geweld , ,

geroeid

uit

in

hun

die

,

als zij er hij

aan,

wanhoop

naar

veran-

dadelijkheden

zagen

begeerte

tot

,

aller-

hebben de

,

Ook merkt

de vraag eigenlijk

den woesten hoop

reeds

die

open veld

zijn

Edelen, die,

werk gaarne

voortflaan, hier onder

waar-

dit

,

het

Kerken

verzocht hadden.

Konings genade

dit

met ge-

zouden geweest zijn,

dat die genen onder de

dering, het

zoekt

in

,

zegt hij, gelijk, onder

boozen en goeden ,

zelve

hebben

zal

den winter, langer

eerften geoordeeld

's

,

wage-

minfie,

den Hervormden

het bezie mogten (lellen van de

aan

te

en

aanmerking, dat men onder-

uit

het

waren

v.111

gezindheden

lei

gemeen

derzelver Leeraars.

werk de hand gehad, of

zoo

Eindelijk

onderneming het

in

dat

,

(*) houdt het niet ongegrond, dat fommigen

de Hervormden

uit

deê

aan de Hervormden

'

der

last der Over-

worden.

te

fchuld van

het bijzonder aan

heeft zich

wel eens van fommige

hij

is

en

,

hebben.

zullen niet

,

of

er

ook zulken gevonden

Ononder zijn

,

die

(*) VI Deel, Blach.

180.

,

GESCHIEDENIS. die zich

Gereformeerden noemden

of

ja

,

en ^ sinds zelfs lieden van meer aanzien

werk gemengd ben

raamd

en

,

ker,

dat

is

wie het eerst

:

hebben

uitgedacht

van geweest

aanleggers

dit

niet

,

dan

pleegd werd,

maar ook,

het

toen

alleen

werk be-

wie er de eerfte

,

En

zijn ?

hun-

en

,

ze-

het

is

geweld

het vervolg,

in

gever-

bij

fcheidene gelegenheden, dit werk, als onbehoorlijk,

afgekeurd, en ook plegiig hunnen betuigd hebben, bijzonder deden

afkeer daar van

zij

en

dit openlijk

plegtig in een verzoekfchrift, hetwelk kort daar na,

tegenwoordigheid

de

in

de

meeste

en

in

werd

Nederlandfche

naam

den

opgefteld

om

,

bij

den ingeleverd, hetwelk

BOR

geheel te vinden

werpen leverde een

voor

God,

is

;

,

te

den

bij

(*).

Kerken

,

/ontwerpen

Koning filips

gefchrift in

fchap van Antwerpen

„ „ „

Gereformeerde

Kerken

dier

van

Afgesâardigden

der

wor-

te

Gefchiedfchrijver

De Kerk van Antaan de

in hetzelve

dat hetgeen in het

„

Wethouderbetuigden

wegnemen en

zij

bre-

ken der Beelden was voorgevallen, buiten

hunne

kennis en tocftemming gefchied ware (f)."

her-

r.iAN

MODET

,

of

STRYCKER

van de Gereformeerde Kerk eene verantwoording, welke

uitgegeven:

„Dat

hij, en

tê hij

,

toeumaals Leeiaar

Antwerpen, zegt korts daar

in Octavo.

bij

in

na heeft

dusookdegeheeleConÎfto-

» (*) Gedeeltelijk ook

lie

brandt Bladz. 114,11 Deelj

(f) brandt Bladz. 22.

G;

hetF'^^^5ï7-

in

COC I552»

gros der Gereformeerden

het

Leeraren

hier ua C.

niet

zich

en het met genoegen aangezien heb-

maar de vraag

;

ne

,

cii

.

,

K E R K E L

$22 na C. G, Jaari5i7.

van deze Beeldftorming, toen die eenen aan-

5,

rie,

^^

^gj^g j^.^^

.____ „

^^^^

^

^^^^ weteuicbap

dan van de uur van zijnen

gende een verhaal,

Wcthouderfchap tracht

hoe

,

d(joii

zelfs,

hij

met gevaar van

,

tor het volk, te helpen

ler

,

voe-

bij

begeerte

der

leven

ge-

zijn

,

,

door dien Raad

,

gelast

waar, nooit hebben

de

te

trouwelijk gekweten had; en mij

het allerminfle teeken

,

hij

voegr er

zulke

hij ,

bii:

al-

nooit

is

dien ik,

geloond heb

wil ik mijne eigene, als ook mijner

j,

broederen

„

fchapdrijvers acht ik niet,)

„

kondgemaakt hebben."

,

on-

meen

er, zelfs

met

dat mij zoo-

Met deze

danige handelingen gevielen.

„voor-

geweldige en

„ „

betuiging

vrome mede-

want de ongeregelde eigenmeester-

(

,

dat

oncïerhouden, zich ge-

mij geweest,

hij

,

Beeklenltormers

geregelde raadflagen behaagd; ik, iemand

van den hoogen

bevestiging

tot

om

daar over hun voornemen

De uitmunGend was,

(*).

die toen te

op de Raadsheeren

Raad van naauderen

„ „ „

daar

door vermaningen

,

weeren

FRANCiscus juNius,

beroept zich

,,

gehad

heeft

"

had, toen het werk gaande was, de gewel-

denarijen in verfcheidene Kerken

tende

K E

rj

getrouwheid openlijk

Ook

verhaalt

dat

hij ,

het graauw reeds bijeengeloopen zijnde, omtrent drie

uren, voor dat het werk regt aanging, zekere lie-

ven ONGRNA gende, of

bij

hij,

hem om

raad

voorgang van de Antwerpenaars nielde

,

kwam

,

hem

wanneer het volk van Gend op ,

de

Beelden

ook zelf de hand aan het werk zou

vra-

den ver-

flaan ,

of (*) BRANDT

II

Deel, Blach, 14. volgg.

GESCHIEDENIS. juNius âf hem ten eerde

of niet?

„ Van

225 antwoord:

dit

^

c. G. volgens JaJ^riS^r-

ons moet niet gedaan worden, dan

^

beroep:

3,

ons

„ „

naardien

hebt

gij

geen

geen Magilhaat,

gij

verzien

fche autoriteit

cijt

:

ordinv^ris

beroep

;

noch met

ordinari-

ook hebt

gij

daar

„ toe geen extraordinariscli beroep; dewijl gij mij „ om raad vraagt, en zelf met zulks te doen te „ kennen geeft, dat gij tot deze zaak niet extra„ ordinaris zijt beroepen (*_)." Men kan derhalven de Hervormden met geene reden befchuldigen. dertusfchen

het

heeft

men zoo weinig

dat

ven

wanneer

,

hij

,

acht heeft geflagen, op hetgeen

junius ingewikkeld

dezelve

On-

meermalen verwonderd

mij

te zelfde

fchijnt

plaatfe

hem

te

kennen

zegt

te ge-

„

dat

,

de

,,

Beelden ftormers, die

,,

bekend waren, van onbedachte ofte kwaadwillige

„ „

lieden

opgemaakt, op

beelden aanvielen."

bedoelt junius

de

Kerken

en

Kerken-

Welke of hoedanige

met deze kwaadwillige ?

de Nederlanders in hun

fpreken

ker

al

en zijnen Broederen on-

lieden

Duidelij-

Request

aan

Keizer maximiliaan en de Rijksvorsten te Spiers in het jaar te

aanmerkelijk

plaats

ken

„ „ „

zijn

,

zouden geven:

zij

waar hunne

1570 ingeleverd,

(f),

„

is

dan dat wij ,,

die

woorden

hier

geene Ondertusfchen ," zoo fpre-

het gebeurd, eerst wel in IVest'

Vlaanderen^ daar na ook in zeer vele andere

den,

bijna

op denzelfden

tijd

rijen. Beelden, en Altaren

in

,

dat

de

de Kerken gebro-

„ (*) BRANDT Bladz, 29. volgg.

(t) GERDES Scrin. Antiq,

fte-

Schilde-

T. VIII. p. 612.

ken

^'

K E R K E L

S24 »a C. G. Jaari5i7. * ...

9»

ken werden; of door de

^^

reeds voor lang

der vijanden, die er

list

geweest

waren

om

volk

„ „ ,,

voorwendfel, foldaten

5,

arm zouden kunnen gebruiken

„

den

,',

ondertusfchen

„ „ „ ,,

digen, opdat

ijver

uit de

werven,

dat in

,

begonnen

de

,

het

om

,

eene

befchul-

te

dus, onder een fchoonfchijnend

zij

—

van fommigen

,

de Papen

fteden

het

vaten

en

beelden

brengen

te

(lerken

Dit blijkt

onzeker.

is

vele

den

en

of door vcrkcer-

kostelijke

Kerken weg

dat vervolgens de

,

jongens hen volgende, en her graau'.v, de overige meestal nedergeworpen hebben:

mige plaaifen de Roomfche

dat

ook op fomon-

Magillraten, en

„ „

den Euangehfchen Godsdienst, op publiek gezag,

„

de Beelden

,,

den

5,

gezag

der die zulke

„ ,,

,

meest gebeten

het

die

Schilderijen

,

voorbeeld

en

dat

Ook

ben enz."

naderhand,

in

Beeldenftormen

worden drukte

:

;

Doch

,

hadden

Haeretici

laat

,

en

dat

,

durfde be-

wegens het van

de

wering van hetzelve,

zich in

fraxeriint

ergo

,

gedaan heb-

uitzondering

moesten verwezen

tot de galg hij

op hun

hoe een vargas,

Beroerten,

als die, tot

,

goede Burgers

hetzelfde

zonder

,

op

volgens Refolutie

Lands ingezetenen

of, zoo als

faxerunt contra

^^<^

's

ook

,

Roomschgezinden niets gedaan

,

weet men,

den Raad der

dat alle

:

;

fomniige

,

waren

en andere uitwendighe-

gefchiedde

dit

van de hooge Regering

weeren

,

hebben nedergeworpen

,

„ meenende ,

Kort ver-

ui;^

gelegenheid te hebiitn,

5, eerst

haal van

op

K E

IJ

kwaad

templa

,

Latijn

boni

uit-

nihil

debent omnes patibulare.

ons beknopt verhalen

,

hoe

^^^^ Beeldftormjng hebbe toegedragen.

het

De

zich eer-

de

GESCHIEDENIS. strada,

Kerkplondering sefchiedde, volgens

fte

Omer

eerst omtrent St.

t-S het na

van waar de plunderaars

^

tol

..

Tperen begaven

zich vervolgens naar eenige

Hemelvaartsdag, van de B.irgers

in

de

zij

nog verfcheide-

ne Kerken van

deel

in dit

gelaten

fiad

de (leden en dorpen op de Leys;

en een ander deel naar Seklytj Jyn op de Kerkfchenders

maar

;

aanvallende

van

die

een

Douay^

verders naar

gezelfchap trok

1552.

op maria's d^ Beeld-

werden.

Vervolgens plunderden

ö*

alwaar zii,

,

hebbende,

afgeloopen

Kerken

C

I^^^risiy.

Sek-

verfloegen er

,

velen en verftrooiden de rest.

Te Antwerpen

deed

de

Mngiflraat

Oranje^ op aanfchrijven

Prins van

dat anders in dezen

brengen.

heden

te

intusfchen niets

het

komen

heden voor

te

Augustus

;

om

verdere

zoodat den

te

Beelden

en

veel drift, dat voor

aan

viel

het

der prachtigfte gebouwen van len en

akeligen

fchiedde

Herv.

alles

IlL

men aan

,

,

Europa^

P

,

de

^

bre-

met zoo ,

een

tot een hol-

en

eendragt en

veel

het

Kerk

deze

romp gemaakt was;

met zoo

in

welken d&

,

pionderen

middernacht

en

Tegen den avond

ftillen.

met het ondergaan der zon,

raoeijelijk-

bij

nam

groote Kerk weder eenen aanvang

Schout vergeefs poogde

het

verliet

volgenden dag

moedwil

de

,

liet

en

,

De Magidraat deed

bleef.

miiifle,

den

ken der

moedwillig;-

evenwel

,

Koor

het

in

Kerk meesteren gezeggen

de Kerk, die gefloten

2ofl:en

jongens

van

bijzonder

,

den weg en

uit

Dit gaf aanleiding tot eenige

zich van

volk

van het jaar acht dagen ten

tijd

(laan,

de

Landvoog-

Bee'.^-

tl-T'r^^'t.

was, het Biariabeeld^w^x^tn*

desfe, uit die ftad vertrokken

toon plag

nadat

,

der

tr.ch

ge*

orde, dat hi«-

K E R K E L

fi26

na C. G. niemand in Jaari5!7, pgi^Yvctst tot 1552. ,

„»___

zoo grooren oploop

werd

in

te

zijn

in

dat

,

geholpen van een' hoop

uitgevoerd werd.

zij

niet alleen

niken mishandelden

,

Monnik

der

,

en jongens

,

nu aan het hollen

Kerken en Kloosters,

de Beelden

maar ook de

,

Mon-

waar onder de Minderbroeders

het het kwaadfte hadden. een

,

toefclireven

honderd rabau-

hoeren

Met gemeen

zijnde, vloog naar de andere

waar

zoo

Hclfchen

den

zi)

bedrijf

dit

hetwelk, zoo men zegt, door een ,

allerininfte fr>

fcheen

Geesten ook hun deel

wen

bet

hetwelk in fomniiffer oosen ^

,

r

,

wonderlijk

K E

rj

had

deze gelegenheid

Bij

Barrevoeters

twaalf jaren in

die

,

den Keiker van het Klooster gezeten had, het geluk, van zijne vrijheid weder etmalen duurde deze

woede,

krijgen

te

terwijl

Den

en Burgerij zich flilhielden.

Drie

(*).

de Magiftraat

Augustus

aaften

werd den Wethouderen aangediend, dat de Gereformeerden voornemens waren, dien voormiddag

twee voorname Kerken

te

in

prediken, en wel de Leer-, aar

(*)

De Monniken waren meermalen gewoon, de

nen, daar

zij

van het leven Brief, dat

iets

te

berooven.

erasmüs

mattheus. Kardinaal van

maaltijd, verhaalde, boe de

Dorp, eenen

ge-

tegen hadden, heimelijk te ftrnffen, ja

jongeling

zekeren

in

fchiijft

Sion, eens

op esnen

Dovnnikanen eens op zeker

levende begroeven

omdat de

,

Vader, een Ridder, zijnen Zoon met bedreigingen wedereischte.

befchonken,

Ook bij

zag zeker Edelman geval in

de

len, twee Franciscanen, na

gen, levende begraven.

Kerk het

in Póleii

in

zingen

flaap

der

,

die

was

,

wéï

geval-

nachrgezan-

Zie brandt II Deel, BI. 11.

GESCHIEDENIS. aar rer

Walen taffin

dus

genoemd,

DET

in

in

tien

te

de groote Kerk

wendende

dat

,

acht

uren.

volk

derd was, anders niet wist

een

plnatsje,tia C.

herman moOp verzoek

taffin

deed

Hoor-

zijne

maar modet

fcheiden; het

hij

en

te

der Wethouderen echter deren zonder Preek

Burg,

de

uren,

027

voor-

,

hetwelk reeds

,

verga-

hield tot het-

te ftillen,

zelve flechts eene vermaning nevens het gebed,

volvoerde het voorgenomen werk

dags

te

Den volgenden dag deed afkondigen uren

om

,

op

ftraffe

te

goederen binnen 24 verder

Te

van de galg.

met de Hervormden

in

geweld

af

traden

gelijk

onderhandeling, dat deze

het volk tot rust zouden vermanen;

ging men in

houden.

de Mngiftraat een gebod

'geftolen

alle

brengen, en van

te regt te

te laten, zij

,

twee uren eene Predikatie

maar

namid-

door des

doch inmiddels

weder met

de groote Kerk

fliroopen

voort, alwaar nu foramigen de handen floegen aan

Nu

de wapenen des Konings en der Vliesridderen. echter wist de Magiftraat middel, fluiten.

om

de roeidragers

,

nevens

eenigen

nigte, en grepen tien

Ondertusfchcn

fchrifc ingeleverd ter in dit alles

de

jêheel

en

belhamels.

hunner ontfchuldiging,

geen deel

hun echter

,

Gereformeerden een ge-

de

gehad

te

te

zouden onthouden van

verftaan, eenige

betui-

hebben, en

de Wethouders zonder hun uitdrukkelijk willieen, gaven

met

,

de woeste me-

of twaalf van

hadden

de wet

van de gilden

fchutters togen derwaarts, verdreven

gende,

het geweld te

De Markgraaf, fomniigen van

iets

dat

in

te

zij

zich

Kerken,

die

opgenoemd werden, hetwelk de Gerefoime-Tcen zoo

P 2

ver

G.

1^^''^5I7» ^

.

K E R K E L

228

m

C. G verfTonden , dat men hun Jaari5i7 verdunde , vvjiar op de tot 1552 , j r, .

s

,

m

morgens

,

in

gebruik

bet

Diiitfchen

der

overlgfl

Z-^ndags

des

.

de Burgkerk predikten

zich benevens de Walfchen

ken

K E

IJ

maar voorts

,

met Pre-

vergenoegden

Maar de Magiflraat,

de nienwe Had.

lende voordeel doen met den twist tiisfchen

Gereformeerden

therfchen en de

rochiaan van

het ICiel,

fchen predikte, dat

had

daar voor de

togenhosch^ alwaar den aaften Augustus in

werden

Lis VAN DiEST

de eerde Preek gedaan had

Julij

Augustus de

eerfte

Predikatien

Sedert werd ook eenigen

Te

Anna Breda

Ber-

gen op

Zoom en Lier.

in

de

in

tijd

de

bij

leden

,

-^^

.

,

^'^'"

om

St.

te zien

,

zeiden

de ftad komen

De ;

dat

iemand

„

Zoom

dergelijke

,

Jacobs- enKornelis

Sr.

en andere Brahand-

Voor

Kerkfchendinff.

,

,

zij ,

of men daar de Beelden had

Magiflraat

,

en

alles

^

twee van hen in navraag

wegnemen

men breken moest.

uit

liet

en zonder verder

Kerken rondleiden ,

Janskerk.

vertoonden zich acht mannen van Antwerpen

weggenomen.

den

de

fommige Predikanten gepredikt.

Bergen op

,

lieden

Cf-iig

buiten

Sr.

Pieterskerken, ook in de Kapellen van

en

den

die

Boschveld, deed nu op den 24 en asflen

ftad in het

.

korne-

Hervormden,

Leeraar der

,

de Sint

en vervol-

,

Kerken en Kloosters,

gens in de overige

iïiften

Joris

floeg de razernij voort naar V/T^r-

Janskerk de Beelden gebroken

.

Luther-

zulks voortaan in St.

hij

Lu»

ontbood den Pa-

doen.

Van Antwerpen

Te 'sliertogen-

te

die

,

wil-

de

Ten

de Wei:, uit wiens magt

,

laatfle zij

Mijne Heeren," was het antwoord,

,

wat

dat

„

de

in

zij zei-

vraagde

deden? wij

zijn

„

in

G E uw

S

C H

„

in

„

zonder

„

verdaan, met wien

geweld

I

E D E

NM

meent

gij ,

en

,

wij

dat

doen,

last of tüefttimmina;

229

S.

gij

dit na

zult

haast

Men

hield

''CC

zdfs deze twee nog

doen

te

gij

helit."

van de teerkosten,

vrij

die

C. G.

J''^''^''^-'>'7«

1^52, .

in

de herberg gevallen waren.

Te Blechekn werd zoo geboden

Beeldftormers

dat

,

aan

tegenftand

veel

het

zij

werk

de Te

Me-

lieten ^^^j'^JJ

(leken.

Te

Gefjd

kwam zoo

voorgevallene te ontwerpen

de Vischmarkt

dag, heid

om ook te

Baljuw kennis van

I\Ien

vond

den volgenden zekere

geregeld-

goed, aun den

zelfs

Het ge-

geven.

te

bcfluit

dit

kwam op

of het volk

werk met

het

volbrengen.

,

en bepaalde

bijeen, hier

geene tijding van het Tc Gend.

haast

De Baljuw, heel verwonderd, van waar die last kwam ? Men gaf hem

vraagde,

fchiedde.

woord: van

diers

zijne

Majefteit

l

dat niemand

hij

iets

geboden

die

meer zou doen, dan

men

,

Afgevaar-

die

Daar op werd de

digden zouden zeggen.

ant-

zijne Helbaar*

hun nu eenigen van en twee Stadsdienaars mede ,

derzoek, gaf

ten

Zonder verder on-

Beeld-

Kerk

ging van

florming begonnen,

en

Kerk

Des anderen daags ging men

in orde voort.

buiten tot twee mijlen in het rond plaatfen

,

op dezelfde wijze

,

te

,

in al

tot

de gewijde

werk.

Te Oudenaarde waren de -Beelden te voren ge- TeOudebroken. Te Aaht , Dendermonde en Kortryk hield men de Kcrkfchenders buiten ; ook vonden zij te Doornik. Brugge de poorten gefloten. Te Doornik werden "j^^^'^'^JJ^

Kerken en Kloosters geplunderd vernain

,

dat

cie

Ka:;unni'<en

P

3

al

;

het

en

als

goud,

men

hier

zilver en U^.st-

,

K E R K E L

aso

K E

IJ

begraven, begon

na C. G. kostbaarheden in de aarde hadden Jaa 1517. jpgjj

,^

j

Qok

in

de aarde

het, dat ook de

GELDER

werd

weleer de handen aan

zijn' eigen

NOüD VAN GELDER,

geflagen

het bed gehaald tere

tot

koude,

Buren

rijdende

en

,

heele zes

vijf

toe

,

ligchaam

zijn

,

gerukt en daar

Deze adolf van gelder had

geworpen.

heen

en

,

uit het graf

,

van

van Hertog adolf

grafllede

opengebroken

hetwelk gebalfemd was

Toen gebeurde

wroeten.

te

en ongekleed ,

,

voet doen gaan

hem dus

nacht van

,

,

in bit-

de flad

Gravs

zelf te paard

hij

donkeren toren

een'

in

bij

blootbeens

Duitfche mijlen van te

Hertog ar-

vader. dien

,

ge-

,

maanden lang, gevangen gehouden.

Hij

was naderhand door Hertog karel van Bourgondi'è genoodzaakt geworden, zijnen vader te ontflaan, en zelf gevangen gezet, tot hij, door de wederfpannige

Gentenaars verlost zijnde verkoren werd,

Franfchen verflagen en

Te Valenchyn.

'

^jg

voor Doornik van de

Doornik begraven was.

de Gereformeerden,

-

nadat

door het graauw gefchied was

Beeldftorming

insgelijks eenige

hij

te

ïe Faknchyn namen

van dezen tot hun hoofd

,

wanneer

Kerken

in.

Ook werden

daar

om-

ftreeks te platten lande verfcheidene Abdijen geplun-

derd.

Maar de Heer van tour en de Baljuw van

Auchem

,

vielen

op de belhamels aan

400 dood en verftrooiden de

De

In Zeeland.

plundering,

te

Brusfel

fchieüjk naar Zeeland over. zij

op den

22fi:en

,

floegen

er

rest.

belet

zijnde,

floeg;

Te Middelburg begon

Augustus.

Veifcheidene

leden

der Regering waren hier der Hervorming toegedaan.

Men

viel in

de Abdij der Licve

Vrou^v,

die

deerlijk

,

GESCHIEDENIS. KLA.^szooN

na, dat

gaat

h

Den Burgemeester adriaan

geplunderd werd.

lijk

231

hij

liet

volk

C.

G.

zou ]"ri5V»

toe

hier

'

hebben opgehitst; mogelijk heeft

om

gegeven,

De

S.t.

roofd.

de Beelden met

Pieterskerk

Den

werd

hij

weg

orde

insgelijks

nemen.

te

men, op den

24ften moest

^

van Beelden be-

gemeen, 21 gevangenen (laken

het

bevel

flechts

,

eisch

van

om

den

die

Godsdienst gevangen zaten, en de Gereformeerden

Te

in de ftad laten prediken.

Te

plaats.

Vere en

Flisfingen^

door gansch Walcheren had dezelfde Arnetiiulden werd,

opfchudding

zoo men

het

Vv'il ,

werk begundigd door den Baljuw jan EPE^;szooN de Kerkdeur

den Beeldftcrmeren

die

Te

doen openbreken.

werden de Beelden ook In

het

ter

Kerke uitgefi:ommeld.

Utrecht

van

Sticht

hcBben

zou

Tholen en elders in Zeeland

,

en in

de

Aartsbis-

fchoppeUjke ftad zelve, gefchiedde zulks op den 24

en 25n:en

met

,

veel

verwoedheid.

Eerst

werd de

St, Geertruids Kerk geplunderd, vervolgens eischte

men,

dat aan de Gereformeerden twee Kerken zou-

den ingeruimd worden; fchooude

,

was, om

met

te

de Vroedfchap zich ver-

als

zeggen

,

dat

zeide een der fprekers:

wordt gij fterk

!

den hals gekost

St.

Jakobs-

ken

en

,

niet fterk

Sr.

in ,

die

daar

te

genoeg

btfluiten

,

Eet ham met mostard, zoo

welke onbefchofiheid hem federt

heeft.

Het- volk

gewapend op de Marieplaats

broeders

zij

op een zoo gewigtig (luk

alles

,

dat

fiiond, valt in de Buurt-

Nicolaas- en Sr.

van

intusfchen

Geerirrids

-

Ker-

de Predikheercn en Minderverbrijzeld

P 4

werd.

Einc'elijk

was

Ta ^'•^'^'^^''

K E R K E L

«sa

K E

IJ

na C. G. was de Wethouderfchap genoodzaakt, om aan dft Jaari5i7 Gereformeerden de Sr. ''Takobskerk toe te liaan. tot 1552. In Holland ontftond de woede te zelfden tijde*

In Holland te

Amiterdain.

Te Amflerdam kwamen r j

ir

•

>

Kooplieden

^^^^S*^

ne vergaderplaats

wat Beeldltorm

morgens

s

op den aiQen op

Terftond

zien hadden.

u negen uren op niin-

te

de VVarmoesllraat

in

zij

verhalende,

,

Antwerpen ge-

te

mare

deze

Papen,

Burgemeesters den Pastoren, Bagijnen aanzeggen

Augustus

op den ssflen

lieten

de

JSioiiniken

en

,

van dea

dat elk het dierbaarlle

,

inboedel van Kerken en Kloosters zou bergen. Straks

was

geloop en gedraaf der

een

er

langs de ftraten

werk, kelken, waden.

,

met kleinoodien

facraraentshuisjes

elf

zilver-

en misge-

pullen

,

om

Dit geichiedde juist

Geestelijkheid

goud en

,

uren,

op dea

middag, toen de ambachtslieden van den arbeid naar

om

huis gingen ding.

en

eten;

te

zy droegen en bragten het weder In de Nieuwe de

,

ftond gedoten werd.

doen.

daar

eenige

terwijl

met goede woorden

te

Maar te

,

de

in

zingen

kinderen ten doop gebragn

of de

namiddag

dien

burgers het

de Kerk deden ruimen

Hier begon

twee uren de Vesper

Exorcismus

Kerken, aa-,

Kerk werd geen moedwil gepleegd»

Geestelijkheid

Vesper zong,

meer

in de

Oude en Nieuwe Kerk,

deren begaven zich naar de

alzoo

opfchud-

baarde veel

Eenigen ontnamen den Geestelijken hetgeea

,

ook werden

:

„

Gij

viel

te

er vele

Kapellanen

het

gebruikten

Paap,

,

die ter-

de Geestelijkheid

Uitzweering over

waar cp fommigen riepen

,

Oude Keik

daar de

,

geea

gemeen

laat

„

;

af

vaq

GESCHIEDENIS. „

van den Duivel

_.

hpht de wpreld met uvve

de kinderen

uit

233

zweeren.

te

Gij na C.

hne eenoee

valschhtid

tot

Doop

,, bedrogen. 5,

den naam van jezus,

in

Sommige vrouwen gingen

de Apostelen deden."

kinderen ongedoopt

toen met de lijke

werden

kinders

gelijk

naar

Ette-

huis.

Nederlandfche

de

in

ge-

taal

doopt, en de Vesper, hoewel het volk vast morde,

Maar tusfchen

ten einde gebragt.

kwam

Noordoosteinde der Kerk huisje

vond

hier

;

en vier uren

drie

Korendrager, jasper genaamd,

er een

hij

,

digt

Sacraments-

het

bij

wyn koknelis ,

de huis-

vrouw van den Burgemeester simon kops, met deze woorden 5, dat

eens

gruwelijk,

nam

las het

dus

regels

fte

Hier

leit

dat

„

:

Zie

daar

haar voor,

die

opüond,

het

de

luidende

hij

daar hangt

gedicht!"

godslasterlijk

het bordjj,

hij

hand, en

aanrandde

in het

met in

vier

de eer-

;

beflooten in dit Slot,

Jhefus Chriscus, waarachtig mensch ende Godt,

;

Alfoo

Die

Het

van Maria es gebooren;

liij

dit niet gelooft, die es veilooren.

uitgelezen hebbende, fmeet

het

hij

voor

zijne

voeten aan ftukken, hetwelk, door het breken van

was, een groot geraas

het glas, dat er voor

Kerk maakte. met

Hier op

fteenen naar de Beelden en

Zekere

met haar

tofFel

,

naar

ceii

het

hoofd

dcrt het

leven

gekost

heefr.

P 5

die

de

re

werpen.

hui>vrotivv van ju-

wierp

benevens hare dienstmaagd,

in

romn)ige jongens

Autaren

wyn adriaan okkers,

RIAAN TER MiiULEN je

begonnen

houien Mariabeeld,

d-Aar

her welk

haar

bijifond

Vergeefs

,

,

fe-

poogde de Schout

G,

j'^^rï5i7«

1552,

,

K E R K E L

634

nn C. G. Schout pieter pieterszoon Jaari5i7.

gj-aûw te

j^^j.

verdriiven '

tot 1552.

__._„

Schutters met zachte woorden laten en gefloten

gelukte het eeniee ^ °

zoodat de Kerk ver-

,

Men

werd.

met 40 fladswakers

,

beter

,

de

hunner befcherming den dag

waar

bij

liet

of zes

elk vijf

doch zoo

;

voor dien

Den

volgen-

nader

tot

orde der

Hertogin en Vlies -Ridderen werd toegeftaan

men

alle

Beelden

De

de Keiken gefloten houden tot nader orde. dikatie

zou buiten de

ftad

gefchieden

Burgeren werd veroorloofd

zich

,

heid, van zulke perfonen, Priesters kedienaren

doen berigten,

te

beholpen was.

— De

om De

len, geene fchel te roeren. zijn

op

heid van het geregt, naar

Men

om

die te

kennen gaven

den

om

,

niets anders

te

krank-

of andere Ker-

alle

ftraat

gaande

rumoer

te ftil-

Kerkfchenderij zou

lijfflrafFe ,

ter

befcheiden-

gelegenheid van

het

er ,

graauvv

zochten

,

hun gevoelen op dat te

zij

zaken."

vrede

komen hooren, dc;i

vi'ar

er

bij

,

te verliaan,

geen vermogen hadte (rellen

dan christus

noodigden Burgemeesteren

daar

doen,

te

in

deed deze keure eenige voorname Hervormden

eerst voorlezen,

.zij

,

hun gewisfe mede-

Pastoren, over

met het Sacrament, hadden, voortaan verboden

als

Pre-

zonder den

,

Predikant of den Toehoorderen eenig belet

Den

dat

,

Kerken zou wegnemen en

de

uit

zij

keure afkondigen

en

tijd

dat

,

Helbaardiers tef

toevoegen»

lieten

de Vroedfchap eene

,,

:

wacht

van Burgemeesteren

angst

zich door den Raad

den

vervolgens

hield

ganfchen nacht op de markt de groot was

K E

IJ

te

dat

;

zij

prediken

;

om

met eigene ooren

hen

gepredikt

werd;

der Burgemcesteren op antwoordde!

„

„

Ik

ftünd

,

GESCHIEDENIS. „

(lond veel liever tot de ooren toe

Evenwel werd aan de Hervormden der Zieken

het Kerkje

gund

,

bij

onweder.

het

bij

Ten

235

water." na C. G. het gebruik, van laansi/, in

liet

Leproozenhuis ver-

_

Ilove werd ondertusfchen

deze toegevendheid der Amfierdamfche Regering zeer euvel opgevat

en door de Landvoogdesfe fchamper-

,

eenen Brief, omdat de Regering zulks

beftraft in

lijk

onbedwongen en

Ook

uit

zeide zij, toen

haren

men

vrijen

haar de

gedaan had.

\fvil

keure

voordroeg:

5,

Die van Amfterdam hebben nog geen rood

„

gezien."

Wat er ten aanzien Haag zij voorgevallen,

Beeldftorming

der

hemd

in

den

daar omtrent zijn de verha-

brandt (*) vervoegden zich twee lieden , adriaan mennink en DIRK joosTEN bij den Prefident van het Hof SUIS , van hem arbeidsvolk afvordercnde , om de Anderen echter verhalen Beelden weg te nemen. len niet eenparig. Volgens de berigten

dat de laatstgemelde dirk

van den Haag^

bij

joosten, toen Treforier

den Prefident ontboden

weest, die hem afvraagde, of de Beelden

bij

hij

ook

last

breken? waar op deze

te

ja

zij

ge-

had,

om

tot

ant-

De Prefident, bij wien nog eenige Heeren van het Hof waren, benevens hippolitus van PERSYN, Prefident van het Hof ie Utrecht^ verzocht hem toen, zonder verder ie vragen, dat men het werk in fl:i!ligheid, zonder beroerte te maken, woord

zou

gaf.

verrigten

,

waar toe

gaf, dien zeven

hij

twaalf arbeiders te hulp

Huivers voor arbeidsloon beloven-

de, (*) Bladz. 45-

volgg.

In

den

Haag.

,

K E R K E L

235

na C. G. de, welke ook betaald werden. Jaari5i7.

j-^-IjUj.

verhaal, hetwelk wij

j^^j

K E

IJ

Doch

hier

van ver-

wagënaar

bij

vin-

tot 1552.

Deze

den (*),

„.

berigt

van DIRK joosTEN van

dit geval niets

gënaar, Raad,

ons

,

dat

er

hetwelk nog

,

vermeld is,

voorts

dat het graauw, onder het

verhaalt

wa-

oog van den

het Klooster der Predikheeren

in

vonnis

het

in

voorhanden is,

gevallen ,

is

de Beelden verbroken en de Boeken vernield

heeft.

Zelfs, zegt hij, werden er de kisten opgeflagen, en het geld uit dezelve geroofd

,

waar mede

federt ze-

wouTEPv WILLEMSZOON en anderen werden. De Kapelle van IFasfenaar ^ in kere

zonder

werd

,

hier deerlijk

hebben

Men

verwoest.

Heere van Hofwegen na, dat

zich

hij

beticht het

bij-

gaf den

beroemd zou

de Haagfche Beeldvormers met 600 Edelen

,

befchermen

te zullen

zoo iemand ondernam

,

,

hun

tegenftand te doen.

Te

Delft.

Op rigten

gelijke wijze,

ontmoeten wij verfchillende be-

omtrent Delft

,

ftad vrijgebleven

,

;

volgens

hoewel

fommigen

deze

is

,

er naderhand, in de

maand

October, verfcheidene Kerken en Kloosters gefchonden

zijn; volgens anderen heeft de

de Beelden uit de Kerken en

nemen

,

gevallen

en desniettemin ,

en

hebbe

al

zij

Regering

Kloosters

het graauw

wat nog

overig

aldaar

doen in

weg-

dezelve,

was

,

ge-

broken.

Te Leydeu.

Te Leyden begon Augustus,

de Beeldenftorm

in de St. Pieterskerk.

Hooglandfche-

en

andere

Kerken

op den

i/^{[t\\

De Lieve Vrou wewerden

,

nader-

hand (*) VI Deel, Bladz. 185 en iSj.

j

GESCHIEDENIS. Imnd

,

237

De Hervormden

ook beroofd.

predikten fe- na C. G, en in het roshfil ,^^^^^^^7"

dert in de Minderbroeders-kerk

cot

1552.

even buiten de ftad.

Te Dordrecht wisten de Burgemeester arend Te DordVAN DER MYLE cn anderen nlle handdadigheid te q^Jj^^^ beletten. Hetzelfde gelukte te Gouda den Slotvoogd KORNELis VAN DER MYLE, ZooH van den Dord-

In October des volgenden jaars

fchen Burgemeester.

1567

heeft

men

echter, ook

Dordrecht^

te

twee

in

Kerken de Beelden gebroken.

Haarlem

geheel

is

gebleven

vrij

dat Rotterdam

ver- Ilnnrlem

fommigcn

;

halen

,

is ,

evenwel

moet

er eenige Beeldfchennis gepleegd zijn,

hetwelk

ook

verfcliooiid

zekere jakob

Franszoon snap

den

moeten boeten.

hals heeft

Het Noordelijk

ken

Holland

gedeelte van

Te Alkmaar werden

vrij.

,

,

met

,

ook

liep

gelijk elders

Hoorn werd

geplunderd.

naderhand

,

meent men

niet

InNoord* '

Ker-

de

,

°^" jT-j

,

ver-

fchoond, ten deele door de voorzigtigheid der Wethouderen

,

ten

door

deele

CLEMENT MAARTSZOON feformeerden

gen

in

het ook

,

toom bij

die het

de

befcheidenheid

van

CU andere hoofden der Ge-

gemeen met goede vermanin-

Te Enkhuizen

hielden.

fchijiit

men

dreigen gelaten te hebben.

In Friesland werd het geheel had

men

Godsdienst met de

de in dit

rust

later

,

over

gewest de zaken van den

meeste

'

befcheidenheid

deld, zoodat in geen gewest minder vergoten is, waar van

gefloord

men de

eere

behan-

onnozel veelal

bloed

aan ^tr\

Graaf van Arenher^ , Stadhouder van dat landfchap, toefchrijft.

Te Leeuwaarden

echter heeft

men den 6den

In Fries'^^''^*

K E R K E L

238

K E

IJ

en fieradeJ!

na C. G. 6den September alle Beelden , Altaren Jaarisi7. yj^ ^j^ ^^k Parochiekerken geworpen.

f

Raad,

toelating van den

Gereformeerden, denhove genaamd

in

zoon

cus

's

namiddags

tegenftelden

morgens, en martinüs elia-

werd

ook

;

en vele

isden het

Burgers,

moest men

Beeldt

het

zich

er

die

maar de Mis

verhinderd;

,

den

er

Te Sneek werd

Wet

Kerkelijke dienften lijks te

's

uitgedeeld.

ilormen door de

de

zelfs

édne dezer Parochiekerken, 0/-

op üoel bragten. antonis klaas-

,

predikte daar

Nachtmaal

die

Doch met Leeraars der

andere

en

Desge-

ophouden.

Framker ^ waar de Gereformeerden

eenige

Predikatien deden, zonder Kerkplondering,

Groningen

InGroBiiigen en

de Omxnelanden

j

|-

,

-^^^ îen

men

wa:.r

ongemak overkwam

doch

;

om

nooit iemand

dooden ', was van de

laatfle

niet verder

het gedien het

, '

dan dat de

,

Gereformeerden de Minderbroederskerk innamen de Beelden en

Altaren flechtten

der VVethouderen

de,

om

,

die

ter

bekwaam

preke

evenwel eenigen der het leven kostte.

verlof

bij

belemmering

Hetwelk

maken.

te

zui*

te

het Jaar

1569,

de Ommelander Dorpen

Grashuizeft

,

,

,

ïVesteremden

werd

en

arbeidsvolk beitel-

v»'erklieden, in

In

Middeljiiim en elders

echter

,

ftads

de vloer van puin en

veren, en

Winfuv:

hun

,

te

Ten Post

,

Kerk

menige

,

,

tegen

,

wil en dank der Overheden, geplunderd. In Gelderland ysfel.

