), Tweeluik Madonna met Kind en Moorten van Nieuwenhove, 52,5 x 41,5 cm MUSEA BRUGGE, HOSPITAALMUSEUM, SINT

Hans Memling (actiefco. / 4651 494), Tweeluik Madonna met Kind en Moorten van Nieuwenhove, 52,5 x 4 1,5 cm MUSEA BRUGGE, HOSPITAALMUSEUM, SINT JANSHOSPITAAL, BRUGGE

Tweeluiken van Vlaamse Primitieven

Inleiding

D

e tentoonstelling Vlaamse Primitieven. De mooiste tweeluiken in het Koninklijk Museum voor Scho ne Kunsten te Antwerpen is een kunsthistorisch liefdesverh aal. Voor het eerst sinds eeuwen is een vijfendertigt al diptieken herenigd. Er w as al l ang

een vermoeden d at vele van die vijftiende-eeuwse p anelen die nu los van elk aar in diverse muse a te zien zijn, s amen horen als een diptiek. Velen zijn in de loop der tijden gescheiden. Vooral in de negentiende eeuw hebben kunsth andel aars de p aneel-paren uit el k a ar geh aald om te voldoen aan de groeiende vraag n a ar V l aamse Primitieven. Weinig tweeluiken zijn altijd s amengebleven, zo als de Dip tiek van Maarten van Nieuwenhove in het Brugse Memlingmuseum. In tensief technisch onderzoek n aar aanleiding v an deze tentoonstel ling, die eerder ook Washington aandeed, heeft nu uitgem aakt welke p anelen s amen horen en welke niet. Het mooiste van de expositie is de tweeluiken eindelijk weer samen te zien. Het idee om twee p anelen v an het zelfde form aat s amen te voegen ont stond niet in de Nederl anden, m aar het zijn wel schilders v an de Lage Landen die in de vijftiende eeuw en de eerste helft v an de zestiende eeuw het potentieel van tweeluiken volle dig hebben benut. De tentoonstel ling presenteert verschillende types v an diptieken. Er zijn devotionele portretten, met aan de ene zijde een hedend aags persoon (meestal de opdr achtgever) en aan de andere zijde een heilig figuur (voor al M aria en Kind). Andere them a's van de schilderijen-p aren zijn: de Heilige M aagd met Christus, een heilige met een heilige, portret ten v an m an en vrouw of portretten van twee vrienden. Nog an dere tweeluiken pl aatsen t aferelen van het Oude en v an het Nieuwe

Inhoud

Test ament n aast elk aar. W at ook het onderwerp is, beide p anelen staan in rel atie met elk aar. Ze voeren een di aloog en nodigen de toeschouwer uit om er aan deel te nemen.

4 I0

jessica Buskirk

Van de Grieken tot de Vlaamse Primitieven

De religieuze functie van diptieken

20

Meesters van de geschilderde dialoog

30

Wat hoort samen?

36

Diego, de Madonna en het tafelkleed

40

Praktisch

r1e en Van tot �e V aamse Primitieven •

De geschiedenis en de vele vormen van diptieken

T

weeluiken of diptieken zijn objecten die best aan uit twee p a nelen met dezelfde vorm en afmetingen die sch arnieren, zo d at men ze k an openen en sluiten. Het form aat kent een l an ge tr aditie. De Grieken gebruikten diptieken al in de zesde eeuw voor Christus. Het Griekse woord diptukhos kunnen

we vert alen als 'in twee gevouwen'. De t abletten w aren gem aakt v an hout, ivoor, been of met a al en w aren l angs de buitenk ant v a ak mooi versierd met snijwerk. De binnenk anten h adden meest al een hoogopstaande r and en w aren bedekt met een l a agje w as, w a arin met behulp v an een stylus leestekens konden worden gekr ast. Het principe om een dr ager met tekst te vouwen in pl aats v an hem op te rollen moet in de oudheid een nieuwig heid zijn geweest. Mogelijk ligt deze eenvoudige m anier om een oppervl ak tot de helft te reduceren aan de b asis v an het formaat v an boeken en diptieken.

HARVARD UNIVERSITY ART MUSEUMS, FOGG ART MUSEUM, THE KATE, MAU�CE R. AND MELVIN R. SEIDEN SPECIAL

In de vierde en vijfde eeuw v an onze tijdrekening groeide een onderscheid tussen profane diptieken en diptieken voor gebruik in de kerkelijke liturgie. De eerste soort ontstond in opdr acht v an de keizer of v an hooggepl aatste function arissen. Andere diptieken herd achten bel angrijk momenten in het leven, zo als het huwelijk. Mogelijk zijn de seculiere portretdiptieken uit de vijftiende en zestiende eeuw verre erfgen amen v an deze consul aire twee luiken. In vroegchristelijke tijden groeide de gewoonte om de n amen v an levende en dode leden v an een kerkgemeente op diptieken in te schrijven. Men k an deze tweeluiken beschouwen als doopregisters avant la lettre.

PURCHASE FUND IN HONOR OF MAR)O�CE B. COHN, HARVARD

Atbrecht Bouts, Man van Smarten, 3 7,5 x 26,7 cm HARVARD UNIVERSITY ART MUSEUMS, FOGG ART MUSEUM, THE KATE, MAU�CE R. AND MELVIN R. SEIDEN SPECIAL PURCHASE FUND IN HONOR OF MAR)O�CE B. COHN, HARVARD

• • •

4 Tweeluiken van Vlaamse Primitieven

Vorige pagina's: Atbrecht Bouts, Mater Dotorosa, 3 7,5 x 26,7 cm

Frans kunstenaar, De Kroning van Maria en Het Laatste Oordeel, ca. 1 260- 1 270, ivoor THE CLOISTERS COLLECTION

Tweeluiken van Vlaamse Primitieven 5

Ivoren diptieken en pl aketten duiken spor adisch op in de kunst uit de K a rolingische (circ a 751 - 987) en Ottoonse (circ a 951 -10 24) tijd. Later in de middeleeuwen werden ivoren diptieken in grotere hoeveelheden gesneden. In de dertiende en veertiende eeuw bereiken de k leine gotische tweeluiken

Rogier van der Weyden (ca. 1 3 9911 400·1 464), Madonna met Kind, 15,8 x 1 1,4 cm MUSEO THYSSEN-BORNEMISZA, MADRID

uit de P arijse ateliers een zeldzaam r af finement. Aan deze ivoorsnijproductie kw am een einde door de honderdj arige oorlog tussen Fr ankrijk en Engel and ( 1337- 1453). N adien leefde de tweeluikvorm een l a atste keer op in de Vroeg nederl andse boekverluchtingen en p aneelschilderijen. Jan v an Eyck, Rogier v an der Weyden, Hugo v an der Goes en H ans Memling schi lderden hun in tiemste werken op dit form aat. Deze devotiestukken vonden hun weg n aar een pub liek v an hovelingen, geestelijken en burgers. In de zestiende eeuw beleeft het tweeluik h a ar zwanenz ang : eerst ger aakt de vorm uit de mode en vervolgens in onbruik. Kunsthistoricus Lome C ampbeU merkte op d at het woord diptiek niet voor komt in schriftelijke bronnen v an de veertiende tot de zestiende eeuw. In de sterfhuisinventaris v an Filips de Stoute uit 140 4 is wel spr ake v an "ung petit t able au de bois c arré, ouvr ant à deux feuillés, dont a l'un des costés a ung


Rogier van der Weyden (ca. 1 3 991 1 400·1 464), De heilige Joris met de draak, 15,2 x 1 1,8 cm NATIONAL GALLERY OF ART, AILSA MELLON BRUCE FUND, WASHINGTON

Gerard David (ca. 1 460- 1 52 3), Madonna met Kind en engelen, 1 1,5 x 8 cm KUNSTMUSEUM BASEL, SCHENKING VAN MAX GELDNER, BASEL

ym aige de Nostre D ame et de l' autre costé feu mondit seigneur et monseig neur de Fl andres" en een invent aris uit 150 5 v an eigendommen v an Cornelis H aveloes, ambten aar v an fin anciën in Br abant, m aakt melding v an "een cleyn geschildert t avereelken mit twee doerkens op een sluytende, op d'een onse lieve Vrouwe, ende op d' andere sinte K aterine ge figureert." A angezien

Gerard David (ca. 1 460- 1 523), Christus neemt afscheid van zijn moeder, I I ,5 x 7 cm

tweeluiken niet met deze term werden omschreven, zou men kunnen opm a

KUNSTMUSEUM BASEL, SCHENKING

de privé-devotie overduidelijk. Niet toev allig bevonden zich meerdere diptie

VAN MAX GELDNER, BASEL

ken d at men ze in de vijftiende en zestiende eeuw niet beschouwde als een ap art 'type' devotiestuk. Toch is de b and tussen dit schilderijenform aat en ken in het p aleis v an de vrome M arg aretha v an Oostenrijk in Mechelen. SOORTEN EN G ROOTTES

Iconogr a fisch onderscheiden we

m

de diptiekenf amilie v1er soorten. Drie

d a arvan hebben een devotioneel k ar akter. Een eerste type tweeluik best aat uit een voorstelling v an een Mater Dolorosa, gekoppeld aan een Ecce Homo of een M an v an Sm arten. Een tweede type verbindt de M adonn a en het por tret v an een opdrachtgever of koper. In de derde groep is er spr ake v an twee • • •


