(M,i.
iL
5 .^t
^
^1
N
ß".
ßERNULPHUS-©ILDE et T R E C H
T.
VERSJ_,AG-189 0.
INH
O U
D.
Bestuur
Blz.
Commissie voor het verslag ^^
Museum
Bestuur van het Aartsbisschoppelijk
Vergaderingen van het
Mededeelingen
XVIIe
De
Bernulphus-Gilde
over een geemailleerd triptychon
eeuw,
Loyola,
St.
S. J.,
,,
voorstellende
door Jan F. M.
van
leven
het
uit
3
4 4
„
5
,
18
de eerste jaren der
den
H.
Ignatius
Sterck
van
Kunstreis
29
Naamlijst der Leden
^
Naamlijst der overleden Leden
55
62
Inhoud der J^laten. I.
II.
III.
Geemailleerde Prentjes van
De
V.
uit
i6e
de
Hieronymus Wiercx
kathedraal
Breda. IV.
triptiek
van
Sint-Jan
Platte gronden
,
eeuw.
uit: vita b. Patris Ignatii.
te
's
Hertogenbosch en de groote kerk van
doorsneden en
De
kathedraal van Sint-Jan te
De
kathedraal
van Sint-Jan
's
te 's
details.
Hertogenbosch
,
Hertogenbosch.
gezien van de koorzijde.
Gezicht in middelschip
en zijbeuk. VI.
De
kathedraal van
VII.
De
groote kerk van Breda.
VIII.
De
groote kerk van Breda.
Sint-Jan te
's
Hertogenbosch.
Doopvont.
Toren en Doopvont.
Monument van Engelbert
I
en Jan van Nassau.
ß",
Bernulphus-^ilde OC T R E C H
T.
VERSLAG — 189
O.
BESCHERMHEER. Z.
D. H. Mgr. P. M.
SNICKERS,
Aartsbisschop van Utrecht.
BESTUUR. G. J.
W.
VAN HEUKELUM
F. A.
LINUSEN,
Dr. Andk. J.
L.
,
Pastoor
Oudheidkundige
JANSEN,
te Jutfaas
te
Deken.
,
Utrecht,
Professor te Rijsenburg,
Vice-Deken.
i^te
Secretaris.
BROM, Goudsmid te Utrecht, Secretaris. FOCK, Kapelaan te Utrecht, Penningvieester.
H.
2
KORTENHORST, Pastoor te Abcoude, W. MENGELBERG, Beeldhouwer te Utrecht. T. H.
\
'
\
Raadsleden.
COMMISSIE VOOR HET VERSLAG. G.
W.
van Heukelum, Pastoor
Voor zitier.
te Jutfaas,
Dr. Andreas Jansen, Professor te Rijsenburg, Secretaris
M. H. Rademaker, Kapelaan te Vleuten. Alfred Tepe, Architect te Rijsenburg.
W. Mengelberg, Beeldhouwer J.
H. Brom, Goudsmid
te
Utrecht
te Utrecht.
BESTUUR VAN HET AARTSBISSCHOPPELIJK MUSEUM. G. J.
W.
van Heukelum
,
Pastoor
te Jutfaas
,
Dirccieur.
F. A. Lindsen, Oudheidkundige te Utrecht, Conservator.
T. H. Kortenhorst, Pastoor te Abcoude, |
^^^^^,^^.^^,^
H. van de Wetering, Secretaris van het Aartsbisdom Dr. A. C. M. Schaepman, Secretaris van het Aartsbisdom, Bibliothecaris. ,
\
1
,
VERGADERINGEN
33ernulphus-©ilde.
JS"'.
VERGADERING VAN
23
JANUARI
Met den deken en den vice-dekcn waren 00k zelden
nooit eene vergadering van
of
liet
1890.
vele andere leden afvvezig, die
Gilde verzuimen. Dit was zonder twijfel
aan den noodlottigen invioed der infliienza.
te wijten
Door een der aanwczigen wordt als gewoon lid voorgedragen Mr. W. P. A. Hellegers te Amsterdam. Aangezien echter het Bestuur over deze candidatuur niet heeft
kunnen beraadslagen
,
gelijk
stemming tot de eerstvolgende
door de Statuten wordt voorgeschreven, wordt de verdaagd.
zitting
Dr. Andreas Jansen hield een voordracht over den ouderdom van den mijter als hoofddeksel
van den hisschop
men
Gelijk thans schijnt
dat
de
mijter
en 's
Callixtus II
pausen
brief
de
in
1
4*°
Als toch Joannes de Beka
opvolgers
zijn
reeds
eeuw
vrij
algemeen
te
hebben gemeend
sedert onheugelijke tijden deel uitmaakte van de liturgische kleedij
der bisschoppen.
van Paus
in pleclitgewaad.
,
het
waarbij deze recht
Heda
bij
vroegere
kerkvoogden
schaffen.
Blijkbaar
te hij
is
in
1
p.
uit
149),
zullen
chronicon den brief mededeelt
20 aan bisschop Godebald van Utrecht
den bisschoppelijken mijter
verleent,
arm
in zijn
hij
het
geweest
te
dragen
(zie
zonderling vermoeden, dat onze
om
zijn,
zieh dat sieraad
aan
te
de overtuiging toegedaan, dat de ambt- en tijdgenooten
van Godebald overeenkomstig een overoud gebruik gewoon waren hun hoofd met den mijter
te sieren.
Die overtuiging deelde ook de schrijver van de kerkgeschtedenis
van Nederland v66r de kervorming van Joannes de Beka oudste
tijden
,
,
maar acht het
Professor Moll. Hij verwerpt het vermoeden waarschijnlijker
,
dat onze kerkvoogden
met hunne klerken een monniken-leven voerende den mijter
,
in
als
de
een
,;
6
versmaad hebben (Kerkgesch.
ijdelen tooi
00k volgens hem reeds vöör
halve
Deze meening
den jongsten
in
is
II,
i.
Alterthümer
II p.
men
als
ouder
gelijk
zijn
blijkt
oude
in
vermelden,
van
De
hoofd te bedekken.
het
om
,
samenhang
den
uit
,
geen der
christe-
een uit
welke
,
hoofddeksel
alle
als
de
de oudste christe,
bij
plaatsen uit oude schrijvers
Prudentius en anderen, op welke
den vroegen oorsprong van den mijter
te
bewijzen
zonder uitzondering figuurlijk te verstaan.
blijkt,
Met Prof Kraus vermoedt daarom de spreker
Rome
Op
chrisilicheti
de dienaren der kerk uitdrukkelijk verboden was
aan
,
der
liturgische geschriften
nergens
Eusebius, Gregorius van Nazianze
de bisschoppen van
,
dat
den mijter hebben gedragen,
door pauselijke privilegie's aanvankelijk uitbreidde
zieh
initra of
dan de tiende eeuw, vindt men bisschoppen
wordt
Voorts
zieh gemeenlijk beroept
zijn,
Real-Encyklopüdie
en körnen op het volgende neer.
vv.,
godsdienstoefeningen
en vaders
de
in
Daarbij komt, dat het voorheen, gelijk
gewaagd.
schrijvers
lijke
i.
welke
kleedingstukken
bisschoppelijke
de
21
voorgesteld.
gemijterd
is
De
zijn.
van betrekkelijk laten oorsprong.
onlangs bondig saamgesteld en tegen ver-
zijn
Kraus
H.
F.
Prof.
monumenten,
mijter
is
bedenkingen gehandhaafd door den bekenden Duitschen archaeoloog en
schillende
geschiedvorscher
lijke
bewering
deze
voor
bewijzen
mijter behoorde der-
de bisschoppelijke kleedij.
tot
gebleken onjuist te
tijd
infula als liturgisch hoofddeksel van den bisschop
De
De
262).
p.
P. Callixtus II
in
het avondland het cerst
en dat
in
dit locaal
gebruik
de Westersche Kerk en
daar weldra algemeen werd.
Waar telkens
wij toch in de historie
voor de eerste maal een mijter ontmoeten, wordt
gezegd, dat de mijter daar voor het eerst werd verleend.
uitdrukkelijk
Zoo dekte Paus Leo IX in het jaar 1049 '^^t hoofd van Eberhard, aartsbisschop van Trier, met een mijter en sprak daarbij: Roviana mitra caput vestrum insignivimus qua
et
vos et successores vestri dezelfde
ZOO verleende
later
quod
Adalbert van Hamburg: „mitra
00k Paus
in ecclesiasticis officiis
Paus eenige jaren
hetzelfde
est insigne
Romano
viorc utamini
voorrecht aan bisschop
Zoo schonk
Romanortuu."
Godebald het recht van den mijter, dat
Callixtus aan onzen
zijne voor-
gangers op den stoel van St. Willibrordus hadden gemist.
Spreker heeft ten behoeve van onderzocht
schopsmunten
Museum
Aartsbisschoppelijk
hoofddeksel
wel een
deze mijter
is.
op
Eerst
Rhenen komt de (iig5
— 1197)
welke
,
een
mijter
,
is
zijn
onderwerp de coUectie Utrechtschc
de
door
goede zorgen
aangelegd.
maar het
is
Op
een
van den deken
in
bis-
het
munt van Godebald draagt
zeer twijfelachtig of dit hoofddeksel een
mnnt van Godebald's vierden opvolger Godfried van duidelijker uit; op een munt van Dirk van der Are ,
vertoont de mitra reeds geheel den gewonen vorm, dien
zij
gedurende
eenige eeuwen behield.
Nadat Dr. Jansen nog en
versieringen
van
den
in
't
kort had gesproken over de veelal wisselende vormen
mijter, welke in verschillende tijden en bij verschillende
volken Valien waar te nemen, besloot
hij
zijn
voordracht door nog even de vraag
aan
raken,
tc
tafereelcn
of
voortaan
kunstenaars
de
de eerste
uit
helft
van
scheppcn
het
bij
historische
der middeleeiiwen de bisschoppen moeten voorstellen
met of zonder mijter. Zijns inziens hebben de kunstenaars rekening te houden met de bcgrippcn en voorstcllingen van het geloovige volk. AI is derhalve in een tafereel, dat b.v. de prcdiking van St. Willibrord voorstelt, de mijter op diens hoofd eigcnlijk cen anachronisme, de kunstenaar aarzele voor
gemijtcrd
herkennen deze
de kinderen hunnen grooten vriend den
als
kwam
hen
bij
dorn
van
Het eene was
Dijk,
Brom twee oude goudsmeewerken
handen
de
is
te
van
kerk
Breda
en
den
Heer Brom met de vereischte zorg en kennis
een
der
schoonste
onderdeel geheel
,
Breda
al
Wat
H. Kruis des Heeren. van
hoogst
ostensorium
het
;
Dit alles
is
elk
tot het
maakt de mon-
Het andere voorwerp,
van eenige aanzienlijke relieken van het
daarbij
is
de verbinding van het kruis met den voet dit
kruis
worden aangevuld
Valien en het ontbrekende
ostensorium
dit
goede verhouding
in
door
de zuivere afwerking wint dat kruis het nog
betreff
Mocht ook aan
eigenaardig.
Nu
Helder en duidelijk
navolgenswaardig voorbeeld.
ter bevvaring
diende
mag
hersteld,
genoemd worden. de vormen zijn sierlijk en land
ons
tot een zeer
Kruis,
zilveren
verre
die vroeger reeds in gebruik
dat zieh door eene zekere soberheid kenmerkt.
strans van
een
van
ontleden,
te
,
hcrhaalde malen onder verschillcnde
na
veel van zijn oorspronkelijkheid had verloren.
geweest
zijn
die het eigen-
,
waren afgestaan.
ter bezichtiging
verguld zilveren monstrans
groote
groote
de
in
van het Gilde, welvvillend
lid
Bisschop van Myra, indien
Kerk van Breda en door den HoogEerw. Heer
Kathedrale
de
van
zijn
A.
anders evenmin
Heilige
op het hoofd.
strooien zonder bisschopsmuts
Vervolgens toont de Heer J.
F.
h.
onzen grooten Apostel
niet
De geloovigen zouden den
stellen.
te
een grondige herstelling te beurt
dan zoude de Kathedraal van Breda
,
een tweede goudsmeewerk bezitten van zeldzame schoonheid.
Nadat nog de de
had medegedeeld, dat het
lid,
de beer B. de Bont aan
een exemplaar had geschonken van zijne belangrijke verhandeling
bibliotheek
over
secretaris
Cornclis
Jacobsz.
Brouwer
,
Bam
genaamd
,
werd de
zitting
op de gewone
wijze opgeheven.
VERGADERING VAN Nadat de Deken de
noemd Mr.
TF.
zitting
P. A. Hellegers,
24
APRIL
met gebed had geopend te
M.
vallen
Heer Sterck toch op de
werd
tot
gewoon
lid
be-
Sterck het woord en vergastte de aan-
wezigen op een voordracht over de gescJiiedenis van een
minder
,
Amsterdam.
Vervolgens verkreeg de Heer Jan F.
voordrachten
1890.
onder het doel
,
lied.
Ofschoon letterkundige
dat het Gilde zieh stelt
belangstelling der leden te
mögen
,
rekenen.
meende de Onze oude
Nederlandsche liederen toonen toch eene innige verwantschap met die vakken van kunst
,
wier bevordering het Gild voorstaat.
De oude Hederen
,
natuurlijke
opwelUngen
:
8
uit
gemoed des
het
volks
zijn zij niet
,
even naief, even kleurrijk
nog
de
in
wordt
de verwantschap tusschen beide; wat
eeuw,
i/*^"
is
in
ook
ten alle tijde,
het eene gezongen
dat stelt de schilder op het ander voor. Herhaaldelijk vond spreker gelegen-
,
heid zulks te constateeren
Het hoofddoel
de
;
geven den tekst
liedjes
voordracht was evenwel aan
zijner
onzer volkslyriek het e'ene lied
tijd
de fraaiste paneeltjes
als
en miniaturen onzer middeleeuwsche schilderkunst? Opvallend
bij
te
de schilderijen.
toonen, hoe, inden goeden
het andere voortsproot en met veranderde
uit
woorden steeds op de oude wijze bleefvoortleven nog eeuwen nadat het gedieht was. Spreker
Toen de
voorat
van
zanger
Hoffmann
vond
,
zoo
hij
vele
Hoffmann von
middeleeuwsch
dateeren
meende
Bilderdijk
;
in
de
volksliederen ontstaan was.
Fallerslebeti zijne nasporingen
op
dit
nog weinig belangstelling en waardeering. Aan den grooten
1821 een Afscheid-lied
in
op de groote belangstelling, welke
wijzen
te
gaandeweg voor onze oude
duitsche student
gebied begon
kon
na
niet
liet
tientallen jaren
laatste
,
balladen, aan Bilderdijk, vertoonde
getinte
met de vraag, of het
,
niet uit
de
eeuw
15*"
dat het nog veel ouder kon zijn, en toch had
Hoffmann het kersversch vervaardigd.
De
zelfde jonge Duitscher
droeg eens
een gezelschap het werkelijk overoud e
in
voor
liedje
„Het waren twee conincskinderen Zij
en
werd
hartelijk uitgelachen.
droeg
dat
Men meende
liedje
,
dat
lief,''
Hoffmann met het zoeken naar wilde
straatzangen
en
kermisdeuntjes
slechts
volksliederen
spreker
hadden malcander zoo
Ook
bijeenbrengen.
voor, doch met meer waardeering
bij
zijn
In
gehoor.
tegenstelling met de ontmoedigende ervaringen van Hoffmann wees de heer Sterck voortreffelijke verzamelingen,
op de
die sedert
op
gebied versehenen
dit
zijn
(van
Hoffmann, Coussemaker, Acquoy, Scheurleer en anderen) en voora) op Spreker het wetenschappelijk werk van Dr. Kalff, waarmede deze promoveerde. was altijd getroffen geweest door een oud geestelijk liedje dat tot onderwerp had Willems,
,
samenspraak tusschen
een
ziel
en lichaam over de geestelijke belangen; het komt
de voornaamste oudste liederverzamelingen voor en is dus zeker bijzonder gewild Zelts de strenge mandementen en Alva's vermeerderde Index libronim geweest.
in
prohibitorum (waarvan spreker een exemplaar vertoonde) boekjes zoo noodlottig waren, dat b
melancolye „een te
van 1544
niet
meer dan
ee'n
voor tallooze
die
van het Antwerpsche
„om
lieder-
droefheyt ende
enkel exemplaar, en van
uit 1539 slechts eenige exemplaren meer vermocht de boekjes, waar de samenspraak in Index zelfs die te vernietigen. Geestelijke en wereldlijke zinnelijke gezangen waren
devoot ende profitelyck boecxken''
vinden
voorkomt, toonde
zijn,
niet
—
vermengd en het
daarin
liedje
verdrijven"
te
v.
,
niets
tot
oude
liedje
van Ziel en Lichaam was, zooals
dan de omwerking van een ander
stamvader
had,
en
lied
wel een overoud
,
dat op
zijn
spr.
aan-
beurt een wereldsch
Wacläerlied, waarin niet de
ziel
,
hct hchaani tot boetc aanspoorde, maar een torenwachter van een middeleeuwsclie bürgt een paar gclievcn tot hct scheiden opriep, toen het „daagde in het Oosten." Kloo.stcrlingen en crecstclijkcn bcijverdcn zieh, om voor dergelijke ontstichtcnde
gezangcn, vvaarop hct volk vcrzot was, betere zooveel
mogelijk
om
licdckcns
blevcn,
o.
door een
om
alle
van
mede
bijzondcrheden
de afstamming van het eene
lied uit
(aldus besloot hij hct eerste gedeelte)
derd
naar
behocfte
smaak des
en
te declen
het andere,
„Zoo borduurde de
bewees.
citaten
men kan nog
uit
den
der Geuzenbockjes voorkomt, doch
Het draagt
tot
de
inhoud
was
De
en
tijd
om
deelde de Heer Sterck nog ,
zijn
op
die
in
geen
geheele strekking en zijn inhoud daartoe
Paepeu zonder schromen,
minder
ohne
allen
Werth", zegt Böhme, de mtg^v^r v^n: Altdmsckts zijn de toen algemeen gezongen geuzcnliederen
en veel me'dr dan dat
hervorming, die den ouden godsdienst heette te zuiveren, vaagde tevens
onbekommerde gevoel uit het zij het ook soms al te erotische
frische
lieve,
liedjes
der Geuzen-liederen welke echter
Zal u voorzeker wel becomen!"
niet
sind politische Lieder
het
gingen wel eens de
al
toch meestal niet zoo dik
zijn
lieftallig. Zoover was het dan in dien tijd van bemet onze volkspoesie gekomen! „für die Poesie und gar für die Musik
Liederbuch, niet.
de verwen
motto;
„Slorf 't
en
hoe nauwkeurig de heer Sterck de geschiedenis naging en met
en des volks, en
tijds
middeleeuwsche
licve
een niet bekenden zang mede
roeringen
in
steeds de oorspronkelijkc voorstelling herkennen.
Als tegenstelling met de
behoort.
,
dichtgeest steeds voort op hetzeifde raam" „zoo werd den paneeltje telkens overgeschil-
oorspronkelijkc kleur en gloed verloren, of
behicld
ze tot gecstelijke
zijn ons talrijke overoude zangwijzen bewaard gehet bchandelde liedje, welke op verzoek van den spreker giidebroeders werd voorgezongen. Het zoude ons te ver voeren,
die
a.
in
om
men
Zoo
te dichten.
der
hier
de plaats te stellen;
in
woorden en wijzen en bcnutte deze,
de
een verwoede
strijd
hart des volks liedjes
tusschen broeders geworden
;
weg, dat het
deed zingen.
De
die naieve
godsdienst was
de godsdienst moest van beeiden
en afgoderij bevrijd worden en de renaissance trad weldra met al haar heidensche goden en godinnetjes binnen Zeer wel van pas bracht spr. hier een citaat uit den (ouden) Gids. De tegcnwoordige redacteur van het Weekblad de Amsterdammer de Heer J. de Koo zegt daar o. a van dit tijdperk: „De !
dwenen het godsdienstig ,
lied
R. K: feesten verontbeerde schoonheid en blijmoedigheid de Kerk had ,
de kunst uitgeworpen." Onze oude liederen waren vergeten Spr. verklaarde echter geenszins te kunnen medegaan met hen die de geuzenliedjes beschouwen als !
zijnde
,
alleen
de
uiting
van
het volk; zonder twijfel werden
zij
voor een goed deel van
hooger hand ingeblazen. Van Marnix o.a. den schrijver van het ..onverdraagzaamst meesterstuk, de Biecorf" (volgens Dr. ten Brink) zijn verschillende hatelijke "^ö/z&jliedjes
bekend.
.
lO
Uit
begraven tusschen
liggen
zou: het
kunnen onze de
onzer volkslyriek
dit tijdperk
die liedjes,
zijn
allerlei
op
zij
benarde dagen: de Heer Sterck wekte
die
in
bijeenbrengen van grondstoffen voor de samunsteiling
het
tot
zij
ze allerminst zoeken
oorkonden vormen voor het godsdienstig optreden van
getrouw gebleven voorvaderen
aanwezigen
men
andere gezangen, waar
welke de „Paepschen" tegenover de Geuzen dichtten;
onbelangrijke
niet
ook nog schatten voorhanden, doch
zijn
van een ,,Paepen-liedt-boeck"
Met de
nog
gelijk spreker
Opvallend derkunst;
eeuw kwam weer een gunstiger
17"^=
is
in vluchtige
ook weer
dezelfde
de
boeren-tafereeltjes
men
wakkere schutters van
trekken aanvvees. dat tijdperk de overeenkomst tusschen lied en schil-
in
vroolijke
Steen en Teniers aantreft,
tijdperk aan voor onze lyriek,
men op de
welke
,
van
schilderijen
vindt ze terug in de liedjes van Brederoo, evenals
Hals
Van een
van der Helst,
en
en ander gaf spr.
treflende voorbeelden.
Het vaderen
lezen en beoefenen onzer oude gezangen zal
slechts
's
zeer
de
verkorten
wijze
den Heer Sterck
dracht dat
geheel
in
eenmaal
hij
als belangrijke
geven
inhoud
;
De deken
St.
zijn
F. Eppink
waar
verzekerde, dat de voorviel
hem
en
toewenschte,
bood vervolgens aan de bibliotheek van het
dat
gilde
onlangs versehenen ,,Looft den Heer"' ten geschenke.
welke het
hoopt,
hem
Bernulphusgilde
deken aanvaardde deze gave met de betuiging van
Hij
slechts bijvoegen,
de gelukkige uitgever mocht worden van een Paepenliedi-boeck.
een exemplaar van
valt.
hier
vertolkte de gevoelens van de aanwezigen, toen
den geest van het
De WelEerw. Heer
belangstelling,
nog
we
liederen voordroeg van een
oprechten dank betuigend
aller
voordracht, konden
wij willen hier
waarop de spreker de oude
meesterschap getuigde. hij
besluit.
Heeren Sterck even boeiende
den
ook
dat
ons doen leven, was sprekers
in
Van
ook den kloeken geest onzer
geestelijk
de EE.
lied
HH. Hens
zijn
De
vreugde over de klimmende
van de zijde der gildebroeders ten deel en Eppink
hun edel streven de zoo
bij
gewenschte medewerking van geestelijken en leeken zuUen vinden.
Ten tot doel bij
slotte
werd gesproken over de
van den tocht de steden
's
gildereis
krachtig gesteund door het bestuur.
De
zitting
van
Een
besluit
te kiezen en
werd evenwel nog
werd daar-
niet
genomen.
werd op de gewone wijze gesloten.
VERGADERING VAN DEN Na
Mr. Ant. Smits stelde voor
dit jaar.
Hertogenbosch en Breda
lezing en goedkeuring
een brief voor van het
voorkomen van
lid
te
J.
J.
1890.
zitting
,
leest
de Secretaris
Graaf, waarin eenige afkeerwekkende proeven
onlangs door den Deken
uit
zeker weekblad geknipt.
lid aangenomen de WelEerw. Heer M. A. van Nes en Zwaluwbuurt.
Vervolgens wordt tot gewoon
Zanten, Pastoor
JULI
van de Notulen der vorige
Deken
reclame-critiek,
2den
II
Aan
de orde
het voorstel van het bestuur betreffende den kunsttoch
is
,
ccnkomstig
het
der
Uertogenbosch
reis
's
reeds
instemming met het
de vorige
in
verslag 10 Oct
(zie
eene hoogst merkwaardige
doel
het bestuur
Juli,
zieh.
crcdiet, in het vorig jaar verleend
Museum
pelijk
hebben den 21 en 22
zal plaats
reis
neemt de voorberciding en rcgeling op
Het
Over-
t.
als
Breda voorgesteld. De aanwezigen betuigen hunne
en
De
plan.
geoppcrde dcnkbeeld worden
zitting
aan het Bestuur van het Aartsbisschop-
1889) hecft aan
dit
gelegenheid geboden tot
Aangekocht werd een geSmailleerde ahtstaf
acquisitie.
van hooge archaeologische en kunst waarde, die door den dckcn aan de vergaderden
werd vertoond. voordracht
haar
ontwikkeling
sedert
onderschciden
werden
op
vcrtoonen
door
het
westen, welke
oudste
waardoor
tijden,
de
zieh
Het doel en wezen
de verschillende procede's door haar Duitsche
M.
F.
geheel
in
van
leven
Dit
stellend.