In Gelderland viel de

BeeKlenftorra

Kerken van Arnhem , Nimwegen ^^»

,

ook

Roermonde

Hard^rwyk en de andere omliggende

dorpen.

Verfcheidene Overysfelfche

denzelfden

moedwil

uit

,

met

de

Fen-

fleden

lieden

name

op ,

en

(tonden

Kampen en Z'A'Ol,

GESCHIEDENIS. Maar

Zwol,

van den

te

«jden

Deventer ^ daar kasper koolhaas

Overheid,

Men

de

in

beroep _

dan

,

15S2.

Beel-

van

oefening

gedaan

belet

tot

L

geene

er

C. G*

niemand

klaagde

brak

Den Pausgezinden werd

hunnen Godsdienst geen

op

ja

heeft,

gepredikt

over muiterij of oproer. den.

u het

.

.,

.

nn.

vol- Jaarisi?.

September tot den 6den Mei des

genden jaars, met wil en weten, der

039

alleen

door befcheidene tegen fpraak in de openbare Predien

katien,

ver:naningen

bijzondere

Door welke zachte

van God.

gezindheden,

als

bejegeningen de twee

goede Burgers,

anderen bleven wonen

,

woord

het

uit

den

in eendragt bij

en velen het Pausdom

ver-

lieten.

De Landvoogdesfe

Hertogin

v^nParma^

door de tijdingen der Beeldftorming aan befloot

verfchrikt

met

geraadpleegd hebbende

eindelijk,

Raad van State,

in

het

ftiik

DeLnnd-

oorden, ^"n^-^

alle

den een wei-

den Godsdienst "'S ôe

van

geven»

€en weinig toe

geven

te

en

,

trof den

Au-

23(ien

gustus een verdrag met de verbondene Edelen, be-

lovende

uit

'sKonings naam,

„

Land

het

5,

heffen van de Inquifitie; dat er

„

den Godsdienst een nieuw Plakaat ftond

„ „

den gemaakt; doch dat

had vastgefleld, of

„

zouden gehoord worden

„

des

„

zij

5,

genoegen

hem

echter

zijne

op het

Majefteit

de Algemeene

er

,

nog

Staten

,

te

bewegen.

waar

bij

zou, aan het voorledene

de

j,

klaren

„

denken, mids

,,

kwete van zijnen pligt, en beloofde

elk

niet

op

waar toe de Landvoog-

zou trachten

zou leveren

van

wor-

te

den Edelen Brieven van verzekering, ,

ont-

te

(luk

Dat

tot

Koning

hun ver-

niet te willen ge-

zich, voor het toekomende, niets

te zuJ-

„

len

te

K E R K E L

240

Ë

It

IJ

„ len beflaan tegen den Koning , deszelfs Staten eil " Ö"'^^^^^^^" ^" daartegen zijn best te zullen doen tot "^^2 «„ om de beroerten te (lillen het befchadigen van „ Kerken en Godshuizen te beletten , en het aflegna C. G.

'->

*

,

5,

gen der wapenen

5,

zou ook^ zoo

,,

daar

„

ten de Edelen

5, len

„ „

,

,

en wel

ftad

al-

doen onderwerpen aan hetgeen de

Doch

der Algemeene

Staten,

verdrag werd fpoedig,

dit

van de Spaanfche zijde,

gekrenkt,

men de Gereformeerden

belette, te

Vilvoorden ter preke de

om

,

zake van het geloof, misnoegd wa-

Brusfel^ daar

nen

moes»

Eindelijk,

hun vermogen aanwenden

zou."

allereerst

worden,

veel mogelijk, verhinderd

Koning, met toeftemming

,» befluiten

te

ter

ren, zich te

De Preek

brengen.

te

aangevangen was.

zij niet

die

wege

te

te

gaan, en die het zich bin-

veroorloofde

zou het met de galg

,

boeten.

Middelerwijl deden

Straf der

Beeld ftormê-G'^

niet

de

alleen

Stadhouders

maar de verbondene Edelen zelve hun best, verdrag

gekomen

te ,

de

,

bij

en het houden van

met de Onroomfchcn

hij

hun

prediken binnen

het

Kerkelijke

hooderfchap zenden

mogt

,

toegedaan

verlenen van zoo veel vrijheid werd den

Hertogin

woordde

zijn

kwalijk

genomen

,

doch

uit

Het

werd. Prins hij

vielen

,

de VVet-

door

verant-

gedrag met klemmende redenen.

Nederduitlche Gereformeerden

de

Vergaderingen

op welke de Prins echter Gemagtigden

de

Antwerpen

met ballingfchap of anders

rest

Voorts maakte

een verding, waar ftad

te

^

het>

deed drie van de gevangene Beeldvormers

met de galg, ftraffcn.

Oranje^

doen naarkomen.

om

Da

vervolgens ojx

den

GESCHIEDENIS. den c5fien September

Molkkemraam

de

in

timmeren van eene nieuwe Kerk gewilligd.

eerften

,

Te Mechelen

den Graaf van Hoogflraten

men

de

en

Hoorne

met

^

verding, dat

rust

als

geoorloofd

Gend

te

Antwerpen

te

gevaar,

weg

een

de bragt

wege

een dergelijk verdrag te

Egmonds Edelman, casembrood, verlloeg, twee en twintig met de ftrafte

,

dergelijk

,

alleen

insgelijks

als

Oranje

had, doch ook hem

eene

van Onroorafchen betrapt hebbende,

met geesfeling

te ne-

ftad

en Hoorne werd zulks ten kwade geduid,

dertig

den

ook

uitgenomen,

buiten

tot ftand gebragt

,

het

_1

ïe Doornik had

Egmond

werd.

voren

gelukte

de wanorde

prediken

het

C G.

in- J'''ar«Si7»

Walfche Ge- f

Antwerpen^ gemaakt,

gefield

te

^

hertellen.

moeite en

veel te

hetzelve

bij

te

het na

*

der

twee of drie dagen

gelegd.

fteen

aan

hun was

die

,

Aan de ronde Kerk

meenre had men

241

er

galg,

die

offchoon

vergadering

twaalf van en

omtrent

van Kerkfchennis

beticht werden.

De overesnkomst, welke men den tus getroffen had

,

werd

desfe, te niet gedaan. ten laste der ftad

,

27fl:en

Augus-

op bevel der Landvoog-

,

Men

bezoldigde hier 500

man

door middel van welken de Preek

naar buiten gedreven werd.

Te Amflerdam hadden

Gereformeerden zich Te Am-

de

inmiddels voorzien van Predikanten,' en den Pastoor

Manen

van Sint holland

V

die

het

1

beroep aannam,

dikatie deed over

Antonispoort,

HaRV.

een Dorp

bij

de Zj/>

in

toe beroepen, tcnverkoren, r. T^ en eerlang zijne eerlte Pre-

IIÏ.

Matth.

in het

^^'^''^^f™

worden

Noord- Predikan-

nicolaus scheltius, daar

^

1

,

..

1

XIII.

31

,

buiten

Sieken of Leprozen

Q

de

St.

Kerkje, het«

K E R K E L

241

K E

IJ

«a C. G. hetwelk, door last

van Burgemeesteren,

Jaari5i7. jgj^ gezuiverd was. tot J552. 1.

Deze scheltius,

^

.

van

Bee!-

die, fchoon

nog Pastoor zijnde, eene wettige huisvrouw, en dezelve

had

kinderen

zes

Noordholland geboren wandel

godzalig van

breeuwsch

was een man

,

wel

,

het

in

He-

Grieksch

het

in

in

vroom en

,

geoefend

dan gemeen

meer

,

JVarmenhuizen

te

,

bij

;

fprak zuiver Latijn, had de Oudvaders wel gelezen,

en predikte, hetwelk

moesten

,

de

Monniken

bekennen

zelve

Behalve deze had de Amfierdam'

geleerd.

, pieter gaPIETER GABRIEL WaS Itt

fche Gemeente nog twee Predikanten

BRIEL en JAN ARErvDS, de Latijnfche en Hij had

Lus

al

Griekfche talen tamelijk

de Zendbrieven

tijd

dan

met

veel gelezen, en leerde derhalve

zijne moedertaal

gaafd met een kloek

maar daar tegen was

,

en

verfland

hij

;

hij

fprak

altijd in

de netfte

maakte hem vrijmoedig, en met heid wist

hij

de

ook redekavelde hij

orde

rekkelijk omtrent

zeer

verfchillen

met zachtmoedigheid

bij

die

,

waren

,

,

Schrif-

zijn

ijver

te

roeren

,

Evenwel was

diepzinnig.

niet te eenemaal noodzakelijk

be-

welfprekend-

zijne

harten der menfchen hij

niet

gezond oordeel

en tot verwondering toe belezen in de Heil. tuur

fterke

jan arendszoon verftond wel

bewijsredenen,

I

de Schrijvers van de-

bijna van buiten geleerd,

zen

ervaren.

van den Apostel pau-

,

zijns

oordeels

en zocht die

te leggen.

Door zulke Predikanten wies de toeloop van het volk

om

;

ook vermeerderde het

goedgevonden werd,

Diakenen aan

te (lellen,

getal der

eenige

om

der

armen

,

waar-

Broederen tot

de aalmoezen onder de preek

;

GESCHIEDENIS. preek te verzamelen

,

hetwelk

dezen

te

Ook

ten fchotelen getchiedde.

zijn

243 hou- na C. G. oude 133^1517,

in

tijd

eenige

er

"

deugdzame Zusters

en

den

kleederen

Diakenen

geld, en (lelden hun dit

of maakten

,

uitreiken

der gif-

van re-

aal (*), den

nooddruftigen

perfoon, het

van wat Religie

zij

was de

dit al

rsêt

onder

;

zonder

van

aanzien

waren,

die

rust in de ftad niet verzekerd

alzoo er dagelijks oorzaken

genoegen

tot

gedenkfchriften

in het

zeggen de

die

Deze gedroe-

handen.

in

gen zich ook getrouwelijk ten; deelende,

Ve-

Diakonesfen verkozen.

hunnen overvloed van kleinoodien

toen

len bragten

tot

anderen

,

ontllond

den

er

aófien

September een oploop, welke de ganfche ftad op de been hielp

,

gelegenheid

bij

,

overledene

een

dat

Hervormde, simon muts genaamd,

in

Kerk zou begraven

hadden

meesters eene last,

om

mede

ter

Kerk

roer velde drift

Burge-

geplaatst lijk,

namaagfchap,

toen de deur voor het

,

de

de

alleen het

Nieuwe

de

in

die

,

in

,

en een*

en

als

lijk

het

lijk

werd

geopend

één der

Wachters

man door den arm

fchoot

van het graauw nog meer ontfleken

,

Men

bedreef hier echter

toen de doode begraven

was

,

geen

meer

ruimde het

,

zijn

werd zoo-

,

wacht overweldigd en genoodzaakt werd

met achterlating van hun geweer, de vlugt men.

met

,

de Kerk

Hier door raakte het gemeen gaande, en

verzelde.

drong

dat

niet

Hier

40 man

wacht van

niemand, dan

te laten, zelfs

de

worden.

te

,

ne-

geweld volk

de

Kerk, (*) Bij 8RANDT Bladz. 86.

Nieuwe

hadden van on- beroerte

plaats

f^gjâm.

,

K E R K E L

244

naC. G. Kerk, J^^^^ 517» tot 1552

iets

7-i

doen

te

Doch

werd.

die terftond gefloten

gerucht, dat er

K Ë

IJ

broeders Klooster, ftreefde

was

gemeen

het

op een

,

Minder-

het

in

derwaarts

,

van eeni-

en hetzelve, nietiegen (taande de pogingen

ge voorname Onrootnfche Burgers, die ben zochttn te

Des anderen

fchoolde het volk weder de wacht hen

als

werd

het

in

lijk

,

het Pand en Beelden in

zamen, maar

gewillig

lijk

inliet

waar na het volk Karthuizer Kloos-

alwaar de

zij

was

gebragt

Kerk

die

het

naar het

pas buiten de ftad

,

bij

begraven,

ftilte

de Kerk weder uitliep, ter

aarde

ter

nevens

plunderden

,

wanneer weder ceu

daags,

Nieuwe Kerk

de

in

lijk

hebbende

overweldigd

flillen ,

hetzelve.

eenige glazen in

zij

Kerk braken

,

en

velen

van

den gaiifchen nacht bleven, etende en drinkende hetgeen

zij

vonden.

er

Zij

zouden echter den vol-

door eenige Schutters met zachte

genden dag zich

woorden hebben

laten

ruimen, indien

niet

zooN ware gevolgd, gebonden naar de eenigen

om

zou.ien

gedogen

om

bewegen, de

het Klooster te

Schout pieter pieters-

en vier van hen gegrepen

geweer, roepende

hun

iemand

dat

,

Straks

had.

gebragt

ftad

dat

:

ftad overeinde

aan

,

dat

zij

gevangenen

,

en

aan te

VVethouderen

den Schout

ontflaan

,

niet

Dus

van

het

ftond

ging

de

zulke vreeze

zonden

,

om

hetwelk gefchiedde;

wilden eenigen den Schout in een

last

zi}

zake

ter

Beeldenftormen het leven zou laten.

bakkers huis, daar

te hij

lijve,

zich

en

liepen

de

echter

hem

en joegen

achter den

oven

verfteken moest.

De

gemeente had het op deze twee Kloosters

der

Min-

GESCHIEDENIS.

Karthuizers meer geladen

Minderbroederen en der <}an

a45

op achttien anderen,

,

na C.

G

bleven, l^^^^S'?'

onbefchadigd

die

*

omdat alles

wat de

,

vervolging

om hun

,

tweede Stadhuis,

een

in

Karthuizer-

de

terwijl

,

die

van

in

het

Het gevolg van

dit

gasten en brasfen

daar

,

de Regering dikwijls deel aan hadden,

oog

de Gemeente.

liepen bij

oproer was, dat er op den keure

3oüen September

onderteekening men de voornaamfte

woog, opdat

bij

aan

de

eene

welker

tot

,

Hervormden be-

van een

het de gedaante

hebben, waar

zeer

beraamd werd

de Regering

bij

_____

Onroomfchen betrof,

der

werd

vooraf beraadflaagd Broeders

als

eerfte,

het

in

zou

verdrag

Gereformeerden

Min-

de

derbroeders Kerk werd nfgeflaan; terwijl het overige

overeenkwam met

meest

Antwerpen

het

zaken onderdanig en getrouw

ting

zij

en

fchen

,

met handtasting

,

zullen

in

der

eenige

October jan arendszoon Minderbroeders Kerk hield

,

dezen

tijde

weken

de

der Gemeente.

den, dat men

Maar bij

nadat die

aangefleld

het verzoek

den Prins

,

van

Ondertus-

voordat Preek

in

de

in

Kerk van

gezuiverd

en

Ook werden tot

waar

,

befchut-

(lede

eerrte

banken voorzien was. Ouderlingen

zijn

werden.

de gehrokene Beelden en Altaren ftoelen en

burgerlijke

in

te

bcfcherming genomen

duurde het nog

te

Voorts beloofden de Pre-

getroffen was.

dikanten met eede, den Wethouderen

teg'en

hetwelk

verdrag,

het

al

met er te

betluren

der Gereformeer-

Oranje

de

keuring van het verdrag zou bewerken, werd

goedbij

de

Weihouderfchap ontzeid.

De

Oosterlingen

van

de

Q

Lutherfche 3

gezindheid

,

die

De Lu-

K E R K E L

S4<>

na C. G. die

'

werden

oarn kan-

van

Duitschland

^^

meerden'. ,

Augsburgfche

zoo

bij

ituk van het

liet

de

vele

den twist te voeden

zich verluiden

zou

zijn

Olofskapel tot eene Kerk

X

nis, handelende van

menten, en

lingen omtrent het

mogt nu

oogmerk voldoen

opgenomen

een

om

de

Sint

mogen gebruiken.

Dit

,

bij

,

de

zijnde

en XlIIde artikel dier Belijdehet

Avondmaal en de Sacra-

,

van de

en dat er

Avondmaal

bij

de

dat

,

leer

der

hen geene dwa-

geleerd

werden. ,

te

hoog

Antwerpen

,

De-

de Amfierdammers over deze verkla-

en begeerden

,

dat

men

die

iierroepen

dreigende zelfs met de Excommunicatie

ken Ban.

Dit

aan het

maar daar tegen werd het Gereformeerden

Her-

Luther-

herwaarts zonden, met twee Ouderlingen.

,

,

openlijk van

hunnen Predikant kasper van der hei-

ze beftraften ring

Coufesfie niet

Oosterlingen

deze

ten aanzien van de Lutherfchen

,

die ftraks

te

land

het

in

jan arendsz.

in het wezenlijke

fchen niet verfchilden

in

Wethouder fchap

de

aan te toonen

trachtte

die

,

van de Gereformeerden gekomen

den Predikiloel het

vormden

liet

leverden

verklaarde de Predikant

ver-

Vorsten was aangenomen. ,

aan Burgemeesteren

verzoekfchrift in

ter kennis

Confesfie

men de Augsburgfche

op

Hier

dat

Avondmaal

dat er vrede noch rust

,

indien

,

toeliet.

den

ter

genoemd

ftrooiden door de geheele ftad uit:

,

^^ Kalvinhten in fchilden

ten zich tegen de

of

,

daarom Leggers

vernemende wat den Gereformeerden was

,

therfchen toegeftaan teArafter-

waren

getrouwd

Amfterdam

te

hier

J^^^^Si?. itoopmanfchap lagen, en

K E

IJ

Met moeite

mers zoo ver, dat

bragten

zij in

het

de

rust gelaten

zou

,

of Kerkelij-

Amfterdamwerden, onder

GESCHIEDENIS. der belofce, dat flotene

Brieven

zij

hunne verantw(X)rding

Gemeente

de

aan

,

!>47

met be

,

Antwerpen

te

na

C. G.

Ja^ri.'fi/. '

zouden overzenden

BRANDT

en daar

,

„ want

(*),

bleef

bij

fchrijft

liet ,

de Hertog

in het korte viel

van ALBA hun beiden

met eene Spaanfche Excom-

municatie op het

Toen

lijf.

zich zelven te doen te

kwellen,

wd

,

dat de lust

te

,

om

Avondmaal

het

de Broederen

de Minderbroederskerk

op den isden

niettegenftaande

,

den Prins van Oranje^ toen

het

Te

maal, hetwelk door jan arendsz.

ÏJô^fên'

in

deMin-

van j^^^5°^r

Utrecht zijnde,

te

duizend perfonen

de

bij

December

fchrijven

hetzelve te fchorsfen tot zijne komst.

dage kwamen

fchikkin- Avond-

Hervormden

de in

houden, hetwelk ook

voortgang had

om

,

ma

degelijk verging."

Ondertusfchen maakten

gen

kreeg elk zoo veel

om

geftelden

Avond-

ten

werd.

bediend

Het verzoek der Lutherfchen werd intusfchen door de Wethouderfchap afgeflagen

,

of

uitgefteld

,

tot de

komst des Prinfen van Oranje,

Het onderfcheppen van van francisko d'alava ^

,

.

geheime Brieven Oranje

zekere ,

'sKonings

Gezant

,.

Frankryk^ gaf aanleidmg

,

eenige voorname Heeren te Dendermoncle

over den

van

(laat

hoewel men

tot

'sLands

geen

vast

zaken

befluit

te

gingen in het gelijk hij

werk,

gekomen,

om

er

Holland. zijne verten einde "gtingcn

,

raadplegen

kon komen

deze bijeenkomst vertrok de Prins van Holland', te Utrecht

in !^f™'"l

zamenkomst van

tot eene

(lelde

;

,

na

Oranje naar hij

zijne

po-

de rust te vestigen

,

ook een verdrag met de Onroomfcheu bewerk-

C*) Bladz.

103.

Q4

^

K E R K E L

248 na C. G. werkte,

K E

Ij

om

bewegen,

die zich lieten

zich

te verge-

Jnari5i7 noegen met de vrijheid van Prediken buiten de ftad,

waar toe hun zekere

plaats aan de ftads Cingel bui-

werd aangewexen (*).

ten de Wittevrouweiipoort

Te Amtterüara.

Denzelfden dag

toen de Gereformeerden

,

kwam

ber,

waar

hij

terftond

de Prins des avonds

Amflerdam

te

omtrent zes weken bleef,

komst

zijne

bij

de Gereformeerden aldaar trachten Minderbroederskerk

de

Preek buiten de fiad

Maar fchen

thans floot ,

waar

hij

te

weder

fl:ad, tot

dat

,

bekwame

en

armenhuis

,

de

zij

,

KalvinU de Min-

plaatfen

buiten

oefening van hunnen Godsdienst,

den mogen gebruiken, waar toe zitten -

met de

verdrag

een

derbroederskerk ruimende,

de

om

bewegen,

te

brengen; düch vergeefs (f>.

bedongen werd

bij

door Brieven

ontruimen

te

al-

,

had reeds,

tlij

Holland^

in

Am-

te

isden Decem-

ji^^d^yfi het Avondmaal hielden, den

hij

zou-

hun het Huisof pakhuizen

en eenige fpijkers

aanwees (§).

Te Leydeu.

Te Leyden werd

den

asften

Januari)

verdrag met de Onroomfchen gefloten,

den

,

dat

zij

zich

hielden

aan

Confesfie, en die beloofden, den

zaam

te zullen zijn in

het

de

\^Gy

een

die verklaar-

Jugshurgfche

Magiftraat behulp.

weeren

van andere

ge-

zindheden.

Weinige dagen

later, vertrok de Prins

weder naar

Ant' (*) BRANDT Bladz.

Bladz

131,

135.

200.

(f) BRANDT Bladz, (§) BRANDT Bladz.

134. 181- 187.

WAGENAAR VI Deel

GESCHIEDENIS. •Antwerpen

daar

,

De

ren gepeild

hebbende

hij

dezen

ie

,

na

Hollamk-

gevoelens der

(telde

,

van Sprokkel

begin

het

in

hij

maand i«67 aankwam.

249

tijde

C. G,

i^"^^5^7»

«

,

een gefchrift op, over den ftaat des Lands, waar in

beweerde

openlijk

hij

men

dat

,

elk

Doch

laad in rust houden.

tefchrifc, gelijk

dit

van

vrijheid

wiMe men

Godsdienstoefening verleenen moest,

het

meer

andere, vond ten Hove geeneii ingang {*), Vergeefs hadden

ook

zoekfchrift overgeleverd

was, waar

gerigt

j.

gen, mdien men hun

in eene

nisfingen

Godsdienst wilde dat

,

van

,

aan

,

Dan

dit

het zeker

hetzelve

te

Afgevaardigden

,

als te

Gorinchem

Fere ,

te

de

der

dat

,

te

,

te

het

in

Wethouders vertoond werd daar

op

aanbod werd

om hunnen

te

aangenomen

niet

Spaanschgezinden

riekte, en naar eenen toeleg,

Hove

ten

alzoo het, ,

naar

ver*

Middelburgs

en ook te

Utrecht ,

behaalde er zelfs ondank mede,

meening

•,,

j

i^

van

verhalen

is

derzelver voorfpraak

ken.

vrijheid

vergadering

ten minfle

;

fcheidene fteden

fierdam

Koning ^

of de meeste Nederlandfche Kerken ontwor-

pen was

te

.,

...

Sommigen

Antwerpen uit alle

den

aan

Tonnen Gouds of

dertig

zij

,

vergunnen.

hetwelk

Guldens beloofden te'zullen opbren-

drie Miilioenen .

bij

ver- Ver7oek-

Kalvinifchen een

de , '

,

Amom

verzoe;

men

naar de

vermetelheid

om vreemde

Heeren aan

Hervormden aan

te

lokken,

te

bieden, die zulke aanzienelijke fom men opbrengen

hijftand aan de

Te

konden (f). (*)

Men

vindt

een

uittrekfel

nuAiNDT Bladz. 107. volgg.

(f) BRANDT Bladz. 112. VOlgg. -

Q5

van

dit

gefchrift

bij

l';'^"*^'^^'

Hervorraden, om vrijheid

v?nGodS' dienst.

K E R K E L

250 CS C. G Jaari5i7. ' .

f^

Te ralenchyn

K E

IJ

ftonden thans de

hag-

zaken zeer

filips van St. Aldegonde^ Heer van Aôfr-

ciieiijij.

karmes ^ die daar het bevel had, had wel een ver-

Valen-

drag op den sollen October 1566 met de Onroom-

^^"

fchen setrofFen

=" wordt voorop- den, door

f'êrig

maar hetzelve was

, '

noirkarmes

voogdesfe verwierf, dat

flecht

onderhou-

zelven, die van

de Land-

zij

men

binnen de ftad te brengen, alwaar gerde in te nemen

,

om

bevel gaf,

waar op de

bezetting

dezelve wei-

ftad den i4den

Wintermaand voor wederfpannig en

Men

en door noirkarimes terftond belegerd werd.

had zich binnen de

ftad

met hoop op hulp

der

hoop onbedreven volk hoofdman

ervaren

toebrengen

,

uit

der

Westvlaanderen

ftad

gevleid

,

Een

Edelen.

verbondene

hulp

eenige

zonder

^

willende

werd door den Bevelhebber van Douai

De Onroomfchen van Doornik

ligtelijk geflagen.

ten getale

,

doch vruchteloos

,

van

verklaard

vijand

van 3,000

NOIRKARMES

uitgetrokken

,

overvalleu

en

,

,

,

werden door terug

gedeeltelijk

ge-

jaagd binnen Doornik^ welke ftad hier op bezetting

moest innemen

;

ook werden daar

alle

aars en Hoofden der Gereformeerden

vreemde Leerdie

,

men

be-

trappen kon, opgehangen, evenwel werd te gelijker tijd

een gebod aan

het

KALVYN manier

,

te

gelijk

afgekondigd

krijgsvolk

hetwelk hun verboden werd, het verbod

fprak

,

,

welke

was toegewezen, maar hen daar

gekweld en met vrede

te laten

met den Adel gemaakt. fchoten zijnde

,

,

bij

eenigerhande

in

beletten, ter plaatfe te gaan

tot de Preek

,

van de fecte van

die

hun

in on-

volgens het verding

Falenchyn

federt hevig be-

ging op den a4ften Maart 1567 over bij

GESCHIEDENIS. noirkarmer. deed

verdrag,

bij

nemen der

flad,

LA GRANGE,

Lccraars der Kalvinifchen

betuigende

,

,

bij

het ter

,

nevens an-

dat

iiadden

niets

zij

Zeldzaam

gepredikt

was

het

'^Û^'

, ,

dood brengen van guido de bres

eene groote beroerte onder de foldaten ontfiond

de markt bewaarden.

ftuimigheid, fchietende zoo

die

,

men

zonder dat

liepen,

Zij

wist, wat hen dreef, door de (iad,

den

C. G«

|-':iri5i7é

en ter dood bren-

vatten

dan Gods zuivere waarheid. dat er

in- na

den dood met rtandvastigen

Zij ondergingen

moed

na het

guido de bres en peregrin de

dere aanzienlijke Burgers,

gen.

terftoiid

251

met groote on-

wel op de

Pausgezin-

op anderen, zoodat velen gekwetst, eenigen

als

Voorts werd

doodgcfchoten werden.

Ook ontzonk

moed,

zijnde het

des in

Falenchyn de

Valenchjn

den Godsdienst ver-

de Predikatie en oefening van

boden.

te

den Gereformeerden elders de

gemeene zeggen, dat de Landvooglleutels

van

alle

andere

fteden

gevonden had.

Omtrent dezen

tijd

den

over

gefprek

werd

Heer jan hoogenlaag.

TERSZOON JAN LAP en JAN

,

Haarlem zeker mond- Mondgegehouden

Heer klaas pie-

Priester,

Proost van de Witte

Heeren

ter

ARENTSZOÜN, REINIER KANT, CU

derden,

ter

ren van

's

dag van 2

andere

morgens tot

zijde.

ten

4 uren

tusfchen fprekover

,

djenstte

van de groote Kerk, Heer Haarlem

Kapellaan

,

te

Godsdienst

9 ,

Men

fprak

tot 11

eener

,n0g

g'^ûuden ,

CCtt'

met eikande-

en na den mid»

,

met zoo grooten toeloop

van volk, dat de Burgemeesters

,

vreezende voor

opfchudding, het verder gefprek deden verbieden.

Eer wij den verderen voortgang der

beroerten

in Lotgeval-

de

, ; ^

K E R K E L

S5a

K E

IJ

na C. G, de Nederlanden vermelden, kunnen wij niet afzijn, Jaari5i7. j^jgj. ggnigg bijzondere lotgevallen en zonderlinge be T'

,

len van

waringen

R.juiMU5

grip van zijn

ECMOND zig

was

in

,

welke

Leven

heeft

het jaar

om

,

1566

Preek buiten de fteden

Onroomfchen

reeds

Flaanderen

in

te

brengen

te

befielde

waar

,

jU'

Wanneer

opgeteekend.

Gend door

te

Fii.

voor ge

hier

zelve in het kort be

hij

Beeldftormers

de

onder anderen

vermaarden

den

van wien wij

,

hebben (*)

fpj-Qjjgjj

van

verhalen

te

nius of dujon

een bij

ijverig

ftrüffèn ,

en

,

gelijk

hij

be de die

met de

verdrag

hun eene

plaats

buiten de (lad tot den Godsdienst, niet ver van htt

Karthuizer

werd aangewezen,

Klooster,

liep

Nius groot gevaar, omdat de Edelen hadden daan

dat

,

ju-

toege-

men geene uitheemfche Leeraren in de Ook hield men hem in

Nederlanden zou dulden. het bijzonder verdacht,

dat

handelingen met buitenlandfche Prinfen,

hem van

digde

de hand gehad

florming, fchoon

hij

in beide

betuigd en aangewezen

jUNius

verfcheidene

Reeds hebben wij de Heer van

kwam hem

eens

daar van

bij

avond

in

fel (f).

te

voren

op

reis

Eens met eene

en befchulin

deBeeld-

Ondertusfchen werd zonderling een

zijne

zoo

tot

opzigten zijne onfchuld

als

bewaard.

voorbeeld

wakkene, Hoogbaljuw

heimelijk te vatten,

een uur

hebben

te

heeft.

malen

werd

gebruikt

hij

gezien

van

verblijfplaats

Gend ,

om

junius naauwelijks

gegaan was

naar

Brus-

fchuit naar é^ Karthuizers

de (*) Bladz. 194.

(t) Boven Bladz, 195,

GESCHIEDENIS. de predikplaats der Hervormden zelve Hoofdbaljiuv met

een

varende

,

groot

Helbaardiers hun aan den oever

bood

de

allen, die in

Men was bekommerd

flappen.

van hem worden wilde; maar

wende,

niet

om

zonder naar hem

gaan

,

niet

was.

Dus

JUNIUS op

traden

zijne

beurt,

de

oog

,

die zich heel van

(tipt liet

of

gaan,

wat

,

en

zich

land

,

hij

uit

,

te

er

en

Deze

middellte.

den Overfte groe-

,

paard

zijn

buigende

zijn

,

nog iemand

ook

er

fterk

_

te

vertrou-

of

als

,

25

,

zijnde

God

te zijn,

zien

te

ge-

land

maar aan

,

gaat door de Helbaardiers heen

tende

,

en

,

aan

op

hij,

allen

zij

de- na C. G. gewapende faarisi?.

over junius

bekommeren

te

kwam

gemoet

hun, goeds moeds

gebiedt

om hem

eetal

te

waren

ichiiit

,

253

in

de

Dus ontkwam junius deze lage. Die van Brugge verzochten hem , door hunnen Kerkedienaar jan munt , van de Gemeente van Gend te leen, en junius was gehouden, hoe zeer fchuit ware.

tegen zijnen zin, aan

Predikatie

Vlaamsch

Had

te

in

hij

de ftad

munt

munt,

laten

tegengehouden en

gelast

van verre ziende,

gaan

kwam

eenig

omzwerven

hem

in te

nemen

,

daar

hij

met moeite

in

,

terug

bragt, na

den

dien

nacht

in

het

de

junius met voor-

werd aan de poort te

junius

keeren.

de ftad ,

eene

,

in

Des avonds meende men

keeren, maar

ren daags

gelijk

,

Te

voldoen.

te

digt bij

,

Fransch

het

predikte.

dacht vooruit had

dit

verzoek

dit

Brugge gekomen , deed

dewijl

door

niet

nader, en

ieder in

ontvangen werd.

een

vreesde hutje ,

Des ande-

werden de Predikanten na de Predikatie ge-

/

,

K E R K E L

è54

m C.

G. geleid naar de naburige ftad

Jaar 151 7

Jagen '

,

te

eeriiik

K E

IJ

Damme^ waar

twee

Den volgenden dag zou de Graaf van egmond Brugge komen, om in die Had ailes te regt te

Dus werd daags voor

brengen.

bevel een Plakaat afgelezen

op

bij

wien

met den Graaf wisten ten dien einde

bij

verlegen

hem dood

dewijl

gebruiken

in

de

over

niemand

er

onderhandelingen

de

in

zij

te

,

juniüs

die

De Gereformeerden

komst van den Graaf de hand was,

die

zijn

800 Guldens

werden voor den genen,

zijn lijf gezet

handen zou leveren.

bij

komst op

zijne

waar

,

levende, en 400 voor den genen,

'

zij

onthaald werden.

befloren

,

juniüS

Terwijl dit te

zich te ontbieden.

Brugge voorviel, ontbood de Magiftraat van DamHier werd me juNius bij zich op het Raadhuis. hij

van de Wethouders zeer

,,

Wij

„

ons toedoen

,,

trouwen wederom, dat

,,

jegens ons, onze

in

aangefproken

beleefd

begeeren niet," zeiden zij,

„

dat

gevaar zoudt vervallen

ftad

gij ,

geen

gij :

en

be-

ander hart hebt

men kan

welvaren:

en

:

door

„ het niet verbergen, wat Plakaat er gisteren te „ Brugge in onze Hoofdftad tegen u is afgekon„ digd. Wij derhalve, als lieden, die u en ook „ het Gemeenebest toegedaan zijn, raden u, dat gij „ nog dezen dag van hier vertrekt; want op mor,

,

,

„ „

gen zullen wij datzelve Plakaat ook hier aflezen,

,,

ftraft,

„

dat het

„

daarom

Raad van Brugge onze

Indien de wij

zullen

gebod wat niet

traagheid

be-

ons hier mede ontfchuldigen laat tot

tijdiger

heeft

ons gekomen is,

en

kunnen afgekondigd

„

wor-

GESCHIEDENIS. „

werwaarts zich

te

begeven

het land niet verftond

om hem waarts

de

hij

taal

bovengemeld beduit

noodigen; junius gaf

te

ftond

verlegen

dewijl

,

,

der-

,

woord, indien

zijn

om hem veilig binnen ^rw^ê De Bode bezorgde toen aan junius de

de Bode middel wist, geleiden.

te

van eenen metfelaar

kleeding

welke

in

,

Brugge

ging.

gefloten

was, ging junius door het

naar binnen

gebeurde

Daar de avond gevallen en de poort

aanziende voor

gelaten

klinket

en doofj.beide de wachten

,

dat een der

,

naar

hij

alwaar het

,

wachthoudende burgers

,

hem

buurman of ander goeden be-

zijn'

kende, hem groette met de woorden: goeden avond

te

hinderen of

iets te

hij

Eenige

vragen.

Brugge hebbende doorgebragt

te

om

Zoodat niemand bedacht was,

Compeer! nius

der naar Antwerpen,

den

verdrag op

alwaar

hij

zich

aden September met

meerden gemaakt,

als een

ju-

dagen

gedurende welke

,

de zaken der gemeente bezorgde, keerde

hij

we-

volgens

het

de Gerefor-

vreemdeling,

vond

uitge-

floten.

Niet kunnende befluiten,

om

ledig te zitten, ver-

trok JUNIUS, dewijl de Gemeente niet begeerde, dat hij

Nederland zou verlaten, den i4denOctober naar

Limburg^ alwaar de Gemeente, op haar verzoek, van

de

Antwerpenaars

zijnen dienst

van

Limburg

Zoo

haast had

een

Dorp

,

verkregen

had

zou mogen gebruiken. bejegenden hij zijne

hem

,

In

vele

dat

men

het

land

zwarigheden.

voeten niet in Herve gezet,

hetwelk door het maken

na C.

Öi

van Iaari5i7«

komt een Bode vzn Brugge^

,

volgens het

,

nog

Terwijl junius

worden."

«55

van goede kaas bfr.

,

KERKELIJKE

fi56

ca C. G. bekend is, of er ontftond een oproer, waar in Jaansi^, ^jch niet mensde. Den voleenden dag werd tot 1552.

Limburg

naar

-

ders zijnen dienst toe

Dorp Summan genaamd, deed

i8den October,

Limburgers op

der de Preek ftond een jagtfpriet

gewapend

man

Doch nu kwamen

Limburg, om den wapen en

te

om jUNius

te

alle

den

om

,

er

Predikant

bezette

bewogen

hij

Na

het

de

Predikant

,

Geregtsdienaars

van

Men

liep

toegangen naar het

maar deze

befchutten;

en

middagmaal

grijpen.

te

,

en vreedzaam naar

Toehoorders met

omtrent 130 fterk, naar Herve te eten.

met een

,

der rede toe.

tot het einde

Pi eek gingen de

de

On-

hem den dood gezworeö

Maar hem hoorende, werd luisterde met een bedaard gemoed

'

hem

achter

bij

Herve,

van

niet ver

,

had.

den Prediker,

hij

de eeifte Predikatie

die

,

een

den

Des

keerde.

hij

het veld

in

vrijdags

waar op

laten,

te

hij

,

Wethou-

de

Hier weigerden

geleid.

hij

huis

raadde,

,

dat

men liever zorgen zoude, dat hij het mogt ontkoMen wist men, ten einde bloedftorting te mijden. hem eindelijk , door het afbreken eener hegge eenen weg te banen , zoodat hij behouden te Limhurg dat

kwam;

hij

waar op

zijne

vervolgers,

ontkomen was, zonder verder

verfiaande,

onder-

te

iets

nemen, vertrokken. Hier begon te

hij

des

prediken; na de

Zondags den soflen October

Preek

begaf

hij

zich

omtrent

,

twee uren buiten de flad, naar eene plaats,

die ge-

meenelijk de Hooge Berg Gods wordt genoemd,

daar des namiddags

te

prediken.

begaf zich het volk tweemaal

Onder

om

de Preek

op de vlugt

;

eerst

door

GESCHIEDENIS. door een

gerucht en

los

van

tijding

057 jonge

een'

maar de twecdemaal op bet gezigt van eene Ruiters

om juNius moed, en gen

wapenen

zelfs

;

vatte

de Ruiters

tijd

Omtrent twee weken er

dreigden

na

,

de

,

gefticht heeft.

ge-

laatstgenoemde

het

merkwaardigs,

iets

Ruiters

Limburg

in,

van een half jaar

Gemeente met zeer groot genoegen val, gebeurde

ontvan-

te

vrouwen

vele

,

volk

het

op welk gezigt de

omtrent den

hij ,

nu

kwam weder

aftrokken, en junius

alwaar

om

werpen;

rteenen te

Luik opgemaakt

Doch

vangen.

te

(chikte zich,

in de

,

met

vm

door den Bisfchnp

,

;

bende

aan

hetgeen

JUNIUS onder de menigte een groot aanzien

In

gaf.

een Dorp, gelijk junius meent,

van het Land van

Luik

Denys wordt

ge-

vrouw,

dié

,

dat naar de Valei van St.

noemd, was

zekere oude en kinderrijke

met eene zware wanhoop gekweld werd gaf,

dat

zij

met

verdoemd was. meer dan

kinderen

hare In deze

wanhoop had

doorgebragt

dertien jaren

;

in

voor-

en

,

God

van

eeuwig

nu

zij

al

diervoege

^

dat de Mispriesters de duivelbanning en uitzweering

hadden beproefd

dikwijls over haar

zeten was flagen

,

hadden

te

keer gegaan.

wilde beesten door

banden,

alle

aan, dat elk zich

diets

avond, eenige

,

lieden

uit

willende gaan,

riepen

Herv.

of

zij

zij

III.

