間 Ma
Philosophy in Architecture 7X700 Dr. Jacob Voorthuis
Christopher Ho ID 0660985 26-11-2012
Tussen 1907 en 1915 ontwikkelt Albert Einstein zijn relativiteits theorie waarmee hij de natuurkunde totaal veranderd. Met deze theorie bewijst Einstein dat tijd en ruimte niet los van elkaar beschouwd kunnen worden. Het bewijs zorgde er voor dat tijd niet meer absoluut en uniform was. Natuurkunde kon vanaf dat moment alleen begrepen worden door de begrippen tijd en ruimte samen te bestuderen.1 Deze ontwikkeling zorgde ook in de kunst wereld voor een verandering in het begrip tijd en ruimte. Volgens Sigfried Giedion (1967) in het boek Space Time and Architecture, ontwikkelde Europese kunst en architectuur door invloed van de ontdekkingen in de wetenschap van een 3D perspectief van ruimte, ontstaan in de renaissance, naar een model waarin tijd en ruimte samen gaan. Vooral het kubisme en later in het modernisme is geprobeerd tijd en ruimte samen te voegen en dit te vertalen naar architectuur.2 Er werd gestreefd naar een ‘Flow of space’. Het concept dat de begrippen tijd en ruimte onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn is iets dat in Japan al vele eeuwen bestaat. Japanners hebben hier zelfs een woord voor: Ma (間). Ma is ontstaan vanuit het Zen Boedisme en heeft zich door de eeuwen heen ontwikkeld in de Japanse kunsten en cultuur. In de architectuur speelt Ma een zeer belangrijke rol, er wordt namelijk door middel van Ma een spel gespeeld met de beleving van ruimtes en dan vooral de opeenvolging van ruimtes in tijd. Aan de hand van verschillende onderzoeken naar de Japanse cultuur en Ma wordt gezocht naar een heldere definitie van het ruimtelijke concept Ma die bruikbaar is voor de architectuur. Hierbij wordt een essay geschreven door Sanford Kwinter (2008) vergeleken met de boeken van Günter Nitschke (1988) en Arata Isozaki (2009) om de beschrijvingen van Ma kritisch te kunnen vergelijken. Met de definitie van Ma wordt daarna onderzocht of Ma ook een toepassing heeft in hedendaagse westerse architectuur. Is de westerse architectuur echt zo statisch zoals Sigfried Giedion beweert of is er in 100 jaar een inhaalslag gemaakt?
Het Japanse woord Ma kent meerdere betekenissen. Meest voorkomende vertalingen van het woord zijn ruimte en tijd. Deze twee woorden los van elkaar hebben echter weinig te maken met de Japanse betekenis van Ma. In de Japanse taal worden Chinese en Japanse tekens gebruikt om woorden op te schrijven. Het teken waarmee het woord Ma geschreven wordt is ontleend uit het Chinees (間). Het teken (間) heeft in het Chinees en in het Japans ongeveer dezelfde betekenis, echter zijn er culturele verschillen. Het teken voor ma (間) ontrafelt Günter Nitschke (1988) in zijn essay MA-Te Japanese Sense of Place op de volgende manier. Het karakter Ma (間) bestaat uit twee delen, ⾨ betekent deur of opening en ⽉ kan vertaald worden als zon of maan.3 De twee karakers samen beschrijven het moment dat maanlicht door een gat of deuropening schijnt. In deze beschrijving wordt de suggestie gewekt dat de opening, oftewel de leegte, de grootste invloed heeft op wat er gebeurd; het licht schijnt er namelijk doorheen. De aanwezigheid van de opening is namelijk essentieel voor het ontstaan van het moment.4 De leegte van de opening verstekt het moment waardoor maanlicht op de grond geprojecteerd wordt. Ma beschrijft op deze manier een moment van overgang. Het is de interval tussen twee gebeurtenissen of dingen in tijd, het is echter niet een interval van contrast maar een interval dat verbindt.5 Ruimte en tijd samen zijn voor het concept Ma erg belangrijk. Als tijd niet zou bestaan zou het maanlicht niet door de opening kunnen schijnen, en zou de projectie op de grond ook niet door de tijd veranderen. Het manipuleren of het uitstellen van een gebeurtenis in tijd is iets dat op verschillende manieren terug komt in de Japanse cultuur. Tijd | | Ruimte Tijd en ruimte betekenen individueel weinig voor het begrip Ma, echter om de Japanse cultuur te begrijpen is het toch goed deze twee woorden te