Adriaen lsenbrant, Linkerluik van de diptiek van Onze-Lieve-Vrouw der Zeven Weeën van de Onze-Lieve Vrouwekerk te Brugge,Joris van de Velde, burgemeester van Brugge, zijn vrouw Barbara Ie maire en hun kinderen met de heilige Joris en de heilige Barbara, 1 44 x l 43 cm KONINKLIJKE MUSEA VOOR SCHONE KUNSTEN VAN BELGIË, BRUSSEL

Adriaen lsenbrant, Linkerluik van de diptiek van Onze Lieve-Vrouw der Zeven Weeën van de Onze-Lieve-Vrouwe kerk te Brugge, keerzijde: Onze-Lieve-Vrouw der Zeven Weeën, 1 44 x 143 cm KONINKLIJKE MUSEA VOOR SCHONE KUNSTEN VAN BELGIË, BRUSSEL

Adriaen lsenbrant Rechterluik van de diptiek van Onze-Ueve-Vrouw der Zeven Weeën van de Onze-Ueve Vrouwekerk te Brugge, 1 5 2 1 , 1 44 x / 43 cm ONZE-UEVE-VROUWEKERK, BRUGGE

sch arnierende voorstellingen met een religieus onderwerp. Die c ategorie noemt men met een Duitse term Andachtsbilder. Een vierde c ategorie vormen de por tretdiptieken, die buiten de religieuze sfeer vallen. Diptieken verschillen onderling zeer sterk van grootte. Het Base/se diptiekje van Ger ard D avid past in twee h andpalmen en staat in groot contrast met monu ment ale werken als het beroemde Melun-diptiek van Jean Fouquet (Antwerpen/ Berlijn) of het Van de Velde-tweeluik v an Adri aan Isenbrandt ( Brugge/Brussel). Grootte en mobiliteit v an schilderijen zijn onlosm akelijk met elk aar verbonden. D at het ene diptiek handz aam is en het andere slechts met moeite k an worden afgeh aakt, is niet het gevolg van een esthetische beslissing. Net als bij andere cul tusvoorwerpen bepaalt de functie de grootte v an een diptiek. Er zijn verschillende redenen w aarom een opdr achtgever voor een tweeluik koos en niet voor de meer voorkomende drieluikvorm. Misschien w as er te weinig plaats in de f amiliek apel? Het form aat was ook geschikt voor ongehuwde personen. Op triptieken nemen beide echtgenoten immers een luik voor hun rekening, al dan niet vergezeld van patroonheiligen, zonen en dochters. Geestelijken dienden geen derde luik te voorzien omd at er geen levensp artner moest worden afgebeeld.

•


•

unctie van _tptte en •

•

Een intieme ervaring voor persoonlijke devotie

D

e vijftiende- en zestiende-eeuwse tweeluiken uit de Neder l anden getuigen v an een periode v an religieuze ver anderin gen. Het concept (twee p anelen die aan elk aar verbonden zijn) en de godsdienstige inhoud (vooral M ari a en Christus) v an tweeluiken ontstonden niet in de vijftiende eeuw. M aar

de m anier w a arop in deze periode de onderwerpen zijn afgebeeld, verschilt wel v an vroegere voorbeelden. Het toont de dr ang n aar een intensieve per soonlijke erv aring, die k arakteristiek is voor de religieuze pr aktijk in de Noordelijke en Zuidelijke Nederl anden tijdens de vijftiende eeuw. Diptieken zijn bijzonder geschikt voor persoonlijke devotie. Kleine tweelui ken zijn eenvoudig op te stellen en even gem akkelijk terug opgeborgen. Een fluwelen dr aagt as uit de vijftiende eeuw geeft een idee hoe de eigen aars ze bew aarden en vervoerden. Tweeluiken w aren alleszins h andiger d an enkel voudige p anelen, die aan de muur moesten bevestigd worden, of triptieken die moeilijk te tr ansporteren w aren. Elk tweeluik geeft aan de toeschouwer een afgebakende ruimte voor devo tie, een hoekje w a arin hij een intieme b and k an creëren met de afgebeelde figuren. De vijftiende-eeuwse kijker wilde in de n abijheid vertoeven v an zijn of h aar voorwerp v an devotie. Zelfs de meest geraf fineerde en eleg ante ivo ren diptieken konden niet diezelfde 'aanwezigheid' suggereren als de olie verfschilderijen op p aneel. De ontwikkeling van deze techniek in de Nederl anden leidde tot verb azingwekkende effecten op het gebied v an textuur en 10 Tweeluiken van Vlaamse Primitieven

ruimte. Een kruisiging, geschilderd in olieverf, k an zowel de druppel bloed • • •

Fluwelen draagtas voor het tweeluik met de portretten van René d'Anjou ( 1 4091 480) en zijn vrouw jeanne de Laval MUSÉE ou LOUVRE, PARIJS FOTO RMN,

©

FRANCK RAux

Atbrecht Bouts Ecce Homo, 45,5 x 3 1 cm Mater Do/orosa, 45,3 x 3 1 ,1 cm SUERMONDT-LUDWIGMUSEUM, AKEN

op Christus' voorhoofd tonen als het wijde l andsch ap achter het kruis. Schil ders gebruikten de mogelijkheden v an o lieverf om van hun figuren mensen van vlees en bloed te m aken. Zo kregen de toeschouwers een weelde aan inform atie over en het gevoel v an n abijheid bij het onderwerp van hun devotie. LEKENBRO E DERS EN ROZEN KRANS

In deze periode ontstonden vele devotionele lekenbewe gingen. A an de b asis l ag een onvrede met de tr aditionele vormen van aanbidding, al bleven de meeste lekenbewe gingen in de schoot v an de Kerk werken onder begelei ding van kloosterorden. De reguliere k apittelheren van Windesheim, bekende aanh angers v an de devotio mo derna, schreven, kopieerden en vert aalden boeken in de moedertaal van de leken-lezers. De fr ancisc anenorde steunde lekengemeenschappen die toegewijd w aren aan de Heilige M a agd of de Passie v an Christus en die liefd adigheidswerk verrichtten en geld in z amelden voor de zielenmissen v an hun leden. De domi nic anen stimuleerden de cultus van de rozenkr ans, w at zou uitgroeien tot de grootste lekenbroedersch ap. De le den werden aangezet tot medit atie tijdens het opzeggen van het Weesgegroet, een gebed waarv an de woorden te rugg aan n aar de annunci atie en de begroeting van Mari a door de engel G abriël. De cultus v an de rozenkr ans ontstond pas in het l a at ste kw art v an de vijftiende eeuw, m aar haar ontwikke ling is typisch voor de devotiebewegingen in die tijd. De b asistekst v an het Weesgegroet komt uit het ev angelie v an Luc as. Het m aakte deel uit van de liturgische dienst Klein Of ficie v an de M aagd vóór het een persoon lijk ge bed werd. Sinds de twaalfde eeuw is het Weesgegroet een vorm van persoonlijke devotie, opgezegd in repetitieve cycli die werden bijgehouden met behulp v an bolletjes aan een bidsnoer. Deze pr aktijk werd later gecombineerd met de medit atie over het leven v an Christus. In de vijf tiende eeuw gebruikte de cultus v an de rozenkrans als st and aard cycli van tien Weesgegroeten en één Onze Va der, terwijl de gelovige mediteerde over welbep aalde epi sodes uit het leven v an M aria en Christus. Met deze ge bedsoefening kreeg de leek de mogelijkheid om de kracht v an de schrift en de liturgie op te roepen en ze cultiveerde de innerlijke devotie. D at is een emotionele toest and van liefde voor én medelijden met Jezus, w aarvan de intensiteit afh angt van de individuele concentr atie. Individuele intensiteit en concentr atie w as de ide ale ingesteldheid om de diptieken uit de Nederl anden te bekijken. Men kon de rozenkrans bidden vóór het tweeluik w a arvan de beelden in olieverf het h art en de geest v an


jan van Eyck, (actiefca. 1 440), De engel Gabriël, 38,8 x 23,3 cm MUSEO T HYSSEN·BORNEMISZA, MADRID

de gelovige richtten op devotie. In het midden v an de vijftiende eeuw intro duceerde Rogier v an der Weyden het devotioneel diptiek met portretten in h alve lengte. Hij br acht een portret in h alve lengte v an een hedend aags persoon s amen met een icoon in h alve lengte v an de M aagd met Kind (zie de Philippe de Croy-diptiek blz. 20). Deze versie w as heel popul air op het einde v an de vijftiende en in het begin van de zestiende eeuw. De eigen aar kon op twee m anieren dicht bij het onderwerp v an zijn devotie komen. Hij kon elk det ail op M ari a's gel aat aflezen, ge schilderd in olieverf in het intieme h alve-lengte-form a at, en hij kon de vergelijking m aken met zichzelf, biddend afgebeeld n a ast haar. De tweeluiken uit de Nederl an den werden meer en meer verpersoonlijkt, w at de toe schouwer hielp bij een meer intieme en intense devotie erv anng. Drie werken uit de zestiende eeuw die te zien zijn op de tentoonstelling vertegenwoordigen het hoogtepunt v an personi fic atie: het Willem van Bibaut-diptiek, het Tweeluik met een franciscaner monnik door J an Pro voost, en Quinten M assijs' Portretten van Erasmus en Peter Gil/is. ZO N D E R LICHAAM