,

fchuwde

en

ftelde

alle

zich

maakte, het was de

geest, die haar kwelde.

Jen

als

be-

dwaalde met de

Zij

bosfchen

de

zelfchap, verbrak

Limburg

,

en de geburen haar vaak met banden en

Dan, het

deze

als

booze

eens, op zekeren

Dorp

Ferviers

vrouw zagen

haar met zoete woorden

R

ge*

zoo

,

naar fchui-

en belazert

haaf

it\

d

ö*

I'1-'""ï517*

._

K E R K E L

258

K E

IJ

na C. G: baar zoo zacht, dat zij zich tot junius liet leiden. Jaan 5 17. Ingelaten ziinde, mompelde zij in liet eerst binnens tot 1552. ^

''

j

,

monds gen

,

met morren

,

•

i.

zonder hem

op zyne vra-

iets

antwoorden, maar latende de oogen

te

zwij-

al

gende rondsom over de omftanders gaan.

Hij zulks

merkende, ftond op, en

twee van

de omftanders

het

in

oor

van zoo vele getuigen

weg

een na den ander

twee weder

te

dat

,

zou krijgen,

aan htt fpreken

een

luisterde

nu

zij

gefchied

menis verzekerd was geworden

dat

is

geen'

,

fprak

Dat

nen.

hoop was

zij

zij

hare

,

daar

door

die te zien.

van

hebbende

ver-

,

fprak

haar

woorden onderrig-

dat, hetgeen die buurvrouwen meenden,

„

door haar verzuimd

„

van

,,

God

„

met eenen heiligen dienst, wanneer

„ „

den

God

te zijn

geweest was;

waarlijk en

der hare

van

gruwel

junius, dus de bron

troostend toe, haar met weinige

„

wan-

van

een

,

wo-

te

zaligheid

daarom

en

dienen

te bij

ftaat

ook aan de

wanhoopte,

kwelling ontdekt

tende:

belemmerd,

bad

om God eenen

tot

verdoe-

omdat de bezorging

,

,

ver-

,

zijnde, door

den dienst der Misfe

vervallen, en

hare kinderen

had, van

kon vinden

tijd

ds

aan junius,

,

van hare

van hare negen kinderen haar zoo zij

zijnde

weduwe

hare buurvrouwen befchuldigd en

dat

om

,

gaan, en over een uur of Dit

keeren.

niet

tegenwoordigheid

hen verzoekende

,

te

over de 13 jaren

al

vrouw

de

hij

in

haalde de vrouw, moed fcheppende dat

of

naar

geweest, geen

maar dat zijnen

wezen bezorgde,

waren

Godsdienst

had

zij

wil

gelijk

gediend zij

dienst

integendeel

als

had

,

moe-

ook jacobus

befchreven. "

De vrouvir

GESCHIEDENIS. vrouw vond

en

troost

rust

ging dienzelven avond,

redenen

zijne

in

059 ,

en nn C. G.

met een bezadigd gemoed

,

i'''^r'5i7« *

wegs ,

hares

daar ieder zicli over verwonderde.

nu zag men ken,

wat ook jünius

velen,

hunne onwetendheid

leerde en

hunne

over

eenvoudigheid

verwonderen.

Franciskaner , die

genomen te

om

,

die

tijden

iets

hij

Als

huis.

befchamen

te

had

vergeren

men nu

hij

keerde

,

door

mogen

aar te

te

dringen

junius

zien.

die

verzoekende

, ,

maande , dat men den man door zou der

Maar deze

komen.

te

gelaat,

toen

,

ver-

,

otn na-

nederig

junius, van voren en achteren, van top

teen, naauwkeurigst befchouwende uit in

deze woorden:

n'aar

is

als

laten

met een

,

verza-

den Leer-

verflraande

dit

zeker

hier ,

den

van

poogde

oud man door de groote menigte, ,

zeggen,

te

weder naar

de komst

veld

verwachtte

weg

maar op

;

zich, met en

,

in het

gemeldcn Franciskaner

meld was

Een

met den Leeraar

openlijk een gefprek

geQagen, verontfchuldigde dat

onnoozele

de

Fervien predikte, had op zich

te

houden, en dien

,

hetgeen

Hei^ nu

men

mij.

,

zie ik, dat het niet

dit

was?

ten

antwoord

loogenachtig was de onbefchaamdheid der

niken, dat

den wijs

ken van

te

zij

gekloofde

gij

maken.

Doch

als

fcheidden,

R

2

voeten

hij

hadt.

Mon-

onnoozelen befton-

zulke dingen den

die plaats

En

gaf

Zoo

dat

tot

borst ten laatfte

van u had verteld.

JUNIUS daar op vraagde, wat :

zie-

hem brengen,

tot

om genezen te worden. Men moet zich, inderdaad, van

,

daar tegen

beflirafte,

tot zijne groote droefheid,

Ja

zij

nu onverrigter za-

zag men een

voorbeeld

,

K E R K E L

£5o

K E

IJ

na C. G. beeld van bijgeloovigheid van eene andere foort. ZeJaari5i7. ker iemand groef eene zode uit, met eerbied , van ^ op geftaan die aarde , daar de voeten van jüniüs '

hadden,

den Franchkaner tot het mond-

terwijl hij

Doch,

gefprek verwachtte.

weder

wij keeren

tot de

Gefchiedenis.

Te Fianen was

Pogingen

tot veree- hetwelk

dezen

te

Boek gedrukt

een

tijde

overeenkomst ftaande hield tusfchen

de

nigingder r r~ i t-, Gerefor- ^^^'^^ "^'" Lutherfchen en Hervormden. nieerden voogdesfe, misfchien uit vreeze, dat de ,

therfdien

^^''

^^^*^^

gezindlieden dezelve te

hier te

verbood

lande.

veroordeelende bij

hetzelve

ten

en ter

,

fcherpflie (IrafFe

deed

Zelfs

Lutherfche Leeraren list

,

ten

,

vure

verwijzende dengenen,

Doch

lande nog verre

onbefuisde

de

vuurd door de

te

vereeniging

hetzelve

wien het zou gevonden worden.

eeniging was ook hier

i

De Land-

zou maken

fterk

,

t

t->

-,

>

-,

,

de

ijver

die ver-

te

zoeken.

van eenige

hevige

zoo fommigen willen

,

aange-

van den Prefident viglius,

ten

einde, door het flioken van den twist, de kracht der

Onroomfchen therfche

CUS

,

GER

,

te

verzwakken,

Predikanten,

vier heethoofdige

Lu»

matthias flacius illyri-

JOAN SPANGENBERG, JOAN FELIX of ZALIen

HERMAN HAMELMAN

overkomen,

die

een' woordenfiirijd over het

verfchilpunt

christus

Daar de redenen ophielden

begonnen

fcheldwoorden en fmaadfchriften

coRANus

tot vrede

vermaande

,

in

,

terwijl

gedrukt

is.

lig-

de

antonius

eenen Brief, welke

den aiflen Januarij 1567 geteekend en en Nederduitsch

tot

des Nacht-

van

maals, en der allenthalvigheid

chaam.

Duitschhrió

uit

,

de Gereformeerden uitdaagden

in

hetFransch

Deze antonius cora-

GESCHIEDENIS. RANus

bellerive, was

gezegd

,

Leeraar, dien de Hci vormden

aöi

Spaansch

een

Antwerpen

te

ontbo

nn C. 'Ot

den hadden

uit

Frankryk

van Ferrara tot den

daar

^

hij

Hij predikte in het

TAFFJN,

die

^Si

was gebruikt ge-

Kerkedienst

worden.

1

Hertogin

de

bij

G,

P'^'"'5i7.

Walsch

,

van

in plaats

Ook

door ziekte verhinderd werd.

dit

coranus nam de Landvoogdesfe zeer kwalijk, begeerende, dat men het hem niet alleen verbood , maar hem ook (IrafFen zou , zonder dat men prediken van

de bijzondere reden van dat

een

hij

dezen

weet

haat

Spanjaard en een

ten

,

man

begaafd

zeer

zij

was (}. Het geweld aan gewijde

plaatfen gepleegd

en het Schad'»-

,

êvolgen

breken der Beelden,' had wel in het eerst de Land-'^', voogdeèfe gedreven, tot eenigzins len

,

jaars

doch weldra , en

1566, ondervond men, hoe

Edelen kreeg

er een'

B-Oomfche Edelen,

maatrege- vande

veel

kwaads

Het Bondgenootfchap

had.

zelve veroorzaakt

zachter

nog voor het einde des

zelfs

het-

der

geweldigen krak door, en vele

kunnende verdragen

niet

hunne Kerken dus mishandeld werden

,

,

dat

zochten zich

met de Landvoogdesfe, en door haar met den Koning

te

verzoenen,

Oranje^

die niet

egriond

zelf

goedvinden kon,

werd oneens met zich

den

mond

vol had.

verlaten

te

op den Koning, van wiens goedertierenheid

egmond

De bemagtiging van Falenchyn

bragt den fchrik onder de

Hervormden;

vele

Edelen be-

(*) BRANDT Bladz. le«st

men

137.

Den bovengemelden

in een breed uitirekfel bij

191 '199'

R3

denzelfden,

Brief

Bladz,

Beeld-

,

K E R K E L

202

K £

IJ

na C. G. bemoeiden zich niet alleen , om de Beeldflormers te Jaari5i7. (tj-affeii, maar ook om de Preek te doen ophouden. '

In Flaanderen

waar

,

het

^"^^d

^'p^^^ ^^" prediken van dag

Prediken paald ingetrok-

KCn

,

believen

,

iniailgaart de hon-

Tperen gevangen gebra^^t, omdat

te

in

werd de

dag naauvver be-

tot

en meer ingetrokken,

qî^r werd

egmond

de Graaf van

In Vlaan-^lles de Landvoogdesfe zocht te

hij

Gil

Predikan- op ongeoorloofde plaatfen te platte lande had gepretenter Terwijl hij op het dikt, en ter galge verwezen. ^^'

brast

^^^s aanfpraak aan het volk

^'^'^^^'^^

er

onder hetzelve een groot

die bij het geregt ftonden

voor

,

onder de menigte;

fchoten

deed,

ontftond

De

foldaten,

gedruis.

opiocr vreezeiide

zoodat velen

gekwetst

en omtrent 25 gedood werden, en daar onder

De

nige Pausgezinden.

ladder val

aanzag

Gode

vermaande vast elk

,

zijiien

geest,

vin-

Predikant, die het van

en

tot

ftilte

den be-

,

den dood met

leed

ge-

duld.

Te

I\Te-

clielen

wordt de

Te Mechekn ontbood de Magiftraat qqw tweeden pg^jj-uary (ên Predikant martinus smetius, nevens '

Prediknnt eenige Ouderlingen der Gereformeerden

M

sMEïi- huis

dood.

,

begeerende

worden.

,

dat

het

prediken

Dezen antwoordden,

in

,

op het

ftad-

zou geftaakt

gemoede aan deze

begeerte niet te kunnen voldoen, maar wilde de giftraat het

verbieden, dan zouden

Als daar niets op volgde, gingen

zij

met de Preek

zij

voort, ctoch de vergadering werd duor

ge

overvallen

Vilvoorden en Ziekehuis

te

,

de

en

Predikant

van daar door

Waïem

gevoerd,

kenboom opgehangen.

den geweldi-

gevangen

Giechelen

en

Ma-

gehoorzamen.

daar aan

naar

naar

het

een'

ei-

Broeder pieter lupus

of

WOLF,

GE WOLF,

S

C H

een Karmeliter

Tius weder

gen, doch daar als

teren onder den

S.

263

Monnik, had gepoogd, sme-

in niisfende,

met de

gefchreven, welke

I

Roorasch Geloof over

tot bet

derroeping,

DE N

E

I

fchrift, in het bijzijn

smetius

Biechtdoch-

maar cornelis spkks,

br.igt;

een Ouderling der Gemeente, bezorgde,

Leeraars eigen hand

na C. G. ]^^ri5X7.

eene we- .1L!__.*'

hij

hand van

door ééne zijner

hij

man

verdichtte

eigene

bren

te

van lieden

dat dit ge-

van eer,

werd vergeleken

met des

wanneer

,

de

valfche hand klaarlijk ontdekt werd.

megen

In Gelderland wist de Graaf van

bare Preek te doen Haken, en de

ken en Kloosters veroorzaakt,

fchade,

doen boeten

te

Al de Predikanten werden

drag.

wegen

en

^

de open- In Gel-

aan

uit

Harderwyk verdreven.

Elburg

In

Ker-

^J^'"''''"'^»

bij ver- fel

Nim-

,

Overysfel

Frie's-

l^nd en

en „1^^^^ "

Friesland bragt te

weeg; doch de

loofde

hii

doen

te

,

het

die

Amfterdam en

Men

ftilftaan.

belofte,

verbond

elders

wel

,

zeventig

hadden

nam^n.

had hun eenen fchrik aangejaagd

be-

vertrouwde nogdat

geteekend

de wijk

herzelfde

ürenge Plakaten

en

Inqiiifitie

tans zoo weinig op deze

Edelen

Aremberg

de Graaf van

naar

,

aremberg

door het

vatten

VAN iLPENDAM , Gcheimfchrijver van BREDERODE, die federt te Brusfel onthalsd werd. van jAKOB

IÎet

der

Groningen gelukte het hem allerlei

glimpige beloften

krijgen, welke meest

bij

,

eerst in

Junij,

on-

bezetting in die ftad te

de Onroomfchen

onder het

dak geholpen werd.

De

Hertogin

gelen ziende

,

,

het Bondgenootfchap aan

bcfloot

,

hetzelve den

R

het wâg-

laatften

flag

Nieuwe

te eed ge-

^""'^^'^

;

ge-

K £ R K E L

£64

na C. G. geven, door eenen nieuwen eed jaar 15 17. y^j^ 1552.

m -r-.

î\q

K E

IJ

(*)

vorderen

af te

Leenmannen des Konings.

deden

Velen j

j hoogstraten weigerden denKort zelven, ook brederode en eenige anderen. hier na verzocht brederode gehoor bij de Hertogin, dan het werd hem geweigerd. Toen zond ,

,

•

den eed; oranje en

haar

hij

een

men

toe

Verzoekichrift

vrijheid der Preeke

,

waarbij

om

hij

afdanking van het aangeno-

en

Doch hier op brederode zelf, benevens den Graaf van den berg en verfcheideiie krijgsvolk

kwam

zulk

Toen

maken.

tor het

Graaf van brengen

in

mislukte

dit

verviel meii

,

Henogenbosch

jïrederode verhinderd,

alwaar men

,

De

die

werd daar

antonie

derwaarts zond, en zich van

na korten

de

tijd

fl:ad

te

de Beeldin

door

van bomde rtad

zekerde, doch deze hield het hier niet lang verhet

wan-

uit

,

te

hebbende bezetting

getracht

llorming op nieuw hervat had,

BERGEN

zochten

beramen van geweldige middelen.

megen 's

dat

,

met den Koning

anderen hunnen zoen

hoop,

aanhouden.

durfde

een antwoord

ver-

maar

,

weder, welke toen

Spaanfche bezetting inkreeg. Beter gelukte het

onverziens introk

,

megen en

de

al

verdreef, en toen de Preek Eerfte

Te midden van

ûiffidc 'rf^rmiri te Gend.

deze

dc Roomfche

Utrecht^ hetwelk

te

Predikanten van

liet

hij

daar

rtilllaan.

middelen van geweld

Geestelijkheid

,

ver-

ook geene andere,

(*) Men'

leest

den eed

Ambtenaren gedaan werd,

,

bij

zoo

als

die

door gemeenfi

brandt Bladz. 208.

,

GESCHIEDENIS. Dcii elfden Maart 1567

re.

eerfte jfezuict

gehoord

De

had.

onder

..volk

kwam

op den Prediklloel

en

,

zaak

ernftiger preken

trok

veel

',.

.*

vyaar tegen

;

voorzien

te

C. G,

werden

weinigen

niet

na

daar ]^"^^5^7-

men

diêti

door hem van de Hervorming afgewend de Kalvinifche Leeranrs trachtten

Gend de

binnen

,

nieuwheid der

gehoor

zijn

265

door

,

en milde uitdeeling onder de fcha-

,

mele Gemeente; doch de Wethouderfchap verbood toen, penningen

dam zer

dezen einde

te

In den aanvang

eene nieuwe beroerte.

Qad meende

daar mede

ORANJE

aan

eene, de zoon der andere

brederode

wTapenen.

gemoet,

te

partij

was toegedaan, en

Twee in

kanderen in de wapenen geholpen

den

Godsdienst

flraten hij die op (Jaan gaat zien.

zelven

De

,

i

en

ik

^

van den

,

w;,s.

zeide de ander:

ontzie mij niet

,

Regenten,

onderhandeling

^

zei-

een

u

voornaam

die eerlang

kwamen,

en

naar

de

niet

ont'

en onder de-

,

hielpen echter deze drift door redenen

te in

Ik

dan zoo het

:

ik zal

befcheidenfte Onroomfcheii

tot geluk der

ei-

vraag-

na dien van den ou-

alleroudften

adriaan pauw,

broeders,

Deventer

hebbende,

den eikanderen waarheen het gemunt

ga naar de markt

zag

daar de vader der

broeders tegen broeders optrokken.

,

en

op de

iVJen

JAN en KORNELis piEïERSZONEN,

de JAN

de-

zich

en

de Burgerij

raakte

been en tegen eikanderen in de een akelig fchouwfpel

^m/ïev' Oproer te

te

nemen

te

door

Dit

zijnde,

zamelen.

te

ontftond

De Wethouderfchap^

krijgsvolk

fterken.

te

ontdekt

in

dezes jaars

Koopman

tot

,

bedaren

met de Gemeeneen

verdrag

flo-

ten, volgens hetwelk, onder anderen, het aannemen

R

5

van

^'"'^""

dam.

,

K E R K E L

266

K E

IJ

m

Inmiddels C. G van krijgsvolk geftaakt moest worden. Jaarisi? kwam brederode zelf in de rtad. De Hertogin ,

zond terftond den Geheim fciirij ver van

men Raad, jakob de la torre, met

last

de Wethouderen

aan

goedfchiks of met geweld

om brederode

,

LA TORRE doen kon.

rode hij

het

geen

,

fchriftelijk

gefchreven

Burgemeesters

verzoeken,' dat

antwoordde: veidond.

dat

hij

zien

te

last

lieten

hetwelk

,

hebbende

brede-

vervolgens

hij

zou

handelen,

gelik

van de Burgerij

heimelijk de ftad verliet.

voor

,

De Onroomfchen

verzoekfchrift in, begeerende,

der ftad aannam.

beducht,

erger

dat

400 knechten bezoldigde, en brederode fte

Eenige

de la torre in zijne op den Dam , en ontnamen hem zijne pawelke zij aan brederode ter hand (lelden toen

waar op de Geheimfchrijver na een

hij

Ondertusfchen werd zijne herberg

Edellieden overvielen

,

niet

,

wilde vertrekken, waar op

met eene wacht van loo mannen bewaakt.

pieren

doch

zijnen last,

waar de Prins van Oranje uithong,

herberg

de

doen vertrekken,

te

LA TORRE opende aan brederode deze vorderde denzelven

den Gehei-

naar Amjierdam^

De Overheid

leverden

men tot

3

of

Over-

bewilligde

hier

op het welbehagen des Prinfen van Oranje^ die het eerde goedkeurde, maar zijne toefiemming wei-

in

gerde tot het aanflellen van

melde knechten

werden

zij

ftuiver

trokken,

vracht,

brederode

eiken

aangeworven

dag of nacht

omdat

De

brederode. drie

den naam kregen bleef vervolgens

,

en

van

die

een'

ge-

men

,

halven

de Reaal-

nog eene maand

lang te Amfterdam,

LAÜ-

GESCHIEDENIS. LAURENS JAKOBS REAAL geleüeii.'jcid

gtfprek

een

,

Tl

Burgemeester simon het

bovengemelde

waar

kops

werd

verzoekfchrift

dier

keerende, zeide tegen

,5

RiiNS jAKOBSz.

„

gij

„

verloopen

u had

,

u zelven zoo ver

hoewel

;

ingeleverd

liem

toevertrouwd, dat

ik niet

zoudt hebben

deze zaak

in

ik, eer

gij

trouwdet,

wist,

dat gij luiterdet. Dan het verwondert mij , uwe Schoonmoeder u zulks toelaat , en het

5,

mij van harentwege

5,

ren

wee; want wij Hier

buren geweest."

„

ken mijner zaligheid

5,

wijze

„

KOPS

5,

bier te drinken

vrouw zijn

,

een

5,

de

„

gelijk

,

naliet

,

de

5,

dat het

„

verhinderen."

,

mijn

zou willen

Ik ftond ,,

,,

keer

5,

men

dat ter

de

veel

ten halze

„

ontftelde zich de

,

ijver-

meen niet,

daar op:

ons

leiden

te

en zoo ik

geraeester, de zaken zullen,

bij

Delfts

zich ook ter Preke voeg-

5,

,

,

jan

,

Heer de Burgemeester

ander daar tegen in,

nemen

eene

als

uw Zoon Overtoom om

wel zou betamen,

,,

REAAL

zoe-

in het

doet

,

dat

eeuwige zaligheid,

zijne'

lange ja-

zijn

en tuchtig leven zocht

eerlijk

,,

,, ter."

,

loopen naar den

zijn' (laat

om

niet verhindert

en ware het

:

dat

doet

op antwoordde re-

Mijne Schoonmoeder, die mij

„

aal:

;

lau-

,,

:

liever," toe

voer de het

in

Al zacht.

zulk

Burgemeesters nog

Preke

zullen

wa-

Heer Bur-

hoop ik,

al

komen."

Burgemeester dermate, dat

te

een za-

Toen hij

1552. "^ „

een

het

tijden

5,

5,

«>t

wanneer

,

C. G,

);>ïiri5ï7*

De Burgemeester kops zich

en ander leeren kan. naar iieaal

,,a

den

en

1,

voorgevallen

deze

bij

,

hem

tusfclieu

men nopens den aard

uit

OHS

Verhaalt

,

267

in

de-

KERKELIJKE

268

„Ik zat liever in het borna C. G. deze woorden uitborst: Jaarisi;. ^^q[ tusfcheii zeven hoeren." ^^

Kort daar na ontllond er ook

r

Oproer te ge u-eldige beroerte, n wer-

Broeder van

jf^gifioufe^

Antwerpen eene

te

jan van marnix. Heer van

van marnix, Heer

filips

van Si, Alegonde^ Oranje' s

boezemvriend, dien een had zich met

Walcheren mislukt was,

aanllug op

eene bende volks nedergeflagen te Oosterweel , in het

Hier werd

gezigt van Antwerpen.

bij

daten der Landvoogdesfe overvallen en zelf fueuvelde en al zijn volk

het gerucht van

die

werd

gevecht,

door

om hunne

raakten

broederen

geflagen,

de

te

bij

De

werd.

hooren, dat men hem

,

met

hij

Op

Kalvini-^ ter

roode

fpringen, het-

welk hun door oranje en hoogstraten der levensgevaar belet

fol-

verfiirooid.

fchenlt Antwerpen op de been, en wilden Poort uit,

de

niet

zon-

Prins moest hier

het zinkroer

op

de

borst, fchold voor eenen verrader, die oorzaak was

Twee

van den moord daar buiten. Kalvinifchen in de wapenen

,

dagen bleven de

onder het geftadig ge-

Papen uit ! Papen uit ! Eindelijk bewoog ORANTE de Lutherfchen en de uitheemfche KoopliC'

roep

den tot

:

,

om

zich te wapenen

,

waar door de oproerigen

nadenken gebragt, en de rust herfteld werd (*)»

De tegenwoordige (laat van zaken deed den Gereformeer- reformeerden thans alom den moed ontvallen.

De

verjaagd,

van Kameryk hadden hunnen Aartsbisfchop ven

;

thans

ruimden

zg

deze Itad

,

in

GeDie

verdre-

welke

de

Aarts-;

(*j

WAGENAAR Bladz, 223-22Ó. BRANDT BL

0,\G-220.

GESCHIEDENIS.

2(?p

Aartsbisfchop met efn deel krijgsvolk terug keerde, ns C. G. hoewel hii zich met gematigdheid eedrocg, en zich J3a"5i7« alleen

met de goederen der vlugtelingen vergenoeg-

De

de.

van wapenen

,

de Onroomfchen

feit; die van Maaflricht

Gereformeerden

trus DATHENUS. FRANCiscus juNius

Onthield

joe-

,

Ook

ter flad uit.

nog

zich

ter-

,

van twee der

lijf

herman modet

voornaamfte Predikanten,

donr

Hertogenhoich

'j

Hertogin geld zette op het

wijl de

Has"

en

gevkôrden

noirkarmes

gen de Gereformeerde Predikanten de

Mafeik

uit

bevreesd

^

den aantogt van den Heer van

verlieten'

hurg. Deze was door twee Geestelijken

,

pe-

en

Lim-

te

Doch

gedaagd.

hier

kwam

van

niets

,

houden zou.

wel

ftrooiden

Zij

uit-

dewijl

uitvlugten maakten omtrent de plaats, waar

Bijzon-

Fran- derhedsa

een'

ciskaner en een* jFezui'ei, tot een mondgefprek

gefprek

,

Bisfchop van Luik vejdreef ook, met magt

men

uit

juûsl

zij

dit

dat

,

JUNIUS van hen overwonnen was, en de vlugt had genomen; doch alzoo hij bleef voortgaan met pre-

hem

diken, verviel deze leugen

van zelve,

en

te meer toeloop van volk.

Doch,

men nu

als

gaf

ze-

ker berigt ontving, dat er krijgsvolk in aantogt was,

om

JUNIUS

te

gaf

vatten,

hem één

der

Schepenen

van de ftad, met voorkennis der Regering, kennis van het nakende gevaar

waar op juniüs nog

,

zelfden avond de ftad verliet

,

met voornemen

riien,

om

zich naar Dnitschland of elders te begeven.

Eer

wij

gewaagd

te

van Limburg affcheiden

worden

daar omtrent gebeurd.

van

een

Men

,

verdient

merkwaardis:

hier

geval

,

Merk"^^^"^^^S

gevaL

bragt zekeren

Biecht-

va-

'

^

' ,

K E R K E L

270

naC. G. vader, Jaari5i7. tot 1552,

q^

zake van den Go(3sdienst, naar den paal,

ter

verbrand

zwijgen

te

deed de Schout

in

hope

zoon geboren

,

op de kin

welke

zoo

,

De

mond

te

reis

land.

(lilie

uit

nooit

die

hij

ophalen.

binnen

en

zijne

bijzonderheid

Eenê

aangeteekend (*).

herwaarts

hij

te leggen

verliet

hebbende,

was, den Hertog van Alha zenden

te

en naar

den

uden

tóedoot

,

,

Wittehroek genomen te

1567 Antwer'

April

Te

gelijk

met den Prins

voorwaarden

te

,

bedingen

hebben

,

zette hij

in

Duitsch-

verlieten de

Onroom-

te

voort naar zijn Graaffchap

fche Leeraars Antwerpen

Nasjau

welke Had ,

Eg'

hebben, en na een

te

Breda vertoefd

zijne

Diiii'schland te ver-

na een teder affcheid van den Graaf van

dag of twee de

is

leger

trekken; ^

dat

^P^^^j^ befioren

'*"

met een

pen

in

Ambtman een den mond hing

Prins van Oranje berigt ontvangen

ambten neder

'

ftierf

de getuigenis van eenen Roomschgezinden

uit

Gerigtfchrijver

heiland

tong tot digt

zijne

De man

,

Daar op

belijden.

te

wiens tong hem

lippen heeft kunnen

^^^

hem

belastte

Niet lang daar na werd den

vrede.

Oranje

Pfalmen en

,

f>la:us

moede,

arren

aan den wortel afToijden.

tot

dier

maar de ander ging voort met zingen

,

vreugde zijner

de

kloekhartiiiheid

De Ambtman

Lofzangen.

en

Deze zon? op ^ den wes:^

worden.

te

met eene wonderlijke

-

K E

IJ

thans

,

zonder eenige

bezetting

innam.

Terftond werden de Kerken der Onroomfchen omvergehaald.

BREDER o-

Op

het voorbeeld van den Pfins van Oranje^

waren

(*) BRANDT Bladz. 237.

GESCHIEDENIS.

bedacht op

ren duizenden der ingezetenen insgelijks

hun behoud;

menigte

cene

gewesten

verfcheidene

hun de poort

hoofd

Zoo

hier.

vrouwen en kinderen den eenen nood

floot

belastte

,

zonder hope of uitzigt

,

,

uit Verdam.

De

omzwervende.

zoo Roomfchen als Onroomontvingen hen , zoo goed zij konden , in de

medelijdende burgers,

fchen

,

huizen en tuinen der voorllad, en verzamelden voor

hen eenigen nooddruft van geld.

hen

Men huurde op Embden en

fpijze, kleederen

en betaalde elders

vele

en leer-

fchepen

vervoerden,

,

die

Ondertus-

fchen was de bekommering xtAmfterdam ook groot.

Hervormde Gemeenten

De Gemagtigden

der

land hadden,

Amfterdam vergaderd

te

,

ten minfte tot het

bij

Plakaat

April,

hetwelk

,

nader dier

men

befcheid

maand

echter

te ftaken,

Doch den

uit eigene

mids men hun

hun toegeftaan, en den

Op

den

te (la,

tot

soflen

asften

boden de

beweging, aan, de preke

vrijheid en tijd

hunne onroerende goederen met de roerende het

uitftelde

Gereformeerden eenen plegti-

gen Vast- en Bededag.

Gereformeerden,

heufchelijk

van hooger hand.

hielden de

,

vergden

de Burgemeesters de Gereformeerden de preke

ken

on-

varen

te

op nieuw zou verbo-

Doch nu, den I7den

den worden.

HoU

in

zijnde,

met prediken voort

langs nog befloten

de en de

y"''°onitreurig ver" fchouwfpel ^ Ichenverveel ellendige lieden metiatenAm*

den anderen

in

en

,

C. G,

men

alwaar

,

tia

uit I^^^'SiZ»

Een

terllond te vertrekken.

toonde zich

kwam

vlugrelJDgen

/imfierdam

te

voor het

271

te

gelde

land te J27fl:en,

te

verlaten.

gave,

maken Dit

,

om en

werd

omtrent elf uren in

den

K E R K E L

tfi

G

na C.

naar

Ewbden. Hij overleefde zijn ongeluk niet

'

van fchriiven

van BRE^"^

K E brederode

den nacht, vertrok de Heer van

Ja!iri5i7.

Dood

rj

dat

,

zijne

iiii ,

drinken, zoekende

^^'^'^

droefgeesusheid te

Sommigen

lang.

door

alleen

,

in eene heete

verdrijven,

DERODE. koorts viel, die hem den isden Februarij 1568, op

Harnhof o{ Harenburg ^

het Slot

linghuizen

men

,

zijn vertrek

nikte.

uit het leven

het land

in

van

in

de Veste Rekc'^

Hij

werd

hadden eenige voorftanders van

Onroomfchen

en

Roomfchen

.

kosten waren

men

niet

BREDERODE, werden

750 Guldens

boven de

die der

,

die

eene kist met

hadden zich zelven zoo ver vergeten, dat

vonden werden

,

Tot ont-

Doch

een gat in het dekfel en drie floten.

,

zulleQ

te

hefteed.

vangst van deze penningen (telde

openen

vrijheid,

van 11,000 Guldens

ter vervulling

aan verfcheidene

Genu

gezworen

plegtig

,

den honderdften penning hunner goederen

opbrengen,

te

Kort voor

Kleef begraven.

in

eenigeti

er bij het

de

kist

ge-

waardinne des Heeren vaa

mindering zijner verteerde kosten

in

,

toegeteld.

Eenig volk van brederode, begeleid door gys-

BRECHT

kwam zij

en DIEDERIK

daags na

zijn

VAN BATENBURG

vertrek

eU auderCH

Amfterdam

te

buiten gehouden zijnde, overfcheepten

Te Hoorn werden van BATENBURG eu anderen, terland.

verlaten

,

meenden fchip met

zij

j

begeven, doch

krijgsvolk

bij

alwaar

Wa^

door de Heeren

omtrent 100

die zich over de Zuiderzee te

,

naar

in getal,

naar Friesland

Harlifigen door een

aangehouden en

te

Harlingen op-

o E

C H

S

ópgebrngt werden. de

Doch GALAMA ,

zeven

gebroeders

kregen ontflag.

de

Frlcfche

tot de

Het

573 er

op

in

c. G.

en eenigen

'-'''^'ï'/.

batenburg,

1*

gehangen

BEYMA

en

S.

I

en twintig werden

Vier

gebannen,

galeijen

E D E N

I

Edellieden

werden

,

,

overkomst des fiertogs van alba gefpaard.

bpvEderode

van

volk

overige

fcheep gegaan

te

,

jMedevblik

Muiderdyk en

landde aan den

,

flreef-

de de Veluwe en Betuwe door naar Heusfen^ alwaar zij

,

over den

Rhyn getrokken

de

,

vendels fcheur-

den en verliepen.

De mare,

dat de Heer van

noirkarmrs met

zij-

Vlngt

èd

Amfierdam kwam ,

deed de genen , ^'^'"'^''^fne benden naar * ' meerden die zich het meest uitgelaten hadJeii, naar een goed uicAm•'

lieenkomen zien. reinier April,

kant

vertrok den apften

Des anderen

op den avond.

werd

daags

LAURENS REAAL wcgens Burgemeestcren verzocht, zich voor een'

tijd

men zag, waar

aan

een'

kant

te

het heen wilde.

Hij

fchikken,

tot

daar op

ging

fcheep in eene boeijer, nevens vrank de waal , MATTHYS JANSZOON Bonnetvcrkooper , en adriaan KROMHOUT , met zijne huisvrouw en dochtertje van Zij voeren

14 jaren.

waarfchuwd werden

,

op Medenhlik

;

waarom

zij

haringfchuit uit de haven op de rede

een klein vaartuigje enkel

zij

alwaar

zij

ge-

dat er eenige Ruiters van Alk-

maar derwaarts kwamen alwaar

,

hetzelve vindende, terftond daar

zich met eene lieten

roeijen^

met een' jongen in

mede onder

zeil gin-

gen, en htton^&^lVieringen zetten, daar de fchipper, des anderen daags gevolgd zijnde

de Ruiters

kort

,

hun verhaalde, dat

na hun vertrek gekomen waren en

hen gezocht hadden. Deze fchipper bragt hen vervol-

HE rv.

HF.

S

gens

fterdam.-

K E R K E L

274 tin

op

C. G. gens

-

doch

Pliclar,d;

Jaari5i7. aroote verlegenheid ö » tot 1552.

fchip, noch pink

; '

bij

vonden

hier

land, maar

dagen

te

voren

te

zeilen

in

Amfterdam

van

om reaal

zijnde

,

de

viel

,

en zijn

Doch de Schout

houden. overleden

kon,

Ook kwam

en elders heenen.

aan den Schout van het Eiland, gezelfchap aan

wat

al

van Burgemeesteren

er fchrijvens

zich

zij

was noch fchuif,» noch

daar

Emhden^ Breinen

naar

K E

IJ

weinige Brief in

adriaan kouneliszoon , Goudfmit van Alkmaar^ doch thans op Vlieland wonende, handen

van

die het fchoutsaiiibt tot nader orde bediende, en het

gezelfchap trouwhartig waarfchuwde,

om

ten fpoedigfte te

eene oude krabbefchuit die wel een half jaar in

den grond had gelegen

dezelve ook

was,

het uiterfte

levensgevaar,

te

Predikan-

daar mede,

,

bij

hoe lek

zee, en bragten het dus, met eindelijk

den asften Mei

Emhden,

De

De drie

zij

omtrent drie lasten groot,

,

nacht boven water, en ftaken in

radende hun,

Toen vonden

vertrekken.

Predikanten jan

drie

GABRiEL

,

en

naar

arendszoon, peter.

nicolaus scheltius, begaven zich Emhden^ daar de Amflerdamfche uir-

deBalün- ii"'-gs'iH^s genongewekencn hen nog onderhielden, mits verbonden derhou blijvende aan de Gemeente te Amfterdam , om die den.

in

tijd

en

wijle

het

ftierf in

ten

dienst

zeer hevig ontftoken was. in het jaar

opflond daar

hij

,

in

te

volgende jaar aan

5cheltius

ftaan.

de pest

,

die

pieter gabriel

daar raakte

1572, toen Holland tegen den Spanjaard de Kerkedienst

'sjaars

daar aan

te

Delft

overleed,

,

bij

leening

,

jan arends-

zoon kwam nog weder binnen Alkmaar^

zijne va-

der-

GESCHIEDENIS. derflad, daar

de

belefferinc;

datzelfde

hij in

ftad

dier

jaar

,

1573, gedurende

i?.

iü:

einde

c.

G.

gerustelijk ten J-^^risi/.

dagen

zijne

275

1552,

bra^^t.

Te Hoorn werd clement maartszoon,

die den

TcIIoom

Predikatie f" J'-"kApril op 27flen ' r r liet Keeren zijne j huizen gedaan had, d^^n aóften iVJei nevens evert gor* houdt de TER, zijn' luededienaar, gelast, de ftad te ruimen. Preek op. laatfte

Omtrent dezen

in

tijd,

den voorzomer, lioorden de

Enkhuizer Gereformeerden de

bij

reizen

eenige

doch

Men

Watermolens.

de

buiten

,

daar

predikte

dijks ,

nog

iia

nacht in fomniige burgerhuizen

bij

duurde

dit

Predikatie in

laaifte

het openbaar bewesten Broekerhaven

,

Daur en elders werden

niet lang.

de Predikanten verjaagd, en de Predikatien, op vele plaaifen, met geweld geftoord, velen

van de Gere-

gehangen, onthoofd.

formeerden werden gevangen,

Overal woedde de vervolging weder met vernieuwde hevigheid.

Geen gewest van Nederland^ of het had of kreeg Wondereen ander aanzien. Eene wonderlijke vvisfeling van lijl^'e ver'

gemoederen

,

zoo

het

fcheen

verfcheidene gelegenheden. als

men

onlangs

vertoonde zich

,

Met

gelijke

en

Altaren

de Beelden

,

in

hevigheid

,

had afge-

worpen, brak men nu de Kerken der Gereformeer» Derzelver

den en Luiherfchen.

,

,

tot galgen gebezigd

;

en de (lichters daar aan

ter

ettelijke

Velen

gehangen.

kwam,

balken

voornamelijk in Vlaati'

werden aan deren

bindten en

oorden

,

dien

het

vertrekken

ongelegen

voegden zich naar den tijd; gingen dagelijks

Misfe

,

daar

zij

in jaar

ren; kochten de Papen

en dag niet

om, S 2

en

geweest wa-

valsch

getuigenis,

van

"^"^

"

^*

K E R K E L

27Ö na C. G. van

Katholiik geleefd

nltijd

Jaarisi/. jg Sncramci '

.