Fransche emaihverken
van kostbare emailwerken
uit verschillende tijden
en ge-
Aangezien de deken zieh op een tothem
bcrusten.
om
te
werken
tot een afzon-
zeer
gelukkig toeval, dat terstond na deze voordracht de
Sterck aan de aanwezigen een zeldzaam product der emailleer-
kunst kon vertoonen, ,
en
achtereenvolgens besproken; spreker helderde het gezegde
Het was zeker een
Jan
dier kunst,
voor het verslag, möge het hier gezegde volstaan.
derlijke verhandeling
het
aanleiding eene even lecrzame als boeicnde
emailleer-kimst.
verzoek bereid verklaarde, zijne opmerkingen
gericht
tiekje
de
museum
het
in
de
over
de kenmerken
gebezigd,
heer
nam de deken
Daaruit
houden
te
hetwelk aan
allen
Het bestond
onbekend was.
zeldzaam schoon emailpeint uitgevoerd,
H. Ignatius en de
den
kostbaar kunstwerkje
is
stichting
in
in verschillende
een
trip-
groepjes
van de Societeit van Jezus voor-
het bezit van den heer F. Hendrichs te
in
Amsterdam. De heer Sterck deelde omtrent herkomst en oorspronkelijke bestemming der triptiek hoogst belangwekkende bijzonderheden mede, welke hij door een voortgezet
onderzoek
nog hoopte
werd uitgenoodigd aan
dit
te verrijken.
Het was om deze reden, dat
product van emailleerkunst een eigen verhandeling
Verslag te wijden, aan welk verzoek
hij
Als
deken laatst
S.
naar
gewoonte
werden
werd
van
de
de vergaderingen
eene,
belangrijke
welke
voordrachten
nieuwe leden traden toe; de
Volgens
den
viel
rooster
gesloten.
GEHOUDEN TE BREDA. met gebed geopend
,
waarop de
uitbrengt over het leven van het Gilde in het
Met opgewektheid
verloopen jaar.
1890,
vergadering
de
met een kort woord verslag
Bernulphus- Gilde;
alleen
JULI
22
hij
het
verklaarde gaarne gevolg te zullen geven.
Met deze kunstbeschouwing werd de vergadering
VERGADERING VAN
in
in
den
constateert de deken den bloei van het
werden tijd
trouw
bezocht met uitzondering
van het heerschen der influenza; er
gehouden over gewichtige
onderwerpen;
vele
finantieele toestand is als altijd gunstig.
van aftreding der bestuurderen
,
moesten
dit jaar aftreden
12
Deken en de Penningmeester. Tot Deken
de G.
van Heiikelum
IV.
Penningmeester gekozen de WelEerw. Heer L. Fock.
tot
,
De Deken neemt dankend voor
voor
Daarna worden benoemd: tot 's
gewone
leden:
eerelid
tot
Heerenberg, met meerderheid van stemmen
beeldhouwer
blijft
de WelEd. Heer Jules Heibig te Luik;
Heer
WelEerw.
de
acclamatie
bij
betoond vertrouwen de keuze aan en
het
de vvehvillendheid der gildebroeders rekenen.
verder bestuur op
zijn
WelEerw. Heer
vvordt herkozen de
Boermans, kapelaan
P.
de WelEd. Heer
:
van der
//.
Geld.,
Hertogenbosch.
's
Dr. Andreas Jansen spoort de leden aan tot het levercn van bijdragen en ver-
voor
handelingen
het jaarlijksche verslag.
Het
een verblijdend
is
langstelling in het S. Bernulphusgilde aanmerkelijk zijn jaarlijks
pover, indien
vvat
uit te
geven
beperkt
blijft
een verslag hij
de beschrijving van den kunsttocht,
bij
al
eene
den
machte, een
zeer
schoot
geven
tijdschrift uit te
gelegenheid
gescliikte
ons
Indien
leggen.
om
te
in
van kunslwerken, zijn;
litteratuur
biedt
voorts
onderzoek wacht.
Gaarne
bewijzen dat wij
om
,
Het verslag
de banden
niet
met
niet slechts
in
twee
slechts ,
dan
door de leden
met deze bede en
wil tevens aan
de
aan haar gevolg te geven. Dit middel bestaat
in Staat
zijn,
passende onderwerpen
de
in
ver-
Museum
In het Aartsbisschoppelijk
welke een opzettelijke en grondige bespreking ten volle o.
zal
a.
de iconographie nog onuitputtelijken
de deken den leden
,
die zulks
verschaffen en de gewenschte hulp bieden.
niet al te moeilijk vallen
niet rüsten.
het binnen- en buitenland.
gaderingen van het Gilde ter sprake brengen. tal
zelfs
de Revue de l'art chrctien
christelijke kunst en archaeologie
betuigt zijn volle instemming
de leden, die daartoe
dat
hierin,
waard
als
mögen daarom
met klimmende belangstelling worden ontvangen
leden een krachtig middel bieden,
zijn
gevoegd werden, hebben
verslag jaarlijks wordt verrijkt
maar ook door andere medestanders
De deken
toch wel
is
wordt deze door platen opgeluisterd. Sommige
goede Verhandelingen over onderwerpen van zal het
verslag
de notulen van de gehouden zittingen en
en het Zeitschrift für christliche kunst, wij biedt
begonnen
wij
beoefenaars van kunst en oudheidkunde belangstelling gewekt. AI
uitheemsche
zijn wij niet bij
tot
dit
dat de be-
feit,
verhoogd , sedert
maar de inhoud van
,
tot dusverre bij het verslag
welke
Verhandelingen,
is
zijn
in
stof,
wenschen
,
die
op
de noodige
Veelal zal het den spreker
het Gilde gehouden voordracht tot eene verhan-
deling voor het Verslag uit te werken.
Deze woorden werden met
veel bijval
opgenomen.
Deken
J.
J.
Graaf ver-
klaart terstond, voor een der eerstvolgende verslagen eene verhandeling te
toezeggen over het beeld van den H. Engelmundus te Velzen. ter
illustratie
van
zijn
worden vervaardigd
Ten voorstel
slotte
van
opstel
reproductie van
zijn
vraag, of
genoemd beeld zoude kunnen
en opgenomen, geeft Dr. Jansen een toestemmend antwoord.
komen nog Dr.
een
Op
kunnen
eenige huishoudelijke zaken ter sprake.
Zoo wordt op
Lunter aan den concierge van het Aartsbisschoppelijk
een jaarlijksche gratificatie van
/
lo.
—
Museum
toegelegd, ter vergoeding van de zorgen,
,
13
welke
de gildcvergaderingcn
hem
veroorzaken cn dccit de deken mcdc, dat van verleend aan het bestuur van het Aartsbisschoppelijk gebruikt tot aankoop van den abtstaf, dien hij in de vorige ,
het crcdiet van 500 gülden,
Museum, de
helft is
zitting heeft vertoond.
Daarna sloot de deken dcze körte maar gcanimeerde vergadering en werd de kunsttocht voortgezet in de omstrcken van Breda.
VERGADERING VAN deze wel bezochte
In
zitting
9
J.
werden vooreerst tot gewone leden aangenomen
Haanebrink
Tn. Hendriks E. VAN Hinsberg
Vervolgens omtrent
den
te
Rome.
„
Rijsenburg.
„
Schölten H. Terwindt H.
„
„ „
„
Everdingen.
brengt de Heer Zeller hof namens den penningmeester versiag uit Staat. Op de te Breda gehouden algemeene vergadering
finantieelen
wegens bijzondere omstandigheden
dit
1S90.
HH.
de EE.
was
OCTORER
niet geschied.
De
ontvangsten en uitgaven over hetjaariSSQ hieldenelkanderhet evenwicht en behepen / 1 184.41. De waarde der in cassa aamvezige effecten bedroeg/4537.32'.
Het woord
werd daarop verleend aan den vice-deken, den heer J. Lindseti, een zeer interessante voorlezing hield over onderaardsche of graf-polychromie. In het door Joh. Brugman geschreven leven van de H. Lidwina
die
lezen wij
17
April
zijde
1433
van
:
werd de H. Lidwina na de hoogmis van Requiem aan de
het koor der parocliie-kerk begraven
in
een gemetseld graf
,Den zuld-
.... Op
muren van het graf en op de binnenzijde der zerk van rooden steen waren, naar het gebriiik der iijden, eenige kriäsen gesc/iilderdr Door deze woorden, merkte de spreker op, maken wij kennis met een zeer de
treffende
gewoonte onzer voorvaderen, welke
in
den jongsten
tijd
door de ontdek-
king van verscliillende graven werd opgehelderd. Gelijk uit de Catacomben blijkt, pleegden reeds de oudste Christenen de graven hunner geliefden met schilderwerk te versieren. Dit schüderwerk werd aangebracht of wel op de marmeren tafel en de buitenste plavuizen, welke de langwerpige grafnissen
—
loculi
— afsloten,
öf wel op de wanden en de zoldering der grafkamers en had naast de vereering der dooden ook de opluistering der gewijde plaatsen ten doel. Geheel anders is het met de schüdering, waarvan in de aange-
(cubicula)
haalde woorden sprake
gewijd aan de dooden.
De
techniek welke
is.
Zij is geheel onzichtbaar
Vandaar de naam
men
:
voor de levenden en uitsluitend
onderaardsche of graf-schildering.
volgde, was over 't algemeen deze. De graven of grafwerden gemetseld van groote baksteenen, die dan met mortel bepleisterd werden; in den regel liet men aan de wanden den natuurlijken, vaal grijzen toon kelders
:
14
sbms echter ontving de steen een vaal blauwen grond,
Har-
gelijk in het graf te
lebeeke, dat in 1S45 ontdekt werd.
Op
ZOO
den
grond schilderde de kunstenaar
bereiden
onderwerpen
zijn
de
;
plaatsen, welke door de afbeeldingeu van personen of wapens niet bedekt werden,
vulde
met kruisen,
hij
tamelijk zorgeloos
Onder de en
dan
waarschijnlijk
;
De
den
De
in
den regel grof en
van overlijden bijgevoegd of een of andere
meeste dier spreuken
ontmoet men
regel
op
houtsnee-prenten
gekleurde
onleesbaar geworden.
zijn echter
een kelder, die op
vier hoofdvoorstellingen in
wanden geplakt,
de
en dan
in
de voorstellingen.
Te Middelburg werd
in
1/47 ^^n beschilderde grafkelder ontdekt van
deren
Het
aard.
een
is
metseld, waarin het
lijk
van arcosolium
soort
er
is
woonlijk meer afwisseling
de
men
In de graven van lateren oorsprong echter vindt
natte kalk geschilderd zijn.
somwijlen
was
schildering
van den kunstenaar meestal zeer beperkt.
tijd
voorstellingen kernen dikwerf de wapenschilden der overledenen voor
spreuk op lintroUen. In
was de
er bijna altijd het jaarcijfer
is
met eenvoudige bloemen en bladeren,
veelal latijnsche, of wel
somwijlen met beide motieven te gelijk aan.
ge-
bijzon-
een kelder met tongewelf over-
,
De
aan de voorzijde werd ingeschoven.
heer G. van den
Gheijn, die door zijne schoone uitgave „les Caveaux polychromes en Flandre'' de
oudheidkundigen
aan
d'archeologie
de
van bedoeld
graf.
die
der
op
de
in
Tom. IV
Bruxelles".
De
verplicht
heeft
zieh
beschildering
p.
tegenover
de opening
269
de „annales de
in
vv. een afbeelding en
la societe
beschrijving
van dien kelder getuigt van meer zorg dan
Viaanderen ontdekte graven
vlakte
leverde
,
maar de
,
in
voorstellingen zijn minder
het midden een kruis
,
rijk
dat veel overeen-
komst toont met onze kerkwijdingskruisen en omringd wordt door een rand van die op de zijwanden bevonden zieh twee dusdanige kruisen slingerende lijnen ;
het
,
monogram van de H. Maagd
worden geflankeerd.
Twee
insluiten
en door de
van den zuider transeptpijler
naar de wijze van de
Op
op den
,
der
meer I4'''-'
S. Ber-
is
ligt,
dikke
z warte
omtrekken de H. Katharina ge-
H. Petrus, patroon der
zuidelijken de
geknield
in
grafkelders.
te ontdekken.
of het begin der
collegiale kerk,
die volgens zijn fjewaad een diaken
de westzijde was de cement geheel afgebrokkeld en niets
,
geheel gemetseld en beschilderd was
bovengenoemde Vlaamsche
den OosteUjken wand
geestelijke
een
bouwwerk van onzen patroon
de Sint-Pieters kerk alhier eenige oude graven ontdekt, waarvan er een,
in
oostelijk gelegen
schilderd,
Christus
groote kruis-leliebloemen versieren het geweif.
In het jaar 1888 werden in het schoone nulfus,
monogrammen van
Te
viel
eeuw.
De open
Aan
voorstelt.
er
van een beschildering
is
dit
oordeelen naar de figuren
15'''=
voor wien
plaatsen
graf uit het laatst
rondom de
figuren
zijn
aangevuld met zes-bladerige rose-bloemen, die elk van tien groene bladen voorzien
De bloemen
zijn.
twijfel als
zijn blijkbaar
den overledene
geschabloneerd.
zelf voor, die zieh
De
knielende figuur
stelt
zondet
onder de bescherming van den H. Petrus
zijnde of zijn patroon of die van de kerk;
in
geen der
in
stelt
Belgie ontdekte gi^aven
15
ontmoet nien zoodanige voorstelling
daar
;
de vcrscheidcnLeid der voorstellingen
is
Hct mcest komt voor de H. Maagd mct het goddelijk kind, zittendc ot bank (sedes sapicntiac), voorts de grocp van de kruisiging somtijds een Heilige cn veel muziekmakende en wierookende engelen, doorgaans groot.
nict
op
een
troon
aangcvuld door kruistcekens
en schuine zieh kruisende
of rechte
Voor ZOO ver de spreker weet, Pieter
gezegde
blijkt
eenige
in
vertegenwoordigen
op Zuid-Beveland in
de
Utrecht
te
Kapelle
te
lijnen.
de graven van Middelburg en van
zijn
Ncderland tot dusverre ontdekte
Wel
ieder een eigenaardig specimen.
zij
Sint
gelijk uit het
;
zijn
ook
Goes nog graven ontdekt, waarin op de wanden
bij
groene banden mct roode oker de namen Cats en Tuyl van Serooskerke geschil-
derd
maar
zijn;
worden.
Zij
die behandeling
ook
zijn
kan
een vcel later
uit
nauwernood
ter
polychromie genoemd
graf-
afkomstig.
tijd
Te wenschen wäre, dat er meer overblijfselen werden gevonden van uiting, waarvan men tot voor körten tijd het bestaan niet vermoedde hoog denkbeeld
ZOO
Zoo ongeveer
geeft
van de
en die een
onzer voorouders jegens hunne dooden.
pieteit
Heer Lindsen
bcsloot de
eene kunst-
zijne
leerzame voordracht, welke
hij
door
eenige goede platen en teekeningen verduidelijkte.
werden door Dr. Jansen eenige mededeelingen verstrekt over de
Vcrvolgens
aloude S. Clemenskerk
van
hct
te
Steenwijk, welke
hij
onlangs had opgenomen ten behoeve
werk van Ch. Rohault de Fleury
monumenteele
La
:
Onder de
messe.
Canon moest ook genoemde kerk voorkomen. De Heer Georges Rohault de Fleury, die het werk van zijn vader voorzet, had
nwnuments des Saints mentionnes
ati
hem daarom om eenige inlichtingcn omtrent dit eerbiedwaardig bouwwerk verzocht. De kerk van S. Clemens, voorheen slechts parochie-kerk maar in 1257 of ,
1262 met een kapittel van zeven kanunniken begiftigd en van Zyrik tot collegiale kerk verhevcn
bouw het
de drie periodcn
zijn duidelijk
De
vijf oostelijke travee's
oudste gedeelte.
vormen.
Het
is
bezitten van de
verdeeld;
Zij
zecr
de
gelijk
het
het
thans
onderste
diende
wordt
beuk werd waarschijnlijk ook toch
,
welke
Staat
tusschen
niet
Aan den
Protestantsche handen. in
,
welke
werd
zij
voltooid.
zijn blijkbaar
gebouwd en vertoonen de eenvoudigste in dit
Het priesterkoor tot sacristie
gedeelte nog een overblijfsel is
thans
van de
in
twee verdiepingen vergroote kerk.
later
4,30 M. diep is (binnensmuurs), heeft aan de noordzijde doen ontstaan, dat
slechts
kruisraam
eigenaardig gezien
in
onderscheiden
tufsteen
Deze verdecling van het koor, dat waarschijnlijk
thans
mogelijk, dat wij
oude parochie-kerk.
waarvan
te
is
1295 door bisschop Jan
en hct koor van het noorder zijschip
zijn uit
wel
,
in
geheel
oorspronkelijk
De oude kerk
is.
naar het westen door eene absis afgesloten; het vijfde en
het later in baksteen
of
de beer
gebouwde zesde
travee, heeft een schuinschen stand.
Het middelschip en
materialen
is
van jonger oorsprong,
(baksteen) valt op te maken.
en wordt afgesloten door
gelijk uit
Het
is
de gebezigde bouwvormen
46 meters
een koor van gelijke breedte; dat 13
lang, 8.50 breed,
M.
diep
is.
Bij
den
;
i6
bouw van
werd
middelschip
het
hooge stompen
Aan
pijiers staan.
Aan dieping in
141
te bewljzen van
de overige
zeer oud an
iiet
is
opgetrokken;
hooger
1
gebouwd of verbouwd. Het jongere gedeelte lang als
twee
tegen den voet der twee voorlaatste
pilasters, die
geen
pijlers zijn
pilasters
ofribben meer te bespeuren.
De
de westzijde van het middelschip verheft zieh de toren. schijnt
Volgens een
uit tufsteen.
werd
wellicht
vormt de zuider zijbeuk;
eindelijk
middelschip en vertoont laat-gothische vormen
;
zij
is
toren
middelschip
dien zelfden tijd het
in
ver-
eerste
werd de
inscriptie
even breed
haar koor
en
met een
is
netgewelf gedekt.
sierlijk
Voor ruim twintig jaren werd de kerk gerestaureerd of men bij die met de noodige voorzichtigheid te werk ging, waagt spreker niet te ;
hij
twee
schijnen de twee meter
echter vroeger een steenen wulfsei droeg,
deze
dat
hal;
noorder zijbeuk door aanvoeging van
de
Thans dekt een houten tongewelf de imposante
travee's tot op 46 meter verlengd
restauratie
beslissen
heeft de kerk in haar vroegeren staat niet gekend.
Het
van het Gilde
nieuvve lid
de Heer Van der Geld van
,
's
Hertogenbosch
verplichtte daarna de aanwezigen, door hun photographische reproductie's te toonen
van het vleugelaltaar, dat voor eenigen van Cranenburg en door
kerk
werk van de kunst der
vijftiende
ontdekt werd achter het orgel van
tijd
hem werd
gerestaureerd.
eeuw en
Het
een waar
is
de
pracht-
herinnert levendig aan de altaren, welke
de Gildebroeders het vorig jaar te Xanten en Calcar bewonderden.
Het
werd ingenomen door eene voordracht van den deken over
slot der zitting
de geschiedenis van de ontwikkelmg der wierookvaten. zooals wij die van den deken
gewoon
Het was een
interessant en leerzaam,
zijn,
voor den verslaggever, die vergeefs tracht al de belangwekkende
waarmede de spreker door Aanleiding tot
door
pastoor
op
eeredienst
den deken een merkwaardig wlerookvat
Het werd gevonden
geschonken.
gebruikt
en
der hervormden werd
Wierookvaten, verzekerde de spreker, waren reeds bekend
het
Parthenon
bij
te
Athene
werd van den beginne,
de geschriften der
Vaders
gebrand, hoogst waarschijnlijk
op
pooten
later
en
is
kwam men
,
bij
zieh
in
wierookvat
heilige
vrij
zij
voor.
groote
museum te Mannheim monogram van Christus
er toe de wierookvaten zoo in te richten, dat
werden
de
voorzien
en
geheimen wierook
het
met het Constantijnsche
worden gezwaaid; dientenbehoeve
de
onttrokken.
gelijk uit de oudste liturgieen
de viering der
vast staande open bekkens van
Een zoodanig bekken bevindt
drie
Eerst
in
blijkt
in
niet siech ts bij
duidelijk als zoodanig erkenbaar een
In de christelijke kerken
dellijn.
een graf
Zoo komt op het beeldhouwwerk van
oud-heidensche volken.
heilige
in
de staking van den katholieken
bij
wijze aan de handen
zoodanige
Joden, maar ook
details te fixeeren,
wat doet vermoeden, dat het vöör de reformatie
Bedum werd
van
kruis
kennis zijn Stellingen weet te illustreeren.
voordracht bood
zijn
Vroom van Bedum
van de zeventiende eeuw, parochie-kerk
zijn rijke
improvisatie,
maar een
;
zij
mid-
het staat versierd.
konden
van kettingen en van een
17
om
dckscl, waarin talrijkc gaten werden geboord, bestcmd
oudc afbeeldingcn
Gclijk uit kogel.
de
In
1
hadden dcze wierookvaten den vorm
blijkt,
eeuw begon inen
1^«
laten.
van een
dien kogclvorm door kleine architektonische
Een specimen van
versieringcn te breken.
den rook door te
dien aard, dat de
is
uit
handvat;
verbondcn aan dric door de zijden van het wierookvat
de kettingen
loopende
werf
zijn
waarop het staan kon.
stangen
Denemarken.
in
de provincic Groningen
Deken vertoonde,
afkomstig van een klooster
't
het heeft reeds kettingen en
;
Zulke wierookvaten vindt
Lag voor de hand,
men nog
dik-
dat nien allengs deze stangen verving
door een vastcn voet. In het vervolg der tijden heeft geen kerkelijk utensicl
gedeeld en
de wisseling der vormen; het wordt
in
kopersmid,
maanschen en
doelmatige
uit
dien
van
tijd
den
geelgieter
afmetingen is
het
van
dorn
vormt
met
rijk
Wel
behouden.
ook versicrd, een doelmatigen vorm
het schoonste ons bekende exemplaar
Trier in
Het
behoort.
een
Salomon,
absis.
eeuw, dat
13''=
lam
Jacob
,
Tegen het bekken
kruis,
omringd door veertien leeuwen,
Melchisedech met het brood en den kelk
zegenend.
den schat
tot
vorm van een grieksch
heeft den
de bekroning van het deksel; lager, tegen de vier torentjes
een
Isaac
hoe
wierookvat van het einde der
armen eindigen
welks
Gedurende de heerschappij van den Ro-
en architekt.
bleef het wierookvat,
stijl
meer dan het wierookvat
een wedstrijd tusschen goud-
als
zelf zijn
,
ziet
men Abel
Abraham met
Isaac en
aangebracht: Aaron met het
Moses met den staf, Isaias en Jeremias ieder met een boek. Gedurende de 13''= eeuw bleef de vorm der wierookvaten over 't algemeen
wierookvat,
Dat leeren ons
dezelfde als in de voorafgaande.
nog bezitten
die wij uit dien tijd tot
de
collectie
Beuvignat te
Ananias, Azarias en Misacl
waarop
dier dagen,
de
I4de
en
De bekkens
15«!^
vertoonen
worden
steeds
niet
Zij te
vensters,
menige
uit
rijziger
beren, dier
de
talrijke
zit, omringd door beeldhouwwerken en miniaturen
meer den vorm van een halven
verschillende
en
worden,
gebogen
waterspuwers
men
hol,
maar
en vlakken.
enz.
Zeker verdienen constructie en
hooge bewondering, maar navolging
het
doel.
met de vereischte
Spreker acht het daarom voor hen, die een praktisch
De
Emmerich, Eltenberg, Ardenne (Namur) en
uit-
niet
Het wierookvat mag gratie
en tevens
wenschen, geraden tot voorbeeld wierookvaten te kiezen Trier,
figuren
groeien op tot torens met dak en daken, rijk
wierookvaten
opdat
in
ten eenenmale van gedaante.
beantwoorden soms weinig aan het gestelde
groot
wierookvat, behoorende
op welks deksel een engel
zelden
slechts
deksels
altijd.
het prachtige
de weinige exemplarcn,
wierookende engelen en Werken voorkomen. Maar
niet zelden
saamgesteld
van
zooals
niet slechts
eeuw veranderen de wierookvaten
meestal
versneden
Lille,
— maar tevens
worden
voering
—
als die
kunne zwaaien.
sierlijk
wierookvat
van Edam, Arnhem,
soortgelijke.
De vergadering betuigde den spreker door luid applaus haar dankbaarheid voor de leerzame voordrachl en besloot met het gebruikelijk gebed hare werkzaamheden.
MEDEDEELINGEN OVER EEN
gei^uiailleerd Iriplychon
iiit
de eersle
jami
der WII'' eeiiw,
VOORSTELLENDE HET LEVEN VAN DEN
^. IgN ATIUS VAN XlOYOLA, S.J., DOOR
JAN
Hoe
zij
voor kunstwerken
,
gegaan
in
eere
men
;
menig voorwerp aan
hoog
STERCK.
weinig belangstelling er ook aaii den dag werd gelegd, nog geen 30 of 40
jaar geladen
verloren
M,
F.
dat
,
vroeger eeuvven en hoe veel van waarde daardoor
sommige der
uit picteit
gehouden
wordt
uit
trefl bij
als
nog
eerste katholieke Familien toch
of kunstzin bewaard
is
gebleven en nog even
onze voorvaderen dat plachten te doen, toen
kunst nog handvverk was en geen fabriekswerk dreigde te worden. Niet tijd
bij
weinig
geemailleerd
vond
geachten
mijn
triptychon
ik
mij in deze overtuiging versterkt, toen ik voor eenigen
vriend
zag,
en stadgenoot den
dat
Heer
J.
F. Hendrichs een fraai
mijn belangstelling bijzonder gaande maakte en
door vergelijking en onderzoek mocht
meer en
nieer
deed
gelukken
over
het kunstwerk eenige bijzonderheden aan het
stijgen, toen het mij,
het, behalve zijn kunstwaarde,
De
triptiek,
nog een
licht te
brengen
,
die
historisch, ja een gcestelijk belang verleenen.
waarvan een afbeelding op wäre grootte
een dier voortbrengselen van de fransche emailleerkunst
hierbij ,
is
gevoegd, vertoont
zooais die
nog in de XVIe
,,
19
eeuw cn
latcr
kunstwerken
De twce
vooral
,
deurtjes
dckt
gevat
is,
zijstukjes
rand
van eschdoorn-hout, waarvan ook de kecrzijde der
Met
taferceien
vijf
uit
gclieel
rugbedekking van het middenstuk
is
ongeschonden bcvvaard en geeft
is
hun
en
het
slechts
mogelijk
maar de
eerste
riet
wijzen,
wiens
naar
om
helft
zoodanig
in
eikenhouten
de latijnsche taal
zijn uitgewischt
dat
zij
met mocite opgemaakt kan worden,
zin slechls
Zoowel de voorstellingen van het email
De
de schitterendste klcuren.
in
voorzien van een opschrift
van 20 regeis, die ongelukkig op de voorste zijn
te aan-
van den stichter der Socicteit van Jesus
levcn
lict
den H. Ignatius van Loyola, bewerkt
nagenoeg onleesbaar
blijk gcven.