Voor de hedend aagse toeschouwer komt de buitenk ant v an de kleine Willem van Bibaut-diptiek over als een sur re alistisch t afereel. De opstelling is wel vertrouwd: het kruis st aat op een l age, groene heuvel; in de bl auwe lucht komen wolken aandrijven als boodsch appers v an Chris tus' sterven. M a ar voor het kruis dolen v an het lich aam ontdane gewonde h anden, voeten en een h art. A an de voet van het kruis, n aast de doodskop v an Ad am, staat een kelk gevuld met bloed. Rond de top v an het kruis h angt een doornenk roon. Kortom, het gehele lichaam v an Christus is niet aanwezig, m aar alle accessoires van zijn dood zijn er. De verz amelde objecten op het schilderij zijn de mysteries van het geloof, dit zijn mir akels die het verst and te boven g aan. Ze vertegenwoordigen de verlos sing door Christus' dood. De zwevende b anden, voeten en h art vormen de Vijf Wonden v an Christus en de beker verwijst n aar het Heilig Bloed, d at nog steeds wordt ver eerd in Brugge. S amen met de doornenkroon en bet kruis zijn deze beelden de 'hoogtepunten' v an Christus' dood. Voor Willem v an Bib aut zijn het geheugensteunen die jan van Eyck, (actief ca. 1 440), De Annunciatie, 38,8 x 23,4 cm

hem stimuleren om het p assieverh aal voor de geest te h alen. Het zijn ook onderwerpen v an persoonlijk gebed. De combin atie v an volledig gekleurde en abstr acte motieven op de buitenk ant moet de wens v an de opdr achtge

MUSEO THYSSEN-BORNEMISZA,

ver, een k artuizer monnik, zijn geweest. Het is een aanvulling bij de devotie

MADRJD

die hij beoefend voor de schilderijen aan de binnenzijde. • • •


jan Provoost (ca. 1 465·1529), Tweeluik: Christus draagt het kruis en een franciscaner monnik, 50 x 40 cm MUSEA BRUGGE, HOSPITAAL MUSEUM, SINT-)ANSHOSPITAAL, BRUGGE

Unks; jan Provoost (ca. 1 465- 1 529), Schedel in een nis op de keerzijde van Franciscaner monnik, 50 x 40 cm MUSEA BRUGGE, HOSPITAAL MUSEUM, SINT -jANSHOSPITAAL, BRUGGE

Rechts jan Provoost (ca. 1465-1 529), Porfierimitatie op de keerzijde van Christus draagt het kruis, 50 x 40 cm MUSEA BRUGGE, HOSPITAAL MUSEUM, SINT-jANSHOSPITAAL, BRUGGE

De buitenk ant v an het Tweeluik met een franciscaner monnik door J an Pro voost toont een doodskop in een nis, een onderwerp d at wel v aker voorkomt op de ommezijde v an diptieken. (zie de Bernba-diptiek blz. 24). Hier is het motief verpersoonlijkt. De schilder heeft een rebus toegevoegd, een r aad sel verteld in beelden en muzieknoten op de beschilderde lijst. De rebus is een mysterie. Het is niet zozeer een mysterie v an het geloof, m aar wel v an interpret atie w ant er is geen eensgezindheid over de betekenis, al bespeelt het w aarschijnlijk het memento mori thema. De binnenk ant v an het dip tiek wijkt nog meer af v an de tr aditie. Anders d an de typische icoon v an de M aagd met het Kind, bidt de fr ancisc aan voor een afbeelding in h alve lengte v an Christus die het kruis draagt. De imit atie v an Christus, in ar moede en nederigheid, is een bel angrijke regel voor de fr ancisc anen. Hun stichter, Sint- Fr anciscus, ontving de stigm at a als teken v an zijn conformiteit met Christus. Technisch onderzoek br acht aan het licht hoe ernstig de Fr ancisc aner mon nik zijn beloften n am. Oorspronkelijk w as zijn portret gepl aatst in een gezel lig interieur, vergelijkb aar met d at v an abt Christi aan de Hondt, m a ar het is l ater overschilderd. D at gebeurde ook met de koord rond de handen v an de opdr achtgever, een verwijzing naar het touw dat Christus' handen samenbond.


Unks: Meester van de Magdalenalegende (ca. 1 475-1530), halfgeopend Wi/lem van Biboutdiptiek PRIVÉ-VERZAMELING

Quinten Mossijs (ca. / 465- 1 530), Portret van Erasmus, 58,4 x 46 cm GALLERlA NAZJONALE o' ARTE

De monnik wilde niet overkomen als iemand die trots is op wereldse bezittingen en ook het voor hem te geforceerde beeld van identi ficatie met Christus liet hij wegschilderen.

ANTICA, PAlAllO BARBERJNI, ROME

Quinten Mossijs (ca. / 465- 1 530), Portret van Peter Gil/is, 6 /,3 x 47 cm KONINKLIJK MUSEUM VOOR SCHONE KUNSTEN VAN BELGI�, ANTWERPEN

DIPTIEK VAN DE VRIENDSCHAP

Het Portretdiptiek van Brasmus en Peter Gillis door Quinten M assijs heeft geen religieuze functie m aar weerspiegelt evenzeer een gevoel van persoonlijke affectie en intimiteit. Het werd besteld door de grote hum anistische theoloog Erasmus en zijn vriend Peter Gillis, een am ateur hum anist, voor een derde vriend, de Engelse schrijver en geestelijke Thom as More. Beide portretten lijken te zijn afgebeeld in eenzelfde schol astieke studiekamer die over de twee p anelen doorloopt. De boe ken die de rekken achter hen vullen en die onder hun handen rusten herinneren aan de gezamenlijke interesses v an Erasmus en Gillis en ook aan hun band met More, de ontvanger van het tweeluik. Net zoals een devotioneel diptiek, is Mas sijs' 'tweeluik van de vriendschap' een geschilderde boodschap die aan de ontv an ger een intieme visuele gemeenschap bezorgde met de objecten van zijn affectie. Ook al verbleven die aan de ander k ant van de zee of in de andere wereld.

jessica Buskirk

•

Tweeluiken van Vlaamse Primitieven /5

eesters e gesc 1 •

___

van

•

___

Ia

oog

Vijf tweeluiken geopend voor de ogen van de toeschouwer

R

ogier v an der Weyden portretteerde zijn onderwerpen in een toest and w a ar ged achte, verbeelding en wil onderge dompeld zijn in een tr anscendente erv aring die, zij het in een gesublimeerde vorm, de kw aliteit heeft v an liefde; het is veelbetekenend d at deze diptieken altijd uit een m an

nelijk en een vrouwelijk element zijn s amengesteld." Dit schreef Erwin P anofsky in 1953 in zijn boek Early Netherlandish Painting. lts Origins and Character. R I D D E RLIJK Z I LV E R EN G O D D E LI JK G O U D

Rogier v an der Weyden werkte aan het Bourgondische hof te Brussel en w as een v an de bel angrijkste diptiekenschilders. In de j aren 1450 en 1460 schilderde hij een reeks tweeluiken met portretten in h alve lengte voor de persoonlijke devotie v an hovelingen, zo als Je an de Froimont ( Koninklijke Muse a voor Schone Kunsten v an België, Brussel). Bij het Philippe de Cmy-tweeluik voeren de p anelen een bijzonder in tiem gesprek. Het rechterluik met het portret ( Koninklijk Museum voor

HUNTINGTON ART GALLERY,

Schone Kunsten, Antwerpen) toont een jonge m an, de h anden in gebed

SAN MARJNO

gevouwen, een st arende blik, het hoofd gekeerd n a ar het andere p aneel ( Huntington Collection, S an M arino C alifornië) w a arop M ari a en Kind zich n a ar hem richten. De M a agd kijkt n a ar de biddende h anden v an de devote m an. Het kindje Jezus opent een gebedsboek en het lijkt er op d at hij dit aan de jongeman z al overh andigen.

