panel © S. Dewitte
De kostprijs van duurzaam bouwen
Zuinig met energie, kwistig met geld? We zijn het er allemaal over eens dat we energiezuinige gebouwen moeten realiseren, willen we iets veranderen aan het klimaatprobleem en de acute koortspiek waaraan de fossiele-brandstofprijzen lijden. Maar over het hoe zijn de meningen verdeeld, zeker als het prijskaartje ter sprake komt. Voor onze rondetafel brachten wij gesprekspartners samen die intens met deze problematiek bezig zijn.
ringscampagne opzetten rond de carport. Geen garage in je woning betekent een besparing van 36 m2, centen die je in betere isolatie kunt investeren, waardoor je in de toekomst veel geld bespaart.” Gilbert Van Hecke: “Ik kan dat alleen maar beamen. Uit studies van mijn studenten bleek jaren geleden al dat zowel de gronden als de woningen in België twee keer zo groot waren als bijvoorbeeld in Duitsland.”
De panelleden zijn in alfabetische volgorde Christophe Marrecau van de vzw Passiefhuis-Platform; waarnemend administrateur-generaal Luc Peeters van het Vlaams Energieagentschap (VEA); Peter Thoelen van de vzw Vlaams Instituut voor Bio-Ecologisch bouwen en wonen (VIBE); voorzitter Gilbert Van Hecke van NAV; ingenieur-architect Lieven Verbruggen van Artex bvba.
Dat (ver)bouwen handenvol geld kost, beaamt iedereen rond de tafel. Maar op de bijkomende vraag of het té duur is, klinken de antwoorden al genuanceerder. Lieven Verbruggen: “Vergeleken met de ons omringende landen zijn we het laatste kwart van de 20e eeuw verwend. Door de inhaalbeweging van de voorbije 5 jaar is het verschil met de buren gedeeltelijk uitgevlakt. Een economische wetmatigheid zegt dat we ons gedrag aanpassen als producten duurder worden, met andere woorden dat we kleiner moeten bouwen. Een leuke boodschap is dat natuurlijk niet, maar ik vrees dat we moeten inboeten aan welvaart. Bouwen is inderdaad te duur als je zweert bij de standaard die we vandaag gewend zijn. Maar de prijs wordt redelijker zodra je de noodzaak van een gedragswijziging inbouwt. Misschien moet de overheid een sensibilise-
Christophe Marrecau: “Ondanks de prijsstijgingen laat de ratio het nog altijd afweten bij de bouwheer. In het beslissingsproces zien we telkens weer dat bedrijven noch particulieren overwegen om het volume of de oppervlakte te reduceren en zo het budget te verkleinen. Is daar een taak weggelegd voor de architect? Zijn rol is natuurlijk al erg uitgebreid. Misschien kan het er nog net bij …” Peter Thoelen: “Ik vind de inbreng van de architect heel belangrijk. Voor iedereen die niet in een stads- of dorpskern woont, is het referentiekader nog altijd de ruime, vrijstaande woning met een tuin rondom. Dat kader moeten we doorbreken, gezien de ruimtelijke ordening, de noodzaak aan energiebesparing en de kostprijs van bouwen en renoveren. Een moeilijke oefening, waarin de architect zeker kan meespelen.” Lieven Verbruggen: “Zo’n trendbreuk realiseren is zeker niet eenvoudig. Om te beginnen moet je de architecten sensibiliseren. Als ik in eigen hart kijk, moet ik toegeven dat ik niet alle moeite van de wereld doe om mijn opdrachtgevers in de richting
»
DIMENSION 13
Lieven Verbruggen, EPB-verantwoordelijke ARTEX bvba
van een E70 en K40 te dirigeren. En ik kan best begrijpen dat collega’s voor wie het esthetische aspect primeert, liever extra kosten vermijden in ruil voor een mooiere gevelsteen. Maar zelfs als je alle architecten mee krijgt, vraag ik me af of zij de geschikte partij zijn om de bouwheer te overtuigen. Zij hebben het al zo moeilijk om de bouwheer iets te ‘verkopen’.”
Onredelijke prijsverhogingen? Een ander punt van discussie is het aandeel van duurzame bouwmaatregelen in de prijsstijgingen van de voorbije jaren. Is het allemaal in verhouding of werd er soms misbruik gemaakt van de maatregelen om de winstmarges te verhogen? Luc Peeters: “Bij de invoering van de EPB-reglementering waren de beroepsverenigingen van aannemers niet meteen enthousiast. Om hun negatieve reactie te ondersteunen, haalden ze onder andere een fikse meerkost aan. Het VEA vond deze meerkost sterk overdreven. Ik kan me best voorstellen dat sommige individuele aannemers toen hebben gedacht: als dat zo zit, moet ik mijn prijzen wat optrekken. Zeker in een oververhitte bouwmarkt met goed gevulde orderboekjes is dat een begrijpelijke reactie.” Lieven Verbruggen: “Wat de prijzen betreft moet je een onderscheid maken tussen de isolatiekost en de ventilatiekost. Beter isoleren om aan de normen te beantwoorden vergt slechts een minieme meerprijs. Als je uitgaat van een netto bouwprijs van 1 000 euro per m2 - wat vandaag aan de lage kant is, denk ik - zal meer isoleren daarin misschien goed zijn voor 50 euro. Er bestond al een ruim aanbod aan isolatiematerialen, zodat de prijzen daar niet gestegen zijn. In de ventilatie daarentegen is er wel een prijsverhoging. De paar grote spelers op de markt hebben van het beperkte aanbod gebruik gemaakt om goede zaken te doen.”