,
dat aan de achterzijde door een eikenhouten paneeltje be-
vervaardigd.
is
schouwen
cn waarvan nog vele
,
door een cbbenliouten omlijsting mct Scharnieren, aan het
,
een
in
geworden
bcocfcncl
is
verschillend van technick cn schoonheid
zeer
zijn
middenstuk verbunden
Limogcs
te
alhoewel
,
de beteekenis van het opschrift maken
als
de periodc der vervaardiging
geven gelegenheid
om
bcnadering aan te
bij
den kunstenaar
kennen,
te leeren
en gravuren de emailleur gewerkt heeft en het laatste doet
teekening
ons een blik slaan op de waarde welke door den Paus en hooge geestelijke digni-
de vervaardigin^ aan den
tarissen kort na
wensch
In de aangegeven orde
Vooraf
behandelen.
te
zij
ik
triptick
e'mail
verleend.
is
een opschrift
in
verband mct clkander
nog vermeld dat het kunststuk bewaard wordt
in
een
bordpapieren koker ter grootte van de omlijsting en langwerpig vierkant van vorm,
aan de smalle buitenzijde op het zvvarte papier waarmede
waarop,
ViTA
beplakt
hij
Jgn. Fuxd.* S. J.* Anno 1600. onder een boekbindersstempeltje waarop een doek metkelk, bisschopsstaf en
gouden
in
gedrukt Staat:
letters
ünderaan: R. A.
1824, dat
S.
vernieuwd
dien tijd
De
linksche te
voorgrond
boven:
deurtje
bed
ligt,
een
paar
zitbankjes
Petro Sanatvr." Het
2).
kruis).
Dit laatste kan
daar de omlijsting niet den schijn heeft zijn
opgeknapt.
Dit
is
in
voor den
engelenkopje met
Heilige, die zijne in
H. Ignatius
Vglk.
voor de I.
kastje.
de volgende:
zijn
Petrus
aan Ignatius die
verschijnt
en
Het
onderschrift
')
Op
den
Voor het bed Staat een geeft te lezen „IGXATIVS :
op hetzelfde deurtje, van het bovenstaande door een
(i.
e.
zijn
bijzonderheden:
,
draagt tot onderschrift:
suspendit,)
wapenen ophangt
bl. 29.
De H.
een speiend hondje.
en
vleugels gescheiden
Catalonie,
H. fgimlius, Dl.
i).
Zijn genezing volgdc 28 Juni.
tafereel daaronder,
SERATO ARMA SVPED."
')
1S24.
na het innemen van Pampelune, den 20 Mei 1521.
waterkan en een schotel op een
serrat
,
doch hoogstens kan
tafereelen uit het leven van den
Het
gewond
te zijn,
Saliitis
is
(Hier-
evenwel van minder belang.
triptiek
Sto
Rcnovatum Anno
is
op den koker betrekking hebben
slechts
A
S.
in
,,EIDEM IN
het heiligdom van O. L.
Vrouw van Mont-
kleed aan een bedelaar wegschenkt.
Clair,
Vie
MONTE
en geeft dan ook de voorstelling van den
de St. Ignace
bl.
22;
v.
Men
vindt bij
Nieuwenhoft' Z<m.7 van den
::
20
P. Clair
deze gebeurtenis uitvoerig beschreven
')
ook
haar
die
jaar
evenals
;
op den vooravond van Maria Boodschap (24 Maart) van het
stelt
andere
het
van
engelenkopje
een
twee
bevat
vleugeldeurtje
Boven
gescheiden.
voorstellingen
De
:
„IGNATIO D. IesVS APPARET." Uit
„EGO
282.
R.
den
de bekrachtiging van de
is
September
27
1
BULLA.
Vergelijk
P.
bij
Het geheele middenvak
plaatst
Clair
P.
I.
altaar
het
in
der Societeit door Paus Pau-
Op
aangeduid door de
en
van Nieuwenhoff,
365.
bl.
I.
wordt ingenomen door het
eindelijk
inscriptie
het document, dat de Paus overgeeft,
dat de
tafereel,
de H. Drievuldigheid aan Ignatius, weergeeft, terwijl deze voor
van
verschijning
een
ero.
Pater van Nieuwenhoff, Dl.
bij
instelling
voorgesteld
540,
„SOCIETAT. lESU RELIGIO APPROBATUR." Staat:
Jesus
a. p.
t.
Daaronder III
Zie
^)
H.
O.
kronkelt een banderol, waarop,
Roiitae propitius
P.
van
aangeduid door het opschrift
,
mond
Christus'
ERO" dat is: ego vobis deze verschijning in November 1537. V.
door een dergelijk
,
verschijning
Christus aan den Heilige in de kapel van la Storla
lus
van Nieuwenhofl'")
1522.
Ook
bl.
P.
bij
gebed verzonken
Het
ligt.
daarom
randschrift
luidt als volgt:
LOYOLA NATÜS MUNDO * AN. DO. M. ID. XCI. XPO. [lees: Natus Christo] MDXXI. .et.XXX* fundavit socem. Jesu M. D. XXXIX. III Sept.* Obiit MD. L. IX. ult. Jul. aet. LXV.* IGNATIUS
B.
Opvallend het
de
het,
is
1556 plaats vond
in
van den
aanduiding
Ignatius
Door
de
letters
van overlijden 1559 wordt aangegeven
dat
een fout van den teekenaar
;
dit
leeftijd als
I.
is.
65 jaar, wat 1556
afbeelding
terwijl
acht
,
is
terwijl
blijkt echter uit
als sterfjaar
Behalve deze opschiften
het
is
nadere
een
bovendien
toch
de heerlijke kleurschakeering van het email werk
Van meer belang
is
,
aangeeft, daar
elk der drie gedeelten
waarover straks meer.
K.,
nevengaande
overbodig,
stellingen
als jaar
geboren
1491
in
gemerkt met de
cm
dat
ik
het
om mede
te
beschrijving
niet in
deelen,
mogelijk
woorden weer
der
voor-
zoude
zijn
te geven.
wat de vergelijking van
eenige der voorstellingen met oude gravures mij geleerd heeft.
Het onderwerp van den het
kunststuk
ontstaan
is
triptiek liet ;
geen
twijfel
over omtrcnt den kring waarin
het moet voor of door een der leden van de in
gegrondveste Societeit van Jesus aan den kunstenaar ter vervaardiging
En
deze
prentjes,
de
was
de
reden
waarom
ik
werden
a,
p. bl. 37.
t.
2)
t.
a. p. bl.
42 volg.
^)
t.
a. p. bl.
214 en 434.
540
helft
der i6e eeuw onder
Wellicht kon daartusschen wel het oorspronkeüjke
voorbeeld gevonden worden waarnaar de emailleur
')
1
opgedragen
een onderzoek instelde naar de vele devotie-
welke door de zorgen der Paters reeds op de
vromen verspreid
zijn
zijn
kunstwerk ontworpen heeft
,
21
Onder de ton
dtr
dicnste
de
gedurendc
Jezuicten,
Hun verbauende
vruchtbaarhcid
door den invloed der Paters, die
hun
bij
duizcnden
volhardenden
men
telt
in
in
opkonist
eerstc
der
Orde,
gcbruikt
op den voorgrond.
hebbeii, tieden de gcbrocders W'icricx het meest
vonden
hun tcekcnstift of graveernaald
vele teekenaars en plaatsnijders die
werd
de kunst
niet weinig
aangekweekt
de godsdienstige afbeeldselcn een krachtig wapen
strijd
tegen
de dwalingcn der nieuvvgezinden.
Bij
zc onder het werk der VViericxen die fraaic portretten van de
H.H.
Ignalius, Franciscus Xaverius en anderen, die keurige fijne devotie-prentjes vol
geest
en
vorm,
de
symbolieken
zin
die in zoo natuurlijken en
,
waarheden
heiligste
afbeelden;
wel somwijlen de mystiek der teekenaars
voor het volk bevattelijken ontkennen
valt het niet te
al
dat ook
veel geest wil omvatten en
al te
in
raad-
selen overgaat.
Om
eenigermate aan te duiden hoevecl de gebroeders Wiericx voor de Jezuiöten,
vooral te Antwerpen gewerkt hebben, behoef
der volledigste verzamelingen van hun graveer-werk bliotheek te Brüssel aanwezig
Antwerpen
te
vinden
dezer
graveurs
die welke
,
is
collectie
bevat
natuurlijk
uit
hoofdzakelijk
te
wijzen, dat een
op de Koninklijke
Men kan
dit
vermeld
XXVIII.
bl.
afdnikken der koperen
slechts
platen welke de gebroeders gesneden hebben; ik acht het evenwel van belang hier
aan
tevens
platen
afkomstig
van kerkelijke,
medewerking Eerw.
toch steeds
,
omvang en
den
aan
belangrijkheid wint
waardeeren
te
Amstelkring
in
vele
een aandachtige beschouwing dier
in
welke
afdrukken
blijk
museum
,
— onlangs mocht deze
van belangstelling erlangen van
bruikleen afstonden
door de VViericxen eigenhändig gesneden te Bij
wiens
met de meeste bereidwilligheid een aantal oude
Augustijnen, die
P.P.
koper-platen
in
genoeg
niet
alhier,
Amsterdamsche kunst en oudhcid, ondanks de geringe
bijzonder
een
verzameling
AmsTELKRING
Onlangs moclit de
zijn.
om
koperen
Antwerpsche Jezuie-
bevindt, welke naar alle waarschijnlijkheid uit dezelfde
ten-statie
de
wijzen waar zieh een groot deel dier oorspronkelijke
te
Bi-
het Huis der Socicteit dat
bestond.
monographic over deze kunstenaars,
in Alvin's
Deze
,
leven
het
tijdens
geheel afkomstig
is
op
er slechts
ik
Alvin vermeldt
,
welke mij bleken allen
zijn.
platen
kwam
ik
tot
de overtuiging dat
als te zijn verschillende staten
der gravure,
werkelijkheid niet op irn plaat gedrukt zijn, doch dat de Wiericxen herhaaldelijk
dezelfde lijk
om
dit
feit,
twee
gravure
den spoed
zoude
opgave van
bij
mij
,
driemalen
hier te ver
aanwezige
de
op verschillende platen uitvoerden
het afdrukken te bevorderen.
Een grootere
van mijn onderwerp afvoeren.
platen
bewerken,
,
waarschijn-
uitweiding over
Eiders zal ik
een
en tevens de dubbel gegraveerden
daaronder vermelden.
Meerdere, strekt
de
archieven
geven door
en
voor
dit
onderwerp gewenschte bijzonderheden dan Alvin
de verhouding van deze werkzame kunstenaars
over
van
Max
het
Museum
Plantijn
tot
voorhanden en voor
Rooses, den conservator van
de Paters,
ver-
zijn
in
ettelijke jaren uitge-
die schatkamer.
22
door heni verstrekt
Kunstbode
de
1881,
30 Jg. 158, blijkt het juiste tijdstip waarop de Wiericxen voor het eerst met de Paters
bl.
mededeelingen
de
Uit
in
')
kwamen. Het was door tusschenkomst van den „aartsprinter" Chr. Plantijn dat de broeders kunstenaars, die het niet te breed hadden aan werk en de Paters aan hun fraaie godsdienstige plaatwerken kwamen. In 1593 verscheen te Antwerpen het heerlijke boek van Natalis ^^Evangclicae
Jezuieten in aanraking
,
:
was
historiae imagines", en reeds in 1585
Rome hem
verzecht hadden
dit
vervaardiging
van
sedert
en
1569,
dat
")
liederlijk
Hieronymus van
toch
Wel werkte Johannes Wiericx
voor
aanzoeken
Jmagmes
aan de Wiericxen de
de eerwaarde Paters te
reeds
1570 voor Plantijn, doch hun leven was zoo
kunstenaars
deze
hij
Plantijn, nadat
aan het zoeken naar geschikte plaatsnijders voor de
voorname boekwerk.
vergeefsche
na
Eindelijk,
dit
,
geschikt achtte.
niet
Sadeler en Goltzius, draagt
Galle,
bij
werk
Natalis'
voor rekening der Jezuieten
,
op.
Ook
hij
Jan
en Adriaan Collaert en Karel de Mallery werkten er aan mede.
Zuid-Nederlander Jezuiet Hieronymus Natalis bedacht het plan van
De
dit
werk
tijdens zijn verblijf te Rome, en droeg aldaar aan den schilder Bernardo Passaro de teekeningen op. Natalis zorgde vervolgens dat de platen in zijn vaderland Plantijn's bemiddeling.
gesneden werden door
heb
Ik
bijzonderheden
deze
eenigszins
hier
daaruit blijkt, hoe de kennismaking tusschen
aangeknoopt
Toen de H.
triptiek in
deze plaatsnijders en de Paters werd
kunstwerken zou doen voortbrengen en ook met
zoovele
later
die
,
den hier behandelden
omdat
uitvoerig weergegeven,
nauw verband
Staat.
1556 overleden was, volgde
Ignatius den 31 Juli
drie en-vijftigjaar
1609 de zaligverklaring van dien grooten stichter der Societeit van Jesus, door Paulus V. Het ligt voor de hand, dat omstreeks dit laatste jaar vooral leven voor de tal van portretten van den zaligverklaarde en vele tafereelen uit zijn daarna
in
vervaardigd
geloovigen
Dat de Jezuieten op de
geworden.
zijn
eerste plaats de
Wiericxen er mede belastten valt, na de voorafgaande mededeelingen, ook te begrijpen. Hieronymus Wiericx, die in 1553 geboren was, heeft, waarschijnlijk ook voor
de
name
feiten
uit
B[eati] P[atris]
invenii
,
een reeks prentjes gegraveerd van 13 stuks welke eenige voor-
Paters,
het
leven
prentjes
Cum
Gratia
geteekend
zijn
en
voorstellen
Ignatius
IGNATII de Loyola YuaUKIORl^
uicidit et cxcudlt.
Deze
van
socictaüs
et privilegio
den ]KS,\J.
Piermans.
titel
dragen:
ViTA
Hieronymus Wierx ')
gesneden voör de heiligverklaring van den
en
Wiericx ä f Imprimerie Planiinienne.
I)
Vglk. Rooses, Les frires
1)
Ilieronymuö ontweek in 1579, wegens doodslag op eene vrouvv, naar Delft. (ZiePiNCHART,
/ir«-'4ii'<.'i
des Arts, etc. II. 2.) 3)
Zie
Alvin
naam vooral
bl.
in het
142.
No,
787.
Pierman;
iä
de
van den secretaris de Bu».ichere. (Alvin
bl.
XXX
en
bl.
van Albertus en Isabella, wiens op Wiericx' werken voorkomt, evenals die
adj.-secretaris
begin der 17e eeuw onder het privilegie 384).
De!
23
gelukzaligen Ignatius
vermeid
Staat
cn
,
De is
tweede
ten
Mcn
1619 ovcrleed.
1622 cn wel
in
omdat dezc nog als Beatus Pater Hieronymus die ze heeft vervaardigd in
tcn cerste
:
onidat
,
kan zc tusschcn 1G09 en 161
kunstcnaar,
VlTA IGNATII gekend
afgebeeld, heeft ongetwijfeld de prentjes van VViericx'
gcnomen voor sommige
ze zelfs als model
volkomen nagevolgd de voorstelling van zieh
00k
S.
plaats
In
voorgesteld
gebed
in
voor
t-mailleur
Heb deze
aangeven; doch
ziel
,
er op,
,
;
welke door Wiericx wcrd
de H. Drievuldigheid door den
van
gekozen.
VViericx,
No. 793 wellicht bleven middenstuk van den triptiek.
Iiet
van Hoschius
verschijning
ik wijs
voor
Het merk
naam van
R. kan den
I.
dat 00k Hieronymus VViericx soms
I[ie]R[onymus] teekende.
letters
(Zie Alvin N'. 631).
door deze bijzonderheden kunnen aanduiden dat de voorstellingen hun
ik
Vlaamsche
danken aan
na
waarschijnlijk,
triptiek bevindt
de
beatificatie, en
zooals ik
,
kunst en wel aan de prentjes van Wiericx, die
gemaakt had
verklaring van Ignatius
den
de
middenstuk
het
werk met deze
ontstaan
is
793),
en
verge-
Hij heeft
twijfel.
heeft voorgesteld (Alvin
van het visioen der
(Alvin
email-werker
De
Petrus' verschijning (Alvin 78S), en heeft
794 en 795 00k niet zonder invloed op hem)
zijn
zijn triptiek.
kunncn onttrekken aan de navolging der teekcning van
niet geheel
waar deze den Heilige
den
van
tafereeltjes
van de hier bijgaande atbeeldingen laat daaromtrent geen
lijking
welke hiernevens
triptiek in email heeft vervaardigd,
den
die
,
stellen.
5
in
;
de
met het 00g op de aanstaande
inscriptie
heilig-
welke zieh op de achtcrzijde van
het begin vermeldde
,
doet
niet
minder belangrijke
gegevens over de waarde van het kunststuk aan de hand. Dit veel te
te
met
opschrift,
inkt
om
de
letters
gestelde uitwerking gehad en
het mij
is
en weinig of niets
I
S
gelukt,
mago a n c
t
i
B[e a s s
i
m
in
t
is
D[o
o
te halen, heeft
in
helft
deze proef
jiiist
nagenoeg geheel
een tegenover-
uitgevlakt.
De
belangstellende lezer oordeele.
Ignatii benedicta est
a
mino]PapaPauloVad
instantiam Rev'^i Patris Claudy Aquavivae Praepositi Generalis Societatis Jesu cum omnibus In dulgentiis quas su;i Sanct^s hacte n[u]s concessit et prenimiii Romae Ecclesia[e] sitae h a n c d e m P[a t e r] Generalis m 1 1 t Exmi D[ominiJ Pallat[ini] G r a c[i a.] E X m u P a a t n u s Praefecttts opis. S. E r e m d x e r a t quod supra ipsas indulgentias a S. S. Papa coni
s
1
i
i
Toch
zog verre te ontcijferen, dat de zin duidelijk
het onzekere laat.
P[a tris]
i]
op
de linksche
woorden
de
is
het hout geschreven, laat wel aan duidelijkheid
Doordat men blijkbaar getracht heeft het een bewerking
wenschen over.
doen ondergaan
op
i
i
i
24
cessas huic iniagini sunt etiani concessae aliae in illa forma. Quia q u c u m q[u e] Sacerdos sive saecularis sive regularis, quolibet die celebrabit Missam vel defuncti, coram ista magine, vel in Pestis alicui Sancto, si alicui sancta applicabit, liberat animam e purgatorio per intentionem sua m. lam uti celebrat in Altari Privilegiato pro defuncti s. Istae induigentiae durant perpetuis temporibus, cum quibus donata est ips[^]. i
i
heb
Ik
heb
de lezing zoo getrouw mogelijk weergegeven. VVat tusschen
aangevuld
ik
voorkwam
wat onzeker
Staat
]
[
waar hct
mij
noodig
omdat de
zin
eenige moeielijkheid zou kunnen aanbieden
;
Staat hier
is,
cursief gedrukt.
zoozeer
Niet
om
wel
aan
geven wat
te
meen dat bovenstaand
ik
,
als
opschrift beteekent, laat ik
eene vertaling volgen:
„Deze
van den Zaligen Vader Ignatius
afbeelding
heiligsten Heer Paus Paulus den Vijfden
Aquaviva
Claudius
gewijd door den AUer-
op verzoek van den Zeer Eerwaarden Pater
den Algemeenen Overste der Societeit van Jesus
,
die Zijne Heiligheid tot
aflaten
,
is
,
met
al
de
nu toe verleend heeft; en dezelfde Pater Generaal
Rome, door den gunst van
zendt deze atbeelding ten geschenke aan zijn Kerk te
den Hoog-Edelen Heer Palatinus.
De Hoog-Edele
[Heer]
had gezegd,
verleend
waren aan deze afbeelding,
de Mis
deze er
aflaten
van
voor deze afbeelding
leest
nog bovendien andere verleend waren
,
hetzij
voor een overledene
feestdagen voor eenigen heilige, voor iemand het heilige zijn intentie
wanneer
Deze
hij
werk van den H.
het
welke door den AUerh. Vader in
Namelijk dat iedere priester, of seculier of regulier, lederen dag dat
dezen vorm. hij
dat,
de Overste
Palatinus,
behalve
Eremus,
de
ziel
(offer)
,
hetzij hij
opdraagt,
,
op de
— door
(des overledenen) uit het vagevuur zal bevrijden, eveneens als
de Mis voor de overledenen op een „Altare Privilegiatuni" opdraagt.
aflaten,
waarmede
zij
(de
afbeelding)
is
begiftigd,
blijven ten
eeuwigen
dage bestaan.''
Ofschoon
waarde van
ik dit
niets
ten
opschrift
voor-
noch
wil in het
ten
der liturgische of canonieke
nadeele
midden brengen
,
de beslissing hierin gaarne
aan meer bevoegden overlatende, komt het mij toch voor, dat de mededeelingen die
het
bevat
het
volste
vertrouwen verdienen.
Ik zal hiervoor eenige bevvijzen
bijbrengen.
Het
handschrift wijst op het italiaansche karakter van het
begin der l/e eeuw,
'S
welke penode ook de
u.t
triptick
stamt,
zooals, behalve uit de prcntjcs van Wiericx, den Icvcnstijd der personen die de inscriptie noemt. Wegens de grootc ondu.dchjkhcid van het opschrift kon dit niet worden gefacsimileerd. AI moet .k dus den Iczer verzoeken mij op mij„ woord te gelooven, de inhoud en de vorm van he stuk zullen, naar het mij voorkomt, bovendien cen icder van de authenfatct dern,.scr,ptie kunnen overtuigen. Dat zij ejo officio op zulk cen wijzc zoude zun aangebracht darf ik niet aannemen; doch dat een persoon. die de geestelijke waarde van het kunstwerk kende en haar voor het nageslacht niet verloren wilde doen gaan, de boven medegedeelde woorden op den triptiek heeft geschreven hgt ZOO zeer voor de hand, en geeft zoo weinig reden om aan kwade trouw te denken, dat ofschoon de afwezigheid van documenten die een meer authenliek karakter bez.tten wel ongaarne gezien wordt, er toch volstrekt geen reden is om aan bedrog te denken. Deze laatste gedachte wordt daarbij geheel uitgesloten wanneer men de bijzonderheden welke het opschrift vermeldt nauwkeurig beschouwt' De fjd der -benedictie aan dit kunstwerk geschonken, moet vallen tusschen de jaren 1605 en 161 5, omdat Paus Paulus V, die haar verleende in het eerste tot Paus werd verkoren, en Claudius Aquaviva <), (de in 1581 benoemde V fde Generaal der Jezuieten) die haar aanvroeg, in het laatste jaar overleed Ware de zegen. ofschoon door Aqu.VIVa aangevraagd, eerst na diens dood verleend, dan zou hij niet, als nog levend vermeld
tevens
bhjkt
u.t
staan in het opschrift
Deze jaren stemmen wederom volkomen overeen met het op den triptiek, zoowel in het randschrift
t.us
van het email,
op de kee,z.jde,
feit
dat de
H
I-na
als in het opschrift
uitdrukkelijk /;.«/;«
fjdperk 1609-1622.
Het
wordt genoemd. Dit wijst noodzakelijk op het jaar der vervaardiging en der aflaatverleening valt dus
ook tusschen 1609 en 1615, in verband met het zooeven medegedeelde Nog een andere naam, welke voor de verklaring der inscriptie van veel belang bhjkt, .s d,e van den Exzmtus Palaünus die wellicht den triptiek aan Claudius Aquaviva geschonken had, en in elk geval de bijzonderheden over de veHeende aflaten aan den schrijver van het opschrift mondeling heeft medegedeeld Het valt moeihjk om een zekere en steUige verklaring van dezen persoon te geven Men merke op, dat het woord Palaünus hier echter niet als een naam, doch als een t:tel beschouwd moet worden, welken in de i6e ,
eeuw verschülende
nalen
gevoerd
hebben,
Vooral
werd
hij
gedragen
door den
kardi-
Kardinaal-vice-
Cancellarius.
Sedente
I) n
hrj
W
Hieron. Wiericx H.eron. .er.cx
dezen
Stelen, ral
Paulo
een
anderen
is
P.
M. V,
werd
deze
laatste
meerr meern.aler, in aanraking gewees,
waardigheid bekleed door den
met den Generaal Aquaviva. Niet
reeks zeldzaam fraaie prentjes op (die de aanbidding
.et de. .voorden: Aa„.o,u,n
S...^.. 7„„. „.r.nr,n.s
Hur.
^..W, O.
vL
slechts droe.
het kindje Tezu
voof
CUr.. P..ri, P. CUuL ....^.a^^^Z^Z. n. (.Mat. ,Alvi„ N^ ,358); doch bovendien ,n
d.ens overUjden. de vervaardiging opgedragen van het portret des Generaais.
.erd he.
(Alvin X"^ ,857
I
26
Alexander Peretti
kardinaal
want van Paus Sixtus V,
de Montalto (gestorven 1623)
Ongelukkig
met de vereering van den H. Eremus. viae
ik
juist het
nauw verband
opneem
doch tevens
,
De naam Eremus
onzeker
als
in
evengoed
er
woord komt mij het
Dit laatste
cm
welke reden
den tekst heb aangeduid.
een italiaansche vorm voor Erasmus
is
Staat
woordje, dat vöör
men kan
als onleesbaar;
van maken.
operis)
e.