Rogier van der Weyden (ca. /399- / 464), Philippe de Croy, 5 1 ,5 x 33,6 cm KONINKUJK MUSEUM VOOR SCHONE KUNSTEN VAN BELGIË, ANTWERPEN

• • •

/6 Tweeluiken van Vlaamse Primitieven

Rogier van der Weyden (ca. /399- / 464), Madonna met Kind, 50,8 x 33 cm

Toen dit tweeluik in de late jaren 1450 tot stand kwam, behoorde Philippe de Croy tot een van de machtigste families in het Bourgon dische rijk. Zijn vader en oom stonden op een goed blaadje bij Filips de Goede. Phillipe was al op 24-jarige leeftijd tot baljuw van Hene gouwen aangesteld. Wat later kwam aan het licht dat de Croy was omgekocht door de Franse koning, de vijand van de Bourgondische hertog, en de familie moest naar Nederland vluchten. Op het tweeluik verschijnt Philippe echter als een fiere jonge ridder. Hij was in 1453 tot ridder geslagen na zijn deelname aan de succes volle Bourgondische campagne tegen Gent. Rogier van der Weyden portretteert Philippe, overladen met symbolen van weelde en macht (de vele fijne gouden kettingen om de hals en het zwaard aan de zij de) en met de emblemen van zijn devotie voor Maria en Kind (het ge bedssnoer met kruisbeeld tussen de handen). De schilder sculpteert een rijkelijk kleed in rood fluweel en creëert de indruk van massieve schouders en brede borst, die perfect passen bij de materiële en spi rituele waarden die op het portret zijn afgebeeld. Deze diptiek leest als een Arthur-roman: een jonge ridder, sterk, koen en nobel, offert zichzelf en zijn devotie aan zijn soeverein, de Maagd met Kind. De Philippe de Cmy-diptiek is een bijzonder schilderij, uitgevoerd in olieverf op paneel met heel veel zorg en aandacht voor detail. Het technisch onderzoeksteam van de tentoonstelling ontdekte dat de gouden halskettingen zorgvuldig zijn geschilderd in drie lagen van verschillende kleuren, aangebracht in kleine puntjes, het ene boven het andere. Voor de kralen van het gebedssnoer gebruikte Van der Weyden zelfs vier kleuren boven elkaar. Sommige kunsthistorici twijfelen er aan dat deze twee panelen een diptiek vormen. Ze verwijzen naar de verschillende achtergrond kleuren. Maria en Kind zijn geplaatst in een heldere bladgouden zonnekrans die hen omhult met hemels licht, terwijl Philippe bidt voor een stralend groen doek dat de kleur van de ogen vat. Het on derzoek heeft echter een verborgen overeenkomst tussen de achter gronden aangetoond. Onder de groene vernis van het portret-paneel bracht Van der Weyden een laag bladzilver aan. Door de transparante vernis reflecteert het licht op het zilver. Dat geeft glans aan het schilderij en is met een een passend kader voor Philippe de Croy. Zilver is edel en kostbaar maar

Brugse Meester van 1 499, Madonna met Kind, 3 1,5 x 1 4,5 cm KONINKLIJK MUSEUM VOOR SCHONE KUNSTEN VAN BELGIË, ANTWERPEN

toch ondergeschikt aan het goddelijke gouden licht van het linkerpaneeL DE ABT WEET WAT H I J WIL

De Diptiek van Abt Christiaan de Handt door de Meester van 1499 is vol van leven en geladen met kleine details uit het degelijks leven. Het devotioneel portret-tweeluik, geschilderd rond 1500, toont de abt ten voeten uit, in zijn gezellige slaapkamer met een luxueuze haard en een slapende hond. Maar schijn kan bedriegen. Dit portret is niet 'naar het leven' geschilderd. Beide panelen zijn gebaseerd op een tweeluik dat Jan van Eyck meer dan zestig jaar eerder ( 1437- 1439) schilderde. Het rechterpaneel van Van Eycks diptiek is verloren gegaan. Het linkerpaneel (nu in de Gemäldegalerie te Berlijn) stond model voor de De Handt-diptiek. Dit schilderij, met als titel De Maagd in


Brugse Meester van 1 499, Abt Robrecht De Clercq op de keerzijde van Abt Christiaan De Hond� 3 I x 1 4,5 cm KONINKLIJK MUSEUM VOOR SCHONE KUNSTEN VAN BELGIË, ANTWERPEN

een kerk, tekent een ongelooflijk grote en statische Madonna in een licht-overgoten gotische kathedraal. Met het kleine Kindje Jezus in beide handen, keert ze het aangezicht naar rechts en ontvangt het gebed van de figuur op het andere paneel. Het linkerluik van de De Handt-diptiek toont eveneens Maria als een mooie koningin en als een meer dan levensgrote, menselijke metafoor voor de Kerk, die de bewondering van één van haar gelovigen in ontvangst neemt. Recent onderzoek heeft aangetoond dat zelfs de huiselijke omgeving waarin de abt zich bevindt, gebaseerd is op het werk van Jan van Eyck. Al is het rechterluik niet helemaal een kopie, toch zijn er heel wat elementen die aan Van Eyck zijn ontleed, zoals het hemelbed en de sinaasappelen die in de kamer verspreid liggen. Er is weinig gekend over de Meester van 1499, maar in dit werk toont hij zich een heel gesofisticeerd kunstenaar. Hij put uit het werk van Van Eyck en voegt dingen toe, bijvoorbeeld een vaas met lelies op het Maria-paneel. Hij gebruikt ogenschijnlijk gewone detail , zo als het open boek en de stok tegen de muur, en geeft de indruk dat we een bijzondere blik kunnen werpen in de kamer van de abt. De doodgewone details zijn evenwel betekenisvolle motieven. De stok is een staf die, net zoals de mijter op het kussen, symbool staat voor de kerkelijk en wereldlijke macht van de abt. Het boek heeft prach tige illustraties, kenmerkend voor de Gentse en Brugse scholen, wat aangeeft dat de abt een scherpzinnig kenner van miniaturen is. De slapende hond verwijst uiteraard naar de familienaam van de gepor tretteerde. De dialoog tussen de twee panelen van de De Handt-diptiekis zowel rijk aan spiritualiteit als aan schoonheid. Het bewijst hoe belang rijk de opdrachtgever, de originele toeschouwer, kan zijn voor het ontwerp van een diptiek. Dit kleine werk is gemaakt voor de per soonlijke devotie van de abt en men heeft de indruk dat elk element voor hem van betekenis was. Christiaan de Hondt was een kunstliefBrugse Meester van 1 499, Abt Chrisvaan De Hondt, 3 1 x 1 4,5 cm KONINKLIJK MUSEUM VOOR SCHONE KUNSTEN VAN BELGI�, ANTWERPEN

hebber. Als abt van Ter Duinen schonk hij aan de abdijbibliotheek manuscripten, zoals er op het tweeluik één is afgebeeld, en hij gaf de opdracht voor een kopie van het middenpaneel van de Heilige Johannes Triptiek van Hans Memling. Het was ongetwijfeld de keuze van De Hondt zelf om zijn tweeluik te baseren op het werk van Van Eyck. Allicht heeft de abt ook de Meester van 1499 ingefluisterd welke motieven hij op het portret diende af te beelden. Al geeft dit diptiek een heel persoonlijk voorstelling, er zijn aanwijzin gen dat het ook na de dood van Christiaan de Hondt erg geliefd en veel gebruikt is geweest. Margaretha van Oostenrijk bestelde bij de Meester van 1499 een diptiek met op het rechterluik een vrijwel identiek interieur.

Brugse Meester van 1 499, Salvator Mundi op de keer zijde van Madonna met Kind, 3 1,5 x 1 4,5 cm KONINKLIJK MUSEUM VOOR SCHONE KUNSTEN VAN BELGIË, ANlWERPEN

Een zestiende-eeuwse opvolger van De Hondt, abt Robrecht de Clercq, zette zijn eigen zegel op het diptiek en liet zich op de buitenkant van het portretpaneel afbeelden in dezelfde houding als De Hondt, voor een boek, biddend tot Christus als Salvator Mundi, geschilderd op de ommezijde van het MariapaneeL De Diptiek van Christiaan de Handt ( Koninklijk Mu seum voor Schone Kunsten, Antwerpen) is een van de weinige dat intact • • •

Tweeluiken van Vlaamse Primitieven / 9

in de originele lijst is gebleven. Daardoor geeft het inzicht in de manier waarop tweeluiken werden gebruikt en hergebruikt, gekopieerd en gekoes terd door hun vijftiende- en zestiende-eeuwse eigenaars. KASTIJD I N G EN E E N WAR M E WERELD

Er heerst nog controverse over de opdrachtgever en de eigenaar van een diptiek, geschilderd door Hans Memling en nu verdeeld over de Alte Pina kothek in Munchen en de National Gallery in Washington. Het werk toont de Heilige Johannes de Doper en de Heilige Veronica in een landschap. Het is een schitterend voorbeeld van Memlings bedrevenheid in het schilderen van lumineuze, idyllische kleinschalige landschappen. Het paneel met Johannes de Doper draagt het opschrift ' H.V. D. Goes 1472'. Dat is allicht door een niet al te eerlijk kunsthandelaar aangebracht toen hij het in de negentiende eeuw, los van het Veronicapaneel, op de markt bracht en het aan Hugo van der Goes wilde toeschrijven. In de zestiende eeuw was het diptiek nog intact en erkend als een werk van Memling. Een inventaris uit 1502 vermeldt het onder de schilderijen die toebehoorden aan de Venetiaanse ambassadeur en humanist Bernardo Bembo. Vandaar dat het de naam Bernba-diptiek kreeg. Van Bernardo Bembo weten we dat hij in de vroege jaren 1470 de Neder landen bezocht en er zijn bewijzen dat hij bij Memling een portret bestelde, het zogenaamde Man met een Romeins muntstuk ( Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen). Daarom werd aangenomen dat hij toen ook het diptiek kocht. Technisch onderzoek heeft dit laatste in vraag gesteld. Dendrochronolo gische analyse (een methode om schilderijen te dateren aan de hand van de ouderdom van hun houten panelen) toonde aan dat beide panelen uit dezelfde boom zijn gemaakt en dus samen horen. Bovendien is vastgesteld dat het tweeluik niet vóór 1483 kan zijn geschilderd, lang na Bembo's reis naar de Nederlanden. Het blijkt nu dat het diptiek in verband kan worden gebracht met een andere versie van hetzelfde thema dat Memling jaren voordien schilderde. Het betreft de afbeeldingen van de Heilige Jo hannes en de Heilige Veronica op de gesloten deuren van het drieluik dat het Brugse Sint-Janshospitaal bestelde bij Hans Memling. Een inscriptie op het kader vermeldt broeder Jan Floreins, lid van de orde die het zie kenhuis beheerde, als opdrachtgever van het altaarstuk. De Triptiek van jan Floreins was een gift van hem aan de gemeenschap. De diptiek kan een kleinere privé-tegenhanger zijn die Floreins liet schilderen voor zijn persoonlijke devotie. De buitenzijden van het tweeluik confronteren de toeschouwer met kille voorstellingen. Het zijn sinistere stillevens met een doodskop en met een slang in een beker. Op de ommezijde van het Johannespaneel is de bood schap van de doodskop nog versterkt met het woord 'Morieris' (je zal ster ven) en in de oogkassen zijn een hamer en een nagel, de emblemen van Jezus' dood, afgebeeld. De beker op de achterzijde van het Veronicapaneel verwijst naar Johannes de Doper, waarvan de legende zegt dat hij een gif beker dronk om zijn geloof in Christus te bewijzen. Johannes overleefde de dronk en de beker herinnert er aan dat geloof garant staat voor eeuwig