,

den open

werd

te

hebben

te

De

zijn.

te Biecht en'

,

huizen

rijke

flon-'

de disch gedekt voor de Geestelykheid

,

met

nooit

die

geweest

t

K E

IJ

grooter

De

gevleid.

eerbiedenis

en

anderen daarentegen

^

nederigheid achterhaald

,

op woorden, op werken, en dikwijls bedrogen van degenen

die

,

met hen

vonden zich nergens zich zelven

zwaren en fchijn

van

te

in

ter

preke plagten

want

veilig:

bevrijden door hunne

nood

Komst vanden

dien

zij

niet

groot was het getal der vlugtelingen, dat de

Hertogin zelve het in zekeren Brief, door haar aan

Koning gefchrevcn, op 100,000

paalde

,

perfonen

be-

hetwelk vervolgens nog wel met 20,000 ver-

en HOOR-

NE enz.

onder

te voldoen.

Zoo

^3„^fi^^, den

EGMOND

,

zoeken, maakten

vrijheid des gewisfens te

zich t'zoek voor hunne fehuldeifchers ,

zagen

,

zochten

naasten te be-

Eenigen

brengen.

te

loepen

te

ettelijken

jjjggj.êi.^

is.

Vergeefs poogde o ° i.

zij j

ook door Brieven

gevangen het vlugten tegen te houden, waar

de

tegen

Gere-

formeerden eene verantwoording van hun gedrag ia het Fransch gefchreven in druk lieten gaan.

Ondertusfchen

kwam

de

Hertog

aSften Augustus 1567

te

alba met

van

een Spaahsch leger in de Nederlanden

,

en werd den

Brusfel ingehaald.

Reeds op den pden September werden de Graven van eo-

HOORNE gevaiigcn genomen, als ook anTONi VAN STRALEN, Burgemeester van Antwerpen^ en JOAN CASEMBROOD, Hccrc van Bakkerzcel, egmond's Geheimfchrijver. De Graven zaten xq Brus-

MOND

en

fel tot

op den maften

voerd werden, daar

,

wanneer

zij ,

tot

zij

diep

naar in

het

Gend

ge-

volgende jaar,

GESCHIEDENIS. jaar

bewaard werden.

,

LE,

Men

vindt

277

granvel-

dat

,

Rome was, op het hooren der ge* van egmond en hoorne , gevraagd zou

die toen te .

vangenis

,

na.

C. G.

J^^^'^S^?. tot

K52.

,

hebben: of men den zwijger^ bedoelende den Prins van Oranje , ook had weten te hekomen ? verder , toen hier op neen geantwoord werd, zeggende: dat

men aan den éénen zwijger meer gevangen zou hebhen, dan aan al de overigen. Deze Vorst namewas

lijk

flilzwijgende van aard,

en plag

zeggen,

te

dat geene geveinsdheid den grond verbergen kan van

eenen, die zich aan het praten

Het vangen van zoo

laat krijgen.

aanzienelijke lieden verfpreid- Algemee-

de alomme vrees en fchrik, en joeg Mêderom eene"^^"^""* geheele menigte ingezetenen

iverpen,

lande

ten

anderen verliet de Abt van

thomas tillius

of

,

trouwde

,

land van Kleef, en werd daar na Leeraar

daar

hij

,

eerst te

geftorven

die

,

medenamen

te

het

Her-

Delft

,

,

hetgeen

om

,

vol

liep zij

vlugtelin-

konden

,

en de

er het lijf ten

min-

brengen.

Nog waren

zij

ALBA, voor

zoo

in

der

Haarlem , en toen

onroerende have achterlieten fte af te

zijne

Duitschland, Frankryk, En-

is.

geland, Embden, en Oostland, gen

/^nt'

bij

van thielt,

Abdij en 60,000 Guldens inkomens

vormde Kerk

Onder

uit.

Bernards

St,

nieuw Geregtshof

gelukkig het

,

inftelde,

weken , ai- Raad van September, een ^^roer-

die bij tijds

van

einde

onder

den

naam van J^^^^

Raad

der Troubelen of der Beroerten, voor welken

alles

wat eenige betrekking had

,

of tegenwoordige bewegingen

©ücst

worden.

,

tot

de voorgaande

gcbragt

en

afgedaan

Deze Regibank handelde fpoedig S 3

heel

,

K E R K £ L

278

u iilekeurig , geweldig

n» C. G. heel Jaarisi7. heid

dat

,

eerlang

zij

dezen Raad

Doch

,

met zoo groote

ja

ftreng-

Deze Raad zou beftaan

alba

blijvende

zelve

het

uit

Hoofd van

zynen naam vonnis

die alleen in

,

K £

de Nederlanders den naam

bij

van Bloedraad kreeg. twaair leden

,

IJ

flreek.

velen der eerstbenoemde leden onttrokken zich

binnen kort van denzelven, zoodat het werk eindelijk

op

drie

VARGAS,

of vier ieden

ja

,

genoegzaam op jan de

een* Spanjaard^ alleen

Hertog bet voornaamfte gezag

in

aankwam, wien de den Raad overliet.

Een monfter van wreedheid was dtz& man, ook Spaanscbgezinde Schrijvers

naar het getuigenis van die

hem de mateloozs

Nederlanders alba

wakker

dat

hij ,

was

gewoon

te

Dezen

Gend.

geeft

zijnde te llapen in den

neer zijne ftem gevraaj^d

plag te zeggen

leenlijk

vargas werd

leggen,

last

door jakob hessels, die Raads-

bijgeftaan

heer geweest

ftrengheid aantijgen, welke de

te

:

werd

men na,

Raad , wan-

half ontwaakt

,

,

al-

ad paütulum , ad patibu'

lum , naar de galg , naar de galg, Gewekli-

Naauwelijks had deze Raad ziuing genomen

geit ong-

^jg ^j^jj ^jj^

gij,

dezen Raad.

fte

^^

jj^ggj.

ggujgjjgjj jâjj

beroerten, werd er voor

,

of

^Q jon?-

jjj

gedagvaard.

Die niet

verfcheen, gelijk bijna niemand deed, werd met verbeurdverklaring zijner goederen geftraft.

len ter len

,

Die men

dood

galeijen

was

,

dagelijksch

keurde.

De Raad

die

al-

Het branden, het vierendee-

het onthalzen

fchuld zoo gering,

ballingfchap

betrappen kon, werden meest

gebragt.

het hangen

en met

werk;

men

,

het bannen

op de

zijnde er fchier geene

geene

lijfftraire

der Beroerten hield de

waardig

Onroomfche

GESCHIEDENIS. Leeraren en Kerkedienaren

fclie

279

en zulken

,

die de na C.

,

wapenen tegen den Koning hadden aangenomen

van

de

fmeekfchriften teên

allerlei

katen

let inleveren

,

Bisfchoppcn;

nieuvve

en

Preke, het

niet wederftaan der

en toeflaan

Inquifitie

Pla-

,

geheugen

het

der

Kerkplunderaren, het

zeggen of beweren, dat de Raad der Beroerten zich naar

Handvesten

voorts het

Vrijheden

of

fchikken

te

maken en zingen van Geuzen Liedjes,

wonen van

Kalvinifche

had

Onroomfche Leeraren

van

huisvesten

het

begrafenisfen

,

het

:

,

bij-

zeggen

het

,

dat de nieuwe Godsdienst ook binnen kort 'm Spanje

God

opgang zou maken, en dat men

zamen moest dan den menfchen gtlijke uitdrukkingen

,

meer gehoor-

met andere dier-

De galgen

(*).

,

verhaalt

de

Drosfaard hooft (f), hingen gerist, de raden, de ftaken, de boomen aan de wegen Honden verladen

met

lijken

,

gewurgd

de menfchen nu ichapen

als

,

in

in

,

onthalsd

verbrand

,

:

zoodat

de lucht, tot ademfchepping ge-

een

gemeen graf en woning der Elke

overledenen verkeerden.

dag had zijne deer-

Itikheid, en het haffen der bloedklokke,

dat met de

dood van namaagden den éénen, of vriend den andere , in het hart klonk. De Wethouders der fteden,

die

te zijn

,

men

hield te

zelfs die

flap'

tegen de Ketters geweest

van Amfierdam

,

werden voor de-

zen Raad befchuldigd.

Toen (*)

WAGENAAR VI Deel

(r)

fi'fl'

^

Bladz, 254.

IV Boek, Bladz. ;_.

S4

G.

niet Is''ri5i7» "^ ^^

maar rekende ook onder

voor doodfchiildig;

alleen

de halsilrafbare misdaden

,

K E R K E L

iSo

Toen de Hertog van alba op

G. G,

iiö

J?.:>ri5i7

de

i^^j

jjjaf

Landvoogdij

tog van

'"^"

vermeerderde deze ftrengheid

welke

lij'^ >

top bereikt *

men

reeds

moest achten

hebben,

te

nog merkeden hooglteii

,

Terltond in hot begin

gevlngte Heeren openlijk ingedaagd

des

en andere

ook werd 'sPrin-

;

Zoon, filips willem, Graaf

fen

nedergelegd

1568 werden de Prins van Oranje

jiars

aan-

den 3onen December naar Italië vertrok-

,

^jjg

jj£,j

wordt Land^

hebbende

Nederlanden

pakma

vaardde, welke de Hertogin van IIf;T-

van het

einde

het

der

^"^

De

K E

IJ

v.in

Buren

^

dien

de Vader, vertrouwende op des jongelings onfchuld en op de vrijheden der School,

van daar opgeligt en naar Spanje gevoerd werd gehouden. £1?] jaren lang gevangen haalt, dat

VARGAS,

School hem

,

hoe zulk

een

iireed

met de voorregten der School, hun

Latijn

zou geantwoord hebben

tros privilegios

De

regten.

:

daar

,

Men

toen de Beftuurders der

vertoonden

non

:

had,

daar gelaten

hij

ver-

Hooge

vervoeren in

kwaad

curamus

ves-

wij kreunen ons niet aan uwe voor-

Prins van Oranje^

kennis van zijne in-

daging gekregen hebbende, verantwoordde zich deftig in

DU

eenen Brief aan

affchrift

peAd,'oknatvAN

PEN

l

IV

DE

den Prokureur Generaal jan

Bois, van welken Brief

aan

j^gj^

ENDE,

bij

zelven een

werd de Advokaat jakob

den Graaf van bossu, thans

Oranjè's plaats Stadhouder van Holland^

\vürG[ii,e

in

ypuL';.^!!

genoodigd zijn, vastgehouden en

êiioi

alba

zond.

In Januarij of Februarij

^^^

hij

n. ^,Qgj.^ ^

v.rerd.

jaars

^^^^

j^y

Qp

te

eten

naar Brusfel ver»

Treurenherg

gevangen

gezet

Hij bleef gevangen tot den laden Maart des

1569, wanneer

hij

op Treurenherg overleed.

Twee

o E T«'ee jaren

C H

6

werd

later

..

,

hem

flagen,

Op KE

,

wederom

VAN DEN ENDE moedens,

Haag

,

genomen

fchoon even

,

,

gevoerd,

Lof

maanden lang

aldaar

gevangenis

zijne

hebben

te

len,

Harte.

zich zoo fchrander

^^ ^

y^

last, hij

Se-

gezeten

zonder het

,

zeker Zinnefpet

,

Hier heeft het

^

van

hij

ins-

Kompas der Eindelijk

verantwoorden

te

tot eene

na gewaarfchuwd

nam

Rot-L/iNu

naar

Hope en Freeze ^ en

dtr Gevangenisfe

men hem den Haag

,

die

Ruste en andere Dichtftukjes opgefteld.

tiaar

als

Kathohjk

Burgemeesteren van Haarlem^

Christelijk gelaten

was, met

1552.

op onzekere ver- koorn-

dirk volkertszoon koornhert

gebruik van eenig Boek

hij

C. O,

f^^îsij. ôt

j

Leuven

van Lief en Leed ^ van

wist

Ook

gedaan.

voor opregt Koomscfi

Hij fchreef in

gelijks het

vrij- aa

tot dat het iiem al zijn* welvaart kostte.

cretaris der

een

echter

werd Meester roeland de ry- Ook Mr.

in hechtenis

Insgelijks

heeft.

aSi

vrijgegeven.

gelijke wijze

,

S.

goederen, die reeds waren aange- ______

Penfionaris der ilad

gehouden

den

j-

,

zijne

I

zijne gedachtenis

eefproken van den eisch, tegen

werden teen

N

E D E

1

gevangenis

,

dat

Dan

gaf.

dat er fchrijven van Brusfel

,

om hem weder

in het heimelijk

en vertrok voorts ten lande

in

hechtenis

de wijk

va2iX

te (lel-

Haarlem ^

uit.

Het vangen en vervolgen hield de ganfche Lente Zware van het jaar 1568 door (lerk aan. De Hertog had vervol zelf een' toeleg gefmeed

Vasten feri ;

-

avond

doch

,

de Onroomfchen

fommige Schouten

jan van beerendregt (]e

om

,

aan vele oorden

Schout van

,

,

tevens, en

te

onder

S 5

,

op

anderen

Schout van Leyden

Monnikendam

,

verras-

,

waarfchuwden

en de lie-

y

K E R K E L

s82

m

K E

IJ

C. G. lieden tegen deze Jage, waar door velen het gevaar

Jaar 15 17.

^^

ontkwamen.

kwam de kornelis van

Dien zelfden nacht, den sden Maart

'

Medenblik

Kastelein van

RYSVVYK

,

te

Hoorn

hunne huizen

Jonker

,

om

,

,

eenige Burgers dier ftad in

te overvallen

maar

,

vond niemand,

hij

alzoo ook dezen te voren gewaarfchuwd waren. gevlugten werden toen ingedaagd, ren geveild, doch niemand

de

hunne goede-

en

wilde

der Burgeren

Ook gedroegen

dezelve bieden of die koopen.

De op zich

Wethouders van Hoorn met hunne vorige beom hunne Burgers

fclieidenheid tevens kloekziunig,

van gevaar

te

zulks,

bevrijden;

Geestelijkheid fommigen zoo

dat

er

onder de

waren, dat -zij

driftig

hen voor Geestelijke en Wereldlijke Vierfcharen daagZekere Heer dirk., de Pastoor van de groote

den.

Kerk

,

een onverflandig

voor het Geestelijk die geen

Dan

weer deden

ijveraar

Hof van ,

om

daar tegen wisten

Uirecht

als

,

Heden

,

de Ketters uit te roeijen.

de Wethouders

van Westfriesland aan hunne zelf naar Utrecht trok,

hen

befchuldigde

,

zijde

te

en daar zoo

den krijgen

Deken ,

die

goede verkla-

Hoorn , dat het Toen toog de befchuldiger

ring gaf van den ftaat der Kerk te Kapittel genoegen nam.

naar den v,an

Haag

Holland.

en bragt

zijpie

Men zond

klagte voor den

daar

Raad

op een' Gemagtig-

den van het Hof, karel de smyïer, mzv Hoorn

om

kennis van zaken te nemen:

bergd in het St. Cecilie ters

-

daar

Klooster

,

hem,

geher-

de Burgemees-

en Vroedfchappen zoo wel onthaalden en bezig

hielden, naclit en dag, dat er

niets

gedaan werd,

dan

,

GESCHIEDENIS. dan van het bed aan bed

tafel

de

van

en

,

gaan, zoodat niemand toegang

te

magngden

Dus

kon.

vcrkrijjien

werd

onthaald zijnde,

GERBRAND VERDUIN, van twintig?

daar

verduin

Ge-

den

omtrent eene

week

Diir^ïemeester

fladswege, met negentien

Hij vraagde

Angelütten befchouk;.'n.

naar na C. G,

tafel

bij

door den

hij

283

fnedig

waarom geen

,

woorden van

d«7.e

viRGiLiüs op toevoegde: Numero D;u3 imparc als wilde hl)

Hoorn

te

Iht oneven getal brengt ge-

zeggen:

De Gemagtigde

luk mede.

rugkomst

güiidet.

kwaads

niets

,

berigten

dus,

wist

maar

,

goeds

zeggen

en vooral te

,

zijne

bij

alles

hem

dat

,

te-

van

,

geene klagten van Ketterij waren voorgekomen.

Doch nu vervoegde zich Heer dirk aan de.iRaad De Wethouders werden gedaagd en eenigen, onder welken de voornoemde verduin, der Beroerten.

ter

verantwoording naar Brahand gezonden.

zelver eerde

werk was het aanregten van

lijken maaltijd

welken zelfs

zij

's

heer-

en het noodigen van de Heeren

voor

,

anderen daags gehoord zouien worden,

werd hun befchuldiger ,

op het

vrolijkst

veel

,

de Parochiaan

min verbijgedrnnken.

vergeten

DüiN een

Der-

een'

beklag

was

,

aan

hief de

over

Dan

men ver-

Burgemeester

den

niet

,

toen

droeven

tijd ,

de

nieuwigheden, de fecten, het verbreken der Heilige Beelden, en Altaren,

het

fcbenden

der Kerken, niet op ééne plaats,

door.

Uit deze rede

Hoorn

verhalende,

^

viel

hij

en

maar

eindelijk

roemenswijze

,

hoe

ontheiligen heele landen

op het

de

fiad

aldaar al-

ï^^'^'Si?»

K E R K E L

Gi84

na C. G. alles Jaari5i7 yoot ^

ftil

K E

en gerust was: daar waren

en ijverig in het

,

IJ

de Burgers de-

oude Katholijk Geloof;

daar

had men nooit Beelden geftormd, noch Kerken beroofd; daar werd van geene fecten of nieuwigheden

Dus fprekende, vraagde hij telkens bij ieDaar de punt: Heer dirk, is het zoo niet?

gehoord. der

ander, wiens bitterheid door den

was,

dan met

niet

ja

dat hij, dewijl de aanzittende tuigenisfe zelve

komen konde.

kwam

fchaamte

Hoorn.

Meeren

gehoord hadden

befchuldigen

van

wijn wat

en

ambt; en

niet

weder

binnen

hem door

aan-

op verbeurte van

zijn

voor een' huurling, die

zelfs befchuldigen

zijne

,

tegenge-

daar nu tot geen

,

fpijc

indagen,

den wolf ziende komen

zijne

Dies vertrok hij, maar

Derhalve deed de Magiftraat

geflagene fchriften

vermild

zeggen op antwoordde; zoo-

fchapen

verliet

,

en

zich op de vlugt begaf (*).

Te Enkhuizen werden gers befchuldigd,

hen

nisfen over

insgelijks verfcheidene

Bur-

doch men vindt niet, welke

von<-

door Schepenen

geveld

zijn

,

dan

hunne goederen gezet en ten lande uitgebannen zijn; ook hadden velen reeds de ftad

dat eenjge uit

verlaten;

vrouwen

nog

aanmerkelijk

een

verlieten 's

de Zuiderzee^ die toen fterk was

Embden,

Ettelijke anderen,

met woord den gekant

of daad tegen ,

werden

in kleine boeten

getal

mannen en

winters de ftad, en vloden over

,

toegevrozen, naar

die zich te

Enkhuizen

de Roomfche Kerk had-

mits betooning van leedwezen,

verwezen en voorts oniflagen.

Doch (*) VELiüs Chyon. van Hoorn Bladz, 157.

GESCHIEDENIS. Doch hoe

niet

zeer

GLius, hun ging

te

zoo eematigd dacht men Spaanschgezinden

vele

om

best deden,

den loden Februarij 1568,

al

,

G,

na C.

vi- J^'arïSï?» tot 1552. mati-

name

Koning

tot

,

Inquifitie, wier ge* Alge-

had willen hooren

voelen de Koning

Spanje

in

met

,

,

den

De Spaanfche

bewegen.

s85

verklaarde, '^^^^^^

,

de Nederlanders

gen uitgezonderd, wier namen men

jjj

eenV Spanje

,

van hier naar^^^^"°°

Spanje gezonden had, voor Kettersch of Kettergun- landen en

ftig,

uit

hoofde

dien

Majelleits- geveld,

aan

fchuldig

fchennis, welk vonnis de Koning den aóften bevestigd had.

Zoodanig ongehoorde tot

Een

fVestvlaanderen zamengefchoold

dende van huis en have , derde de Geestelijkheid, dolle wraaklust

hoop

volks

de Kloosters

,

en fneed fommigen

Men

af.

,

in

^^<^"2^°*

beroofd vin-

zich

,

viel in

neus en ooren

,

Landzaten Wilde

(Irafheid deed de

overflaan.

vertwijfeling

plun,

uit

gaf dezen

hoop, daar zich ook het fnoodfle geboefte onder mengde, den naam van Wilde Geuzen. Zij werden «chter welhaast door het krijgsvolk des Hertogs van

Alha

verftrooid.

Doch van meer

belang en

de Prins van Oranje, een nadeelig vonnis

door de ballingen nen op

te vatten

;

,

wachten had

te

een hij

befluit

gaf ook

brief aan zijnen Broeder

fau,

om

dagelijks

vere

dat ,

nam

,

hij

en

dat oranje

aangezocht

om

dadelijk

,

eerlang

de wape-

eenen Last-

Graaf lodewyk van Nas^

krijgsknechten

Spanjaards, die

gevolg was het

voorziende,

'sLands

aan

te

nemen

verbonden

en

tegen

de

voorregten

met voeten traden, pogende ook het zui-

woord en den dienst

van

God

uit

te

roeijen

enz.

^''^^*^^^^''

"

^^'

,

KERKELIJKE

tB6

Daar de Prins

na C. G. enz. Jaari5i7.

bedoelt

f

Hervormde

de

met

leer

deze

benaming van het zuivere woord en dienst van God

Hervormden welken

men hij

,

5

men

moet

,

Godsdienst

dat

,

openlijk

hebbe

beleden

aangeno-

alzoo geloofwaardige Schrijvers getuigen zijn vertrek uit

bij

de Nederlanden

den

thans

hij

moet hebben

Duitschland

in

hij

befluiten

,

dat

,

van den-

zelven nog weinig fmaak had (*). Veldflag bij

Heili

LODEWYK,

Graaf

gerlee.

land, alwaar het hem gelukte,

den Graaf van lee te flaan

velde,

Groningen Vonnis tegen

Dood van verfchei-

deneEdejgjjgjj,^j^j^

alba jj-,gf

,

aremberg

in

waar na

,

de been

een klein leger op

hebbende, trok met hetzelve

bragt

welken

ge-

Groninper-

op ó&n ssften Mei

het Klooster Heiliger'

bij

flag

in

deze

Graaf

Graaf lodewyk

het

zelf fneu-

voor

beleg

floeg.

vol

fpijts

over deze nederlaag , toefde nu

^^^ vonnis uit te

geven

den Prins van

tegen

deszelfs Broeder lodewyk, de Graven , vAN hoogstraten, van kuilenburg, en van v DEN BERGE , waar bij ZIJ op oen hals gebannen,

Or^/7;>

i

..

••

-.

i

i

EGMOND en hunne goederen verbeurd verklaard werden. Het en HOOR i^yjg ^gj^ Kuilenburg te Brusfel werd ter aarde toe geflecht.

Dit vonnis

fproken.

Doch

werd den 28n:en

eenige Edelen

Mei

en anderen,

vangen zaten, werden veroordeeld,

om

uitge-

die

ge-

onthalsd te

worden, onder welken waren de Broeders gysbert

JAN VAN BATENBURG, eu anderen; en op den 5den Junij werden ook de Graven van egsjond en

en

HOORNE op

het Schavot te

Br mfel

onthoofd.

De dood

(*) wAGENAAR VI

Bed

^

Bladz, 27 1«

GESCHIEDEN IS. dood dezer beide Graven vervulde het

187 land na C.

geheele

G.

met droefheid en tevens met haat teecn den Hertog faansij. schrijvers

Verfcneidene

van ALBA.

verhalen

dat

,

egmond zijn dood door den veruitzienden Willem VAN ORANJE vrij duidelijk was voorfpeld, toen aan

hij

op

hem nam, der goed

egmond

en

oranje hernam

Ook

Graaf zonder hoofd ï

GEMMA

Doctor te

Leuven

,

en

van HOORNE

FRisius

,

is

Vaarwel

:

bij

Profesfor der

vermaard Srarrenkijker

,

Medicijnen

Graaf

den

gemma

voren

uit

len, zegt gefchied

den

tijd

ftel-

deze voorfpelling

was

Zoon

natuur, die in dezen

tijd

brandt

te

;

wordt

hier bij:

of de Starren

iets

doen;

en

wetenfchap daar uit

de fterke

ruimelijk getwijfeld;

dat verfcheidene

toekomende dingen, met

geesten

Na

,

of anderzins

het ,

zij

uit

verkondigd

niet hier aan,

min of

openbaringe

van

zijn.

deze ftrafgerigten trok de Hertog van

zijne geheele

onzer

verftanden

eeuw, meer dan

meer bewimpelings,

Dan,

leefde.

menfchelijken levens

bij

,

verborgenheden der

Leuven

indien ja, of zulks door eenige te halen zij

gemma

cornelius

van de

een' zeer groot kenner

des

dat

(*),

door zijnen

voegt dezelve

doch

;

elf jaren te

was geweest; of men moest

brandt

tot het beloop

meer dan

naar

reize

Brusfel^ voor zijn ongeval had gewaarfchuwd hier tegen ftrijdt, dat

,

velen geloofd, dat

korts voor deszelfs laatfte

,

van

aflcheid

yaarwel , Prins zon*

zeide:

waar op

!

Duitschland

naar

vertrek

zijn

alba met

magt tegen Graaf l ode wyk op, dien

hij bij

()

Il

Deel, Bladz. 298.

Neder-»

'aagvin

K E R K E L

588 na C. G4

Remmingen

bij

Jaarisi/. floea tot 1552,

Dorp aan óeEems,

een

^

K É

IJ

zoodat de Graaf zelf het

geheel Ver*

naauvvernood

ter

ont«>

kwam. Sedert toog alba naar Groningen , daar men

.

Graaf Lo- nu den nieuwen BisfchopjAN *

knyf moest aannemen.

Am-

Vân hier begaf zich de Hertog in perfoon over

fterdam op

Utrecht

daar

meer

dan

Burgers en Inwoners

van

bosch

,

hij

op

van daar

en

^

60

duwe VAN DiEMEN

vlugteHngen

Utrecht^

doch

waarfchijnlijk

misdaad

in haren

zeggen

zelve

Zware

In

y^^ï^^'

voerd.

,

rijkdom

omdat

,

een'

zij

te

,

beftond

dewijl

zij ,

hare

grootfte

gelijk

eenigen

Roomschgezind was*

Heden

alle

we-

op

die

,

jan arendszoon had geher-

voren den Predikant ,

meest

,

dood deed

ter

wel 84 jareu oud

,

gebonden en zoo onthalsd werd

bergd

Hertogen-

Onder de gevonnisden was ook de

brengen.

ftoel

^s

werden doodvonnisfen

bijna

Te Haarlem werden

den

iiitge**

apften Junij

drie

ging.

mannen met de koorde gedood; HEYNS adriaanszoon Liederen

Pausdom

,

had

,

van

een

eenige

Refereinen en

ook eene Echo of Weergalm tegen het gedicht.

Hij

werd, nadat de twee ande-

ren den geest hadden gegeven

wegens eenig

,

gerucht en daar op volgende beroerte,

lijk

dezen,'

fchie-

op Bur-

gemeesterskamer gerukt, aldaar aan een' ladder ver-

worgd, en toen had

men Meester herman schinkel

van geleerdheid, de

,

de anderen gehangen,

bij

die zich

den Sfien April

gen noemen hem Schole.

Hem

in

met Boekdrukken geneer-

hechtenis

genomen. in de ftads

Leermeester

werd het drukken van

ken tegen 'sKonings

,

^t Delft een' man

Plakaat

te

laste

Eeni-

groote

ettelijke

Boe-

geleid.

Na

GESCHIEDENIS. weken

Vijftien

wel

werd

zittens

Schepenen

zes

bragt de zevende

gevangenen

,

door

,

's

ten

dat

wege,

veel te

ne ftemmen introkken

hem dan verhaalt men ,

vrijfpraken

en

vier

hij ,

gevolgde verandering,

Men

ver-

zevenden

dien

daar na

jaren

den rok

met het

in

,

ambten gebruikt

geworden.

is

waardig was de kloekhartigheid van

kel; tal

de gevangenis dichtte

in

Haag

werd geleid,

regtsplaats

juNius van Hoorn

fprak

Oetavia, vers 42, waar

Tamais

hij

huisvrouw,

twee

doclitertjes

einde

plaats

,

bruin

hem

daar

als

,

naauw

Zoo

zeer

.te

aan

Brieven

drie

zes

,

overkwam.

In

inwoners van September

,

Herv.

jaren

jaar

gedenken

zijne

oud

oud, toen hem

een'

buiten de ftad

IIL

een'

Zondag,

bijeen

;

in

zijn

,

met

,

dit

Herfstmaand daar aan waren Delft op

komst werd door

den

aan

en

krachtigde betuiginge van vaderliefde en zorge.

was naauwelijks 32

ver-

fterfdag

zijn*

anderhalf

eenmaal

bij

seneca's

in

eenen Brief van affcheid aan

ook

naauwelijks

,

de ge«

meende, dat men voor

Daags voor

23fl:en Julij, fchreef hij -Zijne

schin-

naar

hij

belioorde te lezen TJiameJïs.

achtte hij den dood.

zoontje

dezen

met i-iadrianus

hij

over eene

Merk-

nog een goed ge-

hij

Toen

Latijnfche Dichtftukken.

de

omkeeren

der zaken fchielijk omkeerde, en federt in den in zeer groote

te

dat de zes hun-

Van

den deze

ten

de .Hij

lijden

eenige lizden bijeen-

hunner, pieter florisz.

T

Jâri Si7«

met '^^J£^*

,

ongenade

veranderden.

zvvaarde.

,

schinkel

zij

Konings toorn en

wachten ftond, zoo

Virees

hun, zoo

hoe- na C. G.

en

,

die zich daar tegen kantte

het bijbrengen van hetgeen loslieten

revonnisd

hij

den

ag^

,

eert

KE R K E L

fipo

fia

C

of

Kapittel

G. een .

j^.^

^^^^

j^jj

twee

men

Jaari5i7, voorgelezen, en tot 1552

uit

K E

IJ

Nieuwe

het

zong een

Testarrcnt

of twee

Pfalmen.

jg Wethouderfchap geoordeeld

te

fma-

ken naar het beginfel van Conventiculen

of verbo-

dene Vergaderingen; één dezer Burgeren,

adriaan

ADRiAANSZOON hoofds

,

,

barvoets

dcswegcns gevangen linnen

in

,

kleederen

brandende waskaars in de hand

God

om

en het geregt

,

moest bloots-

,

met

,

bidden

vergiffenis

eere

Vierfchaar

de

in

en

,

,

de

Nieuwe Kerk, voor het Sacrament, en voorts tot Kersmis alle Zon- en Heiligedagen in de genoemde Kerk de Mis en Predikatie kaars brengen in de

hooren

;

ook zich tegen dien hoogtijd met de Kerk

Met eenen verwees men hem

verzoenen. ten.

nen,

De

in

de kos-

overigen waren gevlngt, en werden geban-

fommigen met verbeurdverklaring

van hunne

goederen, anderen met eene geldboete. Vervol-

gingm dam.

Te Jmfierdam werden den nen.

jakob

wel 140

laatften Junij

vingtelingen openlijk ingeroepen,

en daar op geban-

simonszoon de ryk. Koopman

granen, was van den Schout beticht,

dat

in

aaa

hij

zekere Korendragers eene ton Engelsch bier ten beste beloofd

had

den breken, federt

,

zoo

zij

de Minderbroederskerk wil-

hetwelk bleek valsch

werd getuigd, hoe

zij

het

waarden van hem geëischt, en

niet

in

ftond; zijnde daar op in zijn huis gegaan.

verzwijgen van dit zijn wedervaren heid, werd gen.

hij

gebannen,

Ook moest

en

Maar

zijn.

op

die

voor-

geantwoord had:

hij

hem

dat de Minderbroederskerk

te

bier

voor

al zijne

Meester iniaarten

weg

den

Om

het

de Over-

have aangefla-

koster

,

ter

za-

GESCHIEDENIS. zake van zijne dienflen

291

aan Burgemeesteren in het na C. O* jaar 1566 op hun verzoek gedaan, doch welige zij JaJiriSir»

hem

eene

nii als

,

doodfchuld toerekenden

AI wat de Wethouders

ruimen.

om

reformeerden,

den volke

betersvvil, en

hadden ingewilligd of ingeruimd

en

,

,

zochten

Hun

zij

te wil

nu op den geweest

last

gehad

doch

,

kon eene zware mis-

men

als

bewijzen

niet

October voor den Bloed-

in

wetende

hij ,

,

wien

hetgeen

hij

en beloofd had,

Om bij

gedaan had

te

van ftadswege bedankt

,

wegens

,

het

voorgevallene

het plunderen van het Minderbroeders

buiten last te houden

te

worden.

,

dien tijde had uitgevoerd,

Men

verwees

hem,

de Spaanfche Zee over boord is

zeker, dat

nu het den ou-

die

op

jaren

de der

ééne

reaal, koop, om den ouden man in

der Spaanfche Galeijen, en maakte

met den Roeimeester

,

het goedvinden

die

derdom had van 70 jaren, voor 50

toos

Klooster,

moest pieter kaars

der Nachtwacht,

Burgemeesteren flagtoffer

voren,

te zullen vrijwaren.

de Wethouders

Hopman

voor-

hij

had, week het land uit; fchoon men hem

om

de

worden,

hebben.

te

ADRIAAN PAAUW werd raad gedaagd

als

hals van anderen te fchuiven.

te zijn ,

daad worden; inzonderheid

kon,

nood,

uit

zoo

thans liep, zwaarlijk verantwoord kon

tijd

de ftad .^^-IIL^*

,

voren den Ge-

te

hij

Spanje^

te

,

volgens

werpen

daar de

;

dit

al-

galei naar

toe voer, nooit gezien heeft.

WILLEM MAARTENSZOON KALF, BaljUW vaU Am* flelland^ lag

ook

lang

der vier gevangenen

,

gevangen over het ontflaan die

T

bij

a

de

Beeklflorming

in

het

K E R K E L

apa

K E

IJ

G

het Karthuizer Klooster geweest waren , en zou er na C. Jaari5i7 |-,gj. jg^gjj jjje|- afgebragt hebben , indien laurens ,

REAAL

geen

houderen

fchriftelijk blijk

onder zich gehad

van den ,

hem

en

van Emhden toegezonden EGBERT MEINAARTSZOON ,

fchrift

,

werd

pden Mei 1567 een gegeven had, dat

Huidekooper

,

men hem

naam en

goeder

opfpraak van Ketterij of mishandeling tans door den Onderfchout jaars

1568 aangetast

gelaten, daar

na

pijnbank gebragt.

maar

het bewijs

den eden

zegel

geene

in

flond

nog-

,

Maart

dezes

en drie maanden onverhoord

,

verhoord en

fcherp

Deze Hond

van

,

den

onder üads

getuigfchrift

hij ter

af-

deszelfs

naderhand Bur-

niettegenftaande

,

Wet-

der

had.

een

Vader van sebastiaan egberts gemeester

last

Evenwel

zit-

om

ten en den Schout pieter pieterszoon

lijd,

de zaak voor den Raad der Beroerten

brengen

op welks aanfchrijven

veroordeeld

hij

den pden van October onthoofd in de gevangenis had

het

hij

te

ettelijke

uren

voor

zijn

,

om op Doch,

worden.

water gekregen

welk hem des avonds voor dien dag

Schout hield

te

werd,

,

werd

men hem

liet

de

door

Schout bijgebragt,

^^^w

ook valseh bevonden.

op

zelfs

niet alleen

hij

,

het-

wegnam.

De

overlijden

bij

den Geneesheer, die over hem ging, aan, dat deze

hem met

eenige dranken of andere

ven zoo lang zou rekken te

beftemden

tijde

dat

men hem op

zou mogen onthalzen.

neesheer antwoordde:

'smenfchen leven

,

artzenijen het Ie»

dat

in de

ke, naar zijn gevoelen

,

hij

geen

hand had

;

een' (toel

De Ge-

God was, en dat de

die

kran-

middernacht niet halen zou.

Waar

GESCHIEDENIS. Waar mede fcheidde.

Schout

de

hem

vrede van

te

moed

echter zijnen

koelde

Hij

kwalijk

293

het

aan

na C.

G.

J'''ari5i7« '

doode ligchaam; hetwelk

gebonden, deed onthalzen

ftoel

den Kerker, opeen'

in

hij

door

,

Orde

niken van der Cellebroederen

nachts in de aarde zetten, digt

kisten

,

en

de Boekerij

bij

des

aan

,

nieuwe zijde, oostwaarts van de zuider gevei der

('c

Kerk

r-sieuwe

op

,

noemd , omdat

Kerkhof,

het ellendige

ongewijd was

het

ter begrafenis der

menten

Op

werden

albert iienrikszoon

PIETER DE WIT

oude

hetwelk op

verbieden

denzelven

heeft

lieden

dat

,

eener

hooft, hooren beroerte

joost buik hebbe

het leven van den Burgemeester te

gerigt

men was

een roer los,

welke

daad men hem nu tot eene misdaad aantiigde

had

hij

wel,

als

zich een onbehoorlijk gezag aangematigd,

WYN OKKERS

,

die dit

haren

die

beeld geworpen had

maagd,

de

van dezen

Verhaalt de Gefchiedfchrijver

vertellen, dat dezelve bij gelegenheid

,

nog twee

en pieter.

,

dood gebragt;

ter

van verfcheidene

behouden , door

en

,

Sacra|

pden October

v;iT, met het zwaard

hij

zonder de

te genieten.

denzelfJen

Burgers,

dat

afgezonderd

en

,

alzoo ge-

omgebragten van bculs hand

dor genen, die gcftorven waren,

te

Mon-

eeiiige

werd

,

tolFel

naar een Maria-

benevens hare dienst-

,

had aangezien,

in

een wijnpijp met

water op het fchavot verdronken, en haar man ju-

RiAAN ter meulen gebannen, KiRS wist zich

VAN BREMEN

bij

pieter janszoon

den Onderfchout en

los te

koopen

,

en

Cipier

dirk

dus den dood

te

ontkomen.

X

3

Xe

'.

K E R K E L

5P4 na C. G. ]aari 517-

"

Te

Te Schoonhoven werd de Pastoor pieter jansZOON UlTENIiOGAARD , Nccf Vail JOANNES UITENBOGAARD, naderhand vermaard Predikant te Utrecht en in éQi\ Haag, ijverig gezocht, omdat hij open-

Schoon-

hoven

K E

IJ

jg

J..J,

c\\

Utrecht,

*

met

^j^

j^gj.

° de vlugt

Dantzïg,

pausciQj^ gepredikt had:> ^ ^

en

,

dat

tot

onthield

ontkwam

hij j

jaren

eenige

te

de gevolgde omwenteling

in

hij

zich

1572 naar Schoonhoven keerde

,

en daar zijn ambt

weder bekleedde.

V Gravenhage werd den aiflen December Landman, kors stevenszoon. Diaken der

een

In

melijke

GemcL-iite

Naaichyyk , met

te

hei-

zvvaaid

liet

geregr.

Dus

zijn

ook

te

Utrecht, den aaden dier maand,

twee Durgers, jakob cosyns en jan de ridder,

met de koorde gedood, omdat

zij

de

Predi-

nieuvv-e

wordende

;

vonnis

bij

al

hunne goederen verbeurd verklaard,

jan van ame-

RONGEN werd

,

Beeldbreken Jn Vlarnderen en

hadden

gehoord

kaïien

,

daar te

In Vlaanderen en

^^^^ bloeds vergoten

Hertogenhosch

hoofd

5

dage

Brahand werd ;

treden

bijzonderheden "'s

zelfden

wegens

het

omgebragt.