(i.
is
in
overeenstemming met het voorafgaande Pt aefectns voor,
in
het
zoo goed
heilige Staat,
ossae of opis
als
meest
den bloedver-
1585 met het purper bekleed.
in
Uit het opschrift blijkt verder dat de bedoelde Palatimis
den naam van dien
i),
Ermo, Elmo),
(vgl.
waaronder werkelijk een Heilige wordt aangeroepen. Slaan
dat Kard.
reuzenwerk
het
wij
mus op, dan
geeft deel
XXI
Acta
der
blz.
Alexander Riarius
207
Sanctoruni
den naam van
bij
18 Juli 1585), het hoofd van den H.
(t
5.
Eras-
de biographie van dezen heilige te lezen
in
Erasmus
aan de Kerk van den H. Jacobus den Meerdere te Bologna schonk, enook eiders relieken van dezen heilige
Ook
voorhanden
zijn.
de kerk van het „Hospitium Sanctae Mariae
in
Campo Santo
in
presso
Pietro,'" waaraan zoovele Nederlanders een zoete herinnering thuisbrengen, werd
S.
ongeveer twee eeuwen na de stichting daarvan wijd aan den H. Erasmus,
den
omstreeks
dus
1614,
in
in
tijd
de 14« eeuw)
(in
^).
een altaar ge-
Opmerkelijk moet het genoemd worden dat
1578.
dat onze triptiek gewijd
en zijne aflaten door
,
den kardinaal-Palatinus werden kenbaar gemaakt aan den persoon die de stelde
;
Maagd
—
dat
nabij
Kunnen Montalto,
wij
^].
wellicht
toen
die
een aanzienlijke reliek, een voet van den H. Erasmus,
Pieter,
S.
geschonken werd
aannemen,
dat
kardinaal
vorderd
?
(een
veronderstelling
op de eerste plaats belang
in
den
hier
hier
in
vereerd werden, welke evenwel
niet
slechts
om
niet
niet
meer dan een vroom en voornaam
dien
heilige
zoo bijzonder heeft be-
erg waarschijnlijk
S.
blijkt
triptiek
gesteld
te
niet
in
Campo Santo
meer aanwezig
het opschrift te verklaren,
')
Zie: ClACoNlUS.
VgUi. Dr. A. DE
Viiae
et
Waal,
dan
men wel
res geslat Pontificum dit
hebben, en daarop
relieken van den
maar tevens
JRomaiwrmn
et S.
om
,
H. Erasmus
meer van gewicht
zijn,
de authenticiteit daar-
R. E, Cardinalium. T. IV. C. 147.
Nationahliftungen des deutschen Volkes
Mededeeling van Mgr. de Waal
in
Bollandisten ver-
in
Rom.
In
gtm. Brosc/iih'en. ')
zal
zijn.
mij voor, dat al deze bijzonderheden min of
')
is),
Eremus genoemd wordt. Ook de
de kerk van S. Maria
Het komt
de
denken mögen aan den kerkvoogd, die tevens zoo levendig
afgebeelden
verband met de vereering van
melden dat
welke
Alessandro Peretti
Palatimis bekleedde, hiervan de milde
van
de waardigheid
Wanneer men in hetzelfde tijdperk personage wil noemen dat den dienst van gever was
inscriptie
dat jaar aan de kerk van het duitsche hospitium der H.
in
juist
rector v. h. Hospitium, aan Mgr. Andr. Jansen.
fle
Fratikj. Ziil-
27
van
bcwijzen
te
te
;
verecrd vverd, en er
Men Ex'"""
Palatinus
aflatcn
liceft
blijkt
van
al
op
slcchts de in het laatste gedeclte
niet
daardoor hun echtheid bevestigd
en
d
ipsas,
siia
Eximhts Palatinus zonder meer, kan ook worden tijdens het leven
is
met
wie
van het
Sanctitas hactemis concessltf
Uit de vcrmelding
zijn.
dat de inscriptie nog
afgeleid,
icder
Deze bijzonderheid bekrachtigt de echtheid
werd.
zeker te betreurcn dat
is
onduidelijk
ctes'iaiuiii'
dat
is,
ofschoon
.
dit
in
den zevenden regel van boven
met zckerhcid kan worden
niet
laatste,
zonder
de lezing van dezen kostbare
de
de
worden,
triptick
rijk versierde
kan slechts
bedoeld
zijn
uitgemaakt of gelezen
vcrdere verandcring
den tekst,
in
gcen
blijken aan welke
kork te
behoord heeft
Staat er Ecclesiae suac dan kan aan
— 1575
gebouwde, beroemde y,Gesh" gedacht
kerk dan de van 1568
andere
de inscriptie
met het daar volgende. dan zou tevens
zin zeker,
,
dan wel ^.gremiwn Romae Ec-
Ecclesia[e] suae''
redelijken zin kan oplcvercn, in verband
geen
vermelde
opschrift.
moet worden ^^premhim Romac
Was Rome
met
doch ook kcnnis
;
Toen immers begreep een
Peretti.
van Kard.
Palatinus bedoeld
Het ZOO
zcer
heeft gezegd: behalve de boven-
de Kard.
i.
gcnoemden, welke hcm dus ook bekend gewecst moeten gestcld
Rome
ALEXANDER Peretti
merken, dat Kard.
te
de „inditlgentiac, quas
siipra
uit
te
minste, waaraan ik niet twijfel, op de inscriptie
bcdoeld wordt)
mcdcgedeeld
gedragen
hetgeen
niet,
dcze ten
(Indien
aantoonen dat de H. Erasmus
zij
cen opus S'' Erenii kan hebbcn bestaan.
verzuime daarbij
de Montalto
hccfc
mecr daar allicht
hoofdkerk der Societeit
Giovanni
S.
Rome.
te
Latcra7io
in
,
In het andere geval
„omnium ecclesiarum
urbis et orbis mater et caput."
Hoe en
dit
ook
zal
kostbare stuk naar Nederland
wel
een
raadsel
blijven.
gekomen, heb
is
Ook
de
daaromtrent geen nadere inlichtingen te geven.
den
vän
vader
eigendom
in
tegenwoordigen
bezitter, die
Slechts dit
in
ik niet
kunnen oplossen
gelukkige eigenaar vermocht mij is
zeker, dat de groot-
1834 overleed
,
den
triptiek reeds
Meermalen werd het kunststuk in diens huis bezichtigd door
bezat.
den Eerw. Pater Franciscus Fol, destijds overste der zendelingen van de Societeit
voor Nederland, en pastoor der Krijtberg-kerk te Amsterdam. Deze heeft ook
somwijlen den wensch geuit, dat het stuk aan de Societeit zou worden geschonken. Ik
maak
door
geenszins
den
Fol kwam 2="
Februari
bevorderd.
')
de
afkonistig
statien
Pater
hiervan melding omdat er met zekerheid
Zie H.
Jezuieten is
,
in
in
ons
land
blijkt dat
het kunststuk
gebracht of van de Nederlandsche
is
omdat Pater Fol's wensch dan overbodig wäre geweest. de maand Juli 18 14 naar Amsterdam en overleed aldaar
1849,
na
zijn
statie
tot een
ongemeen hoogen
')
J.
uit
Allard, de S. Franciscus Xaveriuskerk,
bl,
135.
bloei te
hebben
,
28
der jaartallen doet mij nog een veronderstelling wagen, namelijk,
De samenvalHng
dat de triptiek het eigendom der familie Hendrichs geworden
is
omstreeks het jaar
op den koker waarin hij geborgen wordt en welke hoogst1824, waarschijnlijk kort na de verkrijging van het kunstwerk in Nederland vervaardigd is. dat vermeld staat
,
,
Hieruit zou dan blijken 't
eerst heeft
Om
dat de grootvader des tegenwoordigen eigenaars het stuk
,
aangeworven en bezeten
te besluiten
Omstreeks het
nadat het wellicht hier en daar gezworven had.
,
nog
hier de geschiedenis des triptieks
zij
van
zaligverklarlng
der
jaar
in
Igiiatius
het kort saamgevat-
vervaardigt
1609,
in
Hieronymus Wiericx, die reeds meermalen voor de Jezuieten en bijzonder voor Aquaviva gewerkt had, een reeks prentjes, het leven van dien heilige voorstellende. Enkele dezer prentjes worden geheel of gedeeltelijk als model gebruikt ter van het
vervaardiging
geemailleerde triptychon aan den H. Ignatius gewijd
fraai
1609—15
tusschen verklaarde
Aquaviva, den kerk te Rome. Het
Paulus V, Aquaviva
gezegend
die
veel
bijzonder
belang stelde
gereed,
den H. Ignatius
die
zalig
op verzoek van CLAUDIO
,
ALEXANDER Peretti,
buitengewone
de
schonk en
tijd
Deze zendt het kunststuk aan een
vijtden Generaal der Societeit.
waarschijnlijk Kardinaal
is
aflaten
denzelfden
in
PAULUS V,
Paus
door
wordt
en
met bijzondere gunsten en
,
komt ook
kunststuk
Dit
en diens leven voorstellende.
in
dezen
vice-kanselier
triptiek,
hem
van Paus
wellicht aan
door den Paus er aan verleend,
gunsten,
van het opschrift op de keerzijde. Uit deze eenvoudige gegevens blijkt voldoende dat wij hier voor ons hebben een kunststuk, hetwelk een monument kan worden genoemd uit den tijd, toen het proces mededeelde aan den onbekenden
der
van
heiligverklaring
de
nog
van
hoofdpersonen
was
aanstaande
Ignatius
heilige, na zijn zaligverklarlng
waarin
steller
het
en
,
de
van
vereering
dien
Een monument,
haar eersten opgang kwam.
in
proces der zaligverklarlng het hoogste belang
gesteld blijken te hebben.
Het komt officieele
mij voor, dat het slechts weinig moeite kan kosten
documenten op
te
zoeken en voor den dag
wat
zekerheid
kunnen
doch
zonder eenige waarschijnlijkheid
niet
bevestigen
Möge daardoor tuigendste bewijzen
fraaie
dit in
,
ik
een
Societeit
gering
deel
zieh draagt,
tot
de
van Jesus bijgedragen
Amsterdam,
31
Juli
,
ook
1891.
in
meen
te
te
hebben.
is
waar
in
de
veronderstelling
hebben aangetoond. zijn stoffelijke
zijn geestelijke
van
Rome
brengen welke met volkomen
waarde de over.
waarde op even zekere
zal het schrijver dezes een innige
vereering te
te
soms wel
kunstwerk, dat voor
gronden hersteld kunnen worden; dan zijn,
hier,
om
den grooten
heiligen
voldoening
Stichter der
De Het Gilde van dit jaar
declnamen
Kunstreis.
St.
Bernulphus bracht de broeders
niet naar onbel<ende oorden
,
,
Utrecht
zijn
zuidelijke
meer dan eenmaal
zeker
allen
de
naar
loopt
en het
meer dan eens
stad
is
over
het
der
doel
,
reis,
als
van
die
's
gelooven, dat
niet te 's
die zij
steeds zouden
zij
Hertogenbosch en Breda.
Toch toonde
zieh
Veeleer
niemand ontevreden
op voorstel van het bestuur gekozen.
verschil tusschen reizen en reizen
kunst
,
dat de meesten althans de kathedraal van eerstgenoemde
gaan bewunderen.
zijn
spoorlijn toch
grenzen van ons Vaderland, stoomden
voorbijgesneld aan de twee hoofdsteden
mag worden aangenomen
den kunsttocht van
die aan
Längs de
welke de meesten hunner nog nooit hadden gezien.
van
,
geleidde ze niet naar kunstwerken,
,
zien en zien.
Er
is
toch groot
Monumenten van middeleeuwsche
Hertogenbosch en Breda bezoeken en zien
gezelschap van
in
kunstminnende vrienden, zien onder voorlichting van bevoegde kunst- en geschiedzien
oordeel,
maar grondig en
dat
de
daarom zeker het
reizende
alleen
mede,
bewonderen zoo
en
kenners,
toerist steeds zal
aan een gevoel
uiting
naam
dan
Aan
als
,
in
't
voorbijgaan,
ziedaar een
moeten derven.
en kunstgenot,
reis-
De
maar met
verslaggever geeft
dat alle tochtgenooten bezielde
Indien hij aan
,
bestuur erkentelijkheid betuigt zoowel voor de voorgestelde keuze als voor de
voortreffelijke leiding en voorlichting in
niet
tot in bijzonderheden,
is
,
indien niet
het
het
deze:
van
dien
dag
"s
allen
wij
,
reis;
dan toch van velen
,
onze eigenlijke taak wat
immers van den eers/en dag hadden
einde
monumenten kerk
van
dat
gedurende de
bezichtigd
,
die
het
mag
hij
's
al
te vlug
,
hebben afgewerkt.
wij reeds de
hoofddoel vormden van onze
Hertogenbosch bepaald en de Sint-Jan
bezocht en dan ook beklommen
mede
eene aanmerking veroorloven,
Hertogenbosch en de oude Sint-Barbara van Breda.
tot
zieh echter,
in
twee grootsche
reis
:
de Sint-Jans.
Hadden
wij
ons
den namiddag opnieuw
onze kennis van het monument zoude zeker no^
!,
30
aanmerkelijk
program
van
nog hooger
bewondering
onze
verrijkt,
zijn
van het
punten
van
's
Maar
te vervallen.
de
--
ritje
zake
ter
steeds allen naar den zin?
dan stapten wij
Juli
Hertogenbosch vrienden en
eenige
Bij
bezichtiging
Het genotvol en leerzaam
van de Sint Barbara -kerk kunnen worden gevoegd. van den achtermiddag had daarom niet behoeven
Wie maakt het Den 2isten
zijn gerezen.
tweeden dag had gevoegelijk de
den
's
gildebroeders
morgens kwart na negenen aan het
getal
aanzienlijk
in
den
uit
Station
welkom geheeten door
trein,
de stad en omstreken, onder welke wij met
uit
Banning opnierkten. Weldra stonden wij voor de kerk van Sint Jan waar ons de bouwmeester van den dorn aan het portaal ontving. Onder geleide van den Heer Hezemnmis en genoegen
veel
eerbiedwaardige
de
van
gestalte
Heer
den
,
van
deken
van den
„costelycke kercke
het
in
gilde
begonnen van
die eere
Sint
onze wandeling door en rondom de
wij
Apostel ende Evangeliste,''
Jan,
de oude kronijkschrijver Albertus Cuperinus haar genoemd
Met de heeft
en
Reeds
in
dubbel voorrecht gemeen
vond, veel vroeger
zij
zijn
Victor-kerk van Xanten, die
Sint
een
zij
het
Wie
licht.
dan
bestudeerd,
onder
"s
verwijzen
en
harc gescJiicdenis
cii
bezoekt,
een
geleide
en geniet
leert
als
waarin wij ons
weinig uren meer
in
een uitvoeriger verslag dan het onze zou kunnen worden aangeduid.
in
we
Uit de historie van de Sint Jans-kerk stippen
aan
broeder van den architect,
,
Hertogenbosch
te 's
dan
en
het heiligdom
verbeugen,
zelfs
Hezenmans
A.
C.
Jans-ktrk-
boek, dat geheel op de authentieke bescheiden van genoemd
dit
heeft
archief berust,
mochten
De Smt
:
vorig jaar bezochten
het
in
haar archief bleef bijna geheel behouden
:
dan Sint Victor, haar bevoegden geschiedschrijver.
zelfs
1866 toch zond de Heer J.
in
uitnemend werk
wij
gelijk
heeft.
den belangstellenden
lezer
hier slechts de
voor
voornaamste
feiten
inlichtingen
naar
uitvoeriger
Heeren Hezenmans leerzame monographie.
De
tegenwoordige
St.
Jan
de oudste, die zcker reeds
van
de derde kerk, welke ter plaatse verrees.
Ongelukkiger wijze ondergingen
van den toren. welke
is
1050 bestond, bleef
in
weinig
eerbied getuigt voor een
bouwkunst ten onzent.
niets
zij
in
Van
over dan twee verdiepingen
onzen
tijd
eene restauratie,
zoo belangrijke rest van Romaansche
Aansprakelijk voor deze zoogenaamde restauratie
is
echter
de bouwmeester van den dorn, maar de edelachtbare beeren van het stedelijk Gelukkig dat hunne macht zieh tot den toren bepaalt. Deze blijft evenwel bestuur.
niet
ondanks
zijne
werk van
bepleistering
de
en zuiver van vorm
eenvoudig
duifsteen
dieping later
lijst
hij
uit
der
stijl
bouwkundigen ten zeerste waard;
rooden baksteen opgetrokken;
beide verdiepingen
gothischen
in
aandacht is
in.
een tand-
Onder den toren, welks derde ver-
werd opgetrokken
.
is
nog
duidelijk de
oude narthex
erkenbaar; steenen zitbanken loopen längs de muren van de Vierkante ruimtc, wier smalle
vensters
weerszijden
kerk
niet
ge.sloten
binnen
groot
,
de
werden,
kerk
trok.
toen
Te
had läge gewelven en
men den
toren
bij
den lateren bouw aan
oordeelen naar haar toren, was kleine vensters.
de oude
Geen wonder derhalve dat
JT..
Di CJ3
^ • • •
CD
&;
CD C^ E— CD
E-
=
CD 3= es
saa^m g^^2f^
cd
3>
vveldra
zij
werd voor de behoeften der
klein
le
het middcn der dertiende eeuw verkreeg
welke nog aanwezig aansluit
het
is;
is
aanwasscnde bcvolking.
de kapel, die zieh naar het Noorden aan den toren
Vromvc.
de Zoete licve
De tweede
welke
kerk,
de eerste verving, was gelijk de Heer Hezenmans
deri3deecuw;
zegt, hare wording schuldig aan de groote godsdienstige herleving in
1280 begonnen ontving
maar minder
dige kerk,
vormen moet met
in
zij
rijzig
1312 hare bedaking; even lang
en hoog en zeker 00k minder
de
de
volksgeest
dichtende
omsponncn
soortgelijkc legenden
als zieh
plaats
kwam
toch
zij
in
1
Tot
een
allengs
hoogen trap van onder haar
te
den roem en den
bijdragen
tot
de
kerk.
in
de
als
In
stad.
13 17
Nog
Klein en nederig begonnen besteeg
zij
feit
,
groot en machtig geworden
zoowel van haar
luister
een derde
kwam
en
in
zij
Sedert hare stichting had de
de kerk haar eigen koor of kapel
in
als
;
zoo op
niet weinig
van hare opvolgster,
werkte daartoe mede: de steeds klimmende
van het beeld der Zoete Lieve Vrouwe,
kerk
met een
zij
Niet lang te voren had eene andere
worden aangenomen.
het innigst met haar verbonden^zoude
vereering
toen
zoodat vorsten en bisschoppen het zieh tot
luister,
Lieve-Vrouwe- Broederschap
derde
,
de later zoo beroemde broederschap tot stand „tot de eere Gods en
rekenden
eere
Illustre
zelfstandige parochie-
gehad van groot gwvicht voor kerk zoowel
der gezegende Moeder zijns Zoons."
die
;
aan de wording van andere reuzen-
366 een nog grooter beteekenis
van dertig kanunniken werd begiftigd.
kapittel
de tegenwoor-
en volmaakt van
geschiedenis van haar oorsprong niet
werken der middeleeuwsche kerkboiuvkunst vastknoopen. kerk verheven verkreeg
gebeurtenis
als
rijk
toch eeu reuzenbouw zijn geweest van overweldigende schoonheid
zij
hadde
anders
In
twee gedrukte gewelven bestaat en thans het hciligdom uitmaakt van
uit
,
snel
daarom een vroeggothischen aanbouw,
zij
dat
in
1380
uit
de bouwloods
het volgend jaar door tal van mirakels begon te worden
verheerlijkt.
Nog was men bekleeden, toen
bezig de St. in
zij
Jans-kerk met den grootst mogelijken luister te
1410 veel schade leed door den bliksein en negenjaren
met de halve stad een prooi werd der vernielende vlammen. geheel
door
de
in
een
gelegd,
asch
maar toch
zij
zoodanigen toestand gebracht, dat
in
moest worden vervangen.
nieuwe
Wel werd
later
Wat
niet zij
nu geschiedde vervult ons met
diepen eerbied voor het geloof en den geestkracht onzer vaderen. Onmiddellijk na
den
brand,
gebracht
die
de
besloot
,
verarmd,
der burgerij
helft
men een nieuwe kerk
wellicht
bouwen
te
,
die
tot
den bedelstaf had
zoude kunnen wedijveren
met de meest beroemde
en heerlijke kathedralen, welke de christenwereld kende.
Men
banden aan
sloeg
terstond
de
het
werk en nog geen eeuw
tegenwoordige Sint Jan voltooid en grootendeels ook reeds op
later
zijn rijkst
was de
gemeubeld
en versierd.
Op
hare
vermelden
hier
bouwgeschiedenis eerst
in
't
komen
wij
straks bij hare beschrijving terug en
kort hare verdere, voor het meerendeel zeer droevige
,
32
De verbazende
lotgevallen.
betoonden
Jans-kerk
St.
helaas
en over het midden
tot
maar
kunstgewrocht
hetzelfde
in
scheppingskracht toch, welke de Bosschenaren
te
al
der zestiende eeuw
zelfs
plotseling
afgevvisseld
hun
in
werd
,
door
de
vandaalsche verdelgingswoede der beeldstormers en predikanten.
nam de
1562
In
de
van
Jan
St.
prijkte
dommen
haar vollen
in
zij
van körten
kerk
luister
's
Hertogenbosch pas
bezit;
en zeker mochten zieh
,
,
Franciscus Sonnius
voltooid en nauvvelijks getooid
de meeste oude
zelfs
bis-
domkerk beroemen; de vreugde was intusschen Vier jaren later, in Augustus en October 1566 maakten de
op zulk een
niet
bisschop van
eerste
kathedrale
als
duur.
heerlijke
beeldstormers de St. Jans-kerk tot het tooneel eener onbeschrijfelijke vervvoesting.
den tweeden storm gevlucht was,
Toen de bisschop,
die na
naar
kon terugkeeren,
zetelstad
zijn
Vandalen van
schreef
hij
het
bij
in
zien
het volgend jaar
van
hetgeen de
hoofdkerk hadden overgelaten, met gebroken hart aan
zijn
zijn
vriend
Nee puto Turcas potuisse plus devastationis et profanationis perpetrasse Deo sacris quam ab istis perfidissimis sectariis perpetratum hie cernitur." ') Met voorbeeldigen ijver begon men-onmiddellijk de geleden schade te herstellen; en het is opmerkelijk hoe men bij die herstellingen het inwendige van het Viglius:
in locis
koor
van
geheel
en
groote
oksaal,
in
den houten toren, die
Jan Poppel gebouwd, zieh op het kruis der kerk vier
Weldra stond de reus
met ontzettend geraas stortten eerst het beeld van den patroon klok door zolderingen en steenwerk heen naar beneden voor het
berg van houtwerk volgde en vormde midden
een
trachtte te
stad en haar heiligdom treffen.
1584 sloeg de bliksen
voet boven den beganen grond verhief.
vijftig
vuur;
in
de
het jaar
door
1529
tot
1523
honderd
later
van
Jacobsdag
St.
goed mogelijk tegen een nieuwen aanval
zoo
Maar nieuwe rampen zouden weldra de
beveiligen.
Op
doopvont
de
en
de kerk een brand-
in
stapel, welks vuur het oksaal en de nabij staande altaren verslond of beschadigde
en
kwam
op
neder
Niet te berekenen zijn
de
stelling
Zuider
het
de schade
is
offervaardigheid
en
aanvatten
en
duurzame ongunst der in
transept en verpletterde een gedeelte der gewelven. ,
welke de kerk door dezen brand leed
sporen daarvan zichtbaar; maar
wedijver
stad
Eindelijk viel de toren zelf,
geheel de kerk groote verwoestingen aanrichtte.
in
1601
tijden
,
genoeg
te
waarmede regeering en
doorzetten.
1608, ook
en
,
niet
zelfs
al
Men niet
liet
waardeeren burgerij het
zieh daarbij niet
Albert,
had geplant. Toen
')
schennis
,/Geen liebben
die
tot
redding
de
werk der her-
weerhouden door de
St.
Jan
bij
het tweede beleg door prins in
het legerkamp van
der stad aan hare andere zijde zijne tenten
met het twaalijarig bestand een duurzame vrede scheen te zuUen
zouden grooter verwoestingen liebben kunnen aanrichten
Türken
zelfs
kunnen
plegen dan wij
gehaald door Hezenmans
nog heden
ontmoedigen door een tweemalig beleg der
werd de
Maurits zoo hevig beschoten, dat hare steenen neerkwamen aartshertog
,
zijn tevens
p. 239.
liier
,
grooter heilig-
door de goddelooze sectarissen zien bewerkstelligd.