Hans Memling (actief ca. / 465-1 494), Schedel in een nis op de keerzijde van Johannes de Doper, 3 /,6 x 24,4 cm ALTE PINAKOTHEK, BAYERISCHE STAATSGEMÄLDESAMMLUNGEN, MÜNCHEN

Vorige pagina: Hans Memling (actief ca. / 465- 1 494), Johannes de Doper, 3 1 ,6 x 24,4 cm ALTE PINAKOTHEK, BAYERISCHE STAATSGEMÄLDESAMMLUNGEN, MÜNCHEN

Hans Memling (actief ca. 1 465-1 494), Heilige Veronica, 3 1,2 x 24,2 cm NATIONAL GALLERY OF ART, WASHINGTON

leven. Beide objecten, geschilderd in sombere kleuren en hard licht, zijn als kastijdingen voor de toeschouwer, voor die de esthetische ervaring van de binnenzijde aanvat. Het tweeluik opent een wereld van warme gele en frisse groene kleuren. Vele tijdgenoten bewonderden Memlings landschappen. Misschien heeft Raphael dit werk gezien in de collectie van Bembo en inspireerde het hem voor de Sint-Joris die hij in 1506 schil derde ( National Gallery, Washington). Memling tekent Johannes de Doper en Veronica temidden van bloemen, plan ten en bomen. Beiden tonen de symbo len van hun heiligheid. Johannes wijst naar het lam en refereert naar zijn aankondiging van Christus: " Zie het Lam Gods dat wegneemt de zonden der wereld." De jonge, mooie Veronica ontvouwt haar sudarium, het zweet doek dat ze aanbood aan Jezus op weg naar Golgotha en dat een miraculeus beeld van diens gelaat absorbeerde. De twee schilderijen bekoren op esthe tisch vlak, maar ook spiritueel stellen ze de toeschouwer op het gemak. De heiligen maken duidelijk dat hij of zij op redding mag hopen. Het lam was een sterke metafoor voor Christus' of fer en aan het Heilig Gelaat werden wonderlijke krachten toegeschreven, een bewijs voor Gods aanwezigheid in de wereld van de vijftiende-eeuwse christen. De twee werken van Memling passen bij elkaar als puzzelstukken. In 1930, decennia

Hans Memling (actief ca. 1 465- 1 494), Man met een Romeins muntstuk, 3 1,8 x 23,2 cm

vóór

technische

analyses

aantoonden dat ze samen horen, was al geopperd dat de panelen een diptiek vormen. Argumenten waren: de iden

KONINKUJK MUSEUM VOOR

tieke afmetingen en het doorlopen van

SCHONE KUNSTEN, ANTWERPEN

de rotspartij. Dit gedeelde landschap maakt één geheel van twee schilderij en, al is er geen expliciete interactie tussen de twee figuren zoals dat wel het geval is bij devotionele portrettweeluiken. Hans Memling (actiefca. 1 465-1 494), Kelk van Johannes de Evangelist op de keerzijde van Heilige Veronica, 3 1,2 x 2 4,2 cm NATIONAL GALLERY OF ART, WASHINGTON

SAM E N D I C HTBI J

Christus aan het kruis e n D e verheerlijking van d e Madonna door Geert gen tot Sint Jans vormen een diptiek, niet door de vormelijke eenheid of door de emotionele band tussen de figuren. Ze hebben uiteenlopende on derwerpen en de gebeurtenissen vinden plaats in totaal verschillende ruimtes. • • •


Het zijn de ogen van de toeschouwer die de kleine panelen samenbrengen. In het linkerluik, nu in Edinburgh, heeft Geertgen tot Sint Jans het verhaal van de kruisdood samengeperst op slechts 24,4 x 18,4 centimeter. Op de voorgrond is een conventionele voorstelling van de kruisiging aangevuld met de boetvaar dige heiligen Hiëronymus en Dominicus, een rottend lijk en enkele zielen in de hel. In het midden en in de achtergrond illustreren kleine tafereeltjes episodes uit de Passie (waaronder Veronica en het zweetdoek). In tegenstelling tot deze verhalende scènes, verspreid over het golvende landschap en in de stad, lijkt het beeld van het rechterpaneel ( Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam) tijd en ruimte te overstijgen. Centraal in de compositie zijn Maria en het Kindje Jezus omhuld door de warme cocoon van licht en concentrische engelenrin gen die overgaan naar het duister in de hoeken van het paneel. Het herinnert aan Johannes' voorstelling van de apocalyptische vrouw in het boek Openbaringen: de vrouw, geïdenti ficeerd als de Maagd, is gehuld in de zon, gekroond met twaalf ster ren en ze staat op de maan. Vanaf de veertiende eeuw is het beeld van Maria als apocalyptische vrouw bij zonder populair in persoon lijke devoties. Geertgen tot Sint Jans versterkt het nog met andere motieven die vaak terugkomen in devo tieprenten: de Arma Christi (de werktuigen van Chris tus' Passie), rozenkransen en muziekinstrumenten, die allemaal gedragen worden door de engelen die rond Maria's hoofd zweven. De twee panelen hebben contrasterende thema's, het ene vertelt elke statie van Christus' kruisweg het andere presenteert een mystiek visioen van de Heilige Maagd. Maar beide gebruiken kleine, fijn geschilderde figuren die de toeschouwer uitnodigen dichterbij te komen en te kijken. Pas dan kan men de doornenkroon op het linkerluik en de rode bolletjes van het rozenkransje rechts zien. De twee schilderijen zijn overladen met dergelijke figuren en men moet dus elke vierkante centimeter zorgvuldig bestuderen. Dit proces vraagt langdurige concentratie en totale overgave, destijds sterk aangeprezen voor persoonlijke meditatie. De voorstellingen bieden een brede waaier van thema's voor spirituele contemplatie, van het rottende lijk als teken van zonde en verval tot de vreugdevolle verheerlijking van engelen die musiceren voor Maria en Christus.


Geerten tot Sint-Jans (actief ca. 1 4 75- 1 4 95), Christus aan het kruis, 26,8 x 20,5 cm NATIONAL GALLERY OF SCOTLAND, EDINBURGH

Geerten tot Sint-jans (actiefca. 1 4 75- 1495), De verheerlijking van de Madonna, 26,8 x 20,5 cm MUSEUM BOIJMANS VAN BEUNINGEN, ROTTERDAM

LIEFDE OP TWEE GEZICHTEN

Diptieken zijn de ideale dragers om het verband tussen de twee centrale thema's uit het christendom, zonde en verlossing, te communiceren. Het scharnier tussen de panelen is een concrete metafoor voor de onderlinge af hankelijkheid: zonder zondeval is redding onmogelijk. Een duidelijk en mooi voorbeeld is de zogenaamde Weense diptiek van Hugo van der Goes met De Zondeval en de Bewening van Christus. De kunstenaar onderstreept het verband tussen het eten van de appel en de dood van Christus door de serene verleidster Eva en de rouwende Maria Magdalena hetzelfde gezicht te geven. En Adam wordt de dode Christus (middeleeuwse theologen noemden Jezus vaak de Nieuwe Adam). Van der Goes gebruikt ook meer subtiele, vormelijke herhalingen, die van de panelen elkaars spiegelbeelden maken. Het landschap van De Zondeval helt af naar rechts, op dat van de Bewening staat de heuvel rechts. De blauwe lucht en de bloeiende boom op de voorgrond van De Zondeval zijn op de Bewening vervangen door een sombere stormlucht en het naakte kruis in de achtergrond. De heldere kleuren van de rozen en de irissen op De Zondeval komen terug in de bloedrode wonden van Christus en het blauwe kleed van de Maagd. De liefde in het tweeluik heeft niet alleen betrekking op Panofsky's manne lijke en vrouwelijke elementen. Of het nu gaat om vormelijke of thematische verbanden in vijftiende-eeuwse diptieken, ze betrekken de toeschouwer al tijd in een dynamische kijkervaring die drie elementen telt: het linkerpaneel, het rechterpaneel en de persoon die ervoor staat. Deze relatie komt het best tot uiting in de Weense diptiek van Hugo van der Goes. Zelfs op het moment dat ze van de appel eten, kijken Adam en Eva naar het rechterpaneel, waar de ultieme consequentie van hun daad is afgebeeld. De treurende figuren rond Christus houden diens lichaam recht zodat de toeschouwer alle teke nen van zijn lijden kan bekijken. Alleen Maria Magdalena zit aan de kant, de handen in gebed gevouwen. Ze kijkt recht naar de toeschouwer om zeker te zijn dat we haar liefde en smart delen.