ontrafelen. Günter Nitschke (1993) beschrijft in het boek From Shinto to Ando twee betekenissen voor de Japanners van het woord tijd: “Through its rituals, Japanese society marks both historical time, that is, progressive irreversible time, and natural time, the cyclic eternal rhythm.”6 Met “historical time” bedoelt hij de tijd die genoteerd wordt bij het intreden en overlijden van een keizer. Tijd is als het ware een rol papier dat steeds verder wordt uitgerold en bij elke belangrijke gebeurtenis een naam krijgt. Bij belangrijke gebeurtenissen, zoals het overlijden van een keizer ontstaat een nieuw hoofdstuk. “Natural time” ligt dichter bij het Japanse volk en is eeuwen lang de belangrijkste voorstelling van tijd geweest. Natuurlijke tijd, ook wel cyclische tijd, is ontstaan op het platteland waar men gebonden was aan de seizoenen, aan het ritme van dag en nacht. Tijd vernieuwt zichzelf en begint telkens opnieuw. Het is een ritme dat telkens terug keert met een zekere interval er tussen. In hedendaagse Japanse architectuur wordt nog steeds tijd eerder cyclisch beschouwd dan lineair en absoluut, zoals in het westen.7 Ruimte beschrijft Arata Isozaki (2009) als volgt: “For the ancient Japanese, the perception of space most likely arose from an effort to visualize and formalize the divinities (kami 神) with their unique behaviors that were thought to permeate the cosmos.”8 Een ruimte voor de goden werd gecreëerd door het afbakenen van een open plek met vier kolommen van hout. Deze kolommen werden in de grond gestoken en omtrokken door één simpel stuk touw. Er werd geloofd dat Kami (de goden) neerdaalden vanuit de hemel om de gecreëerde ruimte te bewonen en op te vullen. Dit ritueel van het klaarmaken van een plek voor het ontvangen van Kami heeft er voor gezorgd dat het onderdeel is geworden van wat ruimte betekent voor de Japanner.9 Isozaki gaat verder met: “Space was believed to be fundamentally blank. Even solid objects were thought to be hollow inside and capable of receiving the kami that descended at certain moments to fill such spaces with their spirits (ki 気) or soul ( reikon 霊魂).”10 Japanners gaan er vanuit dat ruimte leeg is en open staat om kami te ontvangen. Zelfs solide objecten kunnen kami ontvangen. Volgens Arata Isozaki “[…] space could not be perceived independently of the element of time. Likewise, time was not abstracted as a regulated, homogeneous flow but rather was believed to exist only in relation to movement or spaces.”11 Günter Nitschke bevestigt dit met “[…] all experience of space is a time-structured process, and all experience of time is a spacestructured process.”12 Dubbelzinnigheid van het woord Ma Het woord Ma wordt in de Japanse taal veelvuldig gebruikt waardoor een eenduidige betekenis voor de architectuur lastig te bepalen is. Het woord Ma in zijn dubbelzinnigheid kan bijvoorbeeld gebruikt worden: in de bepaling van de grootte van een kamer; zodat het refereert naar de ruimte tussen de muren. Hari-ma: de ruimte tussen twee balken of roku-jon-o-ma: de ruimte met een oppervlak van zes tatami matten. In de Japanse muziek kunst wordt Ma doelbewust ingezet als een pauze of een stilte tussen twee noten of geluiden. Ma kan ook gebruikt worden om uit te drukken dat iemand een idioot is. Manuke: letterlijk vertaald een persoon zonder Ma. Hiermee wordt bedoeld een persoon zonder ‘plek’ in de maatschappij.13 Met onze zintuigen ervaren wij ruimte en tijd in onze natuurlijke en gebouwde omgeving. Op deze manier kunnen wij Ma ook ervaren in de architectuur. Om dit te kunnen doen moeten wij Ma kunnen herkennen. Interessant in de Japanse etymologie is de beeldspraak die ontdekt kan worden in woorden. Vooral de woorden zien en horen hebben een zeer directe relatie met de waarneming van ruimte. Het woord zien wordt door Japanners geassocieerd aan een actieve handeling. Hierdoor wordt het teken voor oog (⽬)
samengevoegd met het woord voeten (下) waardoor het woord zien ontstaat (⾒). Dit suggereert een zekere mobiliteit in de waarneming van ruimte met de ogen. Ook hier is ruimte weer gekoppeld aan tijd; zonder tijd zou men namelijk niet kunnen lopen om de ruimte te kunnen ‘zien’.14 Het woord horen kan op dezelfde manier ontrafeld worden. Het woord oor (⽿) onder een poort of opening (⾨). De oren zijn gevangen in de poort wat suggereert dat het horen een passieve activiteit is. Günter Nitschke (1993) beschrijft dit als volgt: “With our eyes we grasp, then conquered space actively and selectively. Through our ears we are grasped or moved by space passively. It is easy to look away, but difficult to plug our ears.”15 Quiet into rock absorbing cicada sounds (Haiku door Bashō)16 Ma in traditionele architectuur, het Japans theehuis: cha-no-ma Het Japanse theehuis is een vrijstaand klein gebouw waarmee de betekenis van Ma in de Japanse architectuur begrepen kan worden. De theeceremonie is één van Japans meest bekende culturele rituelen. Deze rituelen ontstonden in de 15e eeuw met als grondlegger Sen no Rikyu. De theeceremonie is