Aan-
mL* rv
ti
ü
I
A
i<
O
i
i'l
1
i
n
i\
i
Ij
^
GEZIEN VAN D^ unnn,,,,,.
il ij iV
1
u O u
i<
u u o u
11
;
33
aanbreken, Icgdcn de Jiosschenaren voor de restaurccring en incubilecring van
gehavende domkerk een
decrlijk
op
bouwvverk
eigenlijk
met den
den doni
de
voor
hetgecn
tnen
Om
jaren der middeleeuwen herinnert.
beste
het
geestdrift cn volharding aan
aanleg
van
vcrliuisd naar een
is
zwijgen van de herstellingen aan
te
der kerk wcrd gedaan.
stoffeering
huii
die aan de
,
werden uitgevoerd, wijzen
die in dit tijdpcrk
,
nieuvve
den dag
het kostbare oksaal
dat helaas nog
,
museuin aan de overzijde van
liet
onzen
in
kanaal,
wij slechts
l6io begon
In
tijd
uit
1614 met het
in
minder kostbaar kunstjuvvcel het ivoren sacramentarium of „sacramentshuysken'',
niet
,
welks verdelging later aan Voetius en consorten zoovcel slapclooze nachten zoude kosten tusschen 1617 en 1620 werd het nieuwe hoogaltaar met
opgetrokkcn
,
gcvoel, daar
men
maakte dat
eerst
die
meer getuigt van de
hij
de cdcle en sclioone
den
van
voltooid
1635
in
architektonische
rampen werd
's
geroemd
Heeren woning
had
in
zijn
orgel,
dan het hoogaltaar voegt tijdpcrk
valt
ook
de
1618
in
hoog geroemd
in
de
plaatsing
ijver,
een zoo roerende geestdrift
bewondering en verdiende met een
Toch bleek het spoedig
,
dat
men
een
en haar kunstgewrocht de allerdroevigste dagen.
bekenden zegezang zingen:
„O Boschmaegd Dat met zoo
Uw
tijd
In 1629 sloeg Frederik Hendrik het Ijeleg voor de
verricht.
kwamen voor haar
Mocht Vondel weldra
zijn
eene bevolking, die door zoo zwarc
bij
geteisterd, dwingt tot eerbied en
DanaVden-werk
dan van hun kunst-
een kostbaar en edel product van de
als
schitterenden uitslag te worden bekroond.
stad en nu eerst
in
hetzelfde
in
Voorwaar een zoo gioote
van
luister
reusachtigen achtcrbouw
van het koor aan het oog onttrekt;
niet vcel bcter
zieh
kerk;
terecht
predikstoel,
den
der
lijnen
vrocgc Renaissance. voor
lijnen
aanvang met het geweidig en
een
zijn
offcrvaardiglieid der stichters
vrijer
reken tot
uw
vordel
rijken legergordel
uwe lenden
nijpt,"
de
Bosschenaars
St.
Jans-kerk, de vrucht van zooveel Inspanning en ofFervaardigheid
hebben van dat voordeel
al
Voor hunne
zeer weinig bespeurd. ,
hun
trots en
hun vreugde, brak met het beleg het allerdroevigste tijdperk aan; doordekanonkogels zoodanig gehavend, dat het puin aan
ging
over
zij
gezegd
wat
,
der
nieuwgezinden
handen van haar maakten.
als
aan de verwaarloozing
,
en het behoeft niet
Gelukkig
,
worden
te
dat de cyclopische hecht-
,
aan welke een minder dweepziek geslacht haar
van Joh. Hendrik van Heurn ook de Protestanten de belangstelling voor den wonderbouw herlecfde de middelen
later overliet, gelukkig bij
banden
Prinsen prcdikant de intrec belette,
den bouw weerstand bood zoowel aan de vernielzucht der eerste predi-
heid van
kanten
de
in
die
's
ontbraken geweest.
ook, dat, toen ten
tijde
,
voor
eene
restauratie,
die toen
Zoo herkregen de Katholieken
eindelijk recht
liet
,
zeer zeker geen gelukkige zoude zijn
toen
een keizerlijk decreet van iSlo
wedervaren aan hun aanspraak op het aloude heiligdom, hunne S
, ,
34 geliefde St. Jans-kerk wel
van
bijna
al
verbrijzeld
bedekt,
eeuwenoude
rtusachtige
takken en biaren is
,
maar schijnbaar tevens van
alle
lentetocht ontwaakt en
de
oude
de
wie herkent
;
nieuwe
de
bezitters
haar
gelijk
van
Jans-kerk
Sint
woud weer
het
hem den
's
Hertogenbosch
gekomen;
lente
in
van een
als
gekomen
is
,
prijkt
volheid zijner voormalige
de
met haar terugkeer den ademtocht
onder
Toch
dat op den eersten
,
kalen stam van voor weinige is
etn
als
levenskracht beroofden.
aan verborgen leven
in
kalklaag
was
maanden
?
Voor
tot hare wettige
dier
begon
lente
zij,
geschiedschrijver zegt, te herbloeien in haar eigen schoonheid en het
organische
kven
kracht
bezitten
te
een
winterstormen niet slechts van
Als de volheid van den zomer
van
koning
en
reus
zij
nieuwe takken, nieuwe knoppen en bladeren
in
onvergankelijke jeugd getuigt.
schoonheid
rijk
met
of
,
wonder-
in
stralende vensters
weggemaaid;
en
dien
was beroofd
zij
wat aan de vereering
kleureii
vernietigd
en
wintervorst
eik,
stam nog hccht en sterk en
de
geknot
uitrusting
alles
gloeiende
in
muurbeschilderingen
hare
,
voorheen
hare
;
uitwendige
hare
,
;
voorheen daar prijkten
die
den heerlijken bouw, ontdaan van
herinnerde
Heiligen
waren
een zeer droeven Staat terug
in
de kunstwerken cn meubels
bare Harmonie met der
waar
is
van
den gehavenden stam
om
voormaligen
haar
blijkt
tooi
genoeg stuwende en vormende
weer
in
volle
weelde
te
doen
ontluiken.
Trachten wij nu althans eenige dier indrukken weer tegeven, welke de bouw
op ons maakte.
Na een kort bezoek aan het bovengenocmde heiligdom der Zoete Lieve Vrouwe betraden wij de Westzijde van de middelbeuk'. Van hier uit overziet men met een blik het bij al zijn rijkdom van ontwikkeling klare plan van den dorn dat dtn opgetogen bezoeker
De grondvorm
vervult.
machtige
hoofdpijlers
men
de
tot
velden
,
drie
dwarspand.
en
het
Oosten
koorsluiting
en
een
Twee
voorkoor af.
de
,
bij
der
zijn
z.
half aan
is
tot
sluiten
weerszijden
in
zeven
aan den Zuidkant het der kerk verheft zieh
z.
in
welke den koepel dragen,
telt
der
viering,
zieh aan
zeven welf-
het rijzige middenschip
het eigenlijk koor naar het
den hoofdbouw aan: aan den
Ilustre Lieve- Vrouwe- Broederschap
Backs-koor met andere zijgebouvven.
g.
;
vormen het majestueuze
Noord en Zuid
straalkapellen
Boven het dwarspand leunen
Noordkant de kapel van de
vier
kruis.
de westzijde zeven gewelfjukken
zijbeuken vergezellen naar
en
Van de
een Latijnsch
vier evangelisten,
g.
vier,
rondgang met steeds klimmende bewondering
Jans kerk
St.
met haar
sacristij
Aan de Westzijde
het midden de oude romaansche toren, gcflankeerd naar het
JSoorden door de kapel der Zoete Lieve Vrouwe, naar het Zuiden door de doopkapel,
die
met de straalkappelkn van het koor het eenig
overblijfsel
is
van de
in
1419 door brand verwoeste kerk.
Zoo gemakkelijk het
de
impressie
het
weer
is
te
,
het plan der kerk te beschrijven, zoo moeielijk valt
geven
,
welke
zij
op den bezoeker maakt.
voor een oogenblik het woord aan haar geschiedschrijver:
Geven
wij
, ;,
35
„Ncrgcns
nergcns misschien bestaat cn
lijkcr
cn wij zien hierin geen overdrijving,
misscliien, zcgt Ilezeiinians 'j
kerk, wier inwendig op den aanschouwer een fieste-
eeii
De
godsdienstiger indruk maakt.
edelheid en zuiverlieid harer vormen,
de rijkdoni en vo'.maaktheid harer onderdeelen
sclielp
verliest in
woud
het door de lengte harer beuken en het
als
;
de Harmonie van het gcheel zullen
,
Ais het oog zieh
bezwaarlijk overtroffen worden.
haar prachtige choor-
harer pilarcn dwaalt
onder de koepel bare ]
het
als
met beeiden en kappen
beladen
men
dien
in
van
in
beweging brengt, smelten
men ademt de
lucht
gelukkigcr tijden en de geuren der poczie, welke de steenen van dat heiligdom
rondom ons
zieh
van
Engelen-bewaarders
Wat kerken
de
den tempel,
meesters
daardoor
echter
aan
buitendien
wekken een dampkring, waarin de
en
van het geheel.
eenheid
opvolgden
belemmerd
werden
gebouwd
of voltooid,
Blijkbanr hebben
gewerkt naar een vast plan
,
hun
in
de
,
dier
een
kerk,
eerst
die
vindings-
is
de ver;
dat
zij
en scheppingskracht
de zestiende eeuw werd voltooid, de
in
hetgeen het oog wel verrast,
afvvezigheid van al
meeste
de schalen
aandachtige beschouwing der verschillende deelen. Bijzonder merkwaardig
leert een
benadeelt
en
die clkander
,
niet
uit
sfeeren''.
kathedralen. die gelijktijdig met haar werden
en
schalende
met den wierook
ineen
wel het meest doet uitblinken boven andere kapittel-
Janskerk
St.
de Wunderbare harmonie
is
cene andere erde van zaken;
in
opzweeft naar zachtiger, vricndelij'ker
ziel
op den schoonsten spitsboog
denken kan en het uitmuntendste kantwerk van gehouwen steen,
zieh
dan voelt men zieh verplaatst
der
ol
uitspannen
längs de profielen harer pilaren,
het stuit
tcrwijl
,
alle zijden
vermijding van
het onrustige, weelderige, overladene
al
spoorbijsterheden,
maar den indruk van het geheel
welke
in
de
Gothiek
latere
maar
en van de
al te
dikwerl
Zoo kon Schayes, naar wiens meening de kerk reeds in de tweede helft eeuw voltooid was, nog verklaren, dat zij den bouwstijl der veertiende vertegenwoordigt zoo zoude men bij gemis aan historische bewijzen voor eeuw
verviel.
der vijftiende
,
het tegendeel kunnen vermoeden
De
meesters werd voltooid.
dat geheel het werk door een of hoogstens twee
,
geschiedenis
leert echter,
de meeste groote kerken der middeleeuwen
werd
gebouwd.
Men begon ook
naar het Westen voortwerkende
hoogere koor
van
en
met dit
breedere
zijne
's
bij
gedeelten door verschillende meesters
Hertogenbosch met het koor
Tusschen
gedeelte
geheel de kerk tevens
,
is
Brabander
der
kerk
1419
onbekend ,
wiens
;
en
—
P- 53-
1458 werd de
en ;
bouw van
het
wie het stoute plan ontwierp
naar wij moeten aannemen
—
van
volgens Hezenmans was het wellicht Reinier,
naam
hij
in
het kerkarchief ontmoette
bouwtijd van het tweede en derde gedeelte, die
'J
verving
en
de oude gehavende kerk door de
stuksgewijze
,
zijbeuken en straalkapelien voltooid
schoonste
bijgenaamd de
nieuwe.
te
dat de St. Jans-kerk gelijk
;
uit
den
vervolgens onder banden werden
36
genomen, van het Noorder dwarspand met het zijportaal (1458—1478) en van het Zuider dwarspand en portaal met de twee westelijke hoofdpijlers ( 1478— 1492), verschillende „meesters van den A\erke"
worden
reeds
1470 die 's
1478 het werk leidde, had tot gezel Alard Duhamel, die
in
geroepen
Hertogenbosch
en
genoemd: Arnoldus Rover,
het
later
die in
gestorven was, Egidius Coelman en Gerrit Symons. Laatstgenoemde,
meester Sijmons het noorder portaal hielp voltooien
,
met
dwarspand
Zuider
Leuven naar
uit
en den aanleg van den
sierlijke portiek
zijn
bouwde. Met Duhamel wederom werkte een tijdlang saam Deze deed op nog jeugdigen leeftijd onder Alards leiding de kapel verrijzen der Lieve-Vrouwe broederschap en begon in 1597 met het schip dat hij zelf echter niet afwerkte, maar meester Jan van Poppel. Nadat der kerk deze omstreeks 15 19 het schip tot aan den toren had doorgetrokken voltooide hij tusschen 1523 en 1529 geheel den bouw door den koepel der viering met den op
toren
de
viering
meester Jan Heyns.
,
,
hoogen houten
toren
te
bekroonen,
die,
gelijk
we zagen,
reeds
1384 een
in
prooi werd der vernielende vlammen.
het koor kan eene technische beschrijving nauwelijks
Van de schoonheid van
Twaalf
een flauw denkbeeld geven.
pijlers,
die de beeiden der apostelen dragen,
schrägen den stout geconstrueerden koorluchter; onder de machtige vensters loopt een
sierlijke
planten-
en
bogen en colonetten, rüstende op een
van
gaanderij
dieren-ornament
versierd
de glopen
;
de werk van gevlochten doornen „AI de gelijkzijdigen driehoek getrokken. stijlvol
zijn
,
met
ä jour uitgehouwen tot een
Hezenmans
zegt
uit
den
terecht,
zijn
spitsboog
onovertreffelijke lijnen
rijk
is
een merkwaardige zuiverheid en de versieringen even eenvoudig als prachtig
van in
,
lijst,
;
het geheel heerscht de voortreffelijkste eurythmie en een lichtheid, waardoor de
indruk der stof schier geheel wordt weggenomen".
Tot verhooging van het magisch en weldadig koor
het
de
op het gemoed van den beschouwer maakt,
lichtstroom
golft.
kerk
die
bij,
machtige
pijlers,
Machtig
die
draagt zeker niet weinig
de hoogte van den luchter der viering naar beneden
uit
Met onweerstaanbare kracht gevoelt men aangetrokken.
hetwelk de aanblik van
effect,
en
de
naar
rijzig
vier
verheffen
dat
middelpunt der
zieh
naar
zieh
de vier Evangelisten,
de
windstreken de gewelven uitzenden en tevens
op hun schouders den schilderachtigen koepel torschen. De vereenging van aarde en hemel, het doel van allen Godsdienst, kan in architektonische vormen bezwaarlijk
beter worden uitgedrukt
Wendt men van
hier uit
;
een geweidiger Sursum Corda
den blik weer naar het Westen
,
is
nauwelijks denkbaar.
dan gevoelt men zieh
wel is waar minder bevredigd, daar de kerk naar die zijde helaas onvoltooid bleef en de groote orgelkast zieh buitendien niet in den bouw voegt toch zal men den toi van bewondering niet onthouden aan de twee meesters Jan Heijns en Jan ;
den aanvang der zestiende eeuw die statige hal met haar zijbeuken deden verrijzen en daarbij zoo getrouw bleven aan de plannen hunner Het 00g wordt hier gelijk in het koor en in de dwarspanden welvoorgangers.
van Poppel, die nog
in
V.
DE
KATHEDRAAL YAN GEZICHT
IN
Sl
NT-JAN TE
'S
MIDDELSCHIP EN ZIJBEÜK.
C,
E N B
37
dadig
door ccnvoudigc
getroflcn
king der muiirvlakken
weeg brengt, lict glijdt mct wellust eenig
welke de
,
nist
de
ornament
kapitecl of
Dat mccster
sterk
op het
geprofileerde nervure's
,
ongebrokcn
die
hier
kindercn
rijkdom
van
stijl,
last
we
voorrecht
Op
weelde ,
moest
en
welke zieh voordeed,
,
door
vvedijvert
met de
versiering
De
toch werd
kapcl
werd geroemd
een juweel worden van schoonheid en
de
meesters
een
moeilijkheid,
herscheppen tot een middel van wcelderige dccoratie.
te
,
Bosschenaren zoo zeer had be-
die de
wisten
wijze
de
Indien ergens dan was zeker
gerechtvaardigd.
derhalve
bewonderensvvaardige
betooverendc
en
in
Beide meesters
die in alle christelijke landen
de Allerzaligste Maagd
mocht
zij
;
rijkdom.
,
reeds zeiden, cveneens door
hun beider schepping
late Gothiek.
van een broederschap
van
eere
ter
tijd,
gewelf-constructie
zoodanige
eene
plaatse
ter
gebouwd op en
van hun
beroemde voortbrengselen der
meest hier
te zijn
stoute
')
hoofdzaak hield aan de plannen zijner voorgangers
in
bouwrekeningen „de raedsgezel van den nijewen choor" genoemd. toonden
door
zieh bij de
hij
bouvvde haar onder toezicht van Alard Duhamel,
Ilij
te-
bcitelwerk der glopcn en
sierlijk
ecne vergelijking van dat gedeelte der kerk met de
wijze
vverd.
de brc-
in
de dwarspanden zieh voortzettende gaanderij
kapel der LieveVrouwe-Broedersehap, die, gelijk
hem gebouwd
het vcrmcit zieh
;
geweld moet hebben aangedaan, toen
Hcijiis zieh
op overtuigende
lijncii
de hoogte der gewelven naar beneden stroomen.
uit
voltooiing van het schi]) althans leert
uit
strenge
welgevallcii
iiict
längs
cn
De
worden gebouwd tegen de reeds voltooide noord-oostzijde der kerk en daarmede verbunden worden. Nu mochten de bouwmeesters van een kapel
moest
toch
pijlerbouw
de
de
als
zware
beren
Sint Jan
afmetingen
geringe
en
Wat doen met
verplaatsen.
omgangen konden gevaarten
die
Heijns
."
en
grond
den
reikt
den flamboyanten
in
de
tot
zoo
men
kreeg
plaats
aard
opschiet.
de kapel
Dat
liare
weglaten
de
de
pijlers
Die
Heijns
de
trok
gevvelf van
een
buitenzijde
maakt.
van kapiteelen
Tocli
schijnt
dat van
vierkant,
weggeslagen,
lijstwerk
wat kon worden
deed
In de
te reclitvaardigen. ;
nissen voorzien
vier
de
pilaren
stoutste
eene schitterende absis
beantwoorden
cns zoodnnig
organische deelen van elkander onderscheiden
waar
de scheiding tusschen het dragende en het gedragene.
als
de genoemde
lieten
Het
tijd.
kleinere
men
ongebroken nervure's verhoogen zonder twijfel
bezoekers
Zij
maar
betrekkelijk
werd door een stevig
alles
van
zelf
noordzijde
naar het Oosten af door
nieester
')
op
over
sloeg
,
Aan
van
kapel
voor twee beelden-nissen, die bekroond
met een phantastiek kantwerk, dat geweif
raad.
van hun
ramen,
gebroken, van den achthoek daarboven werd gemist;
een
,
verzwakken
en maakten ze daarvoor geschikt door
stijl
der
waterlijst
evenmin
zij
binnen
Duhamel wisten
beren tevens dienen tot pilaren der kapel,
een herschepping
muurvlakken uitbreken
gerustelijk aanzienlijke
koor
van
den
met
tot in het
van
constructie
gelijken
en
sloot
rijzige vensters.
aan de pracht van het
rijzigen indruk, dien
effect niet
de
voldoende, ora over
bouwkunst toch moeten het kapiteel
op
werden
't
St.
Jans-kerk
alpemeen het
zieh steeds de verschillende
verdwijnt, daar zoekt het oog vergeefs
,
38
behoeft
inwendige,
gezegd
nauwelijks
;
hoe ook door beeldstormers en hagelslag
tot in het
onherkenbare gehavend
lieden ten
dage een aanblik van bekoorlijkheid
biedt de buitenzijde der Lieve-Vrouwekapel
,
,
nog
kan worden
die moeilijk in vvoorden
uitgedrukt.
Van de woord haar
der
buitenzijde
hebbcn gerept van het uitvvendige der kerk
te
van
uitwendig
overtuigen
onze
om
als zoovele paleizen van den
der
van
tijdperk te
nemen.
niet
met
kunst kan
bogen
Bij
vau
die
dachte
,
,
men
Wil
toi.
zieh
de middeleeuwen ont-
kenmerken
dan vergelijke men de buiten-
Geen vak
eene oud-christelijke basiliek.
een vlucht en vooruitgang
oj)
uwe wandeling rondom de domkerk van den heerlijken vorm te bewonderen
wat het meest
in
toch eischt juist
hare uitwendige verschijning te
in
verborgen Godmensch
Jans-kerk
St.
En
bewondering wellicht den hoogsten
de kerken ook
nog geen
wij ons niet
zelf.
wat kracht en kunst architektuur en plastiek
,
wikkeld hebben,
zijde
gewagend herinneren
kapel
:
's
hier vallen
als
ot
waar
Hertogenbosch weet
gij
of de grootschheid van ge-
de rijke geleding en schilderachtige groepeering der deelen en het machtig van Ornamenten, beeiden en tafereelen, de diepzin-
spei der lijnen of den rijkdom
nige symboliek of den frischen gezonden volkshumor.
Natuurlijk hebben de bouwmeesters ook hier aan het koor het stoutste bestaan het
hoogste beproefd.
rondom
het Heilige der Heiligen
der vensters in nissen over,
waterslag
en klimmen met hun
de waterspuwers hun
Boven
de
kapellen
schraagbogen
rijzige pinakels
fantastisch verlieft
den achthoek getrokken
zijn uit
zij
;
De muurberen met hun schoone
verlicht.
die
profileering
gaan
rijkdom
het
minst
der
den
sculpturale
sierlijke
gaanderij
uit
zieh
door een dubbele
stout en rijzig,
draagt
,
de muurberen elk
,
verlossing
duisternis.
Bij
en
van
den
van
lichte
de wölken beurt.
gestadigen
De
venstertrommels van
eigenaardige wijze,
zijn
strijd
de restauratie van het koor,
in
tusschen
dat de
alles
de zorgeloosheid der menschen tot bondgenoot had, zal wel
rij
de geweidige
de schraagbogen met hunne stoelen
op
deel
beeiden, groepen van beeiden en tafereelen, een epos
der
in
,
steken.
versiering gaat alle beschrijving te boven, zonder in
beeldhouwwerk,
zijn
rijk
aan welker voet
,
gevormde koppen en rompen naar buiten
loop der architekturale lijnen te breken.
kapellen en koorluchter
rank en
voorheen van beeiden waren voorzien
boven de
koorluchter, die op zijn puntig dak het kruis des Heeren hoog
De
,
hoogte van den
ter
en eveneens door eene gaanderij bekroond
gesteund
,
zieh de zeven rijzige straalkapellen
legeren
Schilderachtig
,
steen van het groote rijken
van
sloopende
tijd,
de
alles
afzonderlijke
werk
licht
en
die hier
zoo deerlijk heeft gehavend,
de eerste en grootste zorg moeten worden gewijd aan de voUedige enjuiste
reconstructie van dit machtig epopee.
Tot de figuren, slechts
eens
eigenaardigheden
die bij wijze
van
de
St.
Jans-kerk
van krabben op den rüg der luchtbogen
rondom het koor maar om geheel de
gelegenheid
behooren
vond
den
dem
te
kerk.
beklimmen
,
Wie,
niet het
minst de
zijn geplaatst,
gelijk
niet
de verslaggever
of afgietsels dier figuren
in
de
39 bouwloods
zag
ceuwen, welke
vocit
,
Wat hebbcn
luinior.
zieh
dcor cen dubbclen karaktcrtrck der niiddel-
gctroflcii
De
dezc figurcn sprcekt.
uit
ecrste
bedoeldc figuren, zes op
is
clktii
de gezondc cn
boog,
? Hct Oudc Ver-
beteckenen
te
voor ecn klein gedcclte geloovige en rechtvaaidige mannen
zijn
frische volks-
het
uit
bond: Melchi.scdech en David, Salomon, die den tempel bouwt, Samson den leeuw verschcurende en de Drie Koningen waren v6ör het bcgin der restauratie duidelijk
Met wat bedoeling de meester deze
herkennen.
te
wijze plaatste,
op den weg, minder
De
voor de hand.
ligt
die naar Christus leidt,
duidelijk
denkbeeld
het
is
rangschikte van gedrochten
,
rechtvaardigcn van het
Oude Verbond waren
trekkcn hier op naar het heiligdom. Niet
zij
hetwelk op
,
op zoodanige
figuren hier en
harpijen, dwcrgcn
de overige bogen een heerleger
en
misvormde
menschen,
groepen worden aangevoerd door een muziekant, trommelaar of onrein der goddelooze machten,
zijn blijkbaar pcrsonificatic's
Eene
Godsrijk oprukkcn.
humor
slurpende
al
lippen,
in
nanen
die veelvuldigc
die
,
Een
bestrijding van hct
aan kalc
die
hoogste dwaasheid de zonde
tcr
maar met wat schalkschen
met gulzige gebaren voor den vleeschpot beenderen hun tanden stomp bijten, in
lekkerbekken
die
gierigaards,
die
in
die
Het
dronkaards met de wijnkruik aan de gierig
die beeldjcs vertolkt, in die
in
zittend,
ernstige gedachte voorzeker,
die bij
dier.
huns ondanks allen de eene waarheid leeren, dat de is.
twcede karaktertrek
der
middeleeuwcn dringt zieh
met
hier
niet
minder
kracht op aan den zoon der negentiendc ecuw. Die met zoo veel geest cn kunst be-
werkte beeldjes schijnen van beneden gezien niet veel meci' dan krabben en kunnen slechts
dorn
een
worden genoten door den zeldzamen
tijd
Hoe beschämend
beklimmen.
te ,
die
efFect tracht
als
de onze
weclde
moed
heeft den
zorgvuldigheid voor
en
armoede achter schittercnd klatergoud en
zijn
theatraal
te verbergen.
Naast het koor schrijven,
bezoeker, die den die
zijn
werd
,
,
dat wij althans met weinige trekken hcbben trachten te
gelijk zulks in de
siering der hooldportalen
be-
middeleeuwen vaste gewoonte was, aan de ver-
de meeste zorg gewijd
,
het beste ten koste gelegd.
Het noorderportaal vormt, naar de heer Hezenmans zeer terecht
verzekert,
een der schitterendste voortbrengselen van de bouvvkunst der vijftiende eeuw. Het
wordt geflankeerd door twee mächtige schraagberen rijst
op
in
,
waarvan de
drie
,
rijk
geprofileerde en
met beeiden
versierde
oostelijke een gehcel doorzichtigen traptoren bevat, en
vcrdiepingen
de deur, het lichtvenster en den spitsgevel, welke
,
door twee ä jour bewerkte gaanderijen van elkander worden gescheiden. In de spits van en
het
Irontaal
boven de deur
bede verhoorend
en
Assuerus
is
de Christus regnans voorgesteld
Hem
cherubijnen omringd; onder ,
die
zitten
op prachtige
heerlijken
baldakijn.