Jessica Buskirk

•


Hugo van der Goes (ca. / 440- 1 482), De Zondeval, 32,3 x 2 1,9 cm

Hugo van der Goes (ca. / 440- 1 482), Bewening van Christus, 3 4, 4 x 22,8 cm

KUNSTHISTORISCHES MUSEUM, WENEN

KUNSTHISTORISCHES MUSEUM, WENEN

oor

Moderne technieken

m

het onderzoek van oude meesterwerken

I

de zeventiende en de achttiende eeuw waren de nu zo gewaardeerde

Vlaamse Primitieven nagenoeg volledig in vergetelheid geraakt. Jan van Eyck is de enige die de toenmalige kunstliteratuur regelmatig vermeldde. De Oudnederlandse schilderkunst beantwoordde niet meer aan de heer ende smaak. Een onbekend aantal kunstwerken was reeds verloren ge

gaan door de beeldenstormen en bij het moderniseren van de kerkinterieurs. Toen de Franse revolutie het kerkelijk bezit onteigende, verloren de overgebleven vijf tiende-eeuwse altaarstukken ook nog eens hun liturgische functie. Pas in het begin van de negentiende eeuw herontdekte een aantal verzamelaars de Vlaamse Primitieven. Een van hen, Sulpiz Boisserée, noteerde in 1862 hoe hij een schilderij met een Kruisdraging dat hij gekocht had naar huis bracht: " Om opzien en spottende opmerkingen te vermijden, besloten we het stoffige heilige voorwerp via een achterdeur ons ouderlijk huis binnen te smokkelen." Dit illu streert hoe weinig waardering de Oudnederlandse schilderkunst toen genoot. In het kielzog van de verzamelaars raakten ook kunsthistorici geïnteresseerd. Zij zochten in archieven naar documenten en naar namen van schilders, want slechts een handvol van de oude schilderijen is gesigneerd. Zij werden connaisseurs die anonieme stukken trachtten te ordenen of toe te schrijven aan bekende namen of aan meesters waarvoor ze noodnamen bedachten. LIJSTEN, PANELEN EN ONDERTEKENINGEN

Ook de Oudnederlandse diptieken waren in vergetelheid geraakt. Vele gingen in de loop der jaren verloren, werden beschadigd, herwerkt of verdeeld. Dikwijls is • • •


Meester van de Brugse Ursula/egende (actief ca. 1 470-1 500), Madanna met Kind, 33,2 x 25,3 cm KONINKLIJK MUSEUM VOOR SCHONE KUNSTEN, AN"IWERPEN

Meester van de Brugse Ursu/a/egende (actief ca. 1 4 70-1 500), Drie schenkers, 28 x 2 1 cm KONINKLIJK MUSEUM VOOR SCHONE KUNSTEN VAN BELGIË, AN"IWERPEN

Tweeluiken van Vlaamse Primitieven 3 1

Anoniem Meester (actiefca. 1 460-1500), diptiek met de Madonna en twee schenkers KONINKLIJK MUSEUM VOOR SCHONE KUNSTEN, ANTWERPEN

de originele li jst verv angen, panelen werden ingekort of te ingri jpend gerestau reerd. Hierdoor ging, s amen met waardevolle inform atie, ook de integriteit van deze kunstwerken verloren. Int act bew aarde tweeluiken zi jn een zeldzaamheid. Een mooi voorbeeld is het werk van J an Provoost met de Kruisdraging en het Portret van een min derbroeder, bew aard in het Sint-Janshospit aal te Brugge. De li jsten zijn ten dele verguld, gem armerd en van o pschriften voorzien, ondermeer de d atum 1522. Ook de oors pronkelijke sch arnieren en het originele sluitsysteem zijn bew aard. Qu a techniek verschillen de di ptieken niet van andere schilderstukken uit de vi jftiende en zestiende eeuw. Het amb acht hield nauw toezicht op de kwaliteit van het afgeleverde werk. Men schilderde o p panelen verv aardigd uit eikenhout v an zeer goede kw ali teit, ingevoerd uit de B altische gebieden. Doek werd ook gebruikt als goed ko pe dr ager, m aar er zijn geen tweeluiken bekend in deze techniek. De schrijn werker verv aardigde een panee l met lijst. Bij kleinere stukken zijn beide uit één enkele pl ank gesneden. Een voorbeeld is de Diptiek met de Madonna en drie schenkers, toegeschreven aan de Meester v an de Ursul alegende ( Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen). Grotere panelen zijn gem aakt uit verschillende pl anken die aan elk aar gelijmd werden en gevat in een li jst uit geprofileerde latten met groeven w a arin het paneel geschoven werd. De hoekverbindingen van de li jst werden met pennen vastgezet. De lijsten v an het Anoniem Meester (actie( ca. 1460-1 500), Maria met Kind, 35 x 23,4 cm KONINKLIJK MUSEUM VOOR

eerder aangeh aalde tweeluik van Jan Provoost zijn van dit ty pe. De vi jftiende -eeuwse kunsten aars schilderden dus o p ingeli jste panelen. Sint Luc as, hun patroonheilige, is dikwi jls voorgesteld terwijl hi j een portret van

SCHONE KUNSTEN, ANTWERPEN

M aria schildert o p een ingelijst paneel. De lijst vormt een raam w a ar achter

INFRAROOD REFLECTOGRAM:

de geschilderde wereld ligt. Soms s peelt de schilder met deze illusie, zo als de

CATHARJNA VAN DMLEN EN ADRIMN VERBURG

@

PRESIDENT AND FELLOWS OF

HARYARD COLLEGE

anonieme kunsten aar die, in de Diptiek met de Madonna en twee schenkers ( Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwer pen) een hoek van een kleed op de lijst schilderde.


Vóór de kunstenaar het paneel en de lijst kon beschilderen en polychrome ren, bracht hij of een van zijn gezellen er een gladde, meestal witte grondlaag op aan, een mengsel van kalk en dierlijke lijm. Om de grondlaag minder absorberend te maken werkten ze die af met een dunne, meestal witte of lichtgekleurde verflaag 'primuersel '. Vervolgens bracht de kunstenaar een te kening aan waarin de compositie summier of meer gedetailleerd uitgewerkt is. Men gebruikte houtskool, zilverstift, krijt en inkt met pen of penseel. Af en toe krasten ze ook omtreklijnen in de grondlaag. In sommige gevallen is deze ondertekening voor het blote oog zichtbaar doorheen verflagen die in de loop van de tijd transparant werden, bijvoor beeld in de Memento Mori op de keerzi jde van de Heilige Johannes de Do per ( Alte Pinakothek, Munchen) of in het habijt en de boekband van Abt Christiaan de Handt. Met infraroodfotografie en infraroodreflectografie kan men een deel van het spectrum dat niet zichtbaar is voor het menselijk oog registreren. Zo kan men de ondertekening die onder de verflaag verbor gen is toch onderzoeken. VERGULDEN EN IN DE VERF ZETTEN

Nadat de ondertekening aangebracht was, was het de beurt aan de delen die men verguldde, zoals de lijst of de achtergrond. Tenslotte zette de kunstenaar de compositie in verf. Men maakte gebruik van een beperkt palet van zorg vuldig gekozen pigmenten : minerale pigmenten zoals loodwit, vermiljoen, azuriet, ultramarijn, malachiet, verdigris, aardekleuren en okers of organi sche pigmenten zoals ivoorzwart en rode lak, gewonnen uit de meekrapplant of vanaf de zestiende eeuw uit bladluizen, de kermes vermilio. De pigmenten werden met olie en eventueel wat eiwit of eigeel tot verf gewreven. Eerst werden de basistonen op het paneel aangebracht, waarbij men de vlak ken uitspaarde die in een andere kleur gezet moesten worden. Hierop bracht de kunstenaar vervolgens transparante glacis aan, nu eens dun, dan dik, om schaduwen weer te geven en diepe kleurschakeringen te creëren. Som mige kleuren ontstonden door pigmenten te mengen, andere door optische menging : bijvoorbeeld een rode, transparante lak op een blauwe grondlaag om purper weer te geven. Tenslotte werden details afgewerkt met donkere accenten en hooglichten. De verf ligt over het algemeen relatief dun en transparant op het paneel zodat het licht erdoorheen valt en weerkaatst op de witte grondlaag. Hier aan danken de schilderijen van de Vlaamse Primitieven hun lichtwerking en emailachtig oppervlak . In het Portret van Philippe de Croy, toegeschreven aan Rogier van der Wey den ( Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen) werd dit fe nomeen nog versterkt door de achtergrond eerst met zilverblad te beleggen en hierover een groene glacislaag te zetten. De Diptiek van abt Christiaan de Handt illustreert ook hoe transparant de verflagen zijn, een effect dat nog versterkt met de tijd. Een van de buitenkanten van dit tweeluik je was oorspronkelijk beschilderd met een por fierimitatie. Hierop werd later het portret van Abt Robrecht de Clercq toegevoegd. De por fierschildering is duidelijk zichtbaar voor het blote oog, doorheen de verflaag van het habi jt en de handen.