een opeenvolging van gebeurtenissen waarin beweging, verplaatsing en verandering van stemming nauw met elkaar verbonden zijn. “Tea is nothing but this: First you heat the water, then you make the tea. That is all you need to know.”17 Een beschrijving van het ideale theehuis zal het concept Ma in de Japanse architectuur verklaren, er is gekozen voor het Japanse theehuis omdat deze in zijn verfijndheid karakteristiek is voor de Japanse bouwcultuur.18 De tuin, ook wel roji, begint bij een poort waar men een pad kan volgen door een donker bos van bamboe of pijnbomen. Aan het einde van het pad is een theehuis gelegen echter is deze niet meteen zichtbaar. Het pad is donker, eentonig en lang. Hier kan het eerste aspect van Ma herkend worden: Tijd lijkt namelijk langzaam te gaan als men over het pad loopt richting het theehuis doordat het pad geen duidelijk einde heeft en eentonig is. Daarentegen gaat men juist sneller lopen doordat er weinig dingen te zien zijn in het eentonige bos. Aan het einde van het pad komt het theehuis in zicht echter is er geen directe weg mogelijk naar het gebouw, men wordt met een nieuw pad omgeleid om elementen van de tuin te kunnen bewonderen. Het nieuwe pad is niet recht maar maakt verschillende bochten. Het begin en einde van het nieuwe pad liggen ver uit elkaar. Het moment van het zich bevinden in de tuin wordt gerekt waardoor de tuin goed bekeken kan worden. Dit is de tweede manipulatie van tijd en ruimte waardoor Ma herkend kan worden in de architectuur van het theehuis. Op het zigzag pad richting theehuis zijn stapstenen geplaatst waarover men kan lopen. Ma reguleert het ritme, oftewel de ruimte tussen deze stenen. Het tempo wordt bepaald door Ma, het kan namelijk versneld of vertraagd worden. Het vormt daardoor het derde element van manipulatie in tijd en ruimte. Bij het lopen over de stapstenen zijn pauzes ingelast om de tuin te bekijken. Meerdere pauzes langs een route zorgen voor een langere perceptie van tijd. De reis naar het theehuis lijkt daardoor langer te duren dan het daadwerkelijk is. Kakuzo Okakura (1906) beschrijft in Book of Tea de beleving van de tuin, roij, op een mooie manier: “One who has trodden this garden path cannot fail to remember how his spirit, as he walked in the twilight of evergreens over the regular irregularities of the steppingstones, beneath which lay
dried pine needles, and passed beside the moss-covered granite lanterns, became uplifted above ordinary thoughts.”19 Ma samen met de serene omgeving zorgt voor de “uplifted spirit”, verheven geest, van de persoon die door de tuin loopt. Men waant zich namelijk in een totaal andere wereld dan de hectische wereld buiten de tuin. Tijd, ruimte en vormgeving zijn hierin anders en bij het binnenkomen, vormt de tuin de overgang van de drukken buitenwereld naar een rustige ruimte waar thee gedronken kan worden. Vanuit de tuin stapt men over op een hoger gelegen plateau voor de ingang van het gebouw. De ingang van het theehuis, ook wel de nijiriguchi, wordt gekenmerkt door een kleine opening van niet meer dan veertig centimeter waar men doorheen moet kruipen.20 Volgens The Book of Tea geschreven door Kakuzo Okakura(1906) legden de samurai hun zwaard buiten neer en kropen door de opening. Het Japanse theehuis is namelijk een plek voor nederigheid en vrede. Het verkleinen van de ingang heeft niet alleen invloed op het tegenhouden van de samurai en zijn zwaard, het zorgt namelijk ook voor een manipulatie van de ruimte. Door de overgang van de zeer kleine ingang naar kamer waarin thee wordt gedronken lijkt deze binnenruimte veel groter dan het daadwerkelijk is. Waardoor een tussenruimte, Ma, zorgt voor een andere perceptie van ruimte en tijd. Ma bevindt zich in een overgang tussen minimaal twee ruimtes. De weg naar het theehuis voert langs een aantal verschillende ruimtes: de buitenwereld, aanloop naar de tuin, tuin rond theehuis, entree van theehuis en de binnenruimte waar de theeceremonie plaatst vindt. Deze ruimtes zijn verschillend in karakter, proportie en beleving, niettemin is niet het contrast tussen de ruimtes maar juist de verbinding het belangrijkst. Ma zorgt voor een sequentie van tussenruimtes door de manipulatie van tijd en ruimte. Het is een compositie in de beleving van architectuur dat vergeleken kan worden met een klassiek concert. Hiervoor zijn niet violen, piano en cello de instrumenten maar de elementen tijd en ruimte. Deze instrumenten worden gecombineerd en bewerkt en creëren door middel van verbindingen, ritme en overgangen architectuur.