,
door engelen
David, Abigael's
aan Esther den scepter toesteekt
aan den middenspijl der twee deuren Staat de een
zetels
Het geheel wordt
allerheiligste
Maagd
;
daaronder
overhuifd door
ingesloten door het diep portaahvelf,
waarin de vier cn twintig Ouderlingen knielend
zijn
voorgesteld.
Rondom
het groote
40 met
lichtraam der tweede verdieping
maasvverk staan de beeiden van
zijn prachtig
Maao-deii, martelaressen en koninginnen, die den hofstoet vormen der Moeder-
HH.
maagd, wier
de kroning
triumf,
de vlakte vult
van den met
den Hemel,
in
bekroonden
fidlen
is
afgebeeld
Voor den ingang van het Zuider dwarspand
De
gebouwd.
hebben van wind een
achter
verdwijnen zijden
van heiligheid en zedigheid verscholen
waarmede maar het
versierd
;
,
deed ook
;
Vandalisme
al
de beeiden
de nog voorhanden voetstukken de hal van weers-
blijkens
,
de architectuur der portiek
als
weder en Vandalisine op schrikbarende wijze geleden
,
grijns
was
het medaillon, dat
een prachtige hal of portiek
is
zoowel
daarboven
gevel
heerlijke
in
spitsgevel.
beeldhouwwerk op den achtergrond der
meesterlijk
hal bleef behouden; tegen den invloed van wind en weder werd het beveiligd door het o-ewelf, tegen opzettelijke vernieling waarschijnlijk door de moeite en kosten,
welke
De
verwijdering zoude hebben veroorzaakt.
zijn
zeldzaam
product
verklaard.
')
van
Het Zuider
was
portaal
heer Hezenmans heeft
beeldhouwkunst beschreven
middeleeuwsche
gewijd
voornamelijk
der kerk, den grooten Ziener van den jongsten dag.
patroon
verschillende
gebeurtenissen
aan
Sint
Jan,
den
Vandaar dat naast
diens leven de beeldhouwer hier in
uit
dit
voUedig
en
geheimzinnige
vormen het einde der dagen heeft voorgesteld met de schrikbarende teekenen, Daar wij onze lezers welke volgens het boek der openbaring zullen voorafgaan. afbeelding
n-een
wij
wenschen
kunnen bieden
alleen
nog op
meeste middeleeuwsehe
van
fijnheid
dit
merken,
nog
kerken
sculpturaal
onthouden wij ons van eene nadere beschrijving;
,
te
rijker
gewrocht
het Zuider portaal,
dat is
eerder
versierd dan het
van
tauratie
het
Zuider
een aanvang moeten nemen
weldra
de
Noorder en dat de
doet denken aan metalen drijfwerk
dan aan gebeitelden steen. Met spanning zien de beoefenaars en minnaars der
dwarspand alsmede
gelijk bij
van
het
kunst de res-
christelijke
koor
te
gemoet.
Zij
Naar men weet begon het werk der
zal
herstel-
De Heer Louis Veneman werd met de De eerste der nieuwere bouwmeesters Eere, wien eere toekomt leiding belast. voortgebracht en het is begrijpelijk dat men ten tijd veel goeds z'^jn voor heeft zijnen tijde de door hem volbrachte herstellingen bijna algemeen als onovertreffelijk prees. Wil men zieh echter overtuigen, dat deze lof overdreven is, dan vergelijke men zijn herstellingen met die, welke onder leiding van zijn opvolger, den Heer He-
ling
in
1860
met het Noorder
portaal.
!
,
zenmans passing.
kend
is
tot stand
,
De
Op
kwamen.
heer Hezenmans
deze
blijkt te
is
het zooeven
beseffen
en onverdeelde toewijding eischt.
,
genoemde praedicaat van
Hij leett
met en op en voor de
kerk en toont voor het bestaande den meesten eerbied. blijft
behouden en wat
er
nieuws
bl.
118 vv.
Wat behouden kan
St. Jans-
blijven,
moet worden geschapen, wordt zoo getrouw
mogelijk naar de resteerende fragmenten gecopieerd.
')
toe-
dat zijn levenstaak huivering wek-
Ook
in
de keuze en toepas-
4' der
sing
meesters
— wij
matcrialen ;
aarzelen
beweren
dat
,
Het
wimpeld
zijn
de
wel
zal
Wil
lijd.
aan de hoogste in
niaar dan verklären wij
Jan
de
ook
bekwame stecnhouwers
met dezelfdc waardecring kunnen gewerd gedaan ter stoffeering en meu-
ons niet
wij
de tijd
Meende onze deken
toen
en
geluk
de
wellicht
uit te
spreken,
En
dat
is
de
als
waar
hclaas het gcval.
schade voor de kunst.
alles
schoonheid der domkcrk
zij
zijn
ons verslag te
in
beteekenis
verkrijgen
Het
gilde toch
verhoed.
,
onbe-
is,
een geheel verkeerde we"-
Afgezien van een aantal beeiden
den Heer van der Geld, waarvan de meesten goed, enkelen
voor haar stolTeering
strenge
met
wenschte
tlen
de stoffeering van een Katholiek
bij
Jans-kcrk
St.
zijne
aan het ontbijt
daarvan
gerechtigd,
mcnigeen
hij
het aan zijn roeping en zijn verleden verschuldigd
is
kunstgewrocht
zoude zonder
gelegenheid,
uitspreken,
beeiden van de Moeder Gods en van St
van
te
St.
waardeering, cn dat dient te worden
van
atelier a.
dit
tijd
mocten
te
zoude hier voor
afkeuring
den nieuwen van
opzicht
ingeslagen.
redding
nieuweren
dan achten
en Nederlandsch
o.
de
Iced, dat wij niet
den
in
Bernulphus
St.
het
van
bedankte voor het vricndclijk geleide
van erkenning en
zijn,
innig
dit
in
Zwijgen
zwijgcn.
niet
wel zoude wenschen, zieh voegen
van den door de Katholieken heroverden dorn.
restauratiewerk,
—
bouwloods
de
hetgeen
bouwmeester
uit
men
als
welke
zijn gcpiaatst,
wij zuUcn hct niet loochenen;
,
in
ons
doet
bedenkingen
wordt
figuren
werk
zijn
salarieering van zoodanige kunstenaars niet te gedoogen.
van
bileering
van
zclfs dikvverf;
in
de
in
hcn
liij
de loods zelf gevornid, maar geen eigenlijke kunstenaars, geen beeldhouwkunst. De middelen, over welke de commissie beschikt,
zijn.
schijnen de
wagen
lijnen
dat
onmiddellijk,
nicuwc
er
welke niet, zoo
eischen voldoen,
meesters
— ovcrtrtft
beter bestand blijkcn tcgcn de sloopcnde macht van den
architektonische
werkzaani
hct te zeggen
niet,
dientengcvolge inen
de Ilccr Ilezcnmans getrouvv hct voorbeeld der oude
volgt
de oordeelI
in
möge
oordeel het
ook zcer
hier
is
nog
—
voortreffelijk
kinincn worden verwijderd en tot
worden verwijderd, wat in Een enkel woord ter motiveering
alles uioeteii
gedaan.
zijn plaats vinden; het biedt
ons tevens
van de nog overgebleven kunstwerken
'tkort,
in
Elisabeth
gewagen, welke vöör de beeldstormcrij het heiligdom versicrden.
Naast de kappen en consoks der verdwenen beeiden, inzonderheid de met meesterhand gehouwen maar vreemdsoortige scheeve Zij
zijn helaas
welke
troonhuive,
met
voorliefde de
hangt
in
de kapel
wijngaardtakken
weinig
zieh
in getal.
rechts
am
den
uiterst sierlijke en fijn
triomfboog
bewerkte koperen lichtkroon
der lievc-Vrouwe-broederschap.
gaan
uit
die
zieh
in
zij
aan
het
loopen
het
Twaalf armen
in
,
welke thans
den vorm van
van een architektonisch schoon gevormden koepel.
de muurbeertjes staan gewapende krijgers,
lichtkroon
bevindt, herinneren wij ons
als
om
den geharnasten ridder
midden van den koepel bevindt. verschillende
geruchten;
smidsgilde behoorde.
Op
te
Cp
bewaken,
Over den oorsprong van deze
met zekerheid weet men
slechts, dat
grooter vermaardheid dan deze kroon mao-
,
42
de groote koperen doopvont bogen, waarvan wij een welgeslaagde afbeelding aan
kunnen
verslag
dit
beeiden
welke de zieken en gebrekkigen voorstellen
,
genezing
Het krachtig realisme der
zochten.
Op
figuren.
den
deksel,
versierd
die
met het bloed van
weggenomen
die
aanwezig
;
zijn
Heeren kleed draagt.
's
dwenen
der H.
beeltenis
uit
een
den Jordaan voor
in
Arnt
meester
worden
liep
verminkt
geheel
neming van
tusschen de nog aanwezige figuren van St. Jan
de hoogste verdieping eindelijk bestaat
;
Een prachtig gesmede
zetelt.
de
de
Eenige jaren
als
kunstwerk
Gegoten
in
1492 door
vonte
later
het
alle
mismaakten
den
voet
liep
,
zestiende
wijze
en ZOO blecf
Aan de
dezelfde
dat
,
niet
zij
de
raad,
dit
—
vandaalsch
waren van godsdienstigen aard. waren
bevel;
men
de eenige motieven
niet
vreesde nog
iets
zieken genas
,
die er in
menschen voorstellen Vermakelijk
staaltje
gewasschen werden.
De
anders;
die in het miraculeus
bad
,
,
en
beeiden op herstelling
voorwaar van hetgeen de predikanten der
kon het koper
de gehenden veiling niet genoeg opbrengen,
bij
wonder der wonderen
— de
doopvont, hoewel verminkt, behouden.
het
en
houtsnijder prachtig
in
de vijftiende
gesneden
en
zinrijk
de middeleeuwsche symboliek had verloren.
')
tevreden stellen met weg-
zieh
der geelgieterskunst bleef nog een
eeuw
ten onzent vermochten.
koorgestoelte
averechtsche en belachelijke opmerkingen aanleiding gaf tot
helaas
zij
de coperen
„alle
van anderen aard behouden, dat ons een denkbeeld geeft van hetgeen
beeldhouwer bedoelen
van
volgens paapsch bijgeloof de vont wonderen verrichtte
dat
')
verminking ontging
„groote coperen vont' te verkoo-
vrees voor paapsche afgoderij
van
groot gevaar van te
Zaligmaker en Zijne Moeder; de anderen wist
den
Met de twee genoemde voortbrengselen kunstvverk
reformatie
zeventiende eeuw hun goed geloovigen hoorders durfden opdisschen.
en
Gelukkiger
der
maar moest
staende,''
van
gelastte
de
hadden gevonden!
zegepraal
beweren
en
zouden
de
te
uitvaardigen
gerucht
na
eischte de kerkeraad de verwijdering
figuren
Hebzucht en
het
ijzeren
van den zvvaren deksel. Merkwaardig
worden verkocht.
of te
behouden door
te
voor
zij
1640
in
;
boven
beeiden
pen.
de figuur van den Zaligmaker
Maastricht volgens het ontwerp van den beroemden bouwmeester
te
Duhamel,
Alard
men
;
de doopvont tevens een merkwaardige geschiedenis.
heeft
niet
bekroond door een pelikaan,
de tweede verdieping stond voorheen de thans ver-
Maagd
beweging
ter
dient
elke der
uit
vier evangelisten,
nog de beeiden van den Dooper en van den Engel, In
waarin de Hemelsche Vader
tent,
eeuw spreekt
vijftiende
met de Symbolen der
is
den Evangelist en van een heiligen bisschop
hefboom
,
zes koperen
bad van Bethsaida
jongen voedt. In de onderste verdieping steldc de
zijn borst zijn
kunstenaar den doop van Christus is
die in het
drie verdiepingen een sierlijke baldakijn,
verlieft zieh in
die
Het bekken wordt gedragen door
toevoegen.
Zie: Reize door de
Majory
bl.
lo geciteeid door
Het
is
Hezenmans
in
een
niet
bl.
,
dat tijd
,
tot die
Wij
zooveel
den
sleutel
de geringste Verdienste
160.
VI.
DE
K A
;
..
. .
'
,.
' '
'
'•
'•
^
m; ^
.
'
;
\-
t
i?
•<;
n
::
- t q q g
[^
g
43
Hczenmans, dat
hccr
den
van
geliecl Iiceft vcrklaard.
ons dat mcngsel van hydra's cn heilige zaken
hij
')
Bedoeld koorgestoeltc moet omstrceks het middcn der
Vroegcr tocb namcn de kanunnikcn van
staan.
St.
die
nog aanwezit^ maar door het gestoelte betimmerd
dit
kunstvverk wect incn
dachte
kunstcnaar
wicns
,
wedcrom
men zag
;
's
menschen
zoo zijn
booshcid en daartegenover het
liarc
de kerk welke opheft, verzoent,
;
tot
den minsten bedienaar
is
leert,
altijd
des
strijd
leidt;
geheel
op de pinten van het
werd besloten door de groote waarschuwing van
alles
in
de
de eeuwigheid."
uitvoering betreft,
spreekt
uit
tafereelen
naast de kracht en majesteit van opvatting,
valt
van
als
het
Patmos' Zicner, het kenmerkend realisme in
in
zoo bcsluit de Heer Hczenmans
uitersten, door de oplossing van de strijdende in de zegevierende kerk,
tijd
Wat welke
en dat
;
gehecl of den
hand de gegevcn gedachte
vaardigc koor,''
bewonderen, de ge-
zinrijk
koor wordt er door gevormd tot eene volledige
,.het
,
van den Paus
gesneden
en
,,IIet
te
„dat de zonden der wereld wegneemt," den
christens, de boctvaardighcid
bare hierarchie,
van den
van het lecrzaam en
de aarde niet
er
bloedend vcrzocningsoft'er,
trapvverk
wat cn wien het meest
vertolkte.
van het becldwcrk
verklaring
niet,
fantasie
ont-
de beschouwing van
Bij
is.
ontvverper
den
rijkc
vormcn
sprekende
leerschool
vorm,
den
of
eeuw zijn
vijftiende
Jan plaats opeen stecncn zitbank,
laatste
oordeel en van het Icven van
bewonderen, waarmede de kunstenaar
te
de verschillende gedrochten de zeven hoofdzondcn heelt voorgesteld.
Hiermede hebben
wij alles ten minste
Men
der St. Janskerk overblcef.
genoemd, wat van de oude meubileering
hoe vreeselijk beeldstormers cn protestant-
ziet,
sche kerkeraden hier hebben huisgehouden, hoe
wat
bij
dwenen
zij
ten naastenbij niets overlieten,
de nieuwe meubileering van het heiligdom tot voorbeeld kon dienen. zijn al
de oude altaren
gebrande glazen
,
de beeiden
al
,
de muurschilderingen
,
Ver-
het kostbaar sacramentarium
laatstgenoemde althans grootendeels
,
,
,
de het
Oordeel Gods en zoovele andere kunstwerken, van welke oude berichten gewagen.
Welke was nu de weg,
dien
men
heiligdom op nieuw te stoffeercn
hoe men
in
togenbosch
De
kwam,
men voorbeelden
als
men
haar passenden bloei
is
maakte
')
,
Indien
zieh te richten, stijl.
Die
gekomen dan
—
ook de
Bl.
69 en 7o.
Sint
stijl
ten
is
de
onzent,
Janskerk
zij
leert ons,
inzonderheid naar
's
Her-
zocht ter waardige stoffeering en meubileering Calcar en Xanten was
men zoo
gelukkig
welke daar onder Nederlandschen invloed
door Nederlandsche meesters werden vervaardigd
heeft
het ontmantelde
geschiedenis wees dien aan,
Te
de kostbare kunstwerken te behouden,
lijke
men begon
de vijftiende eeuw van eiders naar Nederland
van oude of nieuw gebouwde kerken.
of zelfs
had, toen
te volgen
.'
men de
rijke
,
laat gothische,
nergens
leert zulks
;
naar deze en soortge-
St. Jans-kerk wil stoffeeren in
den
die nergens tot hooger
minder dan ten onzent zieh schuldig
—
aan de spoorbijsterheden
,
welke
,;
44
men
haar gemeenlijk ten laste
bereiken, toen
dan dat
natuurlijker
is
trachten
gaan
te
uit
haar hoogste ontwikkeling ging
zij
de heerhjkste kunstwerken schiep, vverd deze echt Nederlandsche
zij
richting gevvelddadig gestoord en
wat
Juist toen
legt.
onderbroken door den woesten storm der hervorming
van het punt
wij
,
waar
werd onderbroken
zij
nu na ceuwen van gedwongen rust de
,
,
weer
kunst van
christelijke
Iiarc kluisters bevrijd
onder den ademtocht van een herleefd geloof hare verheven
taak ging hervatten?
Daarbij komt nog, dat geen andere richting onbekrompener
dan
uitingen der christelijke kunst in haar dienst
alle
zij
krachtiger dan
werking de
tot
richten
Wat
van
opwekt
zij
Gothiek,
inzonderheid zij
dat
dankbaarder
taak
de
gedurende
Op
bosch zeker
eveneens
gebleven
nog de
schrijnen
het
wellicht
vleugels van
Jans-kerk van
Hertogen-
's
zij
wenschen over. het gebouw. ^2,sbr ander
Ook
Wij ;
in
willen
was het,
om
welke de laat Gothiek haar
,
Men
haar te verheffen
de stoffeering
in
onzen
in
de Sint
om
J
oogen
of
is
Het
de gothische kerk haast
maar het
;
laat veelal dit
in
moeilijkste tevens.
nieuwe en het
de beglazing het meest
helaas het geval.
maar met den woord
niet
om
het dankbaarste werk,
het scheppen van
Bij
tijd
anskerk
het
hiermede ,
het.
leert
;
bieden den Schilder de kerkvensters.
tevens,
dagen
de g\a.sschilder
nog weinig goede
middel denkbaar
zijn arbeid trekt aller
nieuw gepliatste vensters,
)
deze taak beperkt zieh niet tot het beschilderen vau
moeilijkste
onzer
zoude
over het verval der schilderkunst, de religieuze niet
van oude kerken
restaureeren
eerend,
St.
en ruimte toch vallen den glasschilder
licht
ondervinding
hoven
de
van gewelfvelden en muurvlakken
,
ongemeten ten deel en
1)
onze kerken
in
bezitten, welke de groote Bosschenaar
Is er krachtiger
En
aanvvijst.'
en
dankbaarste;
^)
eeuw
Hieronymiis voor haar hoofdaltaar en andere altaren penseelde.
kerken
vensters
En wäre
').
dan de grootsche en veelzijdige taak
De
zestiende
waarmede meester Jan Joest de
,
tafereelen
talrijke
uitgesloten, in onze dagen.
maar
en
van de vernielingszucht der beeldstormers,
klaagt, en niet zonder reden,
paneelen
vijftiende
onze vorige gildereis hadden wij nog gelegenheiJ de twee
het hoofdaltaar te Calcar versierde
verschoond
verwijt
haar recht zoude laten komen.
niet tot
kon deze vinden dan de beschildering der ontelbare
toch
en twintig paneelen te bewonderen
onzer
Men kan
tot de laat-Gothiek, bezvvaarlijk onbillijker
de schilderkunst
b.v.
welke
werden geplaatst?
meester
en gelijkmatige ontwikkeling en samen-
tot eendrachtige
dan
,
geen andere richting
,
de verschillende openbaringen eher eene hemelsdochter.
al
vleugelaltaren
neemt
te
De
zeggen
,
te
meeste der
vermoorden
zoo zeer het werk gelaakt hebben van den
alle
misverstand te keeren, de oniwerper ä\tr
Wij
die zijne taak niet begreep.
g\a.sbi'andcrs heeft opgeleverd
willen toegeven, dat
die tevens den
,
onze
tijd
naam van goede
Zie ons verslag van 18^9/90, bl. 32.
Hieronymiis van Aken,
— de
alias
Bosch, schilderde voor de
aangehaald door Hezemans aanbidding der drie
bl.
79
—
St.
Janskerk volgens opgave van üuden-
de geschiedenis van Abi^aül,
Koningen, de belegering en
kunstenaar de belangrijke berichten, door Hezemans
1.
c.
het
Salomon
ontzet van Bethulie.
medegedeeld.
,
zijne
moeder
Zie over den
,
45 g\s.sschildcrs verdienen,
geen cITecten bcjagcn, welke
die
mögen zoeken en
niet
zij
met dezc negatieve cigenschap de bekvvaamheid verbinden,
om
geroepen worden op
zij
maar behoudcns zekere
contrftle
met eure kwijten van
latcn,
niet
keld,
zal
hij
schilder
hij zij
Hij
begaan.
foutcn
zij
ofbecldhouwer ofmetaalbewerker,
,
De bouwmeester moet
zijn
nog zoo
Voor het
gebouw moet van
altijd
op
is
elk
noodig voorbehoud
scheppen wordt
tot
ook
zulks ongetwijfeld tot de gewenschte resultaten leiden,
zal
alles
veelzijdig ontwik-
meesterwerken
aan beeldhouwer, schilder en smid de even noodige vrijheid dan
niet
toolen, het gedetail-
nog zoo
talentvol,
leveren
gebied praktische vorming hoofdvereischte. Indien met een
gegeven,
het binnen-
in
dan werde hem vrijhcid en gelegenheid ge-
zijn taak,
voor elk kunstwerk, dat
leerde plan willen leveren.
zoowel
er zijn er toch,
kunstenaars had niet siechts de uitvoering
kracht en zijne kunst te toonen.
zijnc
willen zijn,
bouwwerk, dat
ook het onlwerpen der venstcrs moeten worden
toevertrouwd. Zal eenkunstenaar, zieh
Maar
te luisteren.
En aan zoodanige
als in het buitenland.
teekening en
in
kicur van figuren en ornament het karakter uit te drukken van het
bij
het herstel en de stoOeering van de Bosselier kathedraal.
Wij besluiten ons bericht omtrent het genotvol en leerzaam bezoek aan haar stoffeering en
bij
meu-
,
navolging van
van hetgeen
hem
de vrijheid namen van aan te duiden
,
gedaan werd
tot dusverre
Het
vervangen.
W'orden
voortaan
van het overhcerlijk monument den weg inslaan, dien onze Deken en wij
bileering In
Möge men
met een dubbelen wensch.
gebracht
vooroordcel
dan
;
zal het
meeste
spoedig onvoldoende blijken en door beter
,
eener
menigte
onkundige
mag
hier niet in
aanmerking komen.
Onze tweede wensch
heeft betrekking
op de restauratie van den Zuider gevel
alsmede van het koor en van de Kapel der Broederschap. Hier moet het hoogste en beste worden beproefd.
Möge
de bouwcommissie
het besef van haar groote
in
verantwoordclijkhcid hären verdienstelijken bouwmeester zoo krachtig mogelijk steunen
met raad
en
Voor de waardige
daad.
herstelling
van zulk een heerlijk kunstge-
wrocht onzer Vaderen kan geen moeite te groot, geen de Bosschenaars
benoodigde
vertrouwen uiten zullen
,
die zieh
zeker
giften ,
ondernemen
dat ,
zij
dat
zij
zoo terecht op hunne
op den koepel weer een toren
het
keeren.
Westen
zullen
,
of wel de kerk
uitbouwen
,
dit
zwaar schijnen. Van
beroemen
zullen
de
Wij durven
zelfs
het
werk nog
grooters
St. Jans-kerk
worden gevraagd.
na de gelukkige voltooiing van
eens Jan van Poppel bouwde
naar
vergeefs
niet
ofier te
zullen
,
iets
doen verrijzen
gelijk oorspronkelijk
als
bedoeld werd,
en met twee machtige en rijzige torens
flan-
Alleen wie twijfelt aan de steeds zieh hernieuwende kracht van het katho-
liek geloof,
zal in
zoodanige hoop niets meer dan een hersenschim
ii
zien.
46 Weinige
nadat
uren
Breda
van
Barbarakerk
plebaan der bisschopstad
Heer
van
Jos.
Op
twee
reeds
Breda. '),
althans
wat
evenknie
een
is
en
romp
den
De
betreft.
den ouden
drie verdiepingen
in
Elke
zijn.
breking
door
stelligd
gehouden.
De onderbouw
elke verdieping zieh verjongend.
rijzige
het
In
vermeden
heeft
hare
in
gelijken getale
door brugvormige
zij
en
gaanderij
onderbouw
den
In
hoog opschieten
die als pinakels
zij
bewerk-
de tweede door
in
de derde verdieping
;
is
geheel ä jour
bouwwerk
is
alle
Ornamenten voegen zieh organisch
in
de architektuur
decoratief gedeelte van het
overlading zorg-
nieuw bewijs voor onze bewering, dat de late Gothiek, ten onzent althans, verdient,
verwijten
en
nische
welke
men haar
vormen
wen
gaven
is
durven hopen
,
men
het te danken, dat
,
hooger
toen de
en
het
bouw der
aanschouwen van haar
kapittel- of
kathedraalkerk
worden
roemd
de
Gelijk in zijn architekto-
als
als
toren
de
St.
is
,
Aan
vereeren.
dien stroom
1468 een toren kon gaan bou-
dan men een
collegiale
Zoo
in
van de H. Cunera, te
relieken
kwamen
")
Breda
te
schooner,
en vergrooting een aanvang nam. bij
Rhenen de
die te
Sacrament van Niervaart
//.
machtiger,
,
een
heeft de toren van Breda
penningen van bedevaartgangers
van
:
niet
ook in zijn geschiedenis met dien van Rhenen; beiden toch werden gebouwd uit de offer-
decoratieve
overeenkomst
Breda het
gemeenlijk maakt.
hare
tevens
wordt
blindramen, twee aan elke der vier zijden,
alle
,
verdieping
vlakken
der
diepe vensterachtige nissen
vuldig
bij
der derde verdieping flankeeren, met welke
verbonden
eigenaardige
blik
werd dan ook eerst na 1694 opgetrokken, waarschijnlijk slanken heim vernield had. De reus
boven verdünnende beren geschraagd,
naar
en den achthoek
bogen
,
,
op den cersten
spits toch verraadt zieh zij
verdieping worden aan de vier hoeken door sterk geprofileerde en
de tweede
zieh
trots is
cen meesterstuk van de Nederlandsche bouwkunst der vijftiende eeuw,
bliksem
de
de roem en
die
,
van de torens van Amersfoort en
broeder
en
een product van den pruikentijd;
op
wij de
de kunstminnende
,
de HoogEerw. Hcei F. A. van Dijk en de Edelachtbare
,
machtigen en schoonen toren bewonderd
Hij
Rhenen
rijst
onzer gildebroeders
de wakkere president der Kath. Vereeniging verwelkomden.