Hans Memling (aàief ca. / 465-1 494), Schedel in een nis op de keerzijde van Johannes de Doper, 3 /,6 x 24,4 cm ALTE P1NAKOTHEK, BAYERJSCHE STAATSGEMÄLDESAMMLUNGEN, MÜNCHEN

Brugse Meester van 1 499,Abt Robrecht De Clercq op de keerzijde van Abt Christiaan De Hondt (detail), 3 /

x

1 4,5 cm

KONINKUJK MUSEUM VOOR SCHONE KUNSTEN VAN BELGIË, ANlWERPEN

WELKE PAN ELEN HOREN SAM E N ?

Het Portret van Philippe de Croji, toegeschreven aan Rogie r van der Weyden is hoogstwaarschijnlijk een deel van een tweeluik. Ridder Florent van E rtborn, voormalige bu rgemeeste r van Antwerpen en een ve rwoed verzamelaar van oude schilderkunst, kocht het paneel in het begin van de negentiende eeuw in een kasteel in de omgeving van Namen. Pas veel late r, in 1923, associeerde de Gentse kunst histo ricus, Hulin de Loo, het port ret met de Madonna met Kind ( Huntington Art Collections, San Marino). De herkomst van deze Madonna kunnen we terugvinden tot het einde van de negentiende eeuw, toen het in een Engelse privé-verzameling was. De v raag die zich opd ringt is: hoe weten we of deze beide panelen oorspronkelijk bij elkaar hoo rden en een diptiek vormden ? P hilippe de Croy is biddend voo rgesteld en naar het voorwe rp van zijn devotie, links van hem, toegekeerd. De kee rzijde van het port ret is beschilderd met zijn wapenschild, het is dus duidelijk een rec hterluik dat geopend en gesloten kon worden. In het sc hilderij van San Marino zijn de compositie en de blik van Ma ria naar rechts gericht, ongetwijfeld was dit een linkerlui k Of de keerzijde ooit beschil derd is geweest, valt niet meer te achterhalen want het schilderij werd getrans poneerd. Dit is een achterhaalde restau ratiebe handeling waarbij het paneel weggeschaafd wordt zodat de verflaag en de g rondlaag op een nieuwe d rager, doek of paneel, gelijmd kunnen worden. Beide sc hilderijen zijn even g root, worden toegesc hreven aan Rogie r van der Weyden en op basis van stijlken merken of historisc he gegevens omst reeks 1460 gedateerd. Het lijkt dus zeer waarschijnlijk dat beide schilde rijen oorspronkelijk een diptiek vormden, maar echte bewijzen zijn er in dit geval niet. De originele lijsten van het Portret van Philippe de Croji en de Madonna van San Ma rino zijn ve rloren gegaan. Onde rzoek van lijsten kan waa rdevolle in formatie opleve ren. Zo zijn er twee kleine paneeltjes die men toesc hrijft aan Geertgen tot Sint Jans, de Verheerlijking van Maria ( Boijmans Van Beunin gen, Rotterdam) en de Kruisiging ( National Galleries of Scotland, Edinbu rg h) waarvan men aanneemt dat ze oorspronkelijk een diptiekje vormden, onder meer omdat beide paneeltjes een identiek, eenvoudig verguld lijstje hebben dat integ raal deel uitmaakt van de d rage r. Bovendien zijn op de radiog rafieën van de Kruisiging aan de rec hterkant sporen zichtbaa r van de nagels waarmee scharnieren op de lijst bevestigd waren. De oo rspronkelijke d rage r van de Madonna van San Marino is, toen het stuk get ransponeerd we rd, vernield en dend rochronologisch onde rzoek is hiermee uitgesloten. Dend roc hronologie is een moderne onde rzoeksmet ho de waarbij men de jaarringen van het hout zo rgvuldig opmeet en ve rgelijkt met een standaa rdcu rve. Zo kan men bepalen wanneer de boom waaruit planken van een paneel afkomstig zijn, geveld is en bepalen vanaf welke datum een paneel gebruikt kan zijn. Soms kan men ook vaststellen dat twee panelen hout bevatten dat afkomstig is uit dezelfde boom, zoals bij de Hei lige Johannes de Doper ( Alte Pinakot hek, Munc hen) en de Heilige Veronica ( National Galle ry, Washington), beide toegesc hreven aan Memling. In dit geval zijn er bovendien oude documenten die aantonen dat beide panelen v roeger een dipt iek vo rmden.

Griet Steyaert Rogier van der Weyden (ca. 1399- 1 464), Philippe de Croy, (detail) 5 1 ,5 x 33,6 cm KONINKLIJK MUSEUM VOOR SCHONE KUNSTEN VAN BELGIË, ANlWERPEN

•


Vorige pagina's: Michel Sittow (ca. 1 46 91525), Madonna met Kind, 33, I x 25,6 cm GEMÄLDEGALERIE, BERUJN

Michel Sittow (ca. 1 46 91525), Portret van Diego de Guevara, 33,6 x 23,7 cm NATIONAL GALLERY OF ART, ANDREW W. MELLON COLLECTION, WASHINGTON

V

ele portretten uit de vijftiende eeuw beelden een persoon uit die de toesc houwer in de ogen kijkt en de handen laat rusten op een borstwering. Niet zelden houdt de gepor tretteerde iets vast: een stukje perkament , een ring , een pijl , een anjer , een munt. Ook treffen

we in Europese en Amerikaanse musea heel wat portretten uit die tijd aan van mannen die naar links kijken en hun han den he bben gevouwen voor een ge bed. Hun ogen en handen zijn geric ht op iets wat zic h buiten het gezic htsveld lijkt te bevinden . We weten n iet waar ze naar kijken want ze zijn gesc heiden van de bij horende voorstellingen , het onderwerp van de verering. De tweeluiken zijn uit e lkaar ge haald en af zonderlijk verkoc ht uit winst bejag. WAS H I N G T O N E N B E R L I JN

In de National Gallery in Was hington bevindt zic h een portret van een wat oudere man die in diepe gedac hten is verzonken. Hij draagt een mantel met een dikke bonten kraag (missc hien wel lynx) die de sc hilder minutieus weergaf met be hulp van een fijn penseel. Met de ene hand rust hij op een bank met een Oosters tafelkleed. De andere hand wijst naar zijn pak in goud brokaat , waarop een roze kruis staat geborduurd , het teken van de orde van Calatrava. Aangenomen wordt dat het gaat om Diego de Guevara, die meer dan veertig jaar in dienst van de Bourgondisc he heersers was , ondermeer als diplomaat en maître d'hótel van Filips de S c hone . Karel V had hem het k r uis van Calatrava opgespeld in 1 5 17. Guevara was ook een verwoed kunstverzamelaar. Zo bezat hij Van Eyck's Portret van G iovanni (?) Arnolfini en z ijn Vrouw ( Londen , National Gallery). Dat kleinood zou hij aan Margaret ha van Oostenrijk sc henken. Het Oosterse tafelkleed van het portret in Washington loopt door op een paneel met een Madonna in Berlijn. Het is een ver bindingselement tussen de twee luiken dat de sc hilder heeft overgenomen van Hans Memlings' Tweeluik van Maarten van Nieuwenhove in Brugge. Het C hristuskind raakt de kin aan van Maria en houdt een goudvink in de rec hter hand. Die vogel staat sym bool voor de Passie. Het is voor het eerst sinds lang dat deze paneeltjes weer samen zijn. Alleen daarom al is hun hereniging op de tentoonstelling Vlaamse Primitieven. De mooiste tweeluiken een heuglijke ge beurtenis. WAN N E E R G E S C H E I D E N ?