Ma in het westen In 1966 komt het westen voor het eerst in aanraking met Japanse concept Ma door een artikel van Gunter Nitske in het tijdschrift Architectural Design.21 Sindsdien zijn meerdere boeken en exposities gehouden over het onderwerp. In de westerse architectuurtheorie zijn concepten te vinden die verwantschap hebben met Ma zoals bijvoorbeeld de Genius Loci van Christian NorbergSchulz. Echter zijn er voor 1966 weinig die tijd en ruimte op dezelfde manier beschrijven als Ma. Ma is uniek omdat er in geen enkele andere taal één woord is voor de combinatie van tijd en ruimte samen. Ook al is de beschrijving van Ma uniek in de Japanse taal, zijn toepassing, bewust of onbewust, is dat niet. Omdat de beschrijving van Ma zeer breed is kan ook buiten Japan Ma gevonden worden in de architectuur. Het is dan wel de vraag of de spirituele kwaliteiten nog aanwezig zijn. Caplutta Sogn Benedetg, Peter Zumthor In het Zwitserse kanton Graubünden, gelegen tussen de Alpen in het kleine dorpje Surselva, staat het kapel van De heilige Benedictus, ook wel Caplutta Sogn Benedetg. Het gebouw is in 1989 gebouwd door Peter Zumthor nadat het oude kapel bedolven was onder een lawine.22 Ook al staat het gebouw niet in Japan, Ma kan hier veelvuldig gevonden worden. Bij het binnen komen van het dorp zijn de ruïnes van de oude kapel nog te zien. De ruines vormen de eerste verwijzing naar Ma, het vormt immers de poort naar de nieuwe kapel. Het is een hologram van het oude waarin tijd is blijven stilstaan. Net als bij de theehuis is de aanloop naar kapel Caplutta Sogn Benedetg lang. Een steile helling moet beklommen worden waarop men zich verwijderd
van het dorp. Het gebouw is nog niet in zicht en de ruimte naar de kapel vormt een buffer tussen de nieuwe kapel en het dorp. Aangekomen voor het gebouw ziet men een ronde kapel met een duidelijk geaccentueerde entree. De ruimte voor het entree biedt een schitterend uitzicht over de bergtoppen. Het uitzichtpunt zorgt voor een vergroting van de ruimte, men kan namelijk veel meer en verder kijken. Tevens zorgt het voor een vergroting van tijd, er is veel meer te zien dus men blijft staan. Een massieve trap van vijf treden geeft toegang tot het gebouw. Van de trap stap je over en in portaal die de tussenruimte vormt van binnen en buiten. In het portaal is een deur geplaatst met precies de afmetingen van één persoon. Men hoef niet zoals in het theehuis door een opening te kruipen om binnen te komen maar met de kleine deur wordt het zelfde effect bereikt. De ruimte van de entree is namelijk veel kleiner en donkerder dan de ruimte binnen de kapel waardoor de ruimte binnen het gebouw veel groter lijkt. Door de lengte van het portaal ontstaat er ook daadwerkelijk een tussenruimte, het moment van binnenkomen wordt gerekt. Waar bij het theehuis de roji deze functie grotendeel vervulde is bij de kapel van Zumthor de ingang de buffer tussen de buiten en binnenruimte. Binnengekomen in de kapel valt meteen het dak en de wanden op. Deze zijn gemaakt van houten balken ritmisch naast elkaar geplaatst. Tussen allen onderdelen zit lege ruimte: de kolommen en vloer raken de wand niet aan, ze staan los en werpen daardoor een schaduw op het achterliggende elementen.