14 DIMENSION
Christophe Marrecau: “Het is normaal dat je in een eerste fase een soort monopolie-effect hebt. Dat was in de passiefbouw ook zo, omdat het aanbod aan architecten, producten, technieken en methodes beperkt was. Maar die fase zijn we intussen wel ontgroeid wat energiezuinig bouwen betreft.” Gilbert Van Hecke: “Toch blijf ik bij mijn stelling dat ik op Batibouw 2008, dat in het teken stond van duurzaam bouwen, innovatie nagenoeg uitsluitend op de prijskaartjes heb teruggevonden.” Christophe Marrecau: “Wij merken wel dat innovaties op het gebied van klimatisatie heel moeilijk te introduceren of te ontwikkelen zijn in België. De vraag is er weliswaar, maar fabrikanten stappen niet meteen op de kar van de innovatie. Zij investeren pas vanaf een bepaalde drempel en die verschilt van fabrikant tot fabrikant.” Peter Thoelen: “De prijzen volgen inderdaad het (on)evenwicht tussen vraag en aanbod. Maar hoe duurder bouwgrond, bouwen en renoveren worden, hoe meer kansen het biedt om energiezuinig te bouwen. Als je in ruil voor een marginale meerkost van extra isolatie zoveel besparingen kunt realiseren tijdens de volledige gebruikfase van het gebouw, biedt dat gouden communicatiekansen voor de overheid, de beroepsverenigingen en vzw’s zoals VIBE en het Passiefhuis-Platform.” Christophe Marrecau: “Omdat de meerprijs verschilt van project tot project, zou je een aantal typologieën moeten opstellen. Passiefhuiswoningen kosten gemiddeld 15% meer dan een gebruikelijk gebouw. Voor kantoorgebouwen daarentegen is de meerprijs dikwijls heel beperkt omdat de koeling wegvalt. Het nieuwe kantoorgebouw van Volvo op hun CO2-neutrale site is bijvoorbeeld volgens de passiefhuis-standaard gebouwd en kostte minder dan het oorspronkelijk geplande ontwerp.”
panel
Economisch optimum Daarmee zitten we bij het thema kosten en baten. Het debat hierover werd een tijdje geleden aangezwengeld door de doctoraatsthesis van ingenieur-architect Griet Verbeeck. Zij peilde naar het economisch optimum voor lage-energiewoningen en distilleerde daaruit een aantal heel praktische conclusies. Luc Peeters: “Wij hebben zelf een studie laten maken over wat het extra zou kosten om het E-peil te verstrengen tot het economisch optimum dat gemiddeld E60 bedraagt. Afhankelijk van het type van woning kom je dan tot extra prijzen van 15 tot 50 euro per m2. Dat lijkt me heel redelijk.” Christophe Marrecau: “Ideaal zou zijn dat je, abstractie makend van een reeks randvoorwaarden, zo’n economisch optimum als de wettelijke minimumdrempel zou vooropstellen. Anderzijds moet je er wel een dynamische oefening van maken omdat de parameters voortdurend evolueren. Het voordeel van zo’n telkens herhaalde oefening is dat je de eisen blijvend kunt aanscherpen en dat je beschikt over een degelijk onderbouwde argumentatie om met de burger te communiceren.” Peter Thoelen: “Ik wil het nut van dergelijke studies zeker niet in twijfel trekken, maar ik heb wel een probleem met het begrip economisch optimum. In feite gaat het louter om een financieel optimum, niet om een macro-economisch optimum, want je kunt een veel grotere energiebesparing realiseren dan wat nu het economisch optimum wordt genoemd. In onze adviezen gaan we minstens uit van een lage-energiewoning van K30 en E60, en gaat onze voorkeur naar een passiefgebouw, aangevuld met het gebruik van ecologische materialen. Een financieel of zelfs een macro-economisch optimum is overigens mijlenver verwijderd van een milieuoptimum. Wij hebben ooit de kostprijs van een reëel bestaande nieuwe bioecologische lage-energiewoning laten vergelijken met hetzelfde gebouw volgens de toen heersende K55 norm zonder specifieke ecologische materialen. Gerealiseerd volgens onze normen kostte dat, de langetermijn-economische factoren meegerekend, amper 6% meer dan de toen gebruikelijke K55 uitvoering.”