,

wij

echter ongelijk

kunnen onmogelijk

en zeggen alleen

,

behalve verfcheidenen

gehangen en verbrand

zijn

,

in alle

dat

,

die

geworden

in

ont,

den

24n:en Maart 55 Burgers, met verbeurdmaking hun-

ner goederen

,

gebannen

,

en nog 40 anderen inge-

daagd werden, Getrou^vheld v;m ^'"""

PIETER VAN KEULEN, Goudfmit van werk. Ouderling der heimelijke Gemeente ever ecnigen

tijd

in

hechtenis

zijn te

hand-

Breda,

genomen, werd van zij-

'

GESCHIEDENIS.

maanden lang, zoo open-

zijne dienstmaagd, negen

troost, terwijl

hem

zij

dagelijks

zijne

ook vastzetten

haar derhalve

twee maanden

zittens

Hem

eerst

den.

men

deed

zoo lang

Men

vure

ten

kon

voeren.

moed

in ,

maar daar na hoorde

:

het volk,

met verwondering over zulk eene kloek-

moedigheid

,

haar

,

in het

1^ dienst-

haar levende verbran-

,

haren meester

zij

als hij verftaan

G.

na omtrent *°^^S*

en

,

hem

met

worgen

In dit einde fprak

C

bragt,

fpijze

dat het den vervolgeren ten laatfte verdroot. Jiet

na

en in zijne banden ver- J^^^^SiZ»

in het geloof verflerkt,

lijk

295

midden der vlammen

God

,

groot maken.

op deze wijze velen

Alzoo

adem

toe

ten ballen

hun geloof beleden °

, ,

die

men anders

(leken, dikwijls losraakten en

wreedheid daar tegen een

waren twee fchroefd

ijzertjes

•*

uiterften

ook de hou-

mond

uitvielen,

plag

bedacht

de

de tong tusfchen ge*

werd, en vooraan zoodanig gefchrookt met

een gloeijend ijzer, dat

zij,

zwellende, pal

had, zonder flibbercn, of inwaarts

wrongen zich de geketenden

Zoo

dat meesterfliuk

Lus , geworpen waren, man van onbefprokene

opregtheid

,

plag

len, hoe hij, aanfchou wende het martelen

gen

,

ken

,

onder het volk (taande,

,

hoorde

,

den

in

van peril-

arnout van erp,

alzoo gemuilband

den

het loeren

gelijk

van Sicilië^

tijran

gloeijenden koperen os,

deren zeiden:

te (laan

kunnen.

de pijne van

in

brand, en floegen een hol geluid, der genen, die onder dien

te

te

een

verha-

van eeni-

dat twee

Monni-

de één tegen den an-

Hoor hoe zingen ze, zouden ze ook

T

4

Onmen^'^^^^'j'^®

wreed-

te heid.

Dit

gereedfchap.

ijsfelijk

waar

,

dewijl

den

in

dQn

tot

,

, '

^^H'

K E R K E L

296 na C. G.

chnfen?

]anrisi7

pas maar ^

tot 1532. -

IJ

K E

Welke onmenfchelijkheid hem, hoewel dat effen ten emde zijner kindsheid zijnde , n

J met zoo hevig een toorn oniltak, dat .

,

bedwong

iiaauvvernood

aan den

Monnik

•

hij

ter

van eenige handdadigheid

,

plegen,

te

U zich

,.-.

.

en zich zelven

met

,

al

de zijnen, ten gereeden verderve brengen (*}. In de maand Augustus kwam de Prins van Oran-^ Vruchtelooze :q jg ygij iêj geij sanzienliik leger , doch alba , togt van ... die ervaren krijgsman was, wist hem zoo lang een den Prins

.1

-^

.

yanOran-op ^

''

houden,

te

tot

genoodzaakt was deze

togt

,

geheel

,

zijn leger af

danken

te

vruchteloos

alba

liet

,

zijne

zich

Standbeeld

oprigten, hetwelk onder zijnen opvolger

Don louis De Paus

DE REQUESENS pius

V

vvcdcr

was met

merken zoo

het

omgcworpen.

is

van

verijdelen

in zijnen fchik

Vx?el

,

's

dat

oog-

Priiifen

Maart

in

hij

1569 aan alba een' gewljden hoed en zwaard gefchenk zond ter

vervol-

in

Antwerpen een metalen

het Kasteel van

Zware

,

zooda£

,

Door

afliep.

overwinning trotsch geworden

geld

aan

de Prins, uit gebrek

aan

ais

,

eenen

ten

voorvech-

treffelijken

van het Roowfche Geloof.

Na

het

vvakkerda

verdrijven

het

£int

wederom aan; doch vele ingezetenen.

men

hier

van

vervolgen te

,

Piins

,

(Iraffen

loojooo

neering en handteering

Bijzonder wil

dezen

groote

men

,

acht

huizen

wezen van degenen

landen bragten. tijd, eene

Orar,je

en

ook het vlugten van

dan

te

van

veroordeelen

gelijk

IÎeer

door geruimd

hunne middelen

den ,

in

dat

,

,

die

vreemde omtrent

menigte van Wollenwevers

uk (*) HOOFT Blad^% 173.

GESCHIEDENIS. uit

FlaamUren geweken

is, die

297

Lands

's

bloeijende na C.

handwerken naar Duitschland ^ en vooral ook naar

Men

Engeland y hebben overgebragt. getal der

gewekenen eenigzins oordeclen

der zulken

,

ingedaagd zijnde

welk

November dezes

in

Raad

die door den

regtelijk

Ook

beliep.

kan

het flnk der

gaf

van het f

gebannen werden

,

jaars,

men weder

Plakaat

85O00

uit,

Bueken, welke van nieuws

gehet-

,

meer dan

al

een

.'

uit het getal

Beroerten

der

G,

J'^^risi/.

op

verboden

werden.

Te Groningen kwam karel quarre. Raad vanTeGroBrahand ^ kennis nemen omtrent het fluk der Kerk- ^'^^^S^'^' plondering en andere misdaden van

Timmerlieden

ftads Metfelaars en

men,

die in

gemaakt, op

thans ontkenden

,

De Bouwmeester den Kerker

werden

,

van

last

halsd.

brak

met

twee ,

gereed

doch

,

te

drie

die

hebben.

arbeidslieden

uic

pf vier in getal,

zwaard gedoemd.

tijds,

in

1559, binnen

Jantiarij

57 mannen, meest Burgers,

Die van Limburg moesten thans

fcheidenheid in geloofszaken en het

vormden ontgelden

;

ook werden

alba

in

dit

in

ont-

hunne be-

dulden der Her-

Vlaanderen

en

dood gebragt.

zelfs te Brusfel velen ter

Terwijl

De

geno-

Hervormden

daar toe last gegeven

Te Falenchyn werden dagen

in hechtenis

Burgemeesteren

maar de anderen

tot het

tijd.

werd met de

,

1566 de Minderbroederskerk

het jaar

hadden opgeruimd en voor de

drie

dezen

Bouwmeester, jan barnende

ftads

Jaar

den

tienden

Penning fjen^g

eischte van den verkoop van alle roerende goederen. Penning ^" ^^^' welke eisch noode werd ingewilligd en een algemeen ° ° ° tergeuzen •

T

5

mis.

,

K E R K E L

298

BS C. G. misnoegen veroorzaakte Jaarisr?.

Qânh

zich ter Zee toe

tot 1552.

,_

, '

op raad van

de colïgny, en gaf

raal

Spanjaarden

water

te

te

beftellingen

namen

verfcheidene fchepen

de

eerst

dan dat

,

zij

en hier en daar op de

,

eilanden en eenige plaatfen

het

men de Wa-

hetwelk

,

om

,

In

weinig van belang

,

Admi-

den uit

befchadigen,

echter verrigtte dit zeevolk

tergeuzen noemde

willem van

Prins

rustte

,

K E

IJ

Friesland en Noord"

in

holland eene landing deden en plunderden. Middelerwijl

Streng

Phkaat êvnGods*^®Qs^

liet

om,

als het

ting

der

kranken ,

,

men

, te firaffen

de gewijde

vekl te voeren

,

ren,

aarde

aangeven

op de Roomfche

zij

V,

Ook werd

het

te

in

te

den Priester opdat

,

men

Landvoogd aan bij

van

wiste

Deze

Holland bekend geKeizer

tigd; en ten einde de vermeende Ketters

die

en

de vroedvrouwen

:

alle

hoeken

karel

in het jaar

Augshtirg uitgegeven, op nieuw

fpieders,

,

de ontvangene kinde-

Plakaat van

]ken, hield de

aan

galge-

maken

omtrent het uitroeijen der Ketterijen,

1550

op

Geeste-

wijze gedoopt waren.

crde werd den eerden Junij

maakt.

de

dien

,

uren,

vierentwintig

haar Kerspel zouden

of

zij

,

letten ,

weigerde, op het

fchrijven

dat

,

werd

doen

,

berig-

oneerbiedigheid

alba bekend te

verbinden

binnen

eenige

geven

tot

olie

gelaat te

de dooden

:

aan

hunne goederen op blj eede te

heilige

den Stad-

last

over ftraat gedragen

woorden en

daar

en degenen,

lijkheid

landfchappen

misbrood, of de

ieders aanftellen

befpeurde

van alba

de Hertog

bijzondere

der

hQucJej-en

bekrachte ontdek-.

zijne ver-

het volk zeven ftuivers lieden ge-

noemd werden, omdat

zij

hunne betaling ontvingen in

GESCHIEDENIS. in

waarde

penningen, op die

werd

anderen

VART

vure gedoemd

maar

;

bond, en de tong

€11

vp.simaakte,

men hem weder

zijnde, deed

jaren

men hem

toen

,

na

C. G.

I^""^'

5' 7-

willeri ta-

zekere

oud man van omtrent 80

een

5

Dus onder

*

Antwerpen

te

(*).

ouden gang;

geflagen

haren

ging dan de wreedheid

299

^

ten

,

de handen

flaauwte gevallen

in

den Kerker voeren,

in

daar verdrenken.

Te Brugge bevond ner Monnik

Franchka- Broer

zich thans zekere

Broer cornelis

,

adriaanszoon van

Dordrecht^ die, dus wordt hij bsfchreven (f), overloopende van gal, glad van tong, flijf van kaken , ten rijkfte begaafd met den geest van onbefchaamdheid

den Predikftoel betrad,

,

en met on-

gefnoerden monde, en woorden van walgende vuiligheid

,

alleen

niet

zelfs tegen

de

Onroomfchen

tegen de

Ovêrheden

,

,

maar

Boven deze

bulderde.

openbare ergernis, was eene verborgene in het licht gebragt, hoe harten

van

doorritfelen

dat lijke

zij

hem

;

de inwendigfte

bekoringe, en

naakt voor

vrouwen

hem

met roeden

gedachten

wat

alles

in biecht

geheim des

maagden

en

en haar zoo dwaas wist

bedekt houden,

wijs

zich kittelde, met het

hij

verfcheidene

nacht

te

te

broeden ,

van vleefcheen

flaapkamer

meldden; ja, zich moeder-

uitkleedende, die onkuisheid kwanslieten

uit'tuchtigen

;

waar over

hij

eindelijk, ten aanftaan van denMagiltraat, inhet jaar

1563, (*) BOR NederL

Hifi.

V

Boek.

Boek. pag. ip5.

(t) HOOFT Xlir. p. 558, 5dp.

fol.

2-4.

hooft

V

cor-inel'*

,

KERKEL^KE

300 na C. G. 15Ö3

Klooster en ftad moest ruimen

,

Jaari5i7. jjen Ovêrlle naar Tperen verzonden

^,

en door

,

Na

werd.

zij-

drie

Jaren, in het jaar 1566, zonder verlof wedergekeerd,

haalde

hij

hem gedaan had-

de Wethouders, die het

den, fchandelijk over, en ging met fchelden en ren den ouden gang, onverlet;

mits

eerst

terheid, thans mits de bitterheid des

mand

En, toen

met

tijds,

aan den Staf der Geestelijkheid

dus doende, bragt

beftond

hij

tegen

het

duldde: mogende

zelfs

:

Sedert, hoe de

weshalve

andere

de

Kerke,

Men van

Wij

Octavo van

willen

van fchelden en

zijne wijze

opgeven

dikfloel

,

zulke

al

hij

men hem wel ont-

afzigtig maakte.

heeft twee Deelen in

moenen uitgegeven.

hoe

,

gezindheden

veelen, dat zich de Roomfche, door eerfels eener

Als

Hertogen

opftak

bet

keerde

daar naar

darde.

namen. des

bedrijf

verlichting

lands

's

bet de kap

nie-

als

haffen

zwaai

een

gelijke losfigheid, uit te varen.

wind van

tie-

bijs-

de landvoogdij van alba

hij

door, tot dat de dingen

de

een

,

Haaltje

op den Pre-

tieren

doch zoo echter

zijne Ser-

enkel

dat

onze

wij

Gefchiedenis niet willen bezoedelen met zijne vuilig-

Op

heden.

therfche Leeraars te

voer

hij

Z«-

ontwerpen gekomen waren

(*_),

als

met deze woorden tegen de Augsburgfchs

Confe'fie uit:

ftond,

de

den i5den December 1566,

als zij

„ Ba

ziet

toch

hoe

eens,

zij

ter-

gehoord hebben, dat deze vermaledijde

Geuzen willen veranderen van Religie

,

komen

.ge-

ïoopen met hunlieder Diüvelfche Cmfesfte van Augs*

burg^ (*) Boven Bladz. z6m^

GESCHIEDENIS. hurg^

hoe wij zitten

juist,

ja

bij

wachten, tegen dat gijlieden ,

OU ba,

het

met ulieder jente

2ijt

zoo

eerst

er

al

komt, ba

al

..

,

wonder, hoe

is

,

wi-ffllaar,

pus MELANCHTHON

gcfteld vvas

voort met zijn duivelsch

,

die

,

groo-

dien

dobbelen

philip-

cn die

namaals

,

helsch fenijn

hij

zoo ganscli

verdorven, en naar zijnen Ketterfchen zin vervalscht heeft

ZwiJigllanen

de

dat zich

,

Sacrament arisfen

Kalvinhten

,

willen en kunnen behelpen en befchermen:

ik"

doch

.

.

.

fchiedenis

ver willen

zen

,

met

wij willen de

om

nadat de Watergeuzen

Geuzen zijn?

niet al in

wel gezeid

Ja goé liên!

zij

Prins en Heer.

Geus ^ het

al

niet

gij

maakt ons

hebben

,

wilde wel

dat

om

al

maar

den

van

,

Brkl

goê liên, heb penning de

tiende

wat zullen wij

is

dan

beter,

zij

wel accor-

wij zullen

houden den Koning voor hunnen Ja het zal wel zijn , hebt gij het

wel gerokt,

DU

„Hou

dat de

het land zal brengen,

zijn in een misverfland,

deren: want

,

Liebewij-

te

fermoen plaatfen

een

hadden ingenomen. Hij zeide:

u

der

oiigefiadigheid

zijne

ftuk van

het jaar 1572,

of

Daarom Ge-

waardigheid

zijne vuiligheden niet onteercn.

wij,

nog een

ik het

,

de Confesfie van Augshurg

raet

men zoo velen

Spanjaards, Spanjaards,

ei, %i]

Geus,

,

ja

wie zou

haast

dat ik

gedaan had, daar af dat de

dit

geloofd

al

zou veranderen nooit

zulke

Geuzen

gemaakt hebben van mijn fermoenen.

een

?

Ik

formoenen

boeksken

Wat

tia

wil het

wor-

C. G.

J''^^f^5ï7'f

1553. ___

tot

van dien

bedriegelijk

ongeftadigen

dien

,

,

,

valfchen, verdoemden, helfchen Ketter, ten

szerecd

van Augsburg

Confesfie

en

naar

zoo lang gebleven

gij

loofehjk en

liefelijk ,

301

,

K E R K E L

302

m C,

G, worden toch ?

Jaari5i7. îjn wij niet tot is<2. .

„

booze generatie van Spanjaards

ei

wel betooverd

.

Brugge,

K E

IJ

,

geweest ?

,

ons

al

dien wij niet en fpelen: Spanjaards uit!

ders gekken met ons,

wel gezeid

wat

,

Deze was

Geuzen

de

.

in-

onze

kin*

hebben het

ons

van komen zou."

er

van prediken

wijze

dagelijkfche

zijne

.^ lijf,

,

,

nu wel toe, het kost

ziet

,

Heeren van

1576, wanneer hem het pre-

vele jaren, tot het jaar

diken verboden werd; ook

was toen

zijn

Klooster

Monniken

fchuldig

bevonden had aan onnatuurlijke misdaden,

waarom

verfiioord

,

omdat men

eenige

ook drie van deze Monniken verbrand Broer cornelis

geesfeld werden.

gen

doch

tijd,

ziekten;

ellendig

gekweld

met

Brugge

gellorven te

hij is

en

leefde

twee ge-

nog

eeni-

verfcheidene

inliet jaar 1581

of 1582 (). Vier ge-

wezen

De

vervolging hield ondertusfchen den ouden voer,

werd cunerus petri,

j^ Februarij des jaars 1570

^^^ wreed mensch , als Bisfchop te Leeuwaarden 'm' Haag ter gevoerd, wien alba uitdrukkelijk belastte, het Con-

inden

^^*

^^" Trente af

^^*^''

brast

kondigen

te

,

en toe

te zien

,

dat

zijne Geestelijkheid de Plakaten op het fiuk der Ket-

onderhield.

terij

deed

om

men

het

uden

April,

Finanderen

twee mannen

In den

Haag werden

met name arend dirkszoon vos

,

sybrand janszoon , die te Tsfeljanszoon, adriaan Schagen;

die in de die te

,

'm

verbannen.

geloof

vier Pastoors

Kort daar na, den

Pamelê

te

Liere

bij

Delft

;

moH' (*) EM. Vi\N METEREN NcclcvL

149, 150.

Bifl.

VIII

Boek.

foh

GESCHIEDENIS. monde, en wouter sfmonszoon,

die

had, na

^sGravenzande ge^2iZn

hï]

303

Miwfler

te

jaren

drie

mC,

G.

J^"^5i7»

zit-

tot I^'^Z

tens, den

Mei

icden

het Geestelijk

bij

op den

Ketters verwezen, en

hun de

om

fieraden

Toen

gevorderd.

Nadat

de bediening

men hen

mer, voor den Bisfchop van de tusfchen twee

ren

mes

zachielijk de kruin

ren, waar mede

Waar op :

hun

hij

tippen

der

het misgewaad

dan

,

zij

Doch

deden.

te gevoelen

fle

,

was

,

Niet heter

wel

hand op de aanroepen-

weten ; en in zijn hart

te

dat de Roomfche Godsdienst de zeker-^

,

om

DIRKSZOON

Met

toen de

als

God

borst leggende, en met duren eede :

,>

voeg-

allen

zij

Bisfchop met een verzekerd gelaat zijne

de , betuigde

taal

kleed der ongeregtigheid.

het

eene zeiden de Pastoren hun aan, dat beter wisten

af

hetwelk gij willens verworpen hehu

,

maar

,

vinge-

brood plagten op

de Pastoor van Lier in dezelfde

neen

zilve-

Ik trek u het kleed der

in het Latijn:

geregn'gheid uit

en

,

wat

ieder

hun met een

het geheiligde

Voorts deed

te hefièn.

zeggende

de

zij

Altaars

Hertogenbosch, tlaan-

fchrapte

,

des

uit

men

in eene andere ka-

Deze fchoor

Abten.

haars van het hoofd

^s

Dit

zij

hing

in zeker vertrek,

tot

,

bragt

als

ontwijd.

atrften

ontwijden gefchicdde in dezer voege:

den Kerlêr geleid waren

geregt

,

gekend had,

zalig

dit

te

worden

man van '70

een

antwoord:

,

hem arend hem best

gaf

Jaren

,

die

Gij hebt ook de waar-

heid voor dezen wel geweten:

maar

kwaadwilligheid

daar gij rekenfchap

van geven

zult

verworpen ,

ten

:

dage des

die

oordeels.

uwe

door

.

Op

zeggen zag men den Bisfchop ftaan beven, en

diC

het ont-

,

K E R K E L

S©4

K E

IJ

want velen kenden de*

omdanders;

naC. G.

ontftelde al de

Jnarisr^.

2en Pastoor voor een' geleerd, verrtandig,

De Bisfchop

man.

'zalig

daar

na

God-

en

hen

leverde

aan

de Heeren van den Raad over met de gewone bede,

men hen

dat

grijze is

weder

handelen

Ouam

:

men

Farizeesachtig gaat

hoe

:

wilde

genadiglijk

Pastoor op uitborst

op

maandag tegen den avond

gezegd

,

dat

zij

's

God

,

zij, tot

in

met

geene

God

maar

met

des Heeren

ouderlingen troost,

Ook

dat

,

verzochten

men hen

annfprake

,

De

en het lezen der IJeilige

,

te

Hove ,

wonderlijke zielen aan

ter

God

moeijelijk

zingen

zijnen

zoon

JMijn

lieve

met woorden

zoon

,

fir'rjd

des eeimigen levens

is

nu

te

hun

den

von-

,

hunne

en

,

in

het

af-

zich niet, zijne

ftijven

vrotnelijk

voor u

Op

vader van adri-

v.'aar

komen van de Hofpoort, en ontzag ilandvastigheid

Pfal-

Gemeente met

de

De

aanbevelende.

tijd

vallen

van

Schriften.

vermanende

vrijmoedigheid

Avond-

aan hunne

ganfche nacht werd ,

,

hiel-

overigen

het hooren van

dood treden

AAN JANSZOON nam

zij

dien

zou

meer

voor hen bidden.

Soüen zag men hen, na nis

luider

Dien zelven avend

by hen doorgebragt met bidden raen

Op

hunne handen met vreugde hunner ont, dat de dag

zij

den Kerker.

Geloofsgeno'oten

,

werd hun aan-

,

binding voor handen was, en zingende

maal

Dus

dankende

rtemme den i6den Pfalm. den

de dat

spflen

anderen daags zouden fcerven.

deze tijding hieven ten hemel

!

1

Den

in de gevangenis.

zij

een'

werk

te

keerden

daar

:

Phnrifaice

:

bereid,

,

zeggende

want de

:

krooif

liet verder

fpreken werd dea vader van de dienaars bekt, maar

,,

GESCHIEDENIS. de zuster vervolgde de redenen

des

305

vaders

broeder^ zeide zij, blijf volftand'ip •

^

n

Ondertusfchen

fchijiit

deswegens

dere

waar dan

kwaads

iets

men hen verbrandde

het geheele

het

deze

drukken

Te Mechelen werd

Plakaat

Boeken

van

onder

,

om

in

de

het

opzigt

het ftelde.

van

dat

fcliikkingcn te

ma-

van het Concilie van Trenten.

Alle ambtenaars moesten eenen

waren

in

hetwelk

,

Geestelijkheid

de

Aartsbisdom bijeengeroepen

zij

inet

wre dheid

(*),

bewind van drukken

ter invoering

_

vier Pastoren,

van eenen Gemagtigde of Hoofddrukker

ken

'Ö^ Ï5S2.

zijn

Hof

dat het

Den ipden Mei kwam een nieuw Kcht, omtrent

te

daden van

Ook wurgde men

is.

u open,

wedervaren

te blijken,

drang tot zoodanige

gekomen eer

G.

noch den eenen noch de an-

genoeg fcheen

uit uit

7

na C.

«;V; I'^^^^Si?»

zal

, J lang duren; het eeuwige leven jtaat voor 1

JMijn

:

het

eed

afleggen

;

dat

gemeenfchap der Roomfciie Kerk,

en geen deel hadden met eenige fecten of ketterijen

maar die, zoo

veel

in

hen was, wederllaan zou-

den.

De

Staten 'sLands

van

Utrecht

waren middeler- Vonnis

wijl voor den Raad der Beroerten gedaagd,

om

zich^^S^^'^^Q

wegens het voorgevallene

te

ver- Utrecht.

in het

jaar

i5ó<5

antwoorden; men befchuldigde hen, dat geweest waren tegen de Onroomfchen. een vonnis tegen hen uitgefproken

Kerken van Utrecht

,

de

Edelen

,

,

In Julij

waar die

werd

de

bij

het

Hap

te

zij

vijf

verdrag

met de Onroomfchen gemaakt hadden , en de

ftedeii

Utrecht^ (*) BRANDT Bladz.

Heilv.

ll[.

3.'-i.

V

K E R K E L

3o5

M

C. G Utrecht, Amersfoort, Wyk te Jaarisr^ ^^^ vervallen werden verklaard tot 1552 , ,

om

-,

Duurfl ede

en Rhee*

van het

voorreet ^ ,

^

.

btaatsvergadenng

ter

K E

IJ

verbeurtenis van

mogen

te

andere

alle

vrijheden

Koning ander bevel geven zou. beriepen zich wel op den

verfchijnen, tot

,

dat

met de

Utrecht

Die van

Koning, doch met wei-

nig vrucht.

Algemeene verffif-

Twee dagen na

het uitfpreken van het

vonnis

te*

fenisaf'ê S^" Utrecht, op den i6den van JiiUj, deed de Herkondigd. tog te Antwerpen eene algemeene vergiffenis afkon-

digen voor

alle

Doch al* Diakenen der On-

berouwhebbende Ketters,

zoo de Leeraars, Ouderlingen en roomfchen

zulken,

;

hadden

Leeraars

die

geher-

bergd; die de wapenen hadden opgevat tegen vaderland;

die

daar toe

meld of bijgebragt

;

penningen

hadden verza-

geweld aan Geestelijke

die eenig

goederen en perfonen hadden gepleegd;

de Hertogin;

hadden

,

Regenten, Overften van plaatfen

alle

zich

die

in

den oproer gemengd

en verfcheidene anderen van

waren uitgefloten, ten ware welke

tijd

de verbond-

van het verzoekfchrift aan

teekenaars en inleveraars

én Ambtenaars,

het

de

vergiffenis

binnen zes maanden,

zij

naderhand verlengd werd, in perfoon of

door Gemagtigden

,

voor den Hertog

vond men naauwelijks iemand

de van de vervolging

,

en

,

Ook

vergiffenis verlaten durfde.

die

verfchenen ,

zich

op deze

zag men geen ein-

werden

alom vele men-

fchen ter zake van het geloof ter dood gebragt (*). Schik-

De

oorlog

ter

zee werd

intusfchen

met kracht voort»

(*) BRANDT Bladz, 390.

,

GESCHIEDENIS. voortgezet

Oranje

waaromtrent de Prins van

,

ge betere orde beraamde, gevende in

te

kennen

•*

•'

God

van zoo

boven

Christenen

alle

dingen

verkondigen

met de

gebeden

,

fchippers

in

Christelijke

had

ge*

dat elk fchip

en de

federt

namen

In maart 1561

,

op

" ^^'^'

verdrukte

foldaten

zedigheid te

Deze Watergeuzen maakten

ter in zee.

kingen

om Gods woord

,

doen,

te

en

hij,

zou hebben

een* Kerkendienaar

G,

log ter verpligting Zee.

der wereld

Onder anderen gebood

zocht.

den.

benaauwde

arme,

menige

,

den dienst

, '

en de vrijheid en

,

eeni- na C.

beitel- J'''^'*'5ï7»

lumbres

den Heer van

dat hij ten allen tijde de eer

:

en glorie van

te

,

eenen

loden Augustus, aan

den

lingsbrief, gedagteekend

Eijnen nieuwen Admiraal

307

hou-

den mees-

onder anderen

zij

€ene vloot van 30 groote fchepen.

alba wederom

te

rade

den tienden Penning door

te

drijven.

Middelerwijl was

den,

om

gewor- alba Dit

"|^^^"

bleef echter overal tegenftand vinden, en de bijzon- tienden dere Staten maakten geen' haast met het afkondigen Penning-

van des Hertogs Plakaat deswegens.

De Hertog

wel eenigzins toe, door eenige matiging kaat

te

moede,

brengen, maar eindelijk befloot

in te voeren

hij

te

flaan.

te

bakkers en niets te

koop

ALBA nog

te

Wethouderfchap

doen heffen, en

werk

begon

zij

Maar nu

Brusfeï^

alwaar

hij

floten

,

ftad

denzelven

hand aan het

vleeschhouwers

winkels

,

zeggende

Elk raakte op de been.

hebben.

niet gezind

dier

dadelijk

hunne

brouwers ie

dit Pla-

Hij gebood dan in de Lente des

zijn verblijf hield.

jaars 1$"/% der

in

tegenflribbelen

den tienden Penning met geWeld

en eerst we!

,

dit

gaf

om

V

a

het ftuk

op

te

geven

,

bc-

K E R K E L

5o8

K E

IJ

hun*

na C. G. befluit , eenige winkeliers te doen vatten , en in JaariSiZ' ne eigene deuren te doen ophangen , om dus

_

En

overigen fchrik aan te jagen.

om

beul reeds last had,

van

ders ja

,

zeventien

of twaalf voeten

tien

RiK, Zoon van den Hertog,

om

bezig was,

en

en

lad-

maken,

gereed te ,

den

dat de

ftroppen

wapenen

dat de bezetting in de

men,

wil

Don frede-

ten huize van viglius,

toen de

de vonnisfen te flellen,

tij-

ding, dat de Watergeuzen den Briel hadden inge-

nomen

den Hertog van

,

deed veranderen en

befluit

het heffen van den tienden Penning ftaken.

Nieuwe enflrikte

Voordat wij deze merkwaardige gebeurtenis en ds groote omwenteling , daar op gevolgd, verhalen,

orde om- ^ trenthec

.,

,

drukken ; tvvee bijzonderheden, Jgjj^

-

,

moeten wij echter gewag maken van nog eene of behoorende

Het

"nisfen van het jaar 1571.

en

Daar was

Boeken.

Inquifitie eene

al

ging

maakt, deel

men

en verkoopen van

van verbodene Boeken opgefteld

lijst

last

van den Paus paulus

Daar werd eene

verder.

die in drie deelen verdeeld

begreep

de

namen

werken, van welke van zaken

,

die geen

ftoffe

die

ook handelden

En ,

onder

die

,

die

hadden

,

vatte de

in

de

gemeenfchap met

en geftorven waren.

namen der Boeken

,.

,

die

eerfte

geheele ,

te

,

dezen

eene leere

met de Roomfche, beleden hadden len

wier

Godsdienst raakten

degenen

Het

genen

,

opge-

lijst

was.

der

maal verboden werden. niet alleen gefteld

door de

federt eenige jaren

en uitgegeven, maar op

IV

eene nieuwe

eerrte is

op het drukken

orde

ftrikte

de gebeurte-

tot

ook eene-

werden

,

ftrijdig

maar ook ve-

Kerk

geleefd

Het tweede

deel ver-

in

bijzonder

die

het

ver-

GESCHIEDENIS. veroor leeld waren

309

zonder dat men de andere Boe-

,

ken verbood, welke

die

nn C. G, had- J'''^"5i7»

gefchreven

Schrijvers

*

Het derde behelsde eenige

den.

noemde eene

,

62 Boekdrukkers

van

lijst

Boeken

Ook maakten

Schrijvers.

die

Auteur, van wat

ftof,

fchreven waren.

IJec Concilie

weder eene maar ook

het

,

welke

zij

al

ftoffe die

ook handelden

andere Boeken ,

fchoppen

of hoofden der Inquifitie

,

hetgeen bevonden zou worden nadeelig te wezen.

Nederlanden, op

Dit

last

ARiAS MONTANUS.

den

Konings kosten

drukt

,

men bij

,

,

in

,

in

korten

uitfchrapping

om

tijd ,

van

de

benedictus

een

Register

,

van zui-

wilde uitge-

welk Register op

christoffel plantyn

zeer

ge-

aan

de Be-

in het

geheim

alleen

Boeken

zich daar

Volgens den inhoud van

men

in

werk gefield,

de Boeken

(Vifitateurs ,) van

medegedeeld werd,

van

Vctvolgens werd er een Index

maar geheim gehouden en

oordeelaars

te

geleerden

monfterd of uitgefchrapt hebben 's

ftcl-

Roomfche Kerk

werd thans

alba,

vervaardigd

vering van hetgeen

,

zuiveren

,

der

befluit

van

onder het toezigt van

expitrgatorius

,

door Theolo-

met raad en goedvinden der Bis-

en dezelve

;

ge-

van Trenten befloot

ganten, die men betrouwde, op den toets zou len

de

van welk

dezelve

taal

men daarenboven de

dat

,

van welke

in

Inqiiifiteurs

maken van de verbodene Boeken,

te

lijst

of

de

verbiedende

,

gedrukt hadden

zij

van onge-

Ichrifien

naar te gedragen.

dit heimelijk Register heeft

vele

treffelijke

aanmerkelijke

minkt, en ten deele bedorven. gister eenige jaren verborgen

V

3

,

Ook

Boeken

,

met

zaken

,

ver-

bleef dit

Re-

en werd eerst in

het jaar

,

K E R K E L

310

franciscus junius

na C. G. jaar 1586 door Jaar 1 517. jj^^r '

^

for der Theologie te Heidelherg

plantyn

van

de druk

van zulk een

van goe-

het

gegeven

licht

en

,

Boeke-

fiout beftaan, in de Païtzifche

kamer ten toon

gefield (*}.

Ondertusfchen hielden de Nederlandfche Kerken,

Sijnode

van Ne-

^\q onder het Kruis

derland-

_

.

te

Emhden^

daar

pj-ej^jj^jj^ ^^^^

en

.

,

,

zekere vergadering

,

kaspar van der heiden, toen

Frnnkendaal

,

Men

voorzat.

op het houden van Confiftorien

Sijnoden,

Het

waren

verllrooid

Duitschland en

en in

,

,

Embden. hier orde

zaten

,

,

fche Ker- Oostvrieslam te

Profes-

tijd

eeuwiger gedachtenis

ter

,

ter

die

,

in het

,

van Limburg

,

Duitschland geweken, en toen

der hand had ontvangen

ken

K E

IJ

hetwelk

eerfte artikel,

„

van dezen inhoud:

men

maakte

hier

Geene Kerke

„

andere Kerke, geen Dienaar des

,

Gemeenten.

der

verdere verzorginge

ftelde

Klasfen ,

was

,

over

eene

woords,

geen

zal

5,

Ouderling, noch Diaken, zal de één over den

5,

anderen

heerfchappij

„

zal zich

voor

„ om kant

te

de

,

in

,

„

„ werd

er

bij

iegelijk

de

onder

die

,

Engeland plaats

Broederen

,

de

andere

Zweden

goedgevonden

de Belijdenis des Geloofs der Nederlandfche

te

ondertcekenen

;

insgelijks

ook de

,

Ker,

Belijdenis étt

„ (*) BRANDT Bladz, 394-40:.

,

had gehouden.

^, ken, tot bewijs der eendragtigheid in de leere

„

,

Dit fcheen ge-

en ook, doch op eene

,

de Reformatie van

Denemarken en Duitschland ^

Ook

maar een

wachten."

Bisfchoppelijkheid

Roomschgezinden wijze

,

vermoeden en aanlokkingen

alle

heerfchappen

tegen

voeren

Ker.

GESCHIEDENIS. ,^

Kerken

in

Frankryk

om

;

„ „ „

aars, die toen buiten de

5,

ook

5,

worden, vermanen."

311

mede hunne

daar

G.

met dezelve

Tot deze

zou men ook de Leer- '.Hj^l^' vergadering waren, en

onderfchrijving

V.)

van

een

In

„

flond,

5,

meenten der Franfche fpraak

5,

Geneeffchen Katechismus

„

der Nederduitfche taal den

,

eenige Keiken

5,

mus

„

ten

„

anderen."

zouden

die

niet

de

vorm

van ,

nog den aSften Maart jan fchrijver en Schilder, een ,

maar

Delft den

doch of daar

tergeuzen

Katechisgebruik-

,

te

woedde de

Doopsgezind

,

met vure

ten

5den Februarij

nog

eene ,

twee Doopsge-

Briel,

die

men iVa^

Vérfcheidene merkwaardige

bemagtigd.

alba had

te voren de flad van bezetting ontledigd,om

Op

te ftellen.

Engelfche Koningin

Ge- Groote

gedoemd

van Holland hield, door de

bijzonderheden liepen hier zamen.

naar zijnen zin

ver-

den ecrftcn April

daaraan volgende werd de ftad den fleurel

Hei-

Te Dordrecht werd

zinden verbrand waren, doch op

voor den

den

van kuik, kundig Glasman van onbefproken Ie-

vrouw van Molenaarsgraaf, gelijk te

den

vorm van

157a

In het begin van het Jaar

de Ge-

Gemeenten

gedwongen worden

loofsdwang nog hevig voort.

vensgedrag

in

den vorm van en in

den woorde Gods gelijkvormig

,

,

een' anderen

beraamde

de

men

dat

5, delbergfchen behoorde te gebruiken

„

betuigen. h^^^S^/*

te

zouden beroepen

den dienst

die voortaan tot

artikelen, (ârf.

ver- na C.

bindtenisfe en eenigheid

zijn

aanftaan,

elizabeth, de

V

4

kort

t//r
deed

vloot der

Wa.

^"l^ventehn"" in

hec jaar

^572.

,

K E R K E L

3Ta

K E

IJ

Deze vloot thans

na C. G, Watergeuzen hare havens ruimen. Ja!iri5i7.

2.

'

^g fchepen

fterk

bemand met 250

,

man

het geheel met 600

WILLEM, Grave

ftond

,

Mark

van der

Reeds eenigen

aangefteld.

onder bevel van

Heere van Lumeiy

,

Oranje thans

dien de Prins van

ber van een uitgerust

Amfterdam

te

Oorlogichip

op

,

zij

om

ken van eene

Zeehavens

veilige

fchuilplaats

den

mond

der

Maze

thans weerlooze den Briel

zonder eenigen tegenftand alle

Nn

te ,

de

in

wordt men

,

in te

loopen,

de

te

Tekfel, ge-

als

en het

gevolgen

gingen

bossu, vaa

menfchelijke verwachting te boven,

den Briel

verfto-

bemagtigen. Dit gelukte en

Utrecht opgebroken , deed eene vergeeffche

om

tea

,

Engelfche

naar

ftevcn

^^t^^

maar door tegenwind beloopen

om

hen aanzet-

,

ondernemen.

te

wendt men

,

flijten

van meer gewigt

en

lofFdijks

iets

om

geboren waren,

eerlijk

te

dienfte des vaderlands,

leid,

kosten

eigene

zijne

leven in het zeefchuimen te

tende,

de ryk,

nu Bevelheb-

^

den Vlootvoogd en de andere Hoplieden

,

voorgehouden, dat

hun

had

Admiraal

tot

hadden fommige Be-

tijd

velhebbers en bijzonder jakob simonszoon

voorheen Graankoper

en in

Ibldaien,

poging

herwinnen, en maakt den haat

te-

gen de Spanjaarden door het ganfche land grooter,

door het fchenden van

Nu

terdam» bezetting

;

ook

Noordholland liii

zijn

gegeven woord

P^'ere

verkoos

gebeurde

eer het jaar

's

hetzelfde

te

Rot-

Zeeland

zijne

Prinfen zijde.

In

verdreef VUsfingen

in

met

Enkhtiizen,

nog half verRreken was, had geheel

Bolland en Zeeland zich tegen de Spanjaarden verklaard

,

GESCHIEDENIS. klaard

uitgezonderd Avijla-dam in het eerstgemeUle,

,

Middelburg en Goes

flaan dezer ileden

volgendc

Hier Hep

voorgevallen.

der Burgemeesteren uit verbaasdheid

op den ipden

de,

of

daar

hij

„

menigmalen

„

en

„

voor ftond."

in

veiHg.was?

om

Dit

koelzinnig

als

vraag-

,

daar

is

van

hij

Kastelein

il

er

was het

verwijt

vvederwraak

in

te

liif

liet

man

de

en

hem wedervoer

dat

,

Gouda.

antwoordde:

Zij

mijn

verborgen geweest,

gezocht werd,

anderen

zwaarrte

al

Hjer Burgemeester!

ja,

^^* ,."j''^

60 mannen bemag-

Junij door Ichaars

Hij van haar in eene fpinde gefloten

„Och

éiin

terwijl de (lad

,

werd, ten huize eener weduwe,

bergen.