Zoals het maanlicht door een opening schijnt, 間 Ma. Creëren de openingen tussen de elementen in het gebouw van Peter Zumthor diepte, ruimte en tijd. Peter Zumthor (2010) in Thinking Architecture: “The extension of space can be made visible through bodies such as slabs or poles placed freely or in rows in de spatial expanse of a room[..]”23 Hiermee wordt bewezen dat Ma niet alleen gevonden kan worden in Japanse architectuur maar universeel toepassing vindt. Ma is een concept dat ruimtes met elkaar verbindt door middel van een overgang. In een wereld waar tijd steeds sneller gaat en ruimtes duurder/ schaarser worden, is Ma een uitkomst om architectuur leefbaarder te maken voor de mens. De rol van de verbindende tussenruimte in de architectuur zal hierdoor toenemen, iets wat in de Japanse architectuur altijd al een belangrijke plek heeft gehad. Ook al is Ma niet een concept uniek voor Japan het is wel een bijzonder woord dat de rijkheid van de Japanse taal en beleving van ruimte beschrijft.
1 Einstein, A., 1916. Relativity: The Special and the General Theory. vertaald door Robert W. Lawson. Andras Nagy 2 Giedion, S., 1967. Space Time and Architecture : The Growth of a New Tradition. Harvard University Press, pp.436 3 Google translate. [online] Available at:
[Accessed 20 november 2012 ]. 4 Nitschke, G., 1988. From Shinto to Ando. Essay: Ma: Place, Space and Void. London: Academy Editions. pp. 49. 5 Shift: SANAA and the New Museum, Essay: Bowery Ma, Sanford Kwinter. pp. 126 6 Nitschke, G., 1993. From Shinto to Ando. London: Academy Editions. pp. 9 7 Isozaki, A. en Oshima, K, T., 2009. Arata Isozaki. Phaidon Press, pp. 172 8 Isozaki, A. en Oshima, K, T., 2009. Arata Isozaki. Phaidon Press, pp. 158 9 Isozaki, A. en Oshima, K, T., 2009. Arata Isozaki. Phaidon Press, pp. 158 10 Isozaki, A. en Oshima, K, T., 2009. Arata Isozaki. Phaidon Press, pp. 158 11 Isozaki, A. en Oshima, K, T., 2009. Arata Isozaki. Phaidon Press, pp. 158 12 Nitschke, G., 1988. From Shinto to Ando. Essay: Ma: Place, Space and Void. London: Academy Editions. pp. 55. 13 Nitschke, G., 1988. From Shinto to Ando. Essay: Ma: Place, Space and Void. London: Academy Editions. pp. 48 tm 60 14 Nitschke, G., 1993. From Shinto to Ando. Academy Editions. pp. 41 15 Nitschke, G., 1993. From Shinto to Ando. Academy Editions. pp. 41 16 Wei-hsün Fu C, en Heine, Steven., 1995. Japan in Traditional and Postmodern Perspectives SUNY Press. pp. 55 17 Sen S., 1979.Tea Life, Tea Mind, , Tokyo: Weatherhill. 18 Gebaseerd op beschrijving temple Shinsen-do: Nitschke, G., 1993. From Shinto to Ando. Academy Editions. pp. 37 tm 41 19 Okakura, K. 1906. Book of Tea. Herdruk 2009. Digireads. pp. 27 20 Kleiner, F., 2008. Gardner’s Art Through the Ages: A Global History - Volume 2. Cengage Learning EMEA. pp. 740 21 MA SpacePlaceVoid Forum. [online] Available at: [Accessed 20 november 2012 ]. 22 Temple, N., 2007. Disclosing Horizons: Architecture, Perspective And Redemptive Space. Taylor & Francis. pp. 92 23 Zumthor, P., 1998. Thinking Architecture. Birkhäuser. pp. 21
afb. 1, 2 kalligrafie eigen productie afb. 3, 3 Isozaki, A., en Oshima, K, T., 2009. Arata Isozaki. Phaidon Press, pp. 158 [image] (Suki diagram). afb. 4, 5 Degonda, L., 1990. Caplutta Sogn Benedetg: Peter Zumthor. [photograph] (postcard).