Luc Peeters: “90% van de boetes heeft te maken met ventilatie. Misschien wisten de architecten in het begin niet goed hoe ze met deze nieuwe eis moesten omgaan. Maar mensen zien er dikwijls ook het belang niet van in. De reactie is vaak nog: we zetten toch gewoon de deur of het schuifraam even open om te ventileren. Wat is het probleem? Een notaris haalde als argument aan dat de mensen op de straat niet mochten horen wat er in zijn kantoor werd besproken. Er is duidelijk nog werk aan de winkel. Vandaar ook dat we in samenwerking met de ventilatiesector een webfilmpje over de noodzaak van ventileren hebben gemaakt en naar de architecten hebben verspreid.” Gilbert Van Hecke: “Ik hoor van sommige collega’s dat kleinere aannemers soms nog een probleem vormen. Ze zijn sterk bezig met hun werk, volgen weinig of geen opleiding en zijn dikwijls betrokken bij werken waaraan geen architect te pas komt. Maar bij de beroepsverenigingen is het besef doorgedrongen dat hier iets moet aan gedaan worden.” Christophe Marrecau: “Er is nood aan opleiding en vorming. Heel wat mensen hebben in het verleden nooit iets gehoord over energiezuinig bouwen. Ook in de beroepsopleiding en het hoger onderwijs zijn er initiatieven nodig.”
»
Nood aan vorming Hoe zit het intussen met de praktijk? De panelleden reageren positief, alles in acht genomen. Lieven Verbruggen: “De EPB-regelgeving wordt veel beter opgevolgd dan vroeger het geval was voor de K55-voorschriften. Dat heeft vooral te maken met de boetedreiging. Of de theorie en de uitvoering altijd overeenstemmen is natuurlijk niet zeker, maar het belangrijkste is dat er een duidelijke vooruitgang werd geboekt.”
Gilbert Van Hecke, Voorzitter NAV
DIMENSION 15
is een stipte monitoring en bijsturing, en achteraf een correct gebruik. Met name de regeling van zonweringsystemen in kantoren of het onderhoud van ventilatiesystemen vergt de nodige aandacht. Ik kan me bijvoorbeeld voorstellen dat je in de sector van het sociale wonen beter met een onderhoudscontract werkt zodat je weet dat filters op het juiste moment worden vervangen.”
Peter Thoelen: “Ik weet niet hoe het vandaag zit, maar tot voor kort was duurzaam bouwen in de architectenopleiding een keuzevak. Dat zegt genoeg. Maar het goede nieuws is dat de aannemersfederaties zelf al zeggen dat er iets moet gebeuren. Dat is een belangrijk signaal voor hun achterban. Uiteraard zijn er altijd individuen die afhaken, maar zij prijzen zichzelf uit de markt. Wie daarentegen een pioniersrol speelde in het verleden, wordt vandaag beloond, want ervaring wordt op prijs gesteld.” Lieven Verbruggen: “Ik zou willen pleiten voor een intensere communicatie en stimulatie tussen architect en EPB-verslaggever. Hoe vroeger we met elkaar overleggen, hoe groter de kruisbestuiving en hoe meer we van elkaar leren. In het begin zal dat de prijs van de EPB-verslaggeving misschien wat opdrijven, maar als je op langere termijn een samenwerking opzet, valt die initiële kost snel weg. In ons architectenbureau zorgen we ervoor dat de klanten hun K- en E-peil kennen voor de bouwplaats van start gaat. Als ze dan zien dat ze bijvoorbeeld een E75 hebben, reageren ze soms: kan dat niet zakken tot E70, want dan geniet ik bijkomende voordelen. Maar dergelijke keuzes moet je natuurlijk op voorhand bespreken. Achteraf nog aan het E-peil gaan sleutelen, is geen optie. Om de mensen te sensibiliseren, moeten ze in het Brussels gewest verplicht een aantal zaken meten. Dat lijkt mij erg zinvol. Ik ken veel collega’s die met de mond vol tanden staan als ik hen vraag hoeveel kWh ze per jaar verbruiken.” Christophe Marrecau: “Belangrijk is dat de boodschap over de noodzaak van energiezuinig bouwen langs verschillende kanalen bij de doelgroep belandt. De verschillende beroepsgroeperingen moeten dan ook die communicatie verzorgen. De burger zelf heeft tevens nood aan input over hoe hij met een energiezuinige woning moet omspringen. Een mogelijk gevaar is dat mislukte voorbeelden het hele concept van de energiezuinige woning op de helling zouden zetten. Kijk naar het onlangs gevoerde debat over balansventilatie in Nederland. Als je niet oplet, word je vijf jaar terug in de tijd gekatapulteerd en ontstaat er een heuse aversie. Dat geldt voor alle soorten van gebruikers: van kantoren, van sociale woningen … Cruciaal in de beginfase
16 DIMENSION
Peter Thoelen: “In Nederlandse studies werd een hele rist parameters onder de loep genomen. Een van de belangrijkste factoren die bepaalden of mensen een goed gevoel hadden in een gebouw, was: wat kan ik zelf nog regelen? Kan ik het raam open zetten? Dat is allemaal psychologisch, hoor ik de techneuten al beweren, maar wonen is nu eenmaal een psychologisch gegeven. Een woonmachine waarin alles automatisch is geregeld en je geen deur of raam mag openen, is verre van ideaal, zelfs niet voor doelgroepen die zelf niet het nodige gezond verstand aan de dag leggen wat een goed onderhoud en gebruik