,*

gebeurd, verdient aanmerking het Opmer-

Gouda

te

,

c. G.

om-

het

bij

,

;ia

laiidfchap, f''!^rï5>7»

het laatstgemelde

in

Onder meer andere zonderlingbeden

tigd

313

der

gepleegde vervolging.

Maar

Gorkum werd

te

Deze

derwraak vuil bezoedeld. Juni)

De

over.

door

de omwenteling

Priesters

,

we- Wrccdf-

ftad ging den aóflen

Geestelijken

en

,

d^Q^

anderen

Nu

genade.

daags overgeven,

,

anderen zeggen

fonen werden naar den

den 8 en pdon

Geloof

Beymord Sast

en

Julij ,

,

Negentien

wreedheid haren gang.

lijk

Briel gevoerd,

behalve drie

verzaakten

Geestelijke

,

nevens

die

,

de

het

op de

Brieven

gebragt,

zonder

Oranje

pasfen, daar wel ernltelijk

V

Pausfe-

Pastoors

nog een Monnik

Munfier , en

5

des 'va.

per-

en tusfchen

van lumki, met veel fmaads en pljns

te

behou-

mits

op genade of onnam de ongeregeldheid, moedwil en

dende het leven

,

van

,

door

ter

dood

Prinfen belast

^®

vele ^r.^pieegd,

Roomschgezuide Burgers op het Slot gevlugr, moesten dit

5!f '^,

van

werd,

zoo

:

K E R K E L

3H

K E

IJ

na C. G. zoo wel Geestelijken als Wereldlijken Jaansiy. heden te handhaven (*>

Dordrecht van

eer zij

,

zou

5

doch het duurde

niet

NARDUS

,

anders de

TENSZOON, geroepen

,

genomen

,

De

fchnftvan

op

de eerfte

,

onthield

weder

,

jaarlijks.

zijne

2igten omtrent het (luk van den Godsdienst

Stadhouder

tot zijnen

dat

,

woord Gods

aldaar

ook

dikt: mits

,

dienst denzelven

gezetenen

in zijn

,

woorde conform

of eenigen van

zonder nogtsns

die

de

,

of dat hun belet gefchiedde in

te

indien

,

dezelve

gedoogen

den

,

Roomfche Kerk

eenige overlast

de

,

dat

gepre-

Godsde inbegeerdie

van

gedaan werd , oefening van

„ (*} BRANDT Bladz, 413.

dien

opdat het

werd verkondigd en

,

,

daar

,

Noordholland aanflelde

toelatende de oefening van

,

,

kennen

te

de hand daar aan zou houden,

,

hij

in

in-

geloof ongehinderd

dat ieder zijn

aan Jonkheer diederik sonoy,

Berigtfchrift hij

in-

Jakobsdag tot Leernar aan-

St.

op eene wedde van 250 Guldens

,

leo-

clement maar»

20U mogen beleven en uitoefenen, '

dienst.

Emhden

zich

Groote

Predikant

Prins van Oranje gaf ondertusfchen

aan soNoi heen (trekkende

omtrent

de

Roogans genaamd

die zich te

en

Julij

in

de Ge-

en

van de

meester

Daar na werd

Predikatie deed.

Berigt-

Hoorn

te

welke den 5den

in

,

of de

Dus maakten

reformeerde eerdienst ingevoerd.

de Hervormden

alles

lang,

Beelden werden uit de Kerken gehaald,

Kerk,

hadden

plaatfen

Godsdienst en Geestelijkheid

blijven

vrij-

wisfelden, bedongen, dat ten aan-

partij

zien van den ftaat

Haarlem en andere

hunne

in

hun-

,

GESCHIEDENIS. „

hunnen Godsdienst ,

„

op zou geordineerd hebben."

'

en wijle

ter tijd

—

.

hij

„

woord Gods

„

het waarachtig

5,

angelium, hinder,

„

worden, of

in

van dien

5,

zake

5,

volgd

„ „

hinder of

letfel,

,

En

of

of Plakaten

zouden

zij

dien van den Godsdienst der

Op

zou

of ftooring gedaan

Inquifitie

bij

,

zou worden.

van

navolgende het Eu-

geweten onderzocht,

zijn

155a.

___

gedoogen,

te

of de oefeninge

5, dat iemand in het prediken

ïâriS'Z»

zou

anderen

manieren

hij

tot

,

,

in geener

daar anders na C. G.

Verders, dat

de Wethouders en mvvoneren onder

doen zweeren:

315

ter

ver-

,

desgelijks

Roomfche Keik geen

doen.'*

letfel

gefiike wijze

deed de Prins

,

op de

eerfte ver- Vergade-

i-^den^^ëder Staten uj j o bij monde van den van bijeenkwam, Heer Juhj AL-y^^npjoI^ DEGONDE , aangaande den Godsdienst voorftellen : l^ïid te saderine der Staten van Holland, welke den

T

...

U-.

.

„

dat

5,

worden,

„ "

van den Roomfchen: dat een

„ „ „

ne

er

zoo

in het

,

,

van

Vi/'el

openbaar

het gevoegelijkst

den

Godsdienst

van

vrijheid

in

,

gehouden

recht'en

als befluit '^-''^'-''^'ö

iegelijk

°

het

in

zij'

•'

Kerken of Kapellen

,

omtrent zoo deiiGods-

de Overheid zou gefchikt wor- dienst.

bij

oefening van denzelven zou gebruiken

vrije

,, zonder dat aan iemand j, nisfe

zou

den Gereformeerden

gedaan zou worden,

hunne

hinder of

belet,

en dat de

moeije-

Geestelijke

onbekom-

5,

perfonen

j,

merd zouden bhjven

in

geene

„

vijandfchap of ongehoorzaamheid verliepen."

Welk

in

(laten ;

zoo'

vrijelijk zij

zich

en

maar

voordel van den Prins door de Staten overgenomen

en

in

De

een befluit veranderd werd.

omwenteling

begunftigd en

in

alba

Holland en Zeeland werd zeer Bergen

verhinderd,

om

derzelver voort-

gang

'" ^''^^'

gouwen

,

K E R K E L

3IÖ

K E

IJ

aa C. G. gang met nadruk te weeren , door het verrasfen der. Jaarisi/. fiad Bergen in Henegouwen^ den 24ften Mei, doöc '

Graaf LODEVVYK van nassau;

deed den Hertog

dit

,

alba

veroverd, van

veTdT t vanoRAN^^'

^^

''^"'

zijne

voornaamfte magt

^^^

^^^

^^

een gedeelte van

/<3'»i ,

Friesland

kwam

tot

derwaarts

om

Sticht van Utrecht, en

het

des Prinfen

Bergen op

maakte zich dene fieden

in zijnen optogt

,

doch was

beteugelen

te

veld

te

,

met

noodzaken,

te

breken.

Oranje.

meester van

verfchei--

te

niet in ftaat

om

,

zijn krijgs-

geêhe gewel-

dat het in dezelve

,

Ook

overfloegen.

zijde

den Hertog van alra

de belegering van

trek-

ook Celder'

terwijl

de Prins van Oranje wederom

oogmerk,

volk

heroveren;

denarijen bijzonder omtrent de Geestelijken pleegde.

Te Roermonds,

i4den Augustus

hetwelk den

ingenomen

menderhand werd

thuizers, twee oude Priesters,

WYK,

flor-

twee

Kar-

paulus van waal*

des Bisfchops Kapellaan, in het Klooster ver-

moord; een Diaken

TER

werden

,

de Keik;

in

een Minderbroeder

,

voor

,

en reinier

lin-

de Misbroodskas.

Hier tegen gaf de Prins wel een fcherp Plakaat uit,

waar het

bij

zij

onder

of Wereldlijk,

fchadigen of verkorten het

mogt weinig

verboden werd,

lijflrrafFe

Geestelijk

,

baten.

te

goed of

in

Te Oudenaarden

toen

men naderhand de

frad

handen en voeten gebonden daar

zij

allen

,

,

veel

,

be-

Doch

in bloed.

met geweld bemagtigd werd, werd gepleegd aan de Geestelijken

iem.and,

misdoen,

hetwelk

moedwils

en zestien derzelven verlaten in het

moest

,

,

aan

water gefmeten

op één' na verdronken; ook werd de

lialjuw der ftad doorltoken.

Hec

leger

verder

naar

den

,

GESCHIEDENIS.

317

Bergen voortgetrokken zijnde

den kant van

{a^riS^r*

,...,• ^ Parys ; welke tijding en de vastigheid van

tot 1552»

van den

vvcj? tijding

moord

der •

1

7iooten te

alba's leger,

die zich

September op

voordeel hield,

welke zich den

,

en

terug trok

men

daar

werden verlaten

fteden

het

i9den

waarna

hetzelve

Mecke"

en

,

af*

Hol/and,

begevende zich in perfoon naar

De gewonnen*

.

1

voorwaarden overgaf,

eerlijke

de Prins met zijn leger

/
zijn

in

ontzet der ftad verhinderde

dankte,

kreeg na C. G.

,

Huge-

men onder

'sPrinfen volk gewillig ingelaten had,

door ALBA aan het krijgsvolk

gegeven

prijs

,

en drie

dagen achtereen vervuld met roof, moord en vrouwenfchennis.

De in

fen

Oranje was Wreed-

tegenwoordigheid des Prinfen van

Holland des

te

Stedehouder,

woest van aard en ongezind

onbekwaam was,

om

krijgsvolk

zijn

houden; inzonderheid was

verbitterd

hij

mishandeld werd. In October had

hij

hoven veroverd, onder voorwaarde: die in de itad wilden blijven,

te deerlijk

de flad Schoondat

de genen,

zouden

Maar zoo haast was hij niet in de gekomen, of twee Monniken gewaar wordende, worden.

val hij

hen dadelijk

den willen, de foldaten

te

wurgen.

dat er toen zijn

binnen het Slot van Gouda

hadden, krijgsvolk

Klooster

om lumei in

met

toom

te

en ^

INIonniken

daar na

waar

zij

verzoeken,

wilde

houden

onverdragelijken

flad

be-

De Roomschgezin-

nog twee

afgemaakt;

te

op de Gees-

misdaan

niet

of

toom

in

welke op verfcheidene plaatfen

telijkheid,

'sPiin- heid van

lumei,

gevvenschter, daar

door

nog twee

zich vervoegd

dat hij toch zijn ,

hetwelk

overlast

te

hun

gronde hielp.

K E R K E L

SiS

dirk volkertszoon koornhert

na C. G. hielp,

Jaari5i7. yj^ gijne ballingfchap in het r J » tot 1552

Secretaris der

^

K E

IJ

van

Staten

omtrent dezen

gekeerd J, en & Holland geworden , die

van Nasfouwen had gedicht (*) ten last

,

om

Lied

het bekende

tijd

onderzoek

,

doen

te

LUMEi

bij

der te verlaten, zich naar Xanten i^/^^/ begevende. vele viianden jes

gemaakt, door zekere

te

Zoodra het

zijne

leger

drie ,

van ook

Boek-

waar

in

tegenfprak,

van den Prins van Oranje afge* ,

zond alba

zijnen

een leger naar Gelder'

welk gewest door den Graaf

/^;;;^ ^

zich

wederleggen.

gaan we- Zoon, Don frederik, met

van den berg

verlaten zijtide, zich aan de Spaanfchen onderwierp,

fchen' óver.

Moord

het land

kalvyn en beza

£"'^5" 4 dankt , en Bergen overgegaan was dernan de

haat

land we-

het

,

in

Doch koornhert had

de meeningen van

en poogde Gelder-

den

in

van de Toelating en Decreten Gods

:

hij

opgezetenen te

dat hij raadzaam achtte

,

gedrag

naar het

zoo zeer

maar geraakte

JVilhdmus

:

kreeg van de Sta-

van fommige Hoplieden omtrent de platte lande,

thans

,

vaderland

gelijk te

ook Friesland

deed.

ûtphen eenigen wederftand

Alleen

bood de

ftad

doch van de bezetting

,

verlaten zijnde, moest de burgerij de poorten voor en te Nnarden. -^^^ Spaanfche leger openen , hetwelk terflond aan

moorden en plunderen

viel,

en de flad aan acht

door de

het

Spnnjaar-

oorden

denbe^' magtigd

werd kort daar na gevolgd door dien van Naarden

in

den brand

flak.

De moord

op den eerden van December de ingezetenen mondeling

,

te

Zutphen

niettegenfliaande

vergiffenis

,

aan

was toegezegd. Hief

(*} BRANDT hladz. 4^8.

GESCHIEDENIS.

319

Hier werd niets verfchoond

60 Burgers be- na C. G. , flechts van waar hielden het leven, 40 ontkwamen, en de Jaansi?» noch

fchuld of onfchuid, beiden

dienst

;

kwam

eenerlei

Men

werden.

geranlfoend

overigen

,

en

op

^^^

^55» *

Gods-

Gereformeerden

Kerk noch Klooster,

over.

noch ander Godshuis

hier

onderfcheid van

Pausgezinden

lijden

zag

of eenige gewijde of onge-

,

wijde plaats bleef van fchenden, fchaken, pijnigen,

moorden of branden verfchoond.

De Spaanfchen

bedoelden hier mede den Landzaten

den

jagen, maar

te

het

viel

fchrik aan

tegen hunne verwachting

uit.

Roomfchen en Onroomfchen

vatten

wen

haat tegen zulke wreedheden

op,

landfche fteden, welke het met

namen een eenparig met de Spanjaarden

in Julij

,

tot

hec

waar van men weldra Haar* geven

welke

,

belegert zijnde, een

vastig doorftond

,

geene handeling

maar zich

in te laten,

een voorbeeld zag

cember 1572

den Prins hielden

befluir, zich in

uiterfte te verdedigen ,

km

nieu-

een'

en de Hol-

ftad

in

De-

zwaar beleg ftand-

en eerst zeven maanden daar na

1573 overging, maar toen ook hare ftandmet de ongenade der Spanjaarden , moord

vastigheid

en plundering, bezuren moest.

Doch , ziide de

niet

minder woest handelde van de andere

Graaf van der

mark,

Wij hebben daar van

reeds meer dan

ontmoet ; doch boven

allen

alwaar

de Prins

een voorbeeld Muisdoor

fnood was het ombren- lumei,

gen van kornelis muis, een

en Pastoor van het

Mfsliin-

Heere van Lumei. deüne^

man van 72

St.

Agnieten

thans

zijn'

Klooster

intrek

te

jaren,

Delft

^

genomen had. LU-

K E R K E L

Sao

hem

na C. G.

LUMEi

Ja^''» 5 17.

moeden, dat

liet

tot 155^. .

K E

IJ

December 1572, op een

in

met

hij,

los

ver-»'

middelen, naar

beste

ziine "

,

den vijand wijken wilde tegen

Prinfen wil

's

verhoord had,

vatten

,

,

en

te regt gefteld

en

hevig pijnigen

,

men hem

eer

,

Doch,

Leyden ophangen (*).

te

1573, werd .hij, benevens zijn' Luitenant, BAiiTHOLD ENTES, in hechtcnis genomen, en Januarij

iu

hem, onder

andere punten van befchuldiging

moord van Pater muis, Leyden^

Priester te

des vaderlands, die

hem

die

gelegd.

met

ook de ,

liefhebber

Hofmeester,

Zijn'

bedrevene wreedheid tegen de Paus»

.gezinden ten diende had gedaan, Staten

,

van joost tol

vroom man, en

een'

te laste

in zijne

en

de koord

op

geflraft.

werd op

la&t

der

lumei verdedigde

"

krijgsmans, vergoelijkende

zich

fchrifrelijk

zijne

wreedheid jegens de Roomschgezinden met den

ijver

voor den Hervormden Godsdienst.

,

zijn

Regering

tegenwoordige

heid der

man van zoo

riet, eenen

veel aanziens,

lande zoo vele dienflien had

Men

te flrafFen.

niet

brouwen

te

,

aan

hem dan; doch

hier ontfnapt

nog

jaars,

vrij

werd wederom

den

lijve

het

leed

,

,

maakte

wat fpels,

tot

hij

in

wanneer men hem met

lande uit naar

gevat,

op het Slot Honingen

Rotterdam

buiten

ten

gedaan

echter

en die den

lang, of hij, fchtjnende eenigen onraad met

ne Walen

Van

ontfloeg

De zwak-

gedoogde

Luik vertrekken

zij-

en

gelegd.

den Prins en de StaJullj

zijne liet,

des volgenden

goederen daar hij,

ten drie

of C*) BRANDT Bladz. ^35.

i

GESCHIEDENIS. of

aan

later,

vier jaren

de

van

beet

321

hond, of, zoo anderen willen, door

O^

dollen nn C.

een'

aan

vergif,

J^'^'''5'7*

zijn einde geraakt js (*).

In IVestfrieslaiid en

de Huisluiden, krijgsvolk

Noorderkwartier , leden Ilopmaa

het

dezen tijde, ook veel van sonoi's

te

waar onder de Hoplieden en

,

bers de geraeenen voorgingen

Hopman, jmichiêl krok, had

^00

vele fchelmflukken fchuldig

zich

hem

te

verfchoond

Langendyk

gefneden,

eenen

,

en eindelijk

soNOi hem vatten te

doch onlangs

:

,

dronkenfchap, en

welke

,

tijd,

eenig

dat sonoi den Pjrins, in Brief

der het oog bragt, met vciklaring,

dat

,

ze benarde omftandigheden •

,

zou mogen

verduren

,

des j-

indien

vljands

ontzet

woordde

hier

voor

om

loochenen

,

en

De

handen had.

Goddelijk woord te verlaten.

Was

WAGENAAR VI Dc^l^ Blddz.

vast

Prins

ant-*

God Haar"

dat gaf geene

daarom

te

ver-

daarom de

fter-

Herv.

ui.

X

455»

geen' te

^ veiliezeü

„ (*)

om

gemaakt, en be-

op onder anderen: ,,Had

zijn

de-

in

geweld niet '"o"d

•

Urn dat ongeluk laten overkomen, ,

men

Vail

on- ^'^^nje

lands

n de Pnns geen j

verbond met eenige Mogendheden

reden

deed

vooreerst

ftraf

des

5,

af-

voort-

den Voorhof van het huis

den gevaarlijken toertand

gefchrifce

„ „

ooren

verv»?ekte.

Het was om dezen

kwaam

wij-

hebbende,

doorltekcn

en in

Schagen onthalzen

ontzag

in

,

neus

Priester

toen aan den flaart van zijn paard

geflcept,

zijne

te

Dikwijls was hij, op belofte van beter-

len dienen. ,

aan

reeds

gemaakt, dat

foldaten verklaarden, niet langer onder

fchap

Ze-

baldadigheid.

in

kere

?îl^|,^

Bevelheb* onchoofJ

ke

K E R K E L

5!22

na C. G. Jaari5i7.

ke hand

^^

Gemeente

,,

medelijden

' ,

Go

„

eeiiigzins verkort ?

's

Haarlem

over

De

gebragt ?

niet

te

K E

JJ

zijne

doch

:

Keik en verwekte

liefde

naardien

het

het znad der

„

bloed der Martelaren

5,

Kerke was geweest, zoo behoorcien de Landza-

,,

ten, ziende, waar de

„

hij

allen

te

tijde

op

vijaiid

was, en dat

uit

Goddelijke noch menfchelijke verbonden hield,

„ maar de waarlieid in het geheel zocht te onder„ drukken, des te meer gemoedigd te zijn, om dedie

om

verlaten.

Te

5,

ze regtvaardige zaak

5,

het verlies

5,

meer, omdat men dezelve met geene kracht kon

5,

overweldigen

van

,

God

en veel

„

woord

,,

en

„

vijandelijk

„

meesteren.

,,

met andere Vorsten.

te

lof

niet

en

,

te

min zoo

veel

overig

waren

nog

,,

die

flad

ééiie

den

,

verdedigen

te

fterker ,

verkondigen, en zijnen naam

nu nog meer dan geweld

te

te

vooren gehard

fte-

om

zijn

te eeren ,

om

,

het

wederftaan, zou kunnen ver-

JMen vraagde

n-aar

Vóór

verbindtenis

zijne

het

aanvaarden van

5,

de befcherming der Christenen en andere verdruk-

,,

ten in dit land, ftond hij in

5,

en had

.,

Vorsten aangegaan

„

leur Helde, en gewisfelijk ten laatfte zijne en

„

ne vijanden

„

hij

,,

„ „

een

vast

met den opperften Vorst

het

te

,

wêrk Hellen, die

heerfcharen had toegcfchikt."

fchoon men

ze

Doch

fchande zon maken.

de bezwijken, maar goed en bloed te

meer

van

,

alle

die nooit zijne betrouwers te

ondertusfchen zich zelven noch

middelen

verbond

hem

mogte achten, waren nogtans

wilde

den vaderlan-

wagende, de

Heer

Deze redenen

godvruchtig

hun-

dan

de der

,

of-

(laatkundig

regt gefchikt,

om

de lic-

,

GESCHIEDENIS. lieden,

moed

benaauwdcn

dezen

in

tijJ

323

hoop en

met

,

aa

c. G;

[nnr!5i7.

vervullen (*).

te

tot !552«

ook,

'sPrinfen nitzigren bleken

gebeurtenisfen,

de

.S]ö^^;7/c/^^;2

de Pre

ii

kant

belegering

JAN arendszoon,

de zaak der Hervormden had

men,

ciat

Meester

werd gered

belegerd zijnde,

Gedurende deze

houden.

/^'kmaar door Ml^nianr

wezen,

te

ijdel

riiet

door de volgende

zoo

die

t)e-

gedaan.

nanning van forfest,

veel

voor

Deze,

zegt

LISZOON en anderen

voor

,

zijn

corne-

filips

ko-

deed

ziekbed

hloekmoedigheid opwekte^

hariclijk tot

en met de verzekering des aanfiaande verlosfing ver-

God ^

troostte.

zal eene goede

zeide hij,

geven ^ en de vijand ditmaal de flad

Ook werd

men.

Geertruidenherg

volk verrast; en cossü,

overwin^

niet

Stadhouder

de

uitkomst

door

's Prinfeii

van

Hol-

land voor de Spanjaarden^ op de Zuiderzee, zijne

Vloot

en zelfs gevangen

gefl:igen

BA

in

te

Amjlerdam

al-

de grootfte verachting geraakte, en zich thanS

onthoudende

achtte, maar die (lad

bij

zijne fchulden te betalen

Dewijl

ALBA om

September

om

inet

terwijl

;

1573

van hen geld

,

geld

zich

,

daar niet veilig

nacht verliet, zonder zelfs

welke

hij

verlegen

daar gemaakt had.

was

had

,

de Algemeene

Staten

te verkrijgen

waar tegen

,

gedrukten Brief vermaanden

,

in

hij

befchreveti

Bolland en Zeeland de Algemeene Staten liever zich

vereenigen tot verdediging der Burgerlijke

die

in

vaii

eeneii

met hen en

té

Godsdieil-

(*) BRANDT Bladz. 444-A4()i

X

2

^055"^^

hier flngcn ea

krankheid zijne bekende vrienden^

in zijne

men, en hen

en

overleed

^'^^'^"ii^^

K E R K E L

324

K E

IJ

Te zelfden tijde nt C. G. dienfti:'? v.ijhtid. Jaari5i7. „^3^^ ygn dcii Pdns en de Staten van tot 1551.

„

_,

licht, da:

T

^

„

„

voor

,,

wij zijn heilig

„ „

,

God

alJeen

om

,

het

alba daar

zij

ontflagen

niet

te

onze confcientien

dat

,

en

.

in

van

den Heere mogen bevrijd

navolgen,

blijven

woord mogen hooren den alleropperflen

dat

;

en hetzelve

,

Regter

dage rekening van onze zielen

flen

jong-

te

mogen

te

ge-

ven."

Maar ALBA

AL^ïAver-

Don

maar

te

,,

laat het

wezen

.

Konmg

Wij verzoeken," zeiden

,,

van uwe gehoorzaamheid

„

in ,

r-

,

den

op

er

Holland

hen van de geweldenarijen

'ij

wilde verlosfen.

land.

r

^

,

,

Zeeland een ve-zoekichnrt aan

kwam

flaagde

in

en

verdrietig

vol

ondcrbreniren

het

dat

fpijt,

niet

hij

landen,

dezer

maar

" .

,

.

,

ziende mtegendeel

REQUE-

van

zijn

hemV!pr ^^^^

.

,

,

LOUIS DE

de

bewind toenemen,

terwijl

er er

de

afkeer

voor

zijnen

der Beroerten, omtrent dezen tijd, wel 15,000

zaken onafgedaan hingen,

den Koning

zijn oniflag

verzocht en verkreeg van

van de LandvoogJij, onder

voorwendfel van zwakheid en ouderdom. volger

^

,

verwarringen

Don LOUIS DE REQUESENS

,

Zijn

Groot

op-

Kom-

-

mandeur van KastUi'é en Stedehouder van Milaan

kwam

den

i7den

apfteii dier

maand

handen.

November ftelde

Hij bleef echter

alba nog

ber te Brusfelj gaande den

Brmfel ^

te

het tot

bewind

en in

,

den zijne

den illen Decem-

iSden op

reize,

en ne-

weg op Genua , van waar hij te water in Spanje kwam. De Koning ontving hem gunfti^ ger dr.n men verwacht, en in de Nederlanden zelfs mende

zijnen

reeds verfpreid had. hier

na,

ter

Het

is

oorzake vaa een

waar,

hij

huwelijk,

werd kort door

Don

GESCHIEDENIS. fREDERiK op aaoiï t;aan,ï te o r>

den zin des Konings

f

tot 1551.

den liden December

is

een

hij

hoogen ouderdom

in

wiens gezag

hij

,

,

den Koning zelven

,

,

hier in top zocht te

zich, op zijne reize

hij

Graaf lodewyk van Moeders de

zijde

Men

bewind over deze landen

zijn

jaren geduurd

,

durfde

5,

Nederland door

«

ging (*)•

te

,

hetwelk maar zes

hebben

name liet

braden

eenen Edelman

uitenhové , doende hem , tot

,

;

gefloten

aan

het

:

barmhartigheid

antonis

jaarden

om

een'

ring van vuur rondloopen,

dat

zake van Vervol-

wordt

,

ge-

Qend , met

alba

kortswijl

langen

,,

veiloren

ter

van

dien

ge-

doen ombren-

Onder de genen, die dit Jaar 1573, den Godsdienst, op fchavotten ftierven

wag gemaakt van

geduren-

,

vargas wel zeggen malle

bij

Oom

Oranje'' s

had, 18^600 menfchen,

loof en wederfpannigheid

gen, en nog

,

hem

geeft

Nederland,

hebben

beroemd zou

meer

vijzelen,

uit

Konhigflein

van ,

kleinach-

en

en zijne matclooze ilrengheid ontaarde

fchade dan voordeel heeft gedaan.

na, dat

het

zijn

doordepen en geoefend krijgsman

wreedheid

die tot

Lisfa*

te

vijanden

geweest, doch dat zijne irotschheid

ting voor anderen

,

het jaar 1582

is in

Zijne vrienden en

bon overleden. eens, dat

en

bemagtigen;

te

gefteld,

vrijheid

in

bewind over het leger, gefchikt,

kre.'g hij zelfs het

Portugal

m

C, G. P-'^risi?» den maar na Uzeda gevangen gezet, => o 7 zijnen raad tegen

dood des Konings van Portugal

om

325

keten

der ,

tot dat zulk een

,

X

Blauz. 455.

3

hetjanr

levende ^573.

Spanin

een'

woeste en

C*) WACENAAR VI Bcel

^'"^'^'^"

K E R K E L

325

K E

IJ

den trawanten zei ven jam^ na C. G. en vvrcedaardige dood }anri5i7. jjjei-tjej en met hunne heibaarden, tegen 'sHertogs tot

I'>^2»

,

r

Te Oudenaarden en

dank, verkort werd.

Brus-

te

fel en elders werden ook anderen op den vuurflapcl

gebragr.

Maar

Godsdienstvriihcidin

ilolland

énz.

de fleden en plaatfen, die thans tegen

in al

de Spaujaarden in oorlog waren, ,

,

hield

Ketter-

het

,

i-^

i-,

Gooden en de gewetensawang teveüs op. De Room,

fche Geesteiijkcn hadden wel in do eerite verwarrin-

gen der omwentehngen hier en lijden

gelijk wij

,

ben,

was gefchied

moeten

veel

heb-

ophefs

veel

gefchreven

en Martelaarsboeken

alles

ginds

voorbeelden gezien

R.oomscbgezinden

de

waar van

gemaakt

maar

daar van

hebben

ongebonden

door

;

krijgs-

volk, of door een' woesten lumei, tegen de wetien

Ook waren

en het oogmerk der Regering.

verfchei«?

dene handdadigen aan znlken moedwil geflrafc, zoodra de verwarde zaken flechts eenigzins de handhaving der. wetten gedoogden.

ê beloften,

het

bij

ook te

,

bij

veelal

de fchuld der

geworden

,

en verbieden.

Dan

dit

dat

,

tijd

ding in het jaar 3,

in

men de

oefe-

Godsdienst zon fchorfen

was

niec

naar

het gevoelen des Prinfen van Oranje in vervolg van

ge-

doch ook

op zekere dagvaart

ftaatsgewijze bed' iten

ning van den R')omiclien

,

Etrlang werd

lijden.'

de Staten van Holland^

Leyden

fteden,

Kerken enz.,

der

niet flrikt geliouden zijn

was

dit

ook waar, dat

is

omlhan van fominige

ten aanzien van hen gebruik

daan

Het

,

den

zin

hoewel

hij

en het

verdedigde in zijne verantwoor-

1580,

zeggende:

den beü,inne tot 'sLands

,,

dat zij,

die

behoudenisfe hadden 3 5

öt»w^

GESCHIEDENIS. „

goed en uitgevonden

,, ligie

327

dat de eene en andere Re-

,

zou aangehouden worden,

daar na door de

m

C. G.

J-i'irï?'?*

,,

ftjute aanflagen,

flimme trekken, en verralerijcn _____«'

5,

van de vijanden

die

,

onder de ingezetenen

ver-

„ mengd waren ondervonden hebben , dat hun „ Staat in gevaar (lond van een onvermijdelijk ver„ derf, ten ware dat zij de oefening van denRoom,

5,

fchen Godsdienst deden

ophouden; omdat dege-

,,

nen

van deden

5,

de Priesters

,

die daar ,

belijdenis

den Paus

eede

bij

„

overal deden,) hadden hulde

5,

ken eed

,,

anderen, dien

„

wat verder:

„ „

den een middel

Het

is niat

te

„

goed

5,

privilegiën;

verraden

de»

En

'svijands

in

dat

al

zulke

door

,

handen zochten

of twee

,

de vrijheden,

die

,

en van

de voorzaten en voor-

gedachte tot geflachte,

5,

ouders waren bewaard en onderhouden."

dus

en

van ouden

3,

De Pausgezinden,

lijf

of drie

,

buiten aller menfchen gedachtenisfe bij

lic

welks

onder anderen

geen één

;

maar

van

dan

,

redelijk,

zochten

Zij

ook

zij

hadden gedaan."

zouden genieten

het land

zij

5,

5, tijde

het land

privilegie

leveren. te

zij

( gelijk

,

minfte

gezworen, van wel-

meer werks maakten

zij

ten

,

Kerken verbannen,

uit de

behielden niettemin hunne

Godsdienftige Vergaderin-

gen in bijzondere huizen,

daar

men hen met hun-

ren eeredienst en plegtigheden nog langen begaan.

ook

niet

De

tot

ligtelijk

hooge

toegelaten; niet uit kracht

nige er toen niet

tijd

liet

van deze gezindheid werden toen

lieden

maar

bellond,

ea misvertrouvven.

ambten

Doch ook

X

gevorderd of

van ecnige wet, hoeda-

4

uit

voorzigtigheid

me«st

al

de

oude

Wet^

K E R K E L

328

K E

IJ

waren, bad tia C. G. Wethouders, fchoon zij ook Roomsch Jaarisi?' nien in Raat gehouden: maar ettelijke verlieten het .

land

fommigen werden met den

;

wasfen der andere

partij

zingen, verbiigegaan

hunnen dienst

en

,

die

,

Geneyc

te

meer geleerd werd

zoo dat tevens den Godsdienst

dwang

werd

verfoeid

De

ïnquifuie.

Paltz

den

,

elders

doch

;

zake

ter

van

fmnkende naar

als

gezindheden

andere

en

,

tot

Gods-

den

openbare Kerken

de

wetten of

alle

door het aon-

ontving nu

in

,

in

,

,

aangehouden

eenigen

Men

flcrfdng toe.

tijd

de gcwonelijke verkie-

in

,

de

,

navolgers

van de Augshurgfche Geloofsbelijdenis, of de Lu^therfchen

en

,

de

al

Doopsgezinden

vrijheid van Godsdienst fen.

Te Woerden was den

Kerk

ten gebruike vergund

Bnwswyk,

genoten

,

bijzondere

in

ook

vergadcrplaat-

Lutherfchen de openbare

omdat de Hertog van

,

Luthersch was, deze ftad in pand-

die

fchap bezat C^).

Van de Spaanfche

Algemeen Tardon.

yQogd teren

weg

inflaan

alhoewel de

dan

de

maakte de nieuwe Land*

zijn

als

wilde

twee maanden

uit

fiuiting

leen in

eenen zach-

Trouwens ,

naam des Konings

te

,

onder

voorwaarde

biechten en zich

werd

,

,

er

eene al-

van

door een'

doen ontllaan van de zonden;

ter te

hij

voorzaat.

vergiffenis afgekondigd te Brusfel,

Nederlanden

(_*^

,

vervolging bleef aanhouden

den 6den Junij 1574'

gemeene

zijde

den ichijn,

insgelijks

voor

al

binnen Pries-

doch met

uit-

van verfclicidene perfonen, omtrent 54, alHolland. Paus gregorius XUI bevestigde

BRANDT ^/î«. 45Ö-471,

GESCHIEDENIS.

329 van de

deze vergiffenis ;net eene bulie ten behoeve

Maar deze

boetvaardiffen.

DO

...

G,

na C.

ge- [•''^nsi/»

vond geen

vereiffenis

j.^^^

ÏSS2,

loof en deed dus geene uitvverkinii.

De

Leyden

ftad

,

die

.

federt

reeds

des Leyden

November

was geweest, werd door voorjaar 1574 verlaten , op

vorigen jaars 1573 belegerd

de Spanjaarden

in liet

doch deze werd met geflagen

en verloor

,

I4den April 1574.

lodewyk

Graaf

de aannadering van

in

den

,

op de Blokerheide

leger

zijn

van Ncufati

Jj^^^*^2ei;

leven

ilag het

op den

,

Hier op hervatten de Spanjaards

onder baldes de belegering van Le'^den den aóllcn

De

Mei.

flad verduurde

den moediglijk

geweld der

het

niettegendaande

,

den 3den October, wanneer

zij

Spanjaar-

ontzet

hon-

feilen

gebrngt was

tot het uiterfle

gersnood en pest

door

zij

werd;

volgende jaar 1575 werd de Hooge, School

tot

,

in het

Ley

te

den gedicht.

Gedurende deze

of

Sijnode

van Holland

van Ledden

,

werd

Kerkvergadering

Dordrecht gehouden

te

,

met voorwe»

Hier werd eene foort van Kerkenorde

ftaande uit

91

punten, opgefield

onder anderen

befloten

„ „ „ „ „

in

^,

Katechismus

alle

„

:

en

de

be-

en

worden

geleerd.

Nederduitfche Ge-

zou doen onderfchrijven

loofsbelijdenis

,

geregeld,

Dat de Heidelbergfche

Kerken zou

Dat men de Predikanten

,

en in de

gehoorzaamheid der Klasfen verbinden.

Dat de

gemelde Belijdenis

insgelijks

Schoolmeesters

de

zouden onderfchrijven

,

X

zich

5

aan

J

Predikanten recht,

der

ten en believen van den Prins van Oranje en 'sLands Staten.

Eerfle

tot den aSften Julij de eerrte Provin- ("jl"

van den löden ciale

belegering

de

Kerketucht j»

oi>

KERKELIJKE

S30 na C. G.

„

Jaairsi/,

onderwerpen

,

en

den Katechismus

jonkheid

der

De Ouderlingen

leeren.

en Diakenen zouden be-

tot 1552. ^,

5,

nevens de Belijdenis ook de Artikelen

„

lijke

Tot

tucht onderteekenen.

zouden

leeringen

5, valfche

der Kerke-

iiitroeijing

der

de Kerkedienaren

het

3,

volk van den Predikfloel vermanen, de Bijbelfche

3,

Schrifien naarftiglijk te lezen,

Boeken

„ „ Boeken zouden terfche

mijden,

te

hunne afmaning

in

zij

noemen.

5,

held zouden

zij

3,

ken noch

veikoopen

,

ook

:

dematen ,

in

om

gezind-

zulke Boeken te druk^

de huisbezoeking

in

de Predikanten toezien

zouden

„ waren

te

vermanen

of er

,

de Le-

bij

hunne huizen ook fchadelyke Boeken hen

te

vermanen

weg

die

,

55

„

dienst begeerende te begeven,

,,

de leere des Pausdoms

3,

pinge verzaken; en die eerst in den dienst

„

nomen werden

„

Heilige Bijbellche Schriften niet hielden het

5,

Gods

,,

heid te wezen, die

,,

raus was begrepen, en

3,

telijk

zouden

alleen

niet

maar ook hunne beroe-

,

of

,

opgezij

de

woord

en de eenige volmaakte leere der Godzalig-

werd

„ DATHENUS 5,

de Kerken gebruiken

anders zou

de Feestdagen

is

gefteld,

bij

,

tot

mst den Zond.ig

,

,

zou men

dat in

te

die

de

af re

vrede

petrus

door

met de andere

bedoten worden.

beHoten

Katechis-

deze gemeente opreg»

overgezet

dicht

3,

„ Snnode

in

De Pfalmen,

geleerd. in

den

fommierlijk in

Gezangen, daar

5, alleen

den Kerken-

tot

zou men ook vragen

,

doen.

re

De Monniken of Papen, zich

„

dier

fpaarlijk

De Boekvcrkoopers van hunne

5,

„ „

de ongezonde Ket-

doch de namen

te

alleen

in

algemeene

Aangaande zetten zijn.

,

en

Doch ,fc

des

,

GESCHIEDENIS. „

des Zondags voor

„ men

Christ-

de gevvondijke

(

Kers-

331

dag

)

zou

,

mogen behandelen

„

te in

5,

van de affchaffing van dezen Feestdag vermanen,

de Kerk

vulk

het

en

,

j,

Op

„

aren vrijheid (laan, van de Verrijzenis en de Zen-

5,

ding des Heiligen

Paasch- en Pinkflerdag zou het

Geestes

te

der Leer-

in

In

liet

écrie

be-

prediken.

,,

Doopcn werd raadzaamst geoordeeld

5,

fprenging te gebruiken,

),

zinden, zou

men de Overheden vermanen en

5,

den, dat

niemand ontvangen noch

„ den dan „ hoorzaam ,

zij

die te

,

x\angaande de Doopsge-

,

haar

ge-

die

hier

Dat men degenen,

woonden, zou vermanen

„ „

alreeds

5,

laten

„ „ „

woordigheid der Predikanten ontbieden, en

van Gods woord

te

komen

,

woorden.

verklaren

te

Ook zouden

en

,,

bewijzen, dat hun handel onregt

,,

degenen, die

„

len

,

„ aanging de Papen , „ trouwden, dat men j.

Overheden der

,,

zoo

5,

heid.'*

fpel uit

waren

heimelijk

zou doen

om

die

,

bij

te

op

het weren

de Kerken,

geval-

en

bij

de

weren,

en

de hooge Ovcr-

welke door

deze Sijnode befloten der orgelen

te

En wat

doopten

best

deden

hunne

Tegen

Vv'are.