Hai,
den
wij
toen
hadden vcrlaten, betraden
St. Jans-kerk
waar ons
onzen weg ter kerke en voor haar Westelijk portaal aangekomen, hadden
van
als
de
wij
,
vroeger had
vijftigtal jaren
parochiekerk
,
of liever haar herbouw
men zoude verwachten bouw geen geweidige Hertogenbosch. Toch mag zij ge-
deze kerk niet wat
geen
Jan van
koninklijke 's
,
eene zeer belangrijke schepping van de kerkelijke architektuur
der vijftiende eeuw en bekleedt
zij
eene waardige plaats
in
de
rij
van Godshuizen,
welke de vrome en kloeke poorters der Nederlandsche hoofdsteden gedurende de
middeleeuwen bouwden.
latere
')
-)
Breda.
Indien
zij
met eene dezer, vooral
Zie afbeelding en beschrijving van den toren
van Rhenen
Over het H. Sacrament van mirakel of van Niervaart Deel III
bl.
296 vv.
in
de inwendige
in het Giklcveislag zie
Kriiper.
Gisch.
van 1S66.
van hei bisdom
47 bijzondcrc vcrvvantschap toont,
ontwikkelinc^,
Dortreclit, ofschoon dczc ouder
dan
is
dan
is
liet
met de grootc kerk van
zij.
De zoogcnaamde „Gioote kerk" van Breda - Lievc-Vrouwe- of St. Barbaramag zij ondcr hare hcdcndaagschc gebruikers niet meer heeten — is eene
kcik
hare tegcnwoordige
laat-gothischc zuilcnbasiliek
met steenen gewelvcn
gedaante en nfnietingen,
hoofdzaak althans, door cene verbouwing
Engelbrccht
in
De
1410 ccn aanvang nam.
in
I
zij
;
ontving
verbouwing op zoo uitnemcnde wijze van hunne taak, dat
in
eene
uit
welks breedte aan die van de lichtbeuk gcIijk
is.
zijn.
rijzige lichtbcuk
Beneden het dwarspand voegen
sloten.
zieh
Gelijk
zij
zieh
met dwarspand
Deze wordt aan weerszijden door
een zijschip geflankeerd en naar het Oo.sten door eene polygone absis met
kapellen aan
die
bij
het harmonisch geheel
plan cn opstand der oudc kerk niet cf nauwclijks te herkennen
thans aan ons voordoet, bcstaat de kerk
welke ondcr
,
bouvvmeesters kwcten zieh
omgang
afge-
aan elke zijbeuk tusschcn de beren zes
de twee zevende naar het Noord- en Zuid-Westcn voorspringende ka-
;
peilen schijnen even als de westelijke voortzetting der zijbeuken te zijn voltooid, toen
werd opgetrokken. Deze werd daardoor
de] toren
Nog
kerk gebracht.
ode dan
welke
die,
organischen sanienhang met de
in
een ander gedeelte dateert blijkbaar
Het
1410 een aanvang nam.
in
uit
cene latere bouwperi-
de twee uitwendige
zijn
zij-
schepen oostclijk van het transept, welke de lange zijden van het koor vergezellen bclangstelling vvekt bij den
Bijzondere het
Op
koor.
gebouwd
;
ecrsten
mtn op
,
het met zijn
schijnt
omgang
gelijktijdig te zijn
Spoedig
dat de sluiting hooger reikt, dan zulks gemeenlijk het geval
muur toch, welke
de
blik
vormt een schoon geheel van harnionieuse verhoudingen.
het
echter merkt is;
den
opmerkzamen bezoeker de aanleg van
längs
alle
vijf
zijden
loopt,
heeft
meer dan dubbele
men door deze waarneming genoopt tot een nader onderzoek dat het koor voorheen geen overgaat, komt men spoedig tot de ontdekking openingen welke zieh raamvormige omgang had en geheel gesloten was. De Als
manshoogte.
,
,
boven
de
ontdane
sluitingsmuur
blijkt niet slechts uit
te steunen.
staan
hij
;
zijn
die
uit
dan
de van hun maaswerk
De bouwmeester
om
in
koor,
twee
om
te wijd
Overeenkomstig in
dier
hetwelk
c'en
moeten
de
van den omgang
liet
genoemde beren
bijna ongedeerd
ze slechts en voorzag ze door uitkapping van de geledingen.
loopt,
hij
bogen verdeeld.
polygoon slechts
boog
uit
de uitwendige hoeken van het polygoon
welke de gewelfribben van den omgang moesten opvangen. Deze omgang het
Dit
een gesloten vijfhoek bestond.
de nog aanwezige vensterlijsten, maar duidelijker nog
voorheen dienden
verdunde
anders
niets
van het oude koor, dat
vensters
schraagpijlers,
verhefifen,
boog
maar
vijfzijdig,
Had de bouwmeester in
de thans door
en geheel den
omgang
hem gemaakte
gelijk
elke zijde der buitenmuur
is
aan elke zijde van het inwendig
de buitenmuur doen beantwoorden
uitzetten
is
te
,
dan had
hij
dien
hoog moeten optrekken.
verdeeling
sloeg
hij
de gewelven
voege, dat van de sluitsteenen telkens drie ribben gaan naar de buitenmuur
en slechts
twee naar de voormalige beren van het oorspronkelijk polygoon.
;
48
Naast
heid getuigt, in
eigenaardige uitbreiding van het koor, die van groote bekwaam-
deze
naar vöör vele jarcn reeds door Dr. Essenwein werd opgemerkt,
valt,
der kerk
inwendige
het
der lichtbeuk en van het
bogen
evenwijdig
onder de gevvelfbogen met welke hunne spitsVan de Het oog wordt daardoor weldadig getroffen glijdt het met welgevallen längs de vier geprofileerde en tot dicht
,
door maaswerk saamgevoegde staven de ballustrade reiken
,
,
neerstroomende
aanvang van den boog zonder kapiteel der
arcade
zoowel
de
uitwendige
hare
in
Een
wikkeld.
op
blik
onze
lichtbeuk
den
die zieh bij
,
een bundel vereenigen en op het kapiteel (Zie
rüsten.
op onze plaat de
zeerste waardeering
der kerk verdient ten is
zij
zeer organisch ont-
afbeelding, welke een gedeelte vertoont van
kleine
geschraagd
wordt
op
schoon architektonisch
gewelfribben
hare horizontale geleding
het dwarspand,
de noordzijde beneden
De
als
zieh
van den buitengevel).
architektuur
vertikale
tot
op een voetstuk
zij
ter weerszijden
twee afbeeldingen
Ook
waar
neerdalen,
Zoo vercenigen
tot een
venster en triforium
,
dat omlijst wordt door de
beantwoorden en
die aan de vensterstaven
welke de gaanderij bekroont.
gelukkige wijze gewelfstructuur geheel,
zecr breed zijn, schieten
zij
loopen.
benedenzijde der vensters
tot
Daar
triforium te roernen.
hoog op
eerstgenoemde
harmonische ontwikkeling van de vensters
vooral de
is
door
voldoende
om
eenvoudige
dezen lof te rechtvaardigen.
luchtbogen
welke rüsten op
machtige beren, die hoog opgetrokken tevens tot scheidstnuren dienen der kapeilen.
Om
voor dezen ruimte
De
getrokken.
in
,
zijn
gevelzijde
verbonden,
Die
pijlers
de
dakcn
van zijbeuk en kapel
buiten
keeren.
lijst
gevormd
is
dienen ter breking der eenvoudige
voege gevormd, dat
dier
in
Geprofileerde
door
staven
eenvoudige versiering der gevels.
en
zieh
bij
genoemde
lijst
eene
zij
spitsbogen en neuzen
Längs dezer voet loopt
ook voortzet längs de scheidsmuren
die zieh
,
de
Tusschen de hoog opgetrokken scheids-
naar
een horizontale
polygoon
bekroont
welke de lichtbeuk
vormen de
zij
voorspringende pinakels tegen vlakke banden op, die
driehoekig
daklijst in pijlers overgaan.
boven de ballustrade
muren
met hunne hoekige bovenkanten schieten, waar
luchtbogen
lichtbeuk raken
de beren der zijbeuk gedeeltelijk naar binnen
te laten zijn
,
wier voorzijde
aan de eenvoudige cn weinig
uitspringende schraagberen aansluit.
Aan omgang aan deze
het koorpolygoon
had. zij de
Hun
plaats
der kerk
ontbreken de luchtbogen
wordt
nog
,
daar het oorspronkelijk geen
door sterke beren ingenomen.
tot in de zestiende
eeuw
is
Het
schijnt
,
dat
gewerkt, daar sporadisch
voorkomende schclpvormige versieringen den invloed der Renaissance verraden. Wij meenen hiermede op voldoende wijze de architektuur der kerk te hebben van het door ons beschreven gedeelte die van
aangeduid, daar aan de constructie
de
andere
deelen
werk der vensters
beantwoordt.
vischblaas wat onrustig
De
kerk
van
Alleen willen wij nog opmerkcn, dat het maas-
aanvallig
zeer
is,
maar door de veelvuldige toepassing der
wordt tegenover de statige gestrengheid des geheels.
Breda
is
gelijk
de toren geheel
uit
gehouwen steen gebouwd
;
49
maar
Men
dezc voor ecnige jarcn, naar wij mcencn onder leiding van den hcer
tcrwijl
Cuypers,
de
niet,
kerk wel
aanzienlijk,
vi'ij
gcbouw,
wij
gewild
niet
willen
schijnt
zeggcn
niet
is
zij
Hct
de middclen op
Het
bosch gissen
voor het eerst
mcn door
als
heiligdom
cn
bevallige
bekken
te
in
over
dan
gelukkig
Heeren
komen.
te
van
's
het
Moderne
geen aan
van
kerk
dan
de
Midwolde
niet
om
christclijke
als
deze kan
maar wekt dagen
,
zijn
zij
is
minder
ontdaan.
is
Het
de Bosscher
in
rijk
aan be
tot begraafplaats strekte
voor de
meest de graftombe
bewon-
te
is
In de beeltenissen der
tränt.
twee figuren, welke rüsten op de bekende graftombe in
Groningcr
het
land.
ademt echter
.
te stellen. ;
zij
den christelijken
Heidensche beiden
door
de wij
,
zijn
prikkel
ontneemt.
prachtige grafstede van Engelbrecht
mögen
gebezigd,
Eene graftombe
dat de dood ons allen wacht,
van deze kostelijke schepping
zeer duidelijke afbeelding kunnen geven,
de
of laat ons het
zijn hier
Dat kwetst ons gemoed.
predikt ons wel
,
ons daarom aangetrokken door de grafmonumenten
Daar
in
Het monument, dat aan Jan van
niet
de zoetc hoop, welke aan den dood
Jan.
vont,
de groote kerk van Breda
voorheen
den Katholieken geest.
inzcnderheid
zoon
deze
dat
is,
van even grootschen
ons wel schokken
wij
der Renaissance, heeft
ons vaderland, welke de Renaissance ons naliet,
in
deugden voor
niet
meer voelden
tijd
haar beeidwerk
al
toeristen plegen het
te wijzen
Bologne wordt toegeschreven beter zeggcn,
twee
de majesteit van den dood op niet minder aangrijpende wijze
is
in
er slechts
de doopvont cn het koor-
:
II en zijne gemalin Limburg van Baden, en niet zonder reden.
Onder de beeldhouwwerken
uitgedrukt
den
uit
rijken tooi beroofde zijn
de vergelijking bestaan met het gestoelte
grafmonumenten, naardien van Breda.
twee overledenen
zijn
echter erger gehavend.
is
deren van Engelbert
het met voldoende zekerheid
van
,
Hertogen-
's
product van de houtsnijkunst der vijftiende eeuw en
fijn
aan eigenlijke meubelstukken
er wellicht
kille
Te bejammeren
Hertogenbosch, van
een zeer opzicht
St. Jans-kerk;
langrijke
tijd,
algemeen ook rcdelijkc vormen; alleen schijnt het eigenlijke
't
uit
die is
menig
Arm
den
tot
slechts eene herhaling
Van de voormalige meubelstukken
een kloek stuk gietwerk
vont,
weinig
koorgestoelte
kan
men kan
hct thans zoo koudc en
zcer verminkten Staat, te aanschouvven
in
De
gestoelte.
Het zoude
haar binnendrongen.
in
rondwandelt.
en deze nog
te vccl verlangd.
wachten
zieh laten
maar ten
luister,
over de geschiedenis van de St. Jans kerk van
wij
het zelfdc tijdperk mededeelden, en
in ,
op
het schoon
hare vroegere bezittcrs terugkeert.
tot
van hetgeen
zijn
vroegeren
wäre zeker
eerste
die, alhoewel
om
te brengcn,
te herstellen in zijn
,
de toren heden ten
Mcrvormde gemcente,
ons niet te verbalen, wat er mct de kerk geschiedde sedert de beeld-
lust
stormcrs
cen ergen staat van verval.
zelf in
zieh herinnert, dat
der
volledige restauratic en stofifeering zal wel
waarop de kerk
en
mcn
hct bezit
in
voor ulgcheel verval te bcwaren.
minste
Een
verkeert
,
zulks bcgrijpclijk vinden, als
zal
dage
wcrd gcrestaurccrd
flink
wij ons
I
uit
Veel
vroeger
van Nassau
der laatgothiek eene
van eene nadere beschrij7
:
so
van
drapeering
en
modelleering
wenschen
Slechts
ving onthouden.
wij inzonderheid
te wijzen
op de meesterlijke
beeiden der twee Heeren van Breda en van
de
Aan
hunne vrouwen en beschermheiligen.
het oog van den kennet zal het niet ont-
gaan, dat de figuur van onze Lieve Vrouwe, die het middenpunt vormt der groep, niet
oorspronkelijk
Hervorming van
is
mocht hare
betreuren,
dat
men
oude figuren paste dat
toch
nieuw
het
kan
hij
op eene
zelfs
!
het zeker van de eene zijde te
anderen kant echter kan men er zieh
van den
;
dienen
,
beeld
om
in
Hermamis Hugo
in
Belegerd
zijn
Zoo
is.
houden
te
de
bij
Verheugen,
nieuwe schepping duidelijk kenbaar
als
eene eigenaardigc herinnering levendig
herinnering namelijk, van welke
waar
Is
de overigens gelukkige restauratie van het monument er
bij
geplaatste
het
Die arme Lieve Vrouwe
beeltenis niet prijken.
een nieuw Lieve- Vrouwe-beeld te scheppen, dat volledig
slaagde,
in
moest natuurlijk na de zegepraal der
oorspronkelijke
voetstuk verdvvijnen.
iiaar
graftombe
niet
de
;
j^r^ü?«
,
de
gewaagt,
„Hier en daar vindt men de plaatsen der graftombebeelden ledig,
zegt:
voetsporen der kettersche toegenegenheid van de overledene voorvaders.''
Met tusschen
o.
,
van deken
van Polanen
Oda van Hoorn
vrouwen
is
en
,
wij de overige graf-
waarop
hij is
Machteid van
afgebeeld
in zijn
voorgesteld
Botselaer, het
wapenrok
zeven, door de beeldstormers erg gehavende medaillons
werk
uit
gegraveerde
prachtige
I
van Polanen, waarop deze
II
in
een
bracht,
genoemde bezagen
het
als
het veel oudere van Jan
,
voorts
van de Heeren van Renesse, waarboven tegen den muur het lijden
de grafstede
Heeren
a.
twee
zijn
andere van Jan
des
belangstelling
dezelfde
monumenten
de
eerste
helft
koperen plaat
het koor, welke de
in
Willem van Gaellen, overleden
steld in vol priesterlijk ornaat
aange-
in
1539.
De
gedachtenis
overledene
is
bewaart
er voorge-
majestueuze figuur vult bijna geheel de prach-
zijne
;
is
der zestiende eeuw, eindelijk en vooral de
gevormd wordt door een rondboog op twee a?i(as rüstende. Voor dezer krachtige voetstukken staan twee kolommen, welke elk een engel met
tige, antieke nis
een
wapenschild
bevat alsmede renaissance king.
,
dragen.
in
stijl
zelfs
de
De
nis
wordt
ingelijst
door een rand
,
die de inscriptie
de vier hoeken de Symbolen der Evangelisten. Het monument
uitgevoerd
Ofschoon
geleden;
die
—
is
meesterlijk van teekening en voortreffelijk van bewer-
het steeds in de vloer fijnste
dat de groote kerk van
lijntjes
— in
heeft gelegen, schijnt het niets te
hebben
behielden hunne oorspronkelijke scherpte. Bekend
Alkmaar een analoog kunstwerk
Bieter Paling en zijne huisvrouw.
bezit
De overeenkomst met van
:
is,
de grafplaat van Jan
Gaellen's
monument
is
ZOO groot, dat men beide producten aan denzelfden kunstenaar zoude willen toeschrijven.
Het wäre zeker
te
wenschen, dat men zieh zij
zijn
Het begon reeds
te
schemeren
kerk
verliefen.
„de Kroon." vergoten werd
Men ,
de
zes
inscriptie
,
tijd
weer op zoodanige
graf-
toen wij zeer voldaan over het genotene de
namen wij plaats aan het feestmaal in het hotel de Roeland de groote klok van Breda, die in 1694
uur
weet, dat
onzen
onvergankelijk en vormen eene schoone wandversiering.
platen ging toeleggen;
Tegen
in
droeg
,
,
YIII.
DE
G
V
t
ft
JA
ä
I
AK
.^
Ä ^ 6 A
U.
A
i'i
E N
Ij
t
\
,
Die
tot
Breda
;
vreuciit wil levcn
in
Die moet de vrouwcn de ovcrhant geven.
Wij vcnnoeden, dat ons hooggcacht bestuur
met de waardige hotel houdcrcs
Het maal was
minste
ten
uitncnicnd
Den volgenden morgen het
Andreas Jansen
Dr.
was
de mis zong voor de levende en gestorven leden van Plebaan had
voor
er
gezorgd,
dat
alles zeer
en het zangkoor, hetwclk over vele gocde en schoone stemmen be-
,
deed hooren wat het vermocht.
schikt,
de gewenschte volmachtcn had gcgeven.
al
cn
tegen achten togen de broeders naar de Kathedraal,
De HoogEerwaarde
Gilde.
plechtig
ruggespraak had gehouden
de blijdc, fee.stelijke stcmming, welke gezongen en gesproken woord openbaarde, bereikte een zeer hoogen graad.
zieh in het
waar
haar
cii
tijdig
wij zeer gevoelig
Wij bchoeven nauwelijks
waren voor de cer ons Gilde aangedaan.
te
zeggen, dat
dankbaarheid
In onze
weerhielden wij daarom gaarne een opmerking aan het adres van het koor, welke wij
echter
Te
oordeelen
Kathedraal
zij
munt
achtig
wij
De
ademt.
Dat
uit
is
hij
hoorden, heeft het zangkoor der Bredasche
niet aangesloten bij
de
in
kerk
waarlijk
is
nieuvve
de richting, welke alleen den naam van
jammer en wekt
S. Barbara-kerk
eene der beste
tc
sagen,
welke Dr. Cuypers
,
meer verwondering, daar
den echt kcrkelijken geest in
ons Vaderland bouwde
door schoone verhoudingen en schilderachtige
b. v.
is
nog
verdient.
wat
alles
naar de mis, welke
zieh
kerkelijke
voor de kerkelijke kunst toch meenen te moeten uitspreken.
liefde
uit
De
het kappeUetje rechts van den ingang.
voltooiing roept,
Zeer schilder-
de'tails.
om
kerk, wier front nog
werd sober maar met veel smaak gepolychromeerd
;
de baksteen
bleef daarbij grootendeels zijn oorspronkelijk uiterlijk behouden.
Aan
de verdere versiering en stoffeering der kerk wijdt de HoogEerw. Plebaan
Met grootc voldoening zagen wij den schat der kerk, HoogEerw. voor ons in de sacristij had ten toon gesteld. Onder het
blijkbaar onvermoeide zorgen.
welke
Zijn
metaalwerk
menig
bewonderden
we
die
tijd,
gedeeltelijk
voortrcfielijk
in
,
verlieten wij de Kathedraal en
afloop der opgewekte zitting stapten wij
moesten
in
begonnen
onzen
regen
keeren, die van den hemel neerkletterde
op
')
de
'),
ook
het atelier van onzen vermaarden
uit
begaven ons naar het
hotel,
de jaarlijksche algemeene Gilde-vergadering hielden.
wij
te
voorwerpen van vroeger
onze gildezittingen hadden mögen zien
Met gevoelens van oprechte dankbaarheid, welke onze deken
den Plebaan vertolkte
Na
reeds
nieuw kunstwerk afkomstig
medebroeder Brom. waar
wij naast verschillende kostbare
wölken
rit
en
;
aanvankelijk
bevrijdde
Zie verslag van de vergaJering
,
ons
uit
wij alle ;
de gevangenis.
gehouden 23 Jan. 1S90.
de gereedstaande rijtuigen
schermen neerhalen allengs echter
won
.
om
,
en
den
Helios het
Er werd vroolijk geschertst
52
gezongen
crezongen,
en
Het
genomen. en
menig
in
aan
gebleven
onvoltooid
men
ontdekt
allen
niet
Bij
toren.
hebben
Waarschijnlijk
werken over;
zijn
te
op
en
worden
beeldhouw-
sierlijk
maar
wij
de travc's der zijbeuken
zijn
sommige
van
diensten
deze afwijkingen
in
inwendige
zuilen
accomodatie's
Voor eene andere onregelmatigheid
De
bak-
zuilen zijn uit
zuilen zeer verschillend aangebracht,
verschillende
hoogte's
slorend
geenszins
De
afwisseling
en verdient wellicht
Van oudere kunstwerken koperen
aanvallig
zeer
met zeer eigenaardig
Schendel,
beren
de
verschillende
nagevolgd.
een
zagen
wij
de
in
werkt
wordt,
verkregen
met
van
maar de baksteen wordt afgewisseld door lagen van zandsteen.
getale
verschillende
,
worden aangegeven.
soortgelijke reden
steen opgemetseld,
Deze lagen nu
zijn
de
aan bezwaren van het gekozen terrein een
is
Zoo
springen
de
richtlijn.
afdekkingen
en
afmetingen
gelijke
de
onregelmatigheden.
te zien
moeilijk
schoone
er de
eene aandachtige bezichtiging van het
buiten
kan
plaats
westzijde verheft zieh een stevige en wel versneden
verschillende
van
straatweg gekeerd
den
naar
dat
Wij bezichtigden
met zijbeuken;
kruiskerk
Aan de
werk voorzicn.
Pastoor Hens had
waarin
rijtuig,
te Terheide.
merkwaardige kerk, welke kort na het jaar 1400 gebouwd
eene
is
koor,
het
het
in
eerst stapten wij uit
opzicht
Het
werd.
vooral
licht-effect,
bleef
lichtkroontje
voorstellende
nieuwe
bouvv-
de kerk
weinig
in in
daardoor
die
,
van
en een schilderij
de
in
kluizenaars
heilige
Paulus en Antonius.
De kerk was geruimen aanvang
dezer
eeuw
bevond,
möge
alleen
Voor weinige
diende.
die alle eer heeft
van
Ofschoon onze geen
weerstand
Aerd,
scheidden
maakten in
ons
die
halt,
zij
den
zij
zieh
kosterswoning
gerestaureerd onder leiding van Dr.
den
gullen
tijd
waardigen
woning
vriendelijke
maar
doopkapelletje tot
in
Cuypers,
werk.
aan
zijn
het
In welken Staat
terug.
bezitters
dat
nog lang en onze
rit
van den
wij wij
werd
jaren
bieden in
blijken,
daaruit
zijn
Protestantsche banden en keerde eerst
wettige
hare
tot
in
tijd
betrekkelijk kort
Door een
noodde.
een
oogenblik, te
konden
,
herder van Terheyden,
priester en vervolgden de reis.
slechts
was
Pastoor van
spatje
gesterkt,
Ten tweede male
Wagenberg
en
bewonderden
het klein kerkje, dat gelijk de kerkelijke gemeente van nieuweren oorsprong
een kostelijk ostensorium, afkomstig
Het
hout.
is
een
fijn
structie echter verraadt
uit
het kiooster St. Catharinendal
danks
genoemde de
voortbestaan
,
eerst
in
1809
zij
keerde
Oosterhout.
Het zoo
bescherming van het huis van Nassau on-
kragen wij slechts van verre te
Ook
wij
reformatie en de saecularisatiezucht van later tijden zien.
was zij
bij in
na twee ecuwen lang
bleef
Nadat de meeste Gildebroeders
hadden voldaan aan de eischen hunner knorrende magen parochie-kerk.
is,
Ooster-
nog den invloed der Gothiek.
kiooster, dat onder de
stormen der
bij
bewerkt kunststuk der vroege renaissance, de geheele con-
Omstreeks het eerste uur na den middag bereikten even
wij
in
,
begaven
wij ons naar
de
de banden der Hervormden;
het bezit der Katholieken terug, die zieh
gedurende
53 al
dien
wcrd
zij,
volgens die
mct
tijd
cen schuurkcrk Iiadden moetcn behelpen. In den jongsten tijd geworden voor de behocften der gemecnte, aanzieniijk vergroot
Ic klein
de
plannen
vergrooting
oorspronkclijk
van Dr. Cuypers.
den een
De Amsterdammer bouwmeester heeft bij oudeerwaardigen bouw naar behooren ontzien; de kerk was
dric-beukige
aanvang der veertiendc weerszijden
een
een
inposantcn
eeuw;
schip
aan tc
indruk.