Vermoedelijk kwam het tweeluikje na Guevara's dood in 1520 via de erfgenamen in het bezit van Mencia de Mendo ça y Foinsec a , markie zin van Cenete ( 1508 - 1 554). Die huwde in 1524 met Hendrik 111 van Nassau , een oom van Willem de Zwijger en vervolgens met Fernando

Boven: Michel Sittow (ca. 1 469-1 525), Portret van Diego de Guevara (detail) NATIONAL GALLERY OF ART, ANDREW W. MELLON COLLEC TION, WASHINGTON

Onder: Michel Sittow (ca. 1 469- I 525), Madonna met Kind (detail)


GEMÄLDEGALERJE, BERUJN

de Aragon, hertog van Calabrië en vice-koning van Valencia. Het hier getoonde tweeluik beantwoordt aan beschrijvingen van schilderijtjes in inventarissen van haar verblijf in Valencia, het kasteel van Ayora, in 1548 en 1554. Het is niet duidelijk wanneer de paneeltjes werden gescheiden. De Ma donna zou zich o mstreeks 1 9 14 nog in Spanje hebben bevonden, mo gelijk nabij Burgos. In dat jaar werd het schilderij aangekocht door het Kaiser- Friedrich- museu ms-Verein in Berlijn. Het portret bevond zich in het bezit van de Infante Don Sebasti án Gabrie t de Borbón y Braganza (gestorven in 1875). In 1915 was het werkje in het bezit van ene Maurer in Madrid, waarna het jaren in de kunsthandel rondzwierf, achtereen volgens bij Leo Blu menreich in Berlijn, P. & D. Colnaghi Ltd in Londen ( 1929) en M. Knoedler & Co. in Londen en New York ( 1929-1930). In 1930 werd het portret gekocht door de A merikaanse bankier en olie-, steenkool- en alu miniu mmagnaat Andrew Mellon. Ten slotte vond het paneel onderdak in de National Gallery in Washington. M E E ST E R M I C H E L S I TTOW

De schilder van het diptiek, Michel Sittow ( 1468 - 1525/26) werd ge boren in de hanzenstad Reval, het huidige Talinn, de hoofdstad van Estland. Sittow begon zijn loopbaan in Brugge o mstreeks 1484. Men ver moedt dat hij leerling was van Hans Memling om dat hij diens ma donna-types overnam. Zijn leertijd zou rond 1488 zijn beëindigd. Hij was geen meester van het Brugse schildersgilde. In 1492 trad Sittow in dienst van Isabella de Katholieke, koningin van Castilië. Dat zou hij blijven tot haar dood in 1504. In de rekeningen van haar hofhouding vinden we de schilder ver meld als ' Melchoior Ale man'. Het is geweten dat Sittow sa men met Juan de Flandes voor de vorstin werkte aan een reeks kleine paneeltjes over het leven van Christus en Maria. Hij ge noot echter grotere bekendheid als portretschilder. Mogelijk bezocht hij kort na 1502 de hoven van Margaretha van Oostenrijk en van Hen drik V I I. Het staat vast dat hij begin 1506 in Brabant werkte voor Fi lips de Schone. Een jaar later zou hij zich in zijn geboortestad vestigen. In 1514 werd hij uit Reval weggeroepen om het portret te schilderen van Christiaan 1 1 van Dene marken, de toekomstige echtgenoot van het nichtje van Margaretha van Oostenrijk, Isabella. Hij zou nog een korte periode aan het hof van Margaretha en de jonge Karel V verblijven, maar o mstreeks 1518 was Sittow terug in Estland. Daar leefde hij tot zijn dood als een welgesteld burger. Het tweeluik van Diego de Guevara is een van de mooiste werken van de meester. Het gezichtstype van de Madonna vertoont veel gelijkenissen met dat van Sittows Heilige Magdalena in het Detroit Institute of Arts. Van de heiligenvoorstelling in Detroit wordt beweerd dat het eigen lijk een portret is van Catharina van Aragon ( 1485- 1536), de dochter Boven: Michel Sittow (ca. 1 469-1 525), Madonna met Kind (detail) GEMÄLOEGALERIE, BERLIJN

Onder: Michel Sittow (ca. 1 469-1 525), Catharina van Aragon ols de Heilige Magdalena THE DETROIT INSTITVTE OF ARTS

van Isabella de Katholieke en de toekomstige echtgenote van de Engelse koning Hendrik V I I I. Aanbidt Diego de Guevara op het tweeluik een Madonna met de fysiono mie van dezelfde Spaanse prinses ?

Nico Van Hout

•

Tweeluiken van Vlaamse Primitieven 3 9

Praktisch

Belangrijke diptieken in België AUTEURS

IVOREN DIPTIEKEN

Jessica Buskirk is doctorandus aan de University of California,

Diptiek van de heiligen Petrus en Paulus, zesde eeuw,

Berkeley. Ze deed onderzoek in België en Nederland voor haar

verdeeld tussen Tongeren, Schatkamer van de Basiliek en B russel,

dissertatie lntimocy ond Anticipotion: the male subject in (ifteenth

Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis.

century personaf devotionol portroits. Deze studie geniet de steun

Diptiek van Genoelselderen, einde achtste eeuw, Brussel,

van de N etherlands-America Foun dation Fulbright en van de Bel

Kon i n klijke M u sea voor Kunst en Geschiedenis.

gian-American Edu cation Foundation.

Diptiek van de heilige Nicosius, (99 1 - 1 0 I 0) , Doornik, Schatkamer van de OLV-kathedraal.

N ico Van Hout ( 0 1 967) behaalde het diploma van licentiaat in

Byzantijns diptiekje, ( I 000), Luik, Musée Curtius.

de Kunstgeschiedenis aan de Universiteit Gent en het diploma

DiptiekJe uit het Legoot Vermeersch, veertiende eeuw, Brussel,

Restau ratie en Conservatie van Schilderijen aan het N H I S K te

Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis.

Antwerpen. Hij doctoreerde aan de KU Leuven over Functies van

Diptiekje met Geseling en Kruisiging, veertiende eeuw,

Doodverf met bijzondere aandocht voor de onderschildering en andere

Antwerpen, Museum Mayer van den Bergh.

onderliggende stadia in het werk van PP Rubens ( 1 995). Tussen 1 994

Dubbelzijdig gehistorieerde diptiek, veertiende eeuw,

en 1 99 8 was hij als wetenschappelijk medewerker verbonden aan

Antwerpen, M useum Mayer van den Bergh.

het Rubenianum in Antwerpen. Nico Van Hout

was betrokken

bij het onderzoek en de restauratie van de Oranjezaal in Paleis Huis ten Bosch in Den H aag ( 1 99 9 ) . Zijn onderzoeksveld : onvol

G ESCHI LDERDE D I PTIEKEN •

Taddeo Gaddi ( 1 300- 1 366) , Kroning van de M aagd en Kruisiging,

tooide schilderijen, doodve rf, de schil dertechniek van P.P. Rubens,

Luik, Musée d 'art religieux et d'art mosan.

Rubensgrafiek. Sinds 200 I is hij werkzaam als tentoonstellingsma

Diptiek van Wo/court, veertiende eeuw, Annunciatie en Visitatie,

ker en conservator in het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten

Namen, M usée des Arts anciens du Namurois.

Antwerpen.

Hans Memling (actief vanaf 1 465- 1 494), Van Nieuwenhove-diptiek, Brugge, H ospitaalmuseum, Sint-Janshospitaal.

G riet Steyaert is kunsthistoricus en restaurateur. Ze werkte ver

•

schillende jaren in het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimo nium, eerst als stagiaire in het restau ratieatelier van schilderijen en

een franciscaan, Brugge, Hospitaalmuseum, Sint-Janshospitaal. •

van Rogier van der Weyden (2002-2003, Vrije U niversiteit B russel)

•

•

en pu bliceerde artikels over deze anonieme Meester en tijdgeno ten. Zij restau reerde ondermeer het Schuttersfeest van de Meester van Frankfurt uit het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten van Antwerpen en behandelt er momenteel de Triptiek met de Zeven

Meester van 1 499, Diptiek van abt Christioon de Handt, 1 499, Antwerpen, K M S K A .

later als wetenschappelijk attachée. Ze schreef een doctoraalscrip tie over de Meester van de Sint Catharina Legende, een navolger

Jan Provoost (ca. 1 465 - 1 529), Kruisdroging en Portret van

Meester van 1 499, Diptiek van Morgoretho van Oostenrijk, Gent, M S K . Meester van de Heilige Ursulalegende,

M adonna en Drie schenkers, 1 48 6 , Antwerpen, KMSKA. •

•

•

Sacramenten van Rogier van der Weyden.

Anoniem Vlaams, omstreeks 1 460- 1 500,

Madonna en Twee schenkers, Antwerpen, KM SKA. Adriaan lsenbrandt ( 1 500- 1 55 1 ) , Van de Velde-diptiek, 1 52 1 , verdeeld tussen Brugge, O LV-kerk en Brussel, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België.

•

TENTOONSTE LLI NG Vlaamse Primitieven, de mooiste tweeluiken

Quinten M assijs (ca. 1 465/66- 1 5 30), Christus als Verlosser en

Maria in gebed, Antwerpen, KMSKA. •

Van 3 maart tot en met 27 mei 2007

Anoniem, omstreeks 1 500, Satyrisch diptiek, Artistieke verzamelingen van de Universiteit van Luik, verzameling Wittert.

Open van dinsdag tot en met zaterdag van I 0 tot 1 7 u ur, zondag tot 1 8 u u r Gesloten o p maandag

VERDER LEZEN EN SURFEN •

Koninklijk Museum voor Schone Kunsten

en Londen, 2006. •

Tel. 03 238 78 09 www.kmska.be


Hand, C . A. Metzger en R. Spronk, Proyers ond Portroits,

Unfolding the Netherlondish Diptych, Washington, New Haven

Leopold de Waelplaats 2000 Antwerpen

j . 0.

J. 0. Hand en R. Spronk (ed.), Essays in Context: Unfolding the

Netherlondish Diptych, Cambridge, MA, N ew Haven en Londen, 2006. •

www.nga.gov

), Tweeluik Madonna met Kind en Moorten van Nieuwenhove, 52,5 x 41,5 cm MUSEA BRUGGE, HOSPITAALMUSEUM, SINT

Recommend Documents