Onder meer bijzonderheden,

de Predikanten

was ook

zijn

plaatfen',

die daar niet toe

verant-

te

tot afinijdi;)ge.

die

be-

komen, en

de Mennonieten

zou men voortvaren

te

de tegen-

in

de Predikanten in

5, heimelijke verzamelingen zoeken te

tot

gehoor

hunne kinderen

doopen, en zulks weigerende,

velen, hun gevoelen

het

tot

bid-

zou-

lijden

zou zvvceren

wettelijk zijn.

an

van Christus gebour-

ftolTe

werden

en van het

In het antwoord,

orgcl-

hetwelk dezel-

C. G.

Ï^^'"^5i7«

•*"

K E R K E L

33i

IJ

K E

na c. G. zelve gegeven heeft op eenige gewetensgevallen , ver}nari5i7. |^j^gj.j 2ij het Huwelijk voor Durgerlijk, en houdt ' & » tot 1552. eenen Lombaardhouder onbevoegd, om ttn Avond--

.

,

Inkometi kanten

doord^ Staten vflstgefield,

maal

te

DezQ Kerkenorde

gaan.

Staten niet met derzelver

jaarlijks »

gezag

omtrent dezen

deze beOoten

voor anderen

^^" lande

wege

,

voldoen

te

,

bekrachtigd

zullende de

ten beste mogelijk

,

maar

5

Predikanten

de

tijd ,

middelen van

de gereedfle ^

uit

-"

door de

echter

is

Magiftraten

overeenkomen

des-

doch bun

;

boven 300, en op de dorpen niet

in de fteden niet

boven 200 Guldens mogen toeleggen.

Gedurende de belegering van Leyden veroverde»

Predikan*^"

^^,

Leerdsm

de Spaan Cchen IVorkum

^

•'

j

n

j

,

Asperen en Leerdam

j-i

gehangen deze plaats werd de Predikant joosT

de Schoolmeester rogier

;

'm

de jonge en

joostkn, benevens eenen de palme , met de

Leeraar van buiten, quiryn

koorde gedood; welke wreedheid alleen diende,

ook

ter andere zijde

Te Antwerpen Hervormden

de bitterheid grooter

te

om

maken.

en elders werd in dit jaar een aantal

ter

dood

gebragt.

Opdrngc In het volgende jaar 1575 werd de hooge Overdernooge j^^j^ ^^ ^^^ Bewind van Zaken, aedurende den oorOverheid , , rr ,, . t> ôg » <ôor de Staten van Holland aan Pnns wil» san den Prins. LEM VAN oeianje opgedragen, met bijzonderen last .,

op het

fl.uk

.

van den Godsdienst

den Gereformeerden

5,

oefening van

3,

Godsdienst zou

5,

fchen ophouden

„ „ „

voorzeiden vier

ia

„ Dat

,

en ftellende

Gereformeerden als

het lluk van den

,

tot

hij

de

Euangelifchen

handhaven, doende

bekwame perfonen,

farisftn

:

Room*

den

vordering van

Godsdienst, drie of algemeene Commis-

Godsdienst

,

om te „ Iet-

GESCHIEDENIS. f,

letten

„

te

,,

laten

„ „ „

op de bekwaamheid van de Predikanten en op hun onderhoud

voorzien

of dat iemand

,

eenige moeijenis

,

zonder

,

men op iemands geloof of

dat

,

zoude onderzoeken dien

333

of

ongelijk

,

Doende voorts

daan werd.

,

te

letfel

aange-

van dezelve

Gecommitteerden aangaande de oefening van den»

„ „ „

als

,,

eere, bevonden zou

worden

ware het nood

advijs der Staten."

„

gerustheid

In

z*

en

,

,

met

den Buren

Oudawater

^

Te Oudewater , werd

,

meeste

Gods

wonnen de

,

hetwelk

ook,

behooren,

te

ftormenderhand

Spanjaar-

twee

lieten hier het leven

broeders

en

andere

de

overwel-

moeder

,

de

bloedverwanten

van jAKOB HERRiANSzooN, naderhand bekend door den naam van arminius, die toen hitrg

^

bij

RUDOLPHUS snellius

van Oudewater fche Predikant

,

ter

hij

had zien dooden, en

zijn'

zijne

den toebrengen, onbekend

De Nederduits

zoon voor

Bagijn ontdekt zijnde,

zijne

oogeii

huisvrouw eenige wonin het leger

voor 500 Guldens gerantzoeneerd

iets

Mar-

landsman

jan janszoon, of joannes gela-

Sïus, werd, nadat

Als

,

was.

Sciiole

ter tijd te

zijnen

;

gebragt,

en

maar door eene

hong men hem aan de

galge.

opmerkelijks werd ter d;igvaart van Holland

i^rhr.ald, en in het Re,;jister der Staatsbeflniten

geteekcnd

,

dat zijn ligchaam

,

Moord

re

Krimpen. <>Lidewa-

werd gruwelijk gemoord en geblaakt.

Onder anderen zuster,

de

tot

Schoonhoven en

^

orde,

odanige goede

vermindering van

zonder

zen (land van zaken

d'

digd

fiiellen

gelegenheid van zaken,

naar

C. G*

,a;»r'5^7.

zake vaii

,,

aelven Godsdienst

.in

confcientie

ter

rade

bij

toe

san-

na zestien maanden oe-

,

K E R K E L

334

na C. G. gehangen te hebben

pnnsij

^

als

nog zoo

en

vol

of

hij

flechts vier

De Franfche

dagen dood gexveest

Predikant

geVon*

LERIE gaf zich

onder den

,

nen losraakte.

Te

naam van antonie

Schoonhoven ontkwam de Pastoor

Spanjaarden wonderlijker wijze Delfi beroepen, daar

dood

Was

hij

,

handen

de

werd

en

der

federt

te

de Kerk eenige jaren, tot

bediend heeft.

toe,

de bitterheid van deze zijde zoo groot tegen

hjkehan-

^^ Onroomfc'ien,

soNoi

andere zijde, een fchouwfpel van

oratreiit

\^q[^

Room-

fchelijkheid

in

,

werd

Noordholland

en onregtvaardigheid

I^Toord"

'^'S^'^Si

ingebragt

van

zij

eene

aan

Op

voorgenomene

de

van de men-

Room-

gegoede

eenige

fôor eenige landloopers, die

ïjolland.

,

minder wreed-

niet

tot fchande

,

aangerigt tegen

fche huis- fche huisiniden In Noordholland,

fchoon

,

loo Kro-

voor

hij

piETER JANSZOON L'iTENBOGAARD

zijnen

was (*)*

christiaan de la cueil»

voor een foldaat uit, waar door

Schrikke-

blank

wird, en het aangezigt zoo weinig ingevallen,

^gj3 '

,

K E

IJ

eene

men

befchul-

gevat had,

brandftichtlng

naderhand die befchuldiging herriepen

en daar op ftierven

,

werden

eenige

huislieden

,

ge-

De voornöamfle waren jakob of KorPE KORNELiszooN en Z'in zoon nanning van Wogfium ^ en fieter nanningszoon vvlw Benning" Deze gevangenen broek ^ alle d;ie Roomschgezind.

vangen genomen.

werden met zoodat

dt

KOPPE

uirgezochtfte

wreedheden

KORNELiszooN onder

het

voor de voeten zijner Regieren den geest

king KOPPESzooN, door de

pijn

gepijnigd, pijnigen

gaf.

nan-

overmand, en door be-

(*)

WA OENAAR VII Deel,

Bladz. 6;.

^

,

GESCHIEDENIS. van

belofte

gen

leven

het

behouden

zullen

te

bewo-

,

wat men hebben wilde,

al

eindelijk,

beleed

,

335 ^^

C. G.

J^^î5i7* '

en werd toen

had aangebeld, en

naam

den

Regtbank

door de

,

van

die

en gevierendeeld

om

het

het

iiic

lijf

de

echter

hij

Aanmerkelijk

fchuld.

binnen diie dagen de

,

het, dat

is

gaan

terftond ziek te bed viel

,

tijd

een

den Predikant,

hij

meer lieden

in

,

naar

en binnen

Daar men van

was.

lijk

Wethouders van Hoorn wegens deze

hoewel

niet

gege-

tot tijd

zich

de

zaak aan den

waar door deze fnoode handel

,

dan met moeite, gefluit, en de overige

gevangenen on Waarlijk,

,

luiis

den

tijd

nam, vervoegden

hechtenis

Prins van Oranje

van on-

voor het Goddelijk gerigt daag-

,

en dat deze, hier op mistroostig

zetten

Predikant rede viel,

betuigingen

ernftigfte

gerukt

fchoon

In zijn uiterfle,

men hem dronken gemaakt had, ên de JURIAAN EPEszooN hem gedurigUjk in de deed

fpoedig

ingezetenen

hart

worden.

te

voeten gefield werden.

vrije

men had,

niirc

bitterheid

den,

veel

plaats

in

de gemoederen ,

,

door zooda- Wr.nho-

van

geheel

.

meer de genegenheul van

vervreem-

te

ingezetenen vnn oen deP'"i"svFn zijn tegen

om

Spaanfche magt,

voornamelijk, door het bemag-

x7iX\

die

Zicrikzce , waar door Holland

werd afgefcheiden

,

in

men zich bevond, deed

wenden naar buitenlandfche hulp

echter eerst

,

Engeland^ en toen Frankryk

werden aangezocht

Zeeland

s^Cl

hoe langer hoe gevreesdcr werd.

De benaauvvdheid, waar het oog

befland te

;

en het was

te

^''S-

voornn^r

.

,,

alle

ten hoogfie noodig,

tïgen

\.

tweeden Bloedraad gekregeil

een'

had, veroordeeld,

de

bij

sonoi

welke

,

dezen

waar toe vergeefs

tijde

of wat la-

''"^^

,

K E R K E L

33Ö

naC. G.

later in het jaar

Jaarisi^. g^^ tot 1552.

^

,

.

de

1576,, dat

zou

yoorflag

gedaan

om mannen

,

dijken

alle

de molens aan brand

te

beste

en

have ia

tilbare

dammen door, en

(leken, en het ganfche land

verwoesten en voor den vijand onbruikbaar

te

ken, ten einde,

,

,

laden,

te

vvanhopH

den

Prins

hebben

,

vrouwen en knideren, met de

fchepen

K E

IJ

gelijk

daar van de

te ma-i

voorbeelden van

oude volken waren, gezamenlijk ergens eenen ande»

nemen, alwaar men bui-

ren hoek der wereld in te ten

flavernij

van h'gchaam en gemoed zou mogen

leven (*).

Doodvnn denLand-

Doch, toen de nood op het hoogst gerezen was^" y^^^^^^ ^^ verademing. Den sden Maart 1576 over°

voogd REQUE-

leed de

5ENS en

eene korte ziekte van ilechts

Landvoogd Don louis de requesens, na

•Esvolffen

daarvan. ^^ regering aan

dagen

vijf

den Raad van

waar op eene algemeene

muiterij

wordende

,

aanbevolen»

Srate

der Spaanfche

fol-

daten volgde; hetwelk fpoedig ten gevolge had, dat

de overige Nederlanden

Zeeland

op

van Holland

die

(lerk aandrijven

van Oranje^

land ^ den 25flen April, bij

tot een

de Roomfche

5,

gegeven

3,

den, maar ook de

„

gien

5,

fitie

het

Holland en nader en

Euangelie

„

exercitie

tegen

niet alleen

Religie

van

alle

zijnde;

magt werd

doen ophou*

te

andere

Reli»

zonder Inqui*

op iemands geloof of confcientie

gedo-

te

» (*) BRANDT Bhldz» 498. 8S. volgg.

Zee-

naauwef

hetwelk, ten aanzien van het ftuk van

den Godsdienst, den Prins ,

en

Ook kwamen

onderhandeling kwamen.

in

verbond,

met

WAGENAAR VII

Dc'f/,

gen

;

Bladz»

,

GESCHIEDENIS. ^,

gen

doende verders

;

„

Religie, ai

5,

den zou worden

5,

zijnde

In

met

aangaande

,

zulke goede orde

het

ook

,

fluk

van

ns. C. G. bevon- J^^'^'Si?.

als

ftellen ,

behooren

te

337

noods

des

Heeren Staten van Holland en

van Oranje en der

Kerkelij.

n'tV"'

Zeeland en hunne

bondverwanten eenige Kerkelijke naam van ontworpen welke echter geenen voort- den Pnni

Wetten

,

en der

gang gehad hebben

door de gevolgde handeUngen

,

met de andere Nederlandfche Landfchappen en het Oranje naar Brahand.

vertrek des Prinfen van

ontwerp dezer wetren

Het

echter merkwaardig genoeg,

is

dat het hier in deze Gefchiedenis eene plaats vinde,

de meening en

er

alz'oo

„

op dezen zin

liep

Wij WILLEM

), autoriteit

op

derzelve

inzigten

beleid van Kerkelijke zaken uit blijkbaar

werp

is.

het

Het ont-

i

Prinfe

van Oranje

,

.

*

doof

.

van den onverwinnelijkften Koning phi*

„

Lips van Hispanje,

j,

land, Zeeland

„

van Utrecht, en wij Staten van Holland en Zee-

j,

land,

met

5,

( als

,,

dan dat

„

onze

^

,

)

jurisdictie,

het

.

.

Gouverneur van

harte ,

en

Hol'

van de Provincie

geasfocieerden ter

onze fteden

in

op

.

Friesland^ en

onze is

billijk

,, liums

Niets

:

genomen andere

meer

hebbende

plaatfen

,

van

de Leere des Heiligen Euange-

allerzuiverst

„

en dat ook zelfs de Kerken

voorgedragen worde,

op

het

allerbest

ge-

j,

gouverneerd worden, hebben goedgevonden deze

5,

wetten met

„ „

en heeft ons oorbaarlijk gedacht, dat wij dezelve

ook

*

van de Staten."

advijs

1576 werden ook op naam des Prinfen

dit Jaar

"

rijpen

onverbrekelijk

Herv.

III.

rade

te

willen

Y

(lellen

,

dewelke

wij

onderhouden hebben

„

,

meest

Staten.

KERKELrjKE

338 ca C. G. |aari5i7

meest zouden maken

op de bedieningen van de

^^ Kerkelijke regering, dewelke '

,

„

voornamelijk

„ „

de Heilige Schriftuur bevonden worden

„

gen, en Dienaars

,,

worden

,,

woord, en de Sacramenten

van Pastoren

5, meiijk beftaat

„ „ „

ken logie

zijn :

nu

„ „

ken."

„

voornavan wel-

plaats

in

,

Gods

van

leeren

de Profesforen van de Tbeo-

ter tijd

,

wier principaalfle

te

brengen

en

,

ambt

waken, en de

te

weder op

met minnelijke vermaningen

weg

genoemd

Diake-

van

nen^ die de zorg hebben van de armen en kran-

^, I.

„ „

regten

Ouderlin-

bedienen,

te

van Doctoren

namelijk

;

,

Schrift

geweest op de zeden

5, overtreders

den

het

in

van Ouderlingen

eertijds is

5,

:

de Heilige

in

ambt

wier

,

ook Bisfchoppen

die

,

vier in

De

Magiflraat van iedere hoofdftad

zal,

op

het aangeven en met raad van hunne Predikanten

voor hunne ftad

en

,

al

de

van hunne

plaatfen

jurisdictie. Predikanten verkiezen." 5, 2.

In de fteden

zijde

komende,

„ „

zonden worden

,

bij

ons bezeten

zullen van ,

totdat de

,

en aan onze

Predikanten ge-

elders

Magiftraten

derzelve

,

hebbende, de be-

5,

den

„

fcherming van onze Gereftjrmeerde Religie hebben

5,

aangenomen."

„

behoorlijken

3.

eed

De Overheden van de

„ „

dikanten te verkiezen

„

„

,

kleine fteden, die on-

zullen regt hebben

ze zijde volgen

,, bij

gedaati

,

,

om

de Pre-

totdat derzelver hooft^fteden

ons zullen wezen gevoegd."

4.

Niemand, zonder verkoren

gezonden

te zijn, zal

,

zich zelven

beroepen in

het

,

of

heilig

GESCHIEDENIS.

339

„ „

fcbande vcrftoten, of ook, indien de zaak zulks J^"^ 517»

„

eischt, fmadelijk geftraft wil wezen.'*

en waardig P edikambt indringen

„

zij

met

hij

worden geëxamineerd

Ouderlingen

5,

geleerdheid, betamelijke uiifprake,

of

,

met

hij

en een opregt

goed leven, tot dat ambt bekwaam is."

„

6.

Dewelke bekwaam bevonden zijnde, zullen

„

hem den

9,

voorfchrevene verklaring

„

den Stoel voor den volke gebragt worde."

opdat die op de

Magiftraat prefenteren,

Doch

confentere

dat

,

op

hij

5,

op den Stoel gebragt zal drie zondagen van den Predikftoel afgekondigd worden, opdat, ingevalle

„

iemand

„ 5,

7.

worden,

,, gelaten

alvoren

zal

iet

van hem wiste, waarom

zou behooren

a, dertusfchen

„

hij

naam

zijn

8. Indien

worden,

te

niet

toe-

hetzelve on-

voortbrenge." zich niemand opponeert, of die zich

5,

opponeert , niet en bewijze , zal

„

giftraat

5,

hij

hij

hij

Ma-

voor den

deze belofte met de formeele woorden

bij

eede bevestigen."

„

Ik

zwere

bij

Heere jezus Christus,

„ „ „ „ „ „

derzaat zal

„

llgheid, en onderdanigheid,

„

hoorzame

van Oranje,

...

en onzen

getrouw on-

niet zal ftrijden;

zal arbeiden, dat

deze

.

,

,

Provinciën den Prinfe

en oók dezen Magiftraat, in

hetgene tegen den

:

dat ik een

wezen den Koning van Spanje ,

zijnen Stadhouder in

al

God,

den almagtigen

„

en

wille

dat ik

Gods en mijn ambt naar mijn

ook het volk

2

vermogen

de meeste

flil-

dezelve insgelijks ge-

Daarenboven zweer

y

in

ik ,

na C.

G,

!^LIfL**

verkoren ftads Predikant zal voor de

5. Ieder

;,,

„

ten

,

dat

„

ik

het

woord

,,

KERKELIJKE

340 na C. G.

5ï

woord Gods op

Jaar 15 17. ^^ gn '

5,

^

„ „ ,,

„ „

;

dat

het

met zulke

hetzelve

ik

verkondigen

,

dat

de

Gemeente

de

en

dat ik hetzelve

allerzui verst

handelen f

naarftigheid

zal

het in deze mijne toevertrouw-

meeste

vruchten

voortbrenge

naar mijne affectie niet voegen

behagen draaijen

noch naar iemands

trouw

dat ik hetzelve in de beste alleen ter eere

zal

Gods, en

profijt

zal uitleggen,

Ge-

van deze

doen,

,,

meente:

„

wat een vroom en getrouw Herder

5,

behoort

„

geenerlei voordeel of achterdeel zal verlaten."

„

„

lestelijk, dat ik

doen

te

opregtelijk alles zal

en

,

dat

9. In het bevestigen

dikanten eene oratie

ik

.,

maas

zal;

toeftaat, en

dezen

om

dienst

iemand van de Pre-

zal

van het Predikambt doen,

daar na zullen ook gebeden worden

„ „ dat God den nieuwen „ om é.t\\ aangenomen'

geftort, op-

Predikant kracht verleene, dienst wel

uit

voeren,

te

„

hetwelk wij

„

zen, omdat de oude ceremoniën tot zoo affchu»

^, welijke 5,

10.

fuperftitien

De

de plaatfen

„ „ „

de

3,

daar onder

bijeenkomen

om

zij

ftaan in te

,

de

,

en vaa

zullen

confereren

die zuiver en

om

hoofdflad

van

eendragtelijk

behouden."

„

II. In

gevalle

eenigen

niet

compareren

daar wettige oorzake ware, zal hun

fchande

zijn

,

en indien

zij

5, blijven voortvaren , zullen

„

we-

te

verloopen zijn."

onder behooren,

de leeringe, opdat

3, zij

„

die

,

week

andere zij

genoegzaam

geacht

Predikanten van elke hoofdfliad

„

daar

hebben

,

tea

hetzelve

hardnekkiglijk

af te

ook betamelijk bedwoa-

gen worden."

«

12.

GESCHIEDENIS. „

En,

ift.

opdat

kennelijk

,, iegelijk in de Studiën is,

„ „

hoe

zij,

tekst der Heilige Schrift uitleggen

argueren

,,

anderen

„

kwalijk gezegd of gedaan ware."

zal ftaan

vrij

te

eenigcn

waar op den

,

ingevalle

,

,,13. Indien eenige controveifie van de 5,

ontflaat

„

bijleggen

en

,

„

5, zal

dan

als

zaak

de

zoo ver de zaak zulks

3,

Overheid aangebragt

Een Predikant,

14.

fcbnldig in

„

misdaad, zal, van

„

naar de befchrevene wetten

„

5,

De

15.

de

lijden

„

„ „

vereischt,

daar toe roepen

indien

;

worden

,

»

bezorgen zal, dat dezelve bekwamelijk veref-

die

fend worde."

„

leeringe

kan overeengekomen worden

niet

der

5,

„

bij

Ouderlingen

5, zullen de

ook

iet

zullen de Predikanten dezelve onder zich

,

16.

over

officie

ftraffe tot

die

ontbloot zijnde, geftraft."

niet

bewijst,

hij

zal

de calumnie ftaande."

misdaden der Predikanten,

de wet geene

tans ergernisfe geven

onbekwame

eene eerlooze

worden

aanklager, indien

Van

bij

zijn

IlrafFe

als

,

gefield

namelijk

,

waar

en nog-

is,

ongewone

der Heilige Schrift,

uitlegging

,

curi-

„

eufe opzoekingen

„

van eenige nieuwigheid

„

heid in de ftudien, flappe

,,

ken, boefachtige kluchten, leugenen, achterklap-

„

pinge, dartelheid der tonge,

,, gelist, gierigheid,

van

ijdele

in

kwestien,

invoering

de Gemeente, beftraffing

der

nalatig-

gebre^

ligtvaardigheid

onmatige gramfchap in

,

ar-

dispu-

„

tatien

j,

gebondenheid in kleedinge, giften of manieren en

en beftraffingen, te

Y

3

groote

C

G.

Predikanten P^^^Si?»

gebeurten

bij

een na

vlijtig

de

zullen

dezelve bijeen komften

in

S41

bitterheid;

„

on»

aa-

___^

*

KERKELIJKE

34» na C G. Jaari5i7. „

5j

andere dingen des gemeenen levens, en

^^

meer, zullen de Ouderlingen, de zaak bevonden

„

hebbende, aan de Overheid

„

met éénen hun gevoelen daar op

„

In

doch

zeggen,

van de

aan de Magiftraat verblijve."

5, ftrafFe altijd

17.

kennen geven, en

te

het opperde oordeel

,, dat in allen gevalle

„

dergelijka

geringer

dewelke

gebreken,

„

den worden de maniere,

5,

fchreven

„

de voornaamften van de Kerk zal brengen."

„

„ „ „

dan

niet

eene fmipele vermaninge verdienen, zal onderhou-

,

Rn

18.

bij

zoodat men ten

opdat

al

dere

hoofdftad, als

zoo

veel

mogelijk

de zaken

de onderhoorende de gebreken

is,

keeren

,

aan

zoo van

de Predikanten,

mogen

vergaderingen

den Heere voorge-

uiterfle

ie-

plaatfen,

van hunne

zullen

drie

alle

j,

maanden onder zich onderzoek doen, en zoo

,,

ergens

„

tijdelijk

„

19.

behoorlijke middelen aanwenden."

Twee van

„ „

Jaren het

,,

rende, te zamen

op

indien

5,

zij

in

zullen

,

alle

onder dezelve hoofdftad behoo-

land,

omgaan

,

onderzoekende,

iedere plaats de Predikanten

5,

„ „

de Ouderlingen eiker hoofdftad,

en twee of één van de Predikanten

,,

zij

kwaads vernemen, zullen daar tegen

iets

iemand

iet

hetzelve den Magiftraat

zich

dragen,

onbehoorlijks der

hoe

hoofdftad

en

bevinden, aangeven,

opdat dezelve naar gelegenheid der zaken

tijdelijk

daar in voorzie."

„

20. Dezelve,

en voornamelijk één van de Die-

5,

naars, zullen met eene Predikatie

„

manen,

„

hun

,,

woord

dat

zij

het

naarftig ter Predikatien

leven naar uitwijzen aanftellen."

volk

ver^

komen, en

der geboden van

Gods

„

21.

GESCHIEDENIS. r

„21. De

Magiflraat

343

van iedere plaats zal,

bij

na C.

„ 5,

hoe dikwijls de Predikatien dienen gedaan,

zulks

„

dat in

,

„

minde driemaal

,,

zal overal des

,,

bergfche Katectiismus uitgelegd worden.'*

der Predikanten,

tot

„

22,

allen

gevalle

volkrijke

in

,

weke

ter

,

,,

„

lier

,,

Predikatie, zoo menigmaal als er

„ „

worden,

23.

Indien

de vaders

prefenteren

en

,

forrau-

het ,

wor*

en na de

kinderen gepre-

Doop niemand

gewei-

dat

,

zelve

de

gefchiedde,

niet

kinderen

godvruchtig en

is

zal

ten

loffelijk ,

de

Doop

evenwel voortgaan." 24.

Het

over den

zal niet noodzakelijk

Doop

te

hebben

,

wezen, getuigen

en zal een iegelijk tot

getuigen worden geadmitteerd."

„25. De namen

„ „

dat volgens

de

zal

doch of hetzelve

5,

5,

en

,

Katechismus gebeld

achter den

„ Doop

„

ten

gerd worden."

„

„ „

worde

zal bij de Predikanten alleen

den geadminiftreerd

fenteerd

plaatfen

gepredikt

Zondags na den noen de Heidel-

De Doop

van de gedoopten, en derzelver

ouders, zullen in een publiek boek worden

ge-

fteld."

„

26.

Indien

eenigen

,

zwak

van geloof, ver-

„

zochten, hunne kinderen, ziek wordende, t'huis

,,

gedoopt

hebben

,

men

zal

derzelver

begeerte

naarkomen, zoo nogtans, dat, indien het nioge-

„ „

lijk

„

wezen."

„

„

te

is, ettelijke godzaligen over den

27.

'sjaars

Het Nachtraaal des

Doop mogen

Heeren zal viermaal

worden gehouden, op Paasch- en Pink-

Y

G,

ordonneren, wanneer en ï^^^î/-

raad

4

„

fter-

1^52 '

K E R K E L

344 nn C.

G

Jaansi/.

den eerden Zondag

59 (lerdag, ^^

^

K E

IJ in

September, enden

eerden Zondag na de geboorte van christus."

De

s8.

Predikanten zullen des Zondags voor het

,,

houden des NachtmaaJs

5,

opdat die kinderen, die

,,

gebragt

eerst

worden

zullen

den dag verkondigen

,

ondertusfchen

,

,

Nachtmaal

het

tot

hen

bij

„ komen , om te verklaren uit den Katechismus , „ de Belijdenisfe des Geloofs en zullen met dciicn ,

5, in het

gemeen vermanen, dat

,, fchijnen,

„ „ „ „ „

te

„ „

tafel

zich het oordeel etc

en

des

ïzp.

Daar

perfonen in

veel

zullen de Predikanten zich

maal orderlijk

De

,

en

onderfchei-

de

gemeente het

ondertrouwde perfonen, van wier regt

lei

zijn

,

Nacht-

pasferende uit te reiken."

al

huwelijk blijk is,

Zondagen van den

drie

aller-

tot het

Stoel

afkondigen, en, indien ondertusfchen geene ver-

worde voortgebragt

hindering en

„ „

het

zij

of Vastendag wordt 31.

De

,

dag, dat

de wetten

,

als

het

of eenige ingeftelde Bid-

gehouden."

Magiftraat van elke plaats

lerlei verfciiillen

,5 ge:is

de verga-

gedaan wordt, uitgezonderd

Nachtmaal des Heeren

,,

in

,

huwelijk bevestigen,

op Z'.ndag of eenigen anderen

5, er Predikatie

„

niet

Predikanten zullen de namen van

dering van de gemeente het

5,

kome

Hoeren ,

dat

dat hij niet

gewennen,

5,

5,

toezie,

drinke

onderrigt

indrukken,

dende het ligchaam des Heeren."

,, 30.

„

de

aan

onwaardig

begeeren

beter

ernftelijk

zich een iegelijk beproeve en

„ „ „

misfchien

die

wezen, doch zullen

voor hen ver-

die

zal van

al-

van huwelijkszaken oordeelen, voldaar op onlangs

bij

ons gemaakt." >»

32.

GESCHIEDENIS. „

„

De

32.

Predikanten

zieken na C.

om

troosten en te ondcrrigten.

„

De

33.

kanten

,

De

34.

,,

en als

van publieke diensten

zij

Magiftraten van elke

hoorlijke orde

„

ftellen,

„ „

heid en eerbaarheid, en dat

op de

plaatfe

de

be-

begrafenisfe

De

alle

gelegenheid van

weggenomen worden."

Predikanten zullen degenen

worden,

vangenisfe gehouden

in ge-

die

,

niet vergeten ;

maar

dezelve, doch niet dan met toelating van da

„

bij

„

Magiftraten

„

zullen

plaats

van

en daar in ernftelijk letten op de gezond-

bijgeloovigheden 35.

de PredN

dat

geroepen worden."

„

„

^

zieken zullen bezorgen,

tijdelijk,

zijn

vrij

,

gaan."

36. Dewijl hedendaags

de Profesforen

der Doctoren

,,

Theologie in

5,

hebben wij dezelve,

plaatfen

de

gelijk als

de andere Kunften en

3,

AVetenfchappen

dezelve

zoo

Profesforen van

nieuwe Univerfiteit van Leydeti gefteld, dat

van de

zijn,

3,

zorg dragen

,

onze

in

en

zul-

wet-

volgens de

5,

len

5,

ten,

„

Schrift zuiverlijk uit te leggen, geleerde en waar-»

,,

dige Herders formeren."

„

37.

hunlieden

,

,

voorgefchreven

Maar de Magiftraat

met de Heilige

,

van

elke

voor hunne

plaats

zal

3,

zorg dragen, dat

5,

zende Schoolmeesters beftellen, dewelke haar zoo

zij

„

de ware Religie als geleerdheid

5,

Pfalmen

„

gen."

„

38.

jeugd

die de

Y

5

godvree-

inplanten,

op de aanpenomene wijzen

Den genen,

G;

te ver- J^^r^S'?. tot 1552.

.

.

^,

geene

hunne perfonen, noch hulp weigeren, „

9,

„ „

aan

zullen

34.5

ware Religie

en de

leeren

zin-

niet

toe-

„ge-

KERKELIJKE

346

m C.

G.

„

Jaari5i7.

gedaan zijn, zal nimmer meer toegdaten worden te

keren."

tot 1552.

„

,

nen verkiezen

mannen

,

den Herders

„

hunne bijeenkomden

in Kerkelijke bij

ware, hetwelk de Overheden dienden

,,

hun

5,

grepen is, doen."

„

dewelke

zijn ,

deze

wetten

40. Aangezien in deze

op deze

Provincie

dispenfiers

niet

we-

te

en hetgeen van be-

plaats

armen

allerlei

zoodat wij in

zonderling zeer wel zijn voorzien,

de inkomften en

en

zullen zijn; opdat, of er

ten, zijlieden het haar aangeven, in

het

in

behulpzaam,

zaken

5,

officie

naar

zal

den hun-

uit

opregt en

die

,

van de Religie niet onervaren

5,

„ „ „

ligtelijk

iets

te.

veranderen hebben geoordeeld, zullen ten minRe

5,

de Overheden bezorgen, dat er

j,

vruchtige dispenfi-TS gefield

„

armen naar derzelver

3,

te

bekwame

worden

en god*

welke den

,

nooddruft weten

hulpe

te

„

komen, hetwelk, indien het gefchiedt, zal de bedelarij kunnen weggenomen worden , en de armen in officie gehouden : hetzelve znl gevoegelijk

„

kunnen

5,

weggenomen

5,

brenge

„

alles

5,

*''

plaats

iedere

„

^, iet

Gendfche

van

Magiftraat

derzelver menigte velen of weinigen

5, ftuk

Bevredi'

De

3().

5,

gefchieden

,

,

deze

ellendighedeu

de vrede ons

God ,

de fontein

.

flilheid

bij-,

en oorfprong

goeds , eerstdaags wille verleenen. Amen."(*)

De moord piaatfen

zijnde

hetwelk

indien

,

en

plundering

,

welke

onder

andere

Antwerpen op den 4den November 1576

van de muitende Spanjaarden moest bezuren,

wel-

ke (*) BRANDT Bladz, 502-524,

GESCHIEDENIS.

347

ke onder den naam van Spaanfche Furie

berucht

n

is

C. G.

geweiden, verhaastte de vereeniging der overige Ne- W^^S^l» derlandfche Provinciën met die van Holland en Zee-

land, door de

Pacificatie

den Öften November

of Bevrediging,

Gend

te

doel hebbende, het verdrijven

welke

geteekend werd

,

ten

der Spaanfche folda-

ten uit alle de gewesten, en alle verwarringen, door

het bijeenroepen der Algemeene Staten,

te

doen op-

aanzien van den Godsdienst werd

Ten

houden.

het 5de Artikel dezer Bevrediging vastgedeld,

„ men

de Plakaten, eertijds uitgegeven

bij

,,dat

op het ftuk

„ „ „ „ „

der Ketterij, mitsgaders de keuren over halszaketi

„ „

plaatfen

den Hertog van alba gemaakt,

bij

tot dat bij

zou (laken,

de Algemeene Staten daar in

anders

voorzien werd; ondertusfchen zou niemand zich

tot

men ,dat

d:;ze

met hen vervoegd van

nadeel

uitgewekene

Zeeland en

en iets

,

de

ondernemen

te

Roomfche Geloof."

het

Holland en

echter in vele

Holland

buiten

vervorderen

Dewijl

was

Zeeland beducht

Roomschgezinden

,

,

ingevolge

Bevrediging, wederom in het land zouden ko-

men , vonden de fcherpen eed op

doen moesten

,

wederom neder beloven:

Staten van Holland geraden te (lellen

eer het

,

welken

hun zou

te zetten.

Zij

alle

eenen

,

zich hier

bij

denzelven

vrijflaan

moesten

,

uitgewekenen

„niets tegen den Hervormden Godsdienst

te zullen raden of in het „ en geene (lellen, pogingen te zullen aan* „ werk „ wenden om eenigen anderen Godsdienst hier te „ doen Oefenen, immers niet voordat zulks, na het „ verjagen der. Spanjaarden , door eene wettige ver-

of deszelfs oefening

,

»»

ga-

_

,:

KERKELIJKE

348

m C,

G.

„

gacêring

^^

zijn."

Jaar(5i7. * -

der

De

de lieden boven

de

punten

Godsdienst.

zou

men

dat

Gendfche Bevredi-

der

zoo verre verzacht

dat de eed

men

is, dat

te beloven

zonder omtrent den Godsdienst

,

ge bijzondere verklaring gehouden Amfler
beraamd

,

alleen-

de handhaving der Gendfche Bevrediging behoefde

lijk ,

in

Staten

Ook meent men (*),

ging bezwaarde.

naderhand

Algemeene

Prins zag nogtans ongaarne,

Hoe

Gendfche

de

zeer

tot eeni-

te zijn.

Bevrediging

van

jôomschgezinden zelve, door de Profesforen

'Godgeleerdheid en Regten de Prelaten

alle

Nederland^ van zaken

,

ten

Abten ininfle

en Pastoren

naar den toenmaligen

voor heilzaam en nuttig

,

,

oosTENRYK, Jaar

1576

fmaaks

Landvoogd

ierwaards gekomen inzonderheid

fierdam land

y

^

niet alleen bij

bij

was

vond

die in dit

Koning

den

maar ook

,

van ftaat

Don jan van

wege

van

anderen

bij

,

de tegenwoordige regering van 'Am-

die het aanfchrijven

om

echter

Kouings Bastaardbroeder,

's

als

,

de

voor den

zelfs

Roomfchen Godsdienst gekeurd werd, 4dezelve weinig

in

Leuven^ en door meest

xo.

Dekens

,

vele

van

Staten

der

zich onder het Stadhouderfchap

HoU

van den

Prins met de overige fteden van Holland te vereenigen, niet alleen

onbeantwoord

„ „ „

niet alleen geene

Gereformeerden Godsdienst

5,

noch binnen de

„

dogen."

dat

zij

grafenisfe

(*)

lieten

,

maar rond

zeiden

openbare oefening van ^tn ,

maar ook geene be-

van Gereformeerden vrijheid

WAGENAAR VII Becl y

uit

van

,

noch

dien

Bladz, iiS.

,

in

de ftad

konden ge-

GESCHIEDENIS. Onder andere vermaarde mannen, 1576 overleden,

den

ftierf

die

laden

HOOFT

trouwens

;

(*)

zeker

als

,

,

J^^^'^S' 7-

de Nederlandhet

volffens

van

verbaal

Dood van ^'^'^^'^

Alkmaar liaan IL

van Oranje uitviel: zoo

is

werd hem van den Prins daar

er een weifelaar dood,

op geantwoord:

Keizer

'

Burgemeester van

in het bijzijn des Prinfen

jaarna C. G.

dit

melden ftaat,

te

omdat dezelve ook invloed had op zaken

in

October

MAXifMiLiAAN II, wiens dood hier

fche

349

Ik heb er

vader aan verloren.

een"*

Zijne befcheidenheid in het ftuk van den Godsdienst

wordt van

allen hooglijk

len gewetensdvvang

,

geroemd

den Bisfchop van Olmutz zonde

^

dan

Zijne

confcientien.

ABRAHAM

willen

te

God

'.

hij

;

verfoeide al-

zeggende op zekeren :

D/iar

voeren

heerfchapplj

zinfpreuk

tijd

tegen

geen grooter

is

over

de

was het woord van

zal hei voorzien

Zijn

.'

goede en

godvruchtige inborst en vroom gemoed vertoont zich

zoo geheel bijzonder

in

éénen zijner Brieven

fchréven, dat wij denzelven overfchrijven

,

te

Nederland/che fchrijft

dan,

meer

,

gedeeltelijk

omdat daar

twee

,

schwend

dood aan lazarus

jaren voor zijn'

in

ge-

willen

hier

ook van de

zaken gefproken wordt ( f ),

Hij

als volgt:

„ Beminde schwend! ,,

Uw

Ik heb uwen Brief wel ontvangen, en gelezen. Christelijk en

tuigt, dat

trouw beklag

,

u mijne ziekte ter harte

waar door gaat,

is

gij

be-

mij uiter-

(*)

XI BoeL

(f)

Men

leest

Bladz, 451.

den geheelen Brief

bij

brandt Bladz,

535.

<«!^««

KERKELIJKE

550

m

De eeuwige God, die alles In C. G termate aangenaam. Jaari5i7 gijiie hand heeft, handele met mij naar zijnen va*

„.

,

Want voor

derlijicen wille.

fchadelijk

mij

Goddelijken

en

geduldig

wil

ten

en verwaardige

,

waar geen wonder als

zijne

kan

rust

Gods

fleun

zijn

zich

,

,

ontferme

kwaad van

dit

Het en zou voor-

dat iemand in

dezen (land

van ware

veel

te

genade allengskens

van een' (lok

te

gaan.

werken geprezen.

te

dat

T^n

tegendeele

ben

wat einde,

ik

ik

wel

genamer, dan mijn getrouwe raad. bij

zich

al

hoe

indachtig,

den Koning van Spau'*

zal ik veel zeggen? ^tSpaanfche raad

gedwongen,

ik

de maat te buiten

Maar wat

je heb gefchreven en ten beste geraden.

zij

,

God zij in alle Wat de Neder-

omtrent dezelve kan

dikwijls en tot

Ik

bekomen

200 weinig goedvinden,

men

buiten

fchrijven.