Met
vlak-gedekte pijler-basiliek inet transept,
,
vecl voldoening luisterden
door de statige hallen wandcldcn
Heer Maarschalkcrweerd dagen
tc
voren
in
,
ontlokte
de reeds
uit
den
Heer Cuypers vergrootte haar door nog aan bouwcn. Zij maakt zoovvcl in- als uitvvendig thans de
rijk
de gildebroeders
naar de prachtige tonen
aan
,
toen
,
zij
welke ons medelid de
het grootc orgel, hetwclk
hij juist
eenige
gestoffecrde kerk had geplaatst.
Na
de kerk gingen wij den toren bezichtigen, cen wäre kolos met prachtige die echter gelijk zoo vele zijner broeders, die men tegen het einde der middeleeuwen ging bouwen onvoltooid bleef. Ongelukkiger wijze werd ons gezicht door stellage's belemmerd, daar men bezig was den reus te restaureeren. versnijdingcn,
,
Toch kondcn
wij de hoofdvormen voldoende onderscheiden. De toren verheft zieh een machtig vierkant. en wordt aan elke zijde door sterke contreforten geschraagd, wier grondvlak eveneens een vierkant is en die op elke verdieping in pinakels in
uitschieten.
Het noordwestelijk
bestaat voor verre
weg
contrefort
banden, nisvcrsiering en pinakels
zijn in
als traptoren
is
het grootst gedeelte
uitgebouwd.
De romp
rooden baksteen, maar de cordon-
uit
gehouwen
steen uitgevoerd.
Men
verhaalde ons, dat de toren reeds in 1870 eene herstelling had ondergaan, maar eene herstelling, die meer bedierfen vermelde dan voor verder verval bewatrde.' De staaltjes, welke men daaromtrent mededeelde, schcnen haast ongelooflijk
Zeker
is
het, dat juist het restauratiewerk thans het dringendst voorziening eischte.
Onze lezers zullen zieh verbeugen, wanneer zij vernemen. dat de herstelling thans is toevertrouwd aan een architekt van erkende bekwaamheid, den Heer van Langelaar. Hopen wij, dat weldra te Oosterhout geschiede, wat wij voor weinige" jaren
in
het
stond
nederig
voor
de
Weert
in
groote
hallenkerk
Limburg
- in afmeting Men begon toen
komst toonde Oosterhout.
zagen gebeuren. van
zoowel
Tot voor een
Weert een torenstomp, als
constructie
in
die
- met
tiental jaren
veel overeen-
den toren van
dien romp te herstellen; maar op dien herstelden romp deden de Weertenaars weinige jaren later een tweede verdieping en op deze wederom na eenige jaren een ranken heim verrijzen. Met den wensch, dat de burgerij van Oosterhout dit voorbeeld
möge
sluiten
toren
wij
ons
bericht
over
onze
interessante
kunstreis,
eindigde
die
voor
volgen,
Oo^'sterho'lit's
Enkele Broeders verlieten ons reeds hier; de meesten namen te Breda nog deel aan den maaltijd in het hotel „De Zwaan.'' Omstreeks half acht stoomden zij naar verschillende richtingen uiteen allen dankbaar voor het genotene. ,
l^AAMLIJST DER LEDEN VAN
HET
BERNüLPHUS-GILDE TE UTRECHT,
St.
opgemaakt
in
het jaar 1891.
BESCHER M HEER. Zijne Doorluchtige Hoogwaardigheid Mgr. P.
M.
SNICKERS,
Aartsbisschop van Utrecht.
BESCHERMENDE LEDEN. Z. D. Z.
H. Mgr. C.
J.
M. Bottemanne, Bisschop van Haarlem.
D. H. Mgr. A. Godschalk, Bisschop van
Bosch.
's
Z. D.
H. Mgr. P. Leijten. Bisschop van Breda.
Z. D.
H. Mgr. F. A. H. Boermans
,
Bisschop van Roermond.
van de Bürgt. Vic.-Gen. van het Aartsbisdom Utrecht
Mgr. F.
P.
Mgr.
F. Vregt. Vic -Gen. van het bisdom Haarlem.
J.
A. van de Laar, Vic.-Gen. van het bisdom
's
te Rijsenburg.
Hertogenbosch.
Mgr. A. H. van den Corput, Vic.-Gen. van het bisdom Breda. Mgr. Dr.
P. J. Hoefnagels,
Mgr. C. van der Veeken
Mgr.
Dr.
W.
Everts,
hooger onderwijs P.
van Hooff S
J.
,
Vic -Gen. van het bisdom Roermond.
Proost te Hoeven.
Directeur
van de Inrichtingen voor middelbaar- en
te Rolduc. ,
Directeur van het
Gymnasium
te
Katwijk.
,
S6
EERELE üE August van Assche, Architect Bar.
Bethune-d'Ydewalle
I.
Dr. P.
J.
N.
Gent.
te
Oudheidkundige
,
te Gent.
H. Cuijpers, Architect te Amsterdam.
Ad. Delvigne, Pastoor te Brüssel. Dr. A. Essenwein
,
Dr. Aug. Reichensperger
Rue de
A.
M
Neurenberg.
Joie 8 te Luik.
Appell. Gerichtsrath te Keulen.
,
E. Reusens, Kan. en Professor J.
te
te Maastricht.
Jules Heibig, Artiste peintre,
Dr. H.
Museum
Directeur van het Germ.
Habets, Rijks-Archivaris
Jos.
Leuven.
te
Schaepman, Lid van de
A. Schnütgen, Domkapitular
2^
Kamer
te Rijsenburg.
Keulen.
te
Mr. Stuart KnlU, Cheriff of the City te Londen. Mr.
Jhr.
V.
de Stuers
Oudheidkundige
W. H.
J.
te
's
aan
Referendaris
,
het
Min.
v.
Binnenl.
Weale, Conservator van het South- Kensington Museum
CORRESPONDEERENDE LEDEN. M. W. van der Aa, Mgr.
J.
te
Amsterdam.
Bos, Rector van het Weeshuis
te
Rotterdam.
Ant. Fock, Kunstschilder te Bassum.
Th. Heerkens, Oudheidkundige
A. Hernians, Oudheidkundige
H. Hezenmans, Architect
J.
W.
te
te te
ZwoUe.
Eindhoven. 's
Bosch.
Hillen, Pastoor te Susteren.
Thomas van Hoogstraten O. P. Professor te Huissen. A. V. Lommel S. J., Geschiedkundige te Mariendaal. ,
Dr. J.
W,
J.
F. Nuyens, Geschiedkundige te
A. de Rijk, Professor
te
Westwoud.
Voorhout.
M. Schenk, Kunstschilder te Amsterdam. Leo Tepe, Letterkundige te Oberlahnstein. Mr. A. J. Vos de Wael, te ZwoUe. H. J. Wennekers, Architect te Amsterdam. M. A. H. Willemsen, Pastoor
te Sint
Odilienberg
GEWONELEDEN. Dr. Alf. Ariens, Kapelaan te Enschede S.
A.
Asma, J.
Pastoor te Kolmschaten.
Aukes, Dekan en Pastoor
N. van Baien, Pastoor
Zaken
Hage.
te
te
Leeuwarden.
ZvvoUe (St. Michael).
te
Londen.
57
T.
J.
Bartels,
J.
Pastoor
Vicrakker.
tc
J.
Beekman, Rüstend Pastoor
J.
Berendscn, Rector te Amersfoort.
te Aniersfoort.
M. H. Bergmann, Pastoor te Houtcn. M. Berk, Pastoor te Amersfoort. (H. Franc. Xav.) Th. van Berkel, Kapelaan te VVijk bij Duurstede. J.
G.
Berndes, Kapelaan
Almelo.
te
Beverborg, Kapelaan
J.
Utrecht. (H. Martinus.)
te
G. 151ankvoort, Pastoor te Reutum.
Le
C. F.
Blanc, Pastoor te Everdingen.
A. B. van Blaricum, Pastoor
te
J.
Bless, Pastoor te Uithoorn.
J.
G. ten
P.
Boermans, Kapelaan
Bernard
Bokum, Pastoor
Oosterbeek.
Oosterend. (Fricsland).
te
J.
Heerenberg. A. de Bont, Vossiusstraat tc Amsterdam. te
's
Bosman Pastoor te Groenlo T. A. Bosman, Pastoor te Lobith. C. Bouman, Deken en Pastoor te Nieuwkoop. P. E. L.
Th. A. P.
te
,
Braake, Pastoor
H. T. Braam, Pastoor
te
te
Arnhem. (H. Martinus).
Oldenbroek.
L. ten Brink, Pastoor te Overvcen. Dr. G. Brom, Kapelaan te Groningen. (H. Martinus.) J.
H. Brom, Goudsmid
te
Utrecht.
A. Brouwer, Kunstschilder Dr. H.
te Hilversum.
T. Brouwer, Professor
te Rijsenburg. J. T. Brouwer, Deken en Pastoor te Sneek.
A. M.
C.
van Cooth, Rector Piusgesticht
te
Joseph Cuijpers, Architect en Civiel- Ingenieur J. A. H. Deriks, Pastoor te Eist.
Amsterdam te
Amsterdam.
A. Derkinderen, Kunstschilder te s' Hertogenbosch. J. L. H. Dobbelman, Deken en Pastoor te Arnhem. H. Walburgis). A. W. Dorrestein, Pastoor te Indoornik. (Gelderland). (
F. A. van Eijk, Kan. en Plebaan te Breda. G. van Dijk, Pastoor te Langeraar. (Zuid Holland).
A.
J.
van Echteid, Pastoor
te
Vroomshoop.
L. H. van Egeren, Pastoor te OudZevenaar. C. van Elmpt, Kapelaan te Utrecht.
W. F. Elsen, Deken en Pastoor te B Eppink, Pastoor te Steggerda.
Groningen. (S. Martinus.)
F. Eppink, Kapelaan te Utrecht. J.
G. H. C. E,ssink, Kan. en Plebaan
te
Utrecht.
58
A. van Everdingen, Kunstschilder G. J. Evers, Pastoor te Sensmeer
te Utrecht.
(Friesland).
L. A. F. X. Fock, Kapelaan te Utrecht. G. Funnekotter
Rentenier te Utrecht.
,
E. Geerdink, Pastour te Vianen.
H. van der Geldt, Beeldhouwer
H.
I.
Geuer
J.
Gommich
te
's
Hertogenbosch.
Glasschilder te Utrecht.
,
Kapelaan
te Vianen.
J.
F.
J.
van Gorkom, Med. Cand. te Utrecht.
J.
J,
J.
R. van Groeningen Pastoor te Hasselt
Dr.
H.
,
Graaf, Deken en Pastoor te Ouderkerk a/d Amstel.
Haanebrink, R. K. Priester te
J.
Hackfoort
J.
,
Pastoor
Hamers, Pastoor
C.
G. Hartman
A. J.
J.
,
te
Zwolle.
Rome
Vollenhoven.
te
Gedep. Staten
Jos. van Hai, Lid van de J.
bij
te Breda.
Veendam.
Pastoor te Utrecht.
H. van Heck, Pastoor
Oedenrode.
te St.
G. Heeres, Pastoor te Bunnik.
Mr.
A.
W. J.
A. Hellegers
P.
A. Hens
,
te
Th. Hendriks, Kapelaan Dr.
A W.
G.
Amsterdam.
Pastoor te Breukelen. te Uithuizen
Hensen, Professor
te
Warmond.
van Heukelum, Pastoor
L. Hezemans, Pastoor te
te Jutfaas.
Westwoud.
E. van Hinsbergh, Assistent te Kloosterburen. J. J.
P.
T. Hofman, Pastoor te Hertme Zenderen
Hogeman. Pastoor te Slagharen. te Kabauw. J. Hogenboom, Pastoor
F. A. P. Holland, Pastoor te
W.
T.
W. A. H. Hoogveld, Pastoor J. W. Hoorneman, Pastoor te Mgr. Dr. J.
Naarden
Holtslag, Pastoor te Gendringen.
J.
te
Goor.
Steenvvijk.
A. H. G. Jansen, Professor
te Rijsenburg.
L. R. Jansen, Deken en Pastoor te Hilversum.
L. E. Jansen, Pastoor te Amsterdam. (O. L. V,).
G. F.
W.
W.
Jansen, Kerkschilder te Zevenaar.
G. B. Jansen, Pastoor te Zeist.
A. de Jong, Kapelaan J.
H. Joosten, Pastoor
A. H. W.
te Utrecht.
te
(H. Martinus).
Lemnier.
Kaag, Pastoor te Duivendrecht.
H. H. Kanne, Pastoor
te
Mijdrecht.
59
A
J.
Kcllcnecr, Pastoor tc Maurik.
Th. van Kcnt, Mr. TimmcriiKin G. J.
J. J.
Utreciit.
Workum.
Kerstens, Pastoor te
J.
Keuken, Pastoor
te
Bekkum.
te
T. de Klaver, Pastoor te Vleuten. II.
Kleve, Pa.stoor
J.
Amersfoort. (O. L. V.).
te
B. H. Klönne, Rector te
A. Kniep, Mr. Smid
Amsterdam. (Begijnenhof).
te Utrecht.
H. B. Kok, Kan. Deken en Pastoor H. Kok, Pastoor
J.
C.
J.
A- Koopmans, Pastoor
T. H. Kortenhorst
Mgr. M. C.
te
Utrecht
te Frederiksoord. te Ileeten. (Overijssel).
Pastoor te Abcoude.
,
A. Lans, Pastoor
te
Schiedam. (O. L. V.)
van de Leemkolk, Pastoor
te
Rhenoij.
J.
W.
J.
F.
J.
van Leufifen, Kan. Deken en Pastoor
A. Lindsen, Oudheidkundige
te
te
IJsselstein.
Utrecht.
Dr. T. L. Lunter, Kapelaan te Utrecht.
W.
Oude
Luntcr, Pastoor te
M. van Maarschalkerweerd
Rhijn.
Orgelmaker
,
W. Mengelberg, Beeldhouwer Otto Mengelberg, Ph.
B. van Meurs, S.
J.,
Kuilenb
te
Nie. Molenaar, Architect te
A. Moll, Kapelaan
J.
J.
C H.
B.
W.
Munt
te
Utrecht.
rg.
Hage.
Breda.
te
te
Wijhe Boerhaar.
Nieuveld, Kapelaan te Zwolle. (O. L. V.).
H.
Jhr.
Rijks
Nasz, Deken en Pastoor te Maarsen.
B. T. C.
's
's
Munninghoff, Pastoor te Loenen op de Veluwe.
H. Nagels, Kapelaan
J.
te Utrecht.
te Utrecht.
M. Menger, Stempelsnijder aan
J.
te Utrecht.
C.
J.
M. van Nispen
tot
Scvenaer, President der Gezellen-
Vereeniging te Amsterdam. Mr. Dr.
W. K.
Nolens, Professor te Rolduc.
G. T. H. van Ogtrop J.
Dr.
Pr. te
Amsterdam.
M. van Oppenraaij, Deken en Pastoor I.
A. van Os, Pastoor
S. C.
van Os, Pastoor
G.
C. Overvvijn
J.
.
te
Groningen, (H. Joseph.).
Hengelo (Gelderland.).
te
Kapelaan
te
H. van Peer, Pastoor
te Soest.
H. B. Poppe, Rector
te
P. Post,
Kapelaan
Zutphen.
te
Arnhem.
(S.
Noord-Deurningen
te Utrecht. (O. L.
A. H. Potberg, Kapelaan
V.).
tc Schalkvvijk.
Walburgis.).
bij
Denekamp.
6o
J.
W.
Kapelaan
Pruijn,
te
Groningen. (H. Martinus.)
M. H. Rademaker, Kapelaan te Vleuten. E. J. A. Reigers, Pastoor te Doesburg. W. A. J. Reijgers, Pastoor te Lathum. J.
Pastoor te Winschoten
P. Reijmer,
W.
te Riele, Deventer.
H. Robbers, Arnhem. T. S. Roes, Pastoor te Utreeht. (O. L. V.) J.
H. Rolfes, Pastoor
Romunde
F. L. van
G. van Rooijen
W. Roozen Th. G.
A. A.
te
Dokkum.
Utrecht
Kapelaan
Pastoor
te
te
Wegdam
Oegstgeest.
van Rossum, Boekhandelaar te Utreeht.
J. J.
,
,
te
van Rossum
J.
F. T. van
J.
H
Rossum
Pastoor te Benschopte Utrecht.
Ruscheblatt, Deken en Pastoor
te
Alkmaar.
R. E. T. Rutjes, Pastoor te Angeren. Deken en Pastoor te Liederholthuis P. van Santen ,
J.
H. Schräder, Kapelaan
Dr.
J.
Dr.
A M
Schaepman,
C.
te
Utrecht. (O. L. V.)
Secretaris van het Aartsbisdom te Utrecht.
Kamerik van Schaik, Kapelaan te Veendam.
A. van Schaik, Pastoor te J.
A.
S.
C. Scheiberling, Pastoor te Vogelzang.
H. Schillemans, Tegelfabrikant
H. H. Sinnige J.
te Utrecht.
Pastoor te Gorsei.
,
Sletering, Pastoor te Harlingen
J.
L. Slinger, Kapelaan te Uithoorn.
Mr. Anton
M
A. Smits, Binnenkant, Amsterdam
H. Schölten. Assistent Th. Smit, Kapelaan
te
H. A. van Spanje, Jur
te
Kamerik.
Urecht. (O. L. V.) Can.- Lic
Kapelaan
H. L. Spoorman, Deken en Pastoor
F H.
Jan F.
L
,
J.
Deken en Pastoor
te
Rotterdam.
Richard Tepe, te Maarssen. Terhorst, Pastoor te Schalkvvijk.
H. Terwindt, Assistent te Everdingen J.
Loenersloot
(H. Hippolytus.)
Letterkundige, Heerengracht, Amsterdam.
Alfred Tepe, Architect te Rijsenburg.
A
te
Swinkels, Rector te Leiderdorp
F. Taverne,
P. J
Delft
Stracke, Beeldhouwer te Haarlem
A, M. C.
N
Sterck
te
Thelink
,
Pastoor te Lonniker.
6t
R. J
J.
Ter Horst, Pastoor
H. Vaas, Kapclaan
J.
Mechelen.
tc
tc Utrecht. (H.
C. Verheul, Pastoor Zwolle.
II.
(O
Willibrordus.)
L
V.)
R. Verhoeven, Pastoor te Kampen. J.
A. Vcrstege, Pastoor
P.
B. Vismans, Pastoor te Nederhorst-den-Bcrg.
te Nijkerli.
Dr. Th. Vlaming, Professor te VVarmond. R.
J.
H. A.
T. van Vree, Kapelaan te Lobith. P. C.
van der Waarden, Kapelaan
G. F. van Wagenberg, Pastoor
W. J.
Wessels, Pastoor
te
te
Maarsen.
te Sloten.
Zevonaar.
Westerman, Kan. Deken en Pastoor
te Duiven.
H. van de Wetering, Secretaris van hct Aartsbisdom P. J.
W. van de Weve,
te
Weijer, Boek- cn Plaatdrukker te Utrecht.
Stads-Architect en Ci viel Ingenieur te Nijmegen.
G. P. Wolft", Pastoor te Vaassen. C. L. Zeilerhoff, Bankier te Utrecht.
H. A. van Zanten, Pastoor
te
Nes en Swaluwcbuurt.
Utrecht.
i^AAMLIJST DER LEDEN VAN
HET
BERNULPHUS-GILDE TE UTRECHT,
St.
OVERLEDEN Van den
Zondag van den advent 1869
isten
Zomer van
B Z. D. H. Mgr.
A.
tot in
den
1891.
ESC HERMHEER. I.
Schaepman
,
Aartsbisschop van Utrecht.
BESCHER M ENDE LEDEN. H. Mgr.
J.
Zwijsen, Aartsb.-Bisschop van
Z. D. H. Mgr.
J.
van Genk
Z. D.
,
's
Bosch.
Bisschop van Breda.
Z. D. H. Mgr. G. P. Wilmer, Bisschop van Haarlem. Z, D. H. Mgr. H. van Beck, Bisschop van Breda. Z. D. H. Mgr. Z.
J.
D. H. Mgr. H.
Z. D.
H. Mgr.
Mgr. Dr. T.
J.
J.
F. J.
A. Kistemaker, Bisschop van Uranapolis. A. van Ewijk, Apost. Vic. van Cura^ao.
A. Paredis, Bisschop van Roermond.
H. Borret, Rüstend Pastoor
te
Bergen.
te Arnhem. Deken en Pastoor
Mgr. Th. Brouwer, Kan., Deken en Pastoor Mgr.
W. A. H.
Mgr. H.
Mgr.
J.
J.
W.
C.
Bijlevelt,
Vic.-Gen.
te
Maarssen.
Smidt, Vic.-Gen. en Kan. te Utrecht.
A. Smits,
Mgr. Dr. Mgr. F.
van
Prot. Apost. en Hoofdredacteur van de Tijd.
Steenhoff, Pastoor te Soest.
Swagemakers, Vic.-Gen. en Kan.
te
's
Bosch.
Ö3
E
U E M- D E N.
!•:
L. Hendrix, Kunstschilder tc Antwerpen,
Ch. de Linas, Oudlicidkundigc te Arras. (Frankrijk).
Mgr.
Oud
A. Wensing,
J.
Prof. te Utrecht.
CORRESPONDEERENDE LEDEN. W.
Bartels, Pastoor te Hülst (Duitschland).
J.
Geerdink, Rüstend Pastoor te Ootmarsum.
J.
Schulz, Pastoor te Aken.
Dr. M. Smiets, Pastoor te OudValkenburg.
Ed. Taurcl, Kunstgraveur
C. J.
A. Wolff, Vicarius
tc
Amsterdam.
tc Calcar.
GEWONE LEDEN, Mgr.
A. van den Akker, Kan. Deken en Plebaan
J.
H. Bauer, Pastoor
H. Blom, Kan., Deken en Pastoor A. L. van den Bosch L.
J.
van den Bosch
te Haarleni.
Monster.
te
te
Amersfoort.
Rüstend Pastoor
,
te
Amersfoort.
Pastoor te Amersfoort.
,
H. D. Brenninkmcijer, Pastoor H. ten Brink, Pastoor
te
te
Assen.
Hamersveld.
F. C. D. ten Brink, Pastoor te Lathum.
G. B. Brom, Goud- en Zilversmid te Utrecht.
M. Ciaassen, Pastoor L. Clemens
,
te Eiden.
Kapelaan
te Saasveld.
H. G. van Coevorden, Deken en Pastoor G. G. J.
J.
Demes, Pastoor
J.
F. Drenth, Pastoor
Enschede.
Dokkum. te
Workum
van Dijk, Pastoor te Bunnik.
Dr.
J.
B. Eulenbach, Pastoor te
Mgr. C.
J.
H. Franssen
A. G. van Grinsven
W. A. J.
te
te
Rector
,
Grubbenvorst.
Pastoor te Millingen.
,
van Groeningen
,
Kapelaan
A. ten Hagen, Pastoor
P. H. L. Hendriksen
Oudorp te
,
te
te
Aalbergen.
Kabauw.
Pastoor te Etten.
G. Hilhorst, Deken en Pastoor te Schalkwijk.
A. Hulshof, Pastoor
W. Hoorneman, Mgr. F.
W. A.
te
Didam.
O. S. A. Pastoor te Amsterdam. Jansen, Deken en Pastoor te Groningen
64 R. Jansen, Kan., Deken en Pastoor te Arnheni.
M. W. de Jong, Kan. en Plebaan B. Kerstens, Deken en Pastoor te j.
J.
Keuken, Pastoor
H. Klauwers, Pastoor
Oude
te
te Rijp
te
Utrecht.
Delft.
Rhijn.
Wetering.
C.
J.
van de Laar, Pastoor te Rijndijk.
H.
I.
B. L.
J.
Kloppenborg, Plebaan
A. Lazaar, Pastoor
Utrecht
te
Naaldwijk.
te
H. Leurink, Pastoor te Losser.
H. T. van Lith J.
Deken en Pastoor
,
D. L. Muller, Pastoor te Dalfsen.
M. Mutsaers
C. P.
,
S. Theol.
Lic.
H. P. T. Oosterbaan, Pastoor J.
Gouda.
te
W.
D. Peelen, Pastoor
H. A.
J.
Professor te Rijsenburg.
te Schalkwijk.
Breukelen.
te
Peters, Plebaan te Utrecht.
Putman, Kan. en Deken
J.
J.
J.
Rikmanspoel
te Utrecht.
Pastoor te Zevenaar.
,
G. Roelofs, Pastoor te Zwolle.
Roggen
P. van
Pastoor te Harmelen.
,
G. Schoonderbeek
Mgr.
J.
W.
,
Pastoor te Overveen.
H.
J.
J.
A
J.
,
L. Vr.)
Pastoor te Inisum.
Vahrenhorst, Pastoor te flilversum.
R
,
Kan.
,
Deken en Pastoor
Vermolen, Pastoor
H. Verweij
,
te
te
Hilversum.
Pastoor te Rumpt.
B. van der Werf, Directeur te Rijsenburg. J.
M. Westers, Pastoor
J.
Westerveid, Pastoor te Montfoort.
te Joure.
A. Wienholts, Pastoor te Groessen.
G
(O.
Theunissen, Pastoor te Laren
L. C. Velthuijzen C.
te Zwolle.
Stiphout, Pastoor te Utrecht.
F. T. Terwisscha van Scheltinga
H.
Warmond.
L. Smit, Oud-Professor te
Mgr. O. A. Spitzen, Kan. en Pastoor
A. Willemsen, Pastoor
te
Hilversum
I?.
I,
:ß,
Wijk
bij
Duurstede.
N
7810 35 1890
Sint Berulphus-gilde Verslag
PLEASE
CARDS OR
DO NOT REMOVE
SLIPS
UNIVERSITY
FROM
THIS
OF TORONTO
POCKET
LIBRARY