Jandfche zaken betreft,

gaat.

dat

,

vinden.

voor het hoofd geflagen en

Daar

zinnen wierd.

en met

deze wereld

wenden.

zijne Christenheid af te

begin door

zijnen

vrede.

De Heere

weloosheid en flinkfche ftreken.

van zaken

in te

overal vervuld met zwarigheden, trou-

alles is

«ich onzer

mij

volle

ftel

Want zoo loopen de zaken van men daar in weinig vermaaks en Maar

nut en zalig,

mi.j

Ik

zij.

hem dank,

zeg ik

weet, wat

als die alleen allerbest

ook wat

alles

zelven

was

veel aan-

En nu worden

hunne dooling

te

bekennen, en dat zy zelven de voornaamfte oorzaak zijn

van

dit

had, opdat zoo zij

kwaad.

Ik heb een

die treffelijke en edele

ellendiglijk

goed oogmerk gelandfchappen niet

zouden verloren gaan.

En

hoewel

mijnen raad niet wilden volgen, zoodat ik reden

heb.

,

GESCHIEDENIS. heb

mij van het raadgeven te onthouden

,

zal ik mi] daar

zoo

nog

al

trouwelijk

men

gaan

.te

doen

die

bij

wat

,

ik

eerfte

nogtans

,

regtvaardigen Regter,

Gode,

ongeveinsdelijk

,

eerUjk

en

,

mij

opregtelijk

de,

.

ora

dien

,

aangaat

,

ik

zal

getrouwelijk,

handelen; zekerlijk

zijn

zegen en genade, daden en raad-

Dat doen-

ondeugende en fnoode wereld

zal ik naar deze .

En

van hunnen

Gode en menfchen moge behagen.

niet vragen.

en

,

Gode

zij

mij zal helpen; opdat ik met mijne (lagen

.

,

naar

Christelijk,

God, met

vertrouwende, dat

'

geve

handelen

rekenfchap

Wat

handel moeten geven.

zal Jaarisiz.

ik

hulpmiddelen

blijven.

zullen

eens

of

voortkome

uit

fcherpe late

nogtans na C. O.

,

God

kan.

de Spanjaarden

laat

,

hun welgevallen

belieft liet

van onthouden,

van zulke

eindelijk

affta, en het

kort

niet

gevvenschte vrucht

dat er eene dat

551

Hier mede beveel ik u Gode, die

alles naar zijn welgevallen befture tot heil der

Chris-

tenheid en van ons

a2fl:en

allen.

In Weenen den

Februarij des jaars 1574.

MAXIMILIANÜS.'* In het Jaar 1577 vervoegden zich

de meeste

nog

Verfchei-

overige fteden van Holland en Zeeland aan de Staat- denefte^^" ^^^", fche zijde, behoudens den Roomfchen Godsdienst , •'

'

.

doch zonder verder iemand

te

moeijen

om

loof; ook keerden die van Utrecht onder

zijn

' over, OOK ge- Amfter-

het Stad- ^1^'"'°**' der be-

houderfchap van den Prins van Oranje^ gedrukt beding,

„

onder

uit- ding van

van den Roomfchen Godsdienst ^"j^ ^s*

„

in alles onverkort te

59

met eenig krijgsvolk , of met eenige Leeraars ,

houden; daar

niet te

komen

om

van'lfen

R. God».

j„ dienst.

K E R K E L

35a na C. G.

„

de Gereformeerde Religie

^^

telijke

beneficien

„ „

zinden

,

Jaari5i7. * .

5,

te

te

oefenen

geene Gee5«

:

geven dan aan Roomschge»

bekwaam geoordeeld

fchop; de vrijdommen

te

den Aartsbis-

bij

handhaven;

Utrecht werd

van

troffen

waar

,

onder

bij

„Dat binnen

Sften

bedongen

punten

andere

de

te laten."

den

met Amfterdam ge-

Februarij het verdrag insgelijks

werd:

regts-

het

gebied van den Aartsbisfchop in kracht

Door tusfchenfpraak

fi:ad, vrijheid

en ambachts-

van Amfterdam^ geene andere Religie

,, heerlijkheid

,,

K E

IJ

zou mogen

noch

gepredikt

worden

geoefend

^

„

dan de oude Katholijke Roomfche Religie , daar zich niemand tegen verzetten zoude , met woor-

5,

den of werken.

„ „

gens den vrede van

„

den Godsdienst

5, beletfel

De ,

op het ftuk van

Plakaten,

zouden gefchorst worden

of moeijcnisfe gefchieden dage

en

,

Niemand zou

Gend»

gaan en

in het

,

bekwamer

vol-

eenig

van de

5,

keeren

5,

Predikatie en oefening der Gereformeerde Religie,

j,

buiten de ftad en vrijheid

5,

formeerden

5,

bekwame

,5 fenis

bij

,

te

,

eerlijke plaatfe

hunner doeden;

Den Gere-

derzelve.

zou men eene

en

tijd

ongewijde aanwijzen

te gefchieden

nogtans

,

begra-

ter

zonder zang,

„

vermaning

j ,

met

,,

(Ie.

,,

ven

5,

oorloofd zijn

„

en gilderegt te genieten.

„

als

5,

houder, en der ftad, onder deszelfs gehoorzaam-

geleide

of andere

,

plegtigheid

^

van zes en twintig perfonen ten hoog-

Het zou ,

uitwendige

allen

of geweken ,

bij

weder

gebannen,

burgeren,

gedre-

eigen' wille uit de ftad, gete

keeren

,

en hun poorter-

Men zou

Grave, den Prins van Oranje

den

Koning

als zijnen

„

Stad-

heid.

GESCHIEDENIS. \f^

beid, hulde en trouwe zweercn.

„

liikheid

zou daar

Haarlem

),

toegeftaan

nomen werd

tot

,

zijnde,

met

verdrag, waar

in

Julij

Konings aange-

Mechelen ^^vond

te

toedemming,

vriendelijk

de piüter

bij

Spanjaarden^^^^^^^^^^

der

vertrek

Stadhouder des

zich

zijne

ernllig en

een

met het

Cendfche vrede

was

.

volgen.'*

Don jan, op

Terwijl

De Geeste- na C. G» Blsfchops van fâ^'S'?.

.

de orde des

in

353

•,

len

om

^^^-^^j^^^

een

niettegenflaande

van

voorfchrijven des Printen

Oranje^ dat men toch de vorige toonelen van wreedheid niet mogte vernieuwen

,

door de Schepenen

tams

daar zeker Kleermaker, pieteii

dood verwezen

,

en openlijk

onthalsd

krijgen

den Schout,

bij

hij

bijgewoond.

om hem

moeite,

vele

omdat

,

eene Predikatie der Gereformeerden had Zijne geburen deden

al-

geheten, ter

vrij

te

willem de klerk. Heer

van Boevekerk, wien deze

titel

niet bij geval

aange-^

waaid fcheen, naar het ligtvaardig antwoord, waar

mede

zeggende

,

:

„

dat

er

geene

genade voor zoo hardnekkig een Ketter was,

„ „

noch

,,

gaan

om ,

voegde

„

hen afzette

hij

den ftrop, noch

zijne gezindheid

hij

er

bij

,

„

mijn' vinger in geene

„

om

wilde

zou

om

vuur

het

verzaken

,

die

te

ont-

en

ik j'*

geloofs

wil

brandende kaars willen

fte*»

nii'ns

ken."

Don JAN

ontdekte kort daar na zijne inzigten dui-

deliiker, door het bemagtigen van het Kasteel van

Namen, waar op

hij

De

oof^

^°-^^^^"'

van de Nederlandfche Staten jezuieteö

voor vijand werd verklaard

,

die

des

Keizers

Broe-

"'"^

^''^^'

werpen der, den Aartshertog tot

van Oostenryk

^

mattiiias

Gouverneur der Nederlanden verkoren,

Hèrv.

llf.

Z

,

verdre-

ftellendé ven

den

eiiii»

, ,

KERKELIJKE

354

Oranje

na C. G. den Prins van Jaari5i7. houder aan. tot

tot

Luitenant

zijnen

Tevens verboden

niet

zij

Stadallen

alleen

I>52

,

Pastoren, Parochiepriesters, Predikanten en anderen, alle

oproerige leeringen

,

predikaiien

of gefprekken

maar vorderden hun ook eenen eed af,

dat

de

zij

Gendfche bevrediging handhaven en Do7t jan voor

De Jezuïeten

vijand zouden houden.

weigerende dezen eed

ontgaan togen ook

te

Op

uit Utrecht,

fl:ad

uit-

die

ins-

Om

de-

gelijke wijze

'Jaargelden naar

Rome

De Onroomfchen middelerwijl

Amfterdam.

gedachten

,

zij

een

bij

eerfte

verbieden.

bijsonder te

Amflerdam , werden

door zulk een gedrag zeer

dat

,

ging het ook in an-

zenden van Annatett of

het

Plakaat

teling te

de Minderbroeders

al

Daar na deden de Staten ook

dere fleden.

Omwen-

werden de

,

zwarigheid tegen den eed maakten.

zen eed

fcherp

doen

Antwerpen

ook negentien Minderbroeders,

geleid, als gelijks

te

te

geftijfd in

de wedergekeerde ballingen verRerkten hun getal

konden zich ook

de

de waarheid op hunne zijde hadden

vergenoegen

niet

ftuur

waren

in het

voorgaande

Op

dat

,

van

zij

,

alle

;

en be-

Mei 1578, zijnde Zondag , predikte thobias van thielt, gewezen Abt van St Bernards bij Antwerpen , van wien wij uitgefloten.

roomfchen.

Den volgenden morgen

op het Stadhuis,

om

te

aanzienelijke

beproeven,

Regering hun zou willen toeftaan. niets te

de.

Men

winnen.

,

vrijheid der Itad

zich eenige

was

ssfiien

gefproken hebben

Antonisdyk^ buiten de

vervoes-den

den

,

aan

den St»

voor de Onden 26flen

Onroomfchen of en wat de

Maar

bij

deze

Dit maakte de gemeente gaan-

vermeesterde den

Dam ,

en floof het Stadhuis

GESCHIEDENIS. huis in

haalde den Schout en de oude

,

de Wethouders daar af of

allen

en regeren- na C. G.

hunne huizen

uit

Van

bragt hen op de waag.

355

,

meest

zij

nevens verfcheidene Papen en Minderbroeders,

,

tusfchen twee regels foldaten door,

gevoegd

naar het

Water

en in verfcheidene vaartuigen fcheep ge-

,

bragt, onder het gefchreeuw van het gemeen:

men hen naar de galg Jiig

moest

voeren

eenen aan geholpen hadden.

pas buiten Dit

de

alles liep

meen

en ]^^^^5^7^ *

daar werden

zonder bloedftorting

floof terftond naar

werden

Zij

maar

,

den /intonisdyk opgezet.

aan

ftad,

dat

daar zij me'

^

het

Doch

af.

Klooster

het ge-

graauwe

der

Monniken of Minderbroeders, waar Beelden en Altaren gefchonden

en

verbrijzeld

Den

werden.

der-

den dag daar aan maakten de Schutters eene nieuwe Vroedfchap, Burgemeesters en Schepenen, ten overftaan van

De Kerken

Gemagtigden der Staten.

ven ruim eene week

Toen

gefloten.

we Wethouderfchap

heenen,

en

timmerlieden de overige Beelden

begonnen de Hervormden

liet

,

door

wegnemen.

eerst in de

eenige

Voorts

Oude en

ge dagen daar na in de Nieuwe Kerk

De eerde Predikanten ANNES KEUCHLINUS

ble-

ging er de nieu-

te

eeni-

prediken.

men beriep , waren joPETRUS HARDENBERG. Dc

die

CU

Lutherfchen en Doopsgezinden hielden ook openlijke Godsdienftige vergaderingen

en verlof der

Wethouderen,

in

de flad

,

die zelfs,

met kennis fchoon tegen

den zin van eenigen hunner Geloofsgenooten

Roomschgezinden

toelieten,

den

,

in het heimelijk te ver-

gaderen.

Te Haarlem werd

het

werk door de

Z

2

foldaten

op Te Haa^

eene ^^^

K E R K E L

35<5

K E

IJ

Op den na C. G. eene ruwere wijze uitgevoerd. Jaansi^. ^êi, zijnde Saciamentsdag, vielen zii J tot

1

552

„_

geweer in de groote Kerk

was; eenige, zoo Burgers hier gekwetst,

doorftoten

met D geveld opgepropt van volk

die

,

cpden van

werden

Geestelijken,

als

pieïer balling,

en een Priester,

voorts werden van het gemeen de Vrou-

;

wekerk, het Franciskaner en Dominikaner Klooster

Het ongebonden

geplunderd.

werd

krijgsvolk

federt

naar elders verlegd, en de moorder van den Priester

BALLiiNG door de Staten van Holland met den dood

De

geltraft.

groote Kerk bleef gefloten tot

vember, wanneer de Regering meerden inrinmde gezinden,

bij

die

No-

Roomsch-

aan de

terwijl echter

,

openbare afkondiging,

in

de Gerefor-

aan

de

vrije

oefe-

ning van hunnen Godsdienst beloofd werd.

De

Gereformeer-

In

Brahand en Vlaanderen onthielden de Gerefor-

meerden zich nog van geweld, maar begonnen van

denver..^ zoeken in ty^ tot Brr.b?nd

deren vrijheid

vnnGods-

._ tijd

i-,

Middelerwijl werd

Nationale

,

\t

Sijiiode

fche, Hoogduitfche ^^j^ ^^^^

dienstoe-

,

op meer plaatlen

openUjk

Dordrecht

van

prediken.

te

in dit jaar

Gereformeerde

,

1578 eene

Nederland-

en Walfche Kerken gehouden,

tweeden tot den achttienden .

Tnnii toe. j j

Met

fening.

toellemmnig en goedvinden van deze vergadering

Eerfte

verden de Gereformeerden van

verzoekfchrift leSiinode '^'^ ^^"

den Raad

in aan

den Aartshertog mat-

om

teDord-

TiiiAS

recht.

Godsdienstoefening op den uaften derzelve Zij

en

van

wezen daarin aan: „hoe

le-

Brahand en Flaande-

State

veel

zij

vrijheid

om

vaij

maand.

den Gods-

„ dienst geleden hadden , en te gelijk dat de Span^ „ jaards met al hun vervolgen alleenlijk den aan„ was van het getal hunner geloofsgenooten hadden ,

GESCHIEDENIS. ^, te

wege gebragt

„ op

het ernRiffst

357

op dezen grond verzochten

;

om

zij na C. G. Godsdienstoefening, tot Jaarisi?*

vrije

-o

r

»T

,

j

,

,,

op eene algemeene of ten mintte eene Nederland.

5,

fche Kerkvergadering.

De Gendfche was

fcheen te gehengen»

,,

dit niet

„ „

Spanjaarden door de

verbroken

Staten

gehouden

niet

hadden

te

Keizers

„

den geduld.

Verfcheidene Vorsten

de

de

ftoord laten

„

felijke

,,

gen geven wilden."

die

Na

van hunne

dagen toevens

de verzoekfchrifc tiger en fterker

voordroegen

in

waar

,

Kerkelijke perfonen

,

dienst.

,

God

,

alle

,

zij

verzekerin-

een twee-

krach-

vorige

of

,

zij

zouden

met

dat

,

zij

de Prelaten en

andere

doende van de

Room-

oefening niets-

moeijenisfe

beide gezindhe-

Gereformeerden

betuigen

om

belijdenis

Tegen welke

doen, maar

het

der

verftooren., het

te

goederen

zij

dat de

geen voornemen hadden

nen

bij

verzekerd heid

tot

hooge woorden voor

fche Religie

leverden

,

enge-

aandrongen, en verfcheidene punten

Met aanbieding,

den.

dulden,

eenige tref-

uitheemfche Vorsten of andere

veertien

de

verdroeg niet

van

en hier voor borg

,

de

,

gezindhe-

de Roomschgezinden

zijde

de

over het gemoed

De Paus zelf „Joden, waarom zou men hen ook

„ „

_

vergenoegden

heerfchen.

te willen

,

De

worden.

verfchillende

zich met het uiterlijke, zonder

,,

1552.

derhalve

Christenen

Heidenfche Christenfche

fot

die

,

door

reeds

„

Keizers

vrede

behoefde

en

,

,,

,,

-

zij

in

hunne perfo-

van hunnen Gods-

zouden voornemen

naar vermogen

te

verhin-

deren.

De

Aartshertog

en

Rsai van

de

Z

3

S ate

,

deze Religions fmeek-

,

K E R K E L

^5S

ontvangen

na C. G, fmeekfchriften

K E

IJ

hebbende

maakten een

,

Jaarisi?- ontwerp van eenen Religions- of Geloofsvrede ^\M22.t

^

2.

of Geloofsvre-

de ontworpen,

in zij

meenden

den behooren

dat de Landfchnppen genoegen zou-

,

nemen.

te

Dit ontwerp beftond uit

dezen zin i o jeden,7 welker voornaamüen op

uit-

^jgj-j-jg

liepen

„

:

Dat

„ „

de

5,

voortaan

„ „

ven.

3,

wederzijdfche

beleedigingen

Gendfche Bevrediging voorgevallen

gehouden worden

niet

als

gevoelen

zijn

gefchied

begeerden, in

die het

dorpen (lerk

minder

niet

waren, in de

Dat

maakten.

„ „ „

voet vrijheid

„

heid

„

welke

dan

na

zouden

,

mogen

zou

vrijelijk

,

en dat elk

,

Dat de Room'che Godsdienst

bele-

Holland

in

worden, mids

en Zeeland wederom herfteld zou

5, zij,

„ „

alle

de groote

honderd

fteden

en

huisgezinnen

kleinere het grootfte getal uit-

Onroomfchen

den

op

gelijken

van Godsdienstoefening gegund zal

worden, door gansch Nederland,

Dat de Wet-

houders hier toe aan de eene en andere gezind-

bekwame de

plaatfen

zouden aanwijzen

Godsdienstoefeningen

Daar

,, gefchieden.

zouden

,

binnen

moeten

flechts eene Godsdienstoefening

,,

gedoogd werd, zou men nogtans geen onderzoek doen op iemands geloof. Die in eens anders

,,

Kerk

„

kwam, zou

,5 en zich naar

de

geenen aanfloot mogen geven,

gewoonte aldaar

moeten fchik-

De Onroomfchen zouden de Zondagen

5,

ken.

„

Kersdag,

5,

boodfchap, Hemelvaart en Lichtmis, nevens die

„. van het

de

Apnstelsdagen

Sacrament

,

met het

,

die

fluiten

van

van

winkels

„

en het nalaten van handwerk en koopmanfchap

5,

vieren moeten.

In het begeven van

,

Maria's-

ambten zou

„ men

GESCHIEDENIS. „

men

„ „

op de bekwaamheid der Perfonen

„

de Wethouders,

„ „ „

aanzien gekozen worden,

op

5,

teekend ware

op de Geloofsgezindheid

niet

359

maar

;

alleen na C.

hebben acht

te

G.

Jârisi/. *

geven.

Eindelijk

alle

zouden

er in elke (lad

perfonen van eer en

jaarlijks vier

om

onderzoek

overtredingen dezer Geloofsvrede

berigt, mits het ten minfte door ,

nevens

,

doen

te

op wier

,

hunner ge-

drie

de Magiftraat onverwijld regt zou

moeten doen."

5,

Dit ontwerp van den Geloofsvrede

in elk

,

Ichen noch den Onroomfchen.

de anderen nergens den zich nu ftraf te zijn

,

niet

toegeven

in

De ,

gewest

Room-

bekend geworden zijnde, fmaakte noch den eerfle

wilden aan

en deze

laatfte wil-

genoegen, met buiten gevaar van

of zich in het verborgen

maar

zij

fielden zich tegen

ten.

In

Henegouwen

de

daar

,

houden

te

,

Magiltra-

ftijfzinnige

men weinig Onroom-

fchen en integendeel vele gevlugte Geestelijken had,

werd de Geloofsvrede verfoeid

,

als

een

proefftuk

van goddeloosheid.

Te Annverpsn werd

nomen

Gereformeerden eenige plaatfen

tot

,

en aan

de

hij

aange-

hunne Godsdienstoefening toegeftaan. De StaUtrecht wezen den Geloofsvrede van de

ten van

hand, op het aanftaan van het Lid der heid.

De Groninger Ommelanden

helsden

hem; ook de

(lad

Geestelijk-

om*

daar tegen

Leeuwarden^

alwaar de

Jakobijnenkerk den Hervormden werd ingeruimd.

In

Gelderland werd, onder begunftiging van den Stad-

houder, Graaf jan van nassau Godsdienst met geweld

ingevoerd.

zelve te Goes 'm Zeeland

,

de Hervormde

Ook werd

met vernietiging

van

dehet

verdrag van voldoening gevestigd,

Z

4

Ner-

.

,

K E R K E L

S^ó

K E

IJ

Nergens echter was de baldadigheid hooger geftena C. G. Jaari5'7 gen te Gend. petrus dathen us , eertijds

dm

,

Monnik

Opfchuti- in

Ge^d^

Poperingen

te

die reeds federt het jaar

^

Zeeland gepredikt had, thans Leeraar

en met den

MiR

titel

voorzien

Geiid,

te

van Raad van Hertog joan

voer licvig uit

,

den Gendfchen vrede, waar

tegen

bij

156Ö

kazi-

punt van

het

de Roomschge-»

aan

zinden vrijheid van Godsdienst werd toegedaan

hij

,

fchold zelfs op den Prins van Oranje, die zich ver-

men geene verandering met wanorre maken moest , en die beweerde , dat men verpligt was, zijn woord te houden , en noemde hem ;Vklaard had, dat

God

inand, die

Godsdienst

Men

eerbiedigde.

Biigeloovigheden

langer

Papen en Geestelijke perfonen werden

dulden.

de

noch

de Roomfche

weigerde

verjaagd,

(lad

hun een

en

handen aan de

rijke

der Kerken.

nodiën

Men

huisraad

,

en keerde

floeg de

Abdijen, kostelijkheden en

Men alles

verkocht het

klei-

geestelijk

boven

het onderfte

uit

inkomen

jaarlijksch

toegelegd uit de Geestelijke goederen.

te

;

men

brak Kerken en Kloosters af, veifmolt het koper en

de klokken vergoot

,

der Kerken,

terwijl

men de

welken men

ftad

Gend

tot

gefchnt

verfierkte en zich

van verfcheidene omliggende fteden en plaatfcn meester

maakte.

Te Tperen werden

de

woningen

des

Bisfchops en van eenige Kanunniken geplunderd.

Hoogst euvel namen voornamelijk de Staten van Oorfprong Henegouiven en de overige Walfche Provinciën, die der Mal- , , ,. , , , ,. gonjenteu "^" Godsdien.stvrede verworpen hadden, dit gedrag

^

,

der Gentenaren

wapenen.

De

op, en fpoedig kwam IValfchen

het

droegen tot roem

tot

de

hunner

Güdsdienftigheid groote Paternosters, of gebec'cntcllers

:

GESCHIEDENIS. Iers

om

den

hals

waarom

,

zij

de

bij

361 Genteuaars na C. G,

Parernostersknechten geheten werden, maar

noem-

zij

I^^^'^SV» *

den zich zelven Malcontenten

dat is.

^

en wilden, dat men den Roomfchen de Geestelijken

te

Gend

goederen zou herftellen eischten

,

dat

men

in

hunnen

Misnoegden,

Godsdienst en

eerften

ftand

en

waar tegen de Centenaars

,

openbaar

het

oefenen

van den

Gereformeerden Godsdienst

door geheel Nederland

zou bewilligen, dan zouden

zij

weder inruimen.

Dus

ook den Roomfchen

ontftond

een

er

fche krijg, welke eindelijk ten gevolge

Provinciën

Walfche

zoenden en

tot des

binnenland-

had, dat de

zich met de Spaanfchen verKonings gehoorzaamheid weder-

keerden.

De bitterheid te Gend werd intusfchen zoo groot, hessels dat men, den vierden October 1578, jakob hes-^"1"^^ SELS en JAN viscH oproer gevangen

Kortryk

^

,

voor eenige

,

buiten de ftad

beiden aan eenen

maanden

een opgehan-

in

op den weg naar

,

boom opknoopte,

hes-

sels was een Lid van den Raad der Beroerte geweest, en daarom

den algemeenen haat,

in

de woorden

gelijk boven C*) verhaald is,

wien

,

naar de

galg! naar de galg! gereed op de tong lagen, zoo dat zijne huisvrouw

hem déns

hebt dat hangen

te

gemoet

den

mond

voerde

„ „ God,

dat het u zelven

dragen.

Onder anderen wordt hem nagegeven

gij

altijd

in

:

hoede

eens overkome!"

jan VISCH, voor dezen Baljuw van Ingelmunfler , had zich in dat ambt ook fel tegen de Onroomfchen ge-

hij uit

zeker

pleit

een'

;iiet

haat

,

opgevat hebbende

dat

0{v

eenen (*) Bladz, 278.

Z5

S^Q»

K E R K E L

36a

K E

IJ

m

C. G. eenen hiïndrik de kreus van Godifehk , denzetJaan5i7. ygjj^ jjjg j-gj. gake van Ketterij en oproer, te Tperen ^

in hechtenis

dat deze

tot

,

had bekomen,

fenis

zond

hij,

den Roomfchen Godsdienst

hoofde, op

met

De gevangene

was, welke ook

's

,

geëindigd

den ontbijt

gekomen om hem

ziening^

wist

uitilel , als die

ijver

uit eigen

,

Mis

zat te dier ure aan

vrienden,

eenlge

toonen

des Bisfchops

eer

,

ken, en eischte

te

vergif-

,

zijnen

den Kerker, hem aanzeggende, dat

in

derven zou

was.

man

om

als

Zondag morgen, eenen Monnik

een'

met den beul hij

Maar daar na hoorende,

deed nemen.

een (tokoud en welhebbend

bezoe-

te

van het vonnis,

zoekende

weg

dat zijn genadebrief onder

anderen

kwam.

daags

Maar

moest voort, en hing geworgd op de markt,

kwamen

Bisfchop en Baljuw uit de Kerk

,

als

zoon had gehuisvest,

den Godsdienst was. kinderen achter,

loos, in armoede

die

Hij

die

liet

de

zonder

eenig ander blijk ter zijner bezwarenisfe, dan dat zijnen

hij

hij

van den Hervorm-

vrouw met zes

eene

manneloos, vaderloos, goede-

treurden,

dat

tot

zij

door

deu

Gendfchen vrede weder aan het hunne raakten. jüSTUs VELsius.

Doctor

Haag^

jusTus

eenen, van

vormen.

God

Te

binnen

zich

In dit jaar 1578 onthield iêyden^ den

velsius

,

zich

om

gezonden,

dien einde deed

hij

uitgevende

de wereld eerst

daar na openlijk, eenige Predikatien.

met wonderwerken

zijne leere

ftond ook

,

doch vergeefs

een' kreupele gaande te

hem

mislukte

,

Haarlem^

en andere plaatfen in Holland^

,

voor her-

te

bedektelijk,

beloofde

Hij

te bevestigen

,

onder-

eenen blinde ziende

,

en

maken; zeggende, toen het

dat het aan

hun geloof

fchortte.

Aan de

GESCHIEDENIS. de Staten van Hellatul had

vcmber des verleden veu, bertrafFende

in

jaars

den

,

denzelven

alle

menfchen wegens

Ook

dorst

hen voor weêrfpannigen en ongodsdienftigcn over

hij

halen, die wetten maakten in

Godsdienst, daar fluitendc zijn

zij

de

zaken van den

geen' Godsdienst

met

fchrijven

Gods

,

maar de Heilige Geest Gods

zelf,

,

dat, indien

,

dunkendheid

,

toorn op den hals zullen halen.

ging

tegen

niet

ophouden,

De

Magiftraat,

de Kerk dien dag gefloten gefielde uur naar de

gen aangezegd, dat

Kerk

^

en

vorderde

niet

eene lange ladder uit de

gefloten

velen

kwam deur

Dus

predikte

hij

Hem

daar

,

van

plaatfe

Ook

eeni-

zijn

,

gevolgd.

ah ik Ko-

hij

volk

tegen

Wethouders gerij,

deden

ure ,

weder

te

met in-

dat bij

,

op dezelfde bank, het-

zeide hij, den volgenden

en

ter

Hij antwoord-

welk eenige eenvoudige menfchen voor mirakel den.

,

er een arbeider

ook eene menigte

gelijk

hem was.

was.

te

belastte,

werd van

gaande,

hij

weder

aldaar

houden.

te

die

,

verftaande,

weg, van

inende omtrent de Kerk,

drong ,

,

en laat-

op eene bank

om

gefloten

zij

Foor mij zal zij

de :

kom

die in mij is,

Kerk

dit

Ik

ik ,

zich zelvenGods ," . Te Lcydeit

zij

de

in

„

:

niet

en kreeg vele Toehoorders

,

anderen daags uitilelde

prediken.

ja

,

van zulk een voornemen

op zekeren dag

hij

ftaan prediken 's

zij

hadden; be-

woorden

deze

zeg het hun in der waarheid

,

No-

achtrten

pj, c. G. zekeren Brief gefchre- Jaarisi/.

hij ,

hunne nalatigheid en laatdunkendheid.

te

3(^3

zullen

dag

leeren.

hiel-

ter zelver

Maar de

beducht voor tweedragt onder de bur-

hem voor den dag

uit

de ftad brengen.

Hier

,

.

K E R K E L

5<Ï4

na C. C. Hier over te onvrede

fchreef

,

K E

rj

hevigen

zeer

een'

hij

Jaari5i7. Brief aan den Magiftraat, denzelven fcheldende voar

-

Turken^

€rger dan

die

dien

ten

hij ,

dage

met

,

hunne Satanifcke valfche Leeraren, den Satan overgaf,

om

vuur

hcifche

het

in

geftraft

Onder den Brief (lond gefchreven

worderr.

te

Des regtvaar-

:

digen Oordeelaars der Levenden en Dooden^ jezus

CHRISTUS

alk magt gegeven

'>vïen

,

in

is

Hemel en

cp Aarde ^ geroepen dienaar, justus velsius He^' ganus.

taeigen

,

titel

Een

:

uit ,

Trao

gaf

van

befluit

om

,

zeide

5,

zoo

„

den Heiligen Geest zondigen

bij

zal hij niet alleen in mij

5, die nooit zal vergeven

was voorheen een gefteld

zijn.

treffelijk

wordt,

Maar

hij

te

)

met eene zonde

,

Deze velsius

Geneesheer en Wijsgeer,

en onder de geleerde man-

die uit

was

,

Gods,

maar ook mede in

worden."

had gefchreven,

veel

,

iegelijk

verwerpende,

en

de eeuwige waarheid

(ik zeg het u

.

t" onderfoeken.

„ Een

:

verachtende

mij

5,

nen

felven

Jich

Boeltje

dit

want

5, zie toe,

ciie

een

hij

hegrijpende een vroe^- en avondtgehedt

wef twee fchriften

Het

Boekje

[eer fchson en heerlijk

In het jaar 1579

met dezen

den

dezen

Haag

tijde

oorfpronkelijk

oud, en zoo

zeer

eenigen meenden, door veel lezens, in zijn verftand

en zinnen gekrenkt (*). Vertiaring van

Den vijfden artus. Raad

LEM AR-"

klaring

Tüs.

welke

voor hij

Februarij

1579,

deed

Mr. willem

des Prinfen van Oranje,

de

Wethouders

ook twaalf

der

jaren te voren

ftad in

zekere

ver»

Mechelen

,

den grooten

Raad (*) BRANDT Bïadz,

626-62^}^

,

GESCHIEDENIS. Raad kelijk

had

des Konings

was.

.,

,

,

,, alleen

gedaan

verklaarde

Hij

„

,

dat

zich

hij

.

,

,

,

welke aanmer-

en

,

%6s

had gewacht en onthouden

„ „

van zich

„

fchap,

„

lens, vallende

„

tuur, buiten het gemeen en vruchtbaar Christen-

„

geloof van onze zaligheid en verlosfing door den

„ „

dood van jezus Christus

maar ook

der eenige bijzondere fecte te begeven: te

om

befmetten met haat

nijd

,

op het uitleggen der

hetwelk door de

liefde

,

of

partij-

van bijzondere gevoe-

verfcheidenheid

,

Heil.

Schrif-

den Zoon van

werkt,

in

God

de hope der

„

opfhanding en des eeuwigen levens.

„ „

hij

5,

als

„

eenigen publieken last,

„

het

5,

gene, dat, (alle bevelen der boosheid uitgeflo-

aangaande de openbare

Religie, als van

de wereldlijke

gemeen perfoon

toekomende

„ „

ten

5,

fcientie in het

,

) openbaar

toegelaten.

En

politie,

Voorts, dat

zoo wel van

bediening,

zich

hebbende noch begeercnde

,

altijd

verftond

gefchikt

had, en in naar het-

fchikken

te

was of zoude

zijn

ontvangen of

aangaande het Huk zijner con-

bijzonder, wilde

hij

rekenfchap ge-

„ ven voor Gods regtvaardig oordeel. Biddende „ hem in geene andere achting te houden, en zijne „ verklaring in het goede te ontvangen, met beiui„ ging van zich in de voorzeide Christelijke eenigte willen „ heid, en burgerlijke gehoorzaamheid houden verzoekende daar van befcheid „ onder , ,

,

„

het zegel der ftad.'*

Dit

werd hem gegeven. Hij

gaf ook een klein gcfchrift aan titel:

Freedzaam

Religie en

acïvijs

den

dag

,

met

den.

of berigt der Christelijke

eenigheid derzelve,

in

dit fcljrift

G»

tot Ï552.

,

van zich on-

,

na C.

niet Iâr'S'Z'

wees

hy

__

KERKELIJKE

3(5(5

na C. G. hij aan : „ hoe alle opregte Christenen moesten Jaari5i7. ^^ overeenkomen in drie grondpunten of hoofdftuk.

„

-

Unie van Utrecht

,,

ken:

5,

maar aangaande de

„ „

wil,

j,

kwamen, en! van

de liefde,

in het geloof, in

rest,

en volmaking der kennisfe van

was

het niet noodig,

een

opbouwing

God,

dat

zij

en

deszelfs

overeen-

allen

waren

gevoelen

hoop;

de

in

rakende de

elk

ja

,

5,

mogt en moest desaangaande volgen het

„

nis ziji:er

5,

God

„

den, naar dat

5,

Niettemin moest ieder zich

benaarfligen

5,

kennis te wnsfen

goede werken vrucht-

„

baar te

„

volmaaktheid in het eeuwig leven (*)."

en

confcientie,

gegeven.

zijn

,

Weinig weken

het

Want van elk zou hem veel of Vv'einig en

,

in

alle

Roomfche

en

Religie

geëischt wor-

Doiiai 's

,

,

je^ merkende, waar

,

of die van

zich verbonden

handhaven

in

dit

maar zich bedienende van

De

van

Prins

zijn

zijnen Broeder

cn bragt nu te

Gelderland en Ziitphen,

Eems en

om

,

,

,

de

en

Or^?;;-

heen wilde, had daar tegen

redenen van Staat niet openlijk in

Sticht van Utrecht

Artois

maar den Re-

,

op eene andere verbindtenis doen werken

fchea den

om

Konings gehoorzaamheid te

ligionsvrede te helpen weren.

VAN NASSAU,

,

voren, den 8ften Januarij 1579,

te

den Gendfchen vrede

om

was.

gegeven

verwachtende elk zijne volkomene

hadden de Walfche Provinciën

Henegouwen

getuige-

hem van

verftand

wege

,

,

,

hoewel

perfoon,

Graaf jan

dat

die

Holland en Zeeland ^

v.

n

het

en de Friefche Ommelanden tus«

,

dt

Lauwer s ^

(*) bxandt Bladz. 62p, 6zo.

zich den tienden Ja-

y

GESCHIEDENIS.

3(^7

dezes jaars 1579 te Utrecht nader verbonden

tinarij

en die

Unie of Fereeniging tekenden

vermaarde

welke vervolgens

best der zeven verecnigde ( geünieerde )

want

halve de bovengenoemde,

gehouden

bij

het verbond

Met

geworden.

is

„

„ „ „

zullen

mngcn

vinden

van

tot

den

dit

ver-

Dat Holland en Zeeland zich

,, ftuk van den Godsdienst,

be-

,

gevoegd,

betrekking

Godsdienst, UiidJe het XlIIde Artikel

bond dus:

,

I^^ns V»

Cejiêsten^

hebben zich nog andere gewesten

federt

na C.

de grondflag van het Gemeene-

als

in het

naar kun goeddunken

Doch de andere Pro-

gedragen.

Unie zullen zich mogen fchikkeii bij den Aartshertog mat,

dezer

naar den Geloofsvrede

j,

THiAS en

Rade,

die van zijn

der alge-

bij advijs

ontworpen: of daarin zulke

,,

meene Staten,

„

orde (lellen,

„

welvaart van elke Provincie of Stad^ en tot hand-

5,

having der geregtigheden van Geestelijken en

alreeds

als zij

vinden zullen

,, reldlijken dienfliig

„

behoudenis der rust

tot

ett

We-

zonder hier in

,

door eenige andere Provincie eenigzins gehinderd

mogen worden; mids nogtans elk vrijheid van Godsdienst behoude, en men niemand, ter oor-

,, te 5,

„ „

zake van den Godsdienst, achterhale of onderzoe-

„

gefteli is."

ke

:

gelijk reeds bij

Over

bij hetzelve

verklaard had,

te willen

terftond

Sommigen verftonden,

eenige zwarigheid.

nootfchap

de Cendfche Bevrediging vastdit Artikel viel echter

niemand

men

dat

in het

bondge-

ontvangen, dan die den Geloofs-

vrede, of ten minfte de

twee Godsdienflen

den

,

Roomschkatholijken en den Hervormden, zou toelaten: weshalve, tot nadere opheldering,

den Februarij, werd

vastgefteld

:

op den

eer-

men

niet

,, dat

s,

G.

,

voor-

5<S8

Ba C. G. Jaarisi/. ïot 1558. -

„

KERKELIJKE GESCHIEDENIS.

voorhad

of Steden

eenige Provinciën

,

j,

den en

5i

groot niet was, dat aldaar volgens

Hervormde

het Bondgenootlchap

maar dezelve

fluiten;

behoorde ge-

integendeel

willen ontvangen

5,

zelve

5,

gedroegen

„

Provincie of ftad zich het bedrijf van

En

naarkwamen ;

het ftuk hier

befluiten

,

niids

;

,

de punten van

zij

en zich

goede

als

zijnde de meening

niet

,

uit

daar in

„

5, in

zich

den Geloofs-

Godsdienst

oefend te worden, van

5, te

die

welken het getal der Hervormden zoo

in

de

55 vrede

„

,

aan den Roomfchen Godsdienst wilden hou*

^{{qq^

te

het-

Patriotten

dat de

eene

de andere

van den Godsdienst zal aantrekken." zullen wy dit Hoofdftuk en dit Deel

mede

dewijl van toen af de

Hervormde Godsdienst

'mhtiNederlandschGemeefjebest zich gevestigd heeft, als

de Godsdienst van den Staat

Gezindheden, alhoewel

,

terwijl echter

met meer

of min naauwe

bepalingen, vrijheid van Godsdienstoefening,

der ingezetenen volkomene

van Geloof hebben

andere

en elk

en ongeftoorde vrijheid

blijven genieten»

%

^^^'^'^

ONTARID,

--'}.y^-: *-vv;

Recommend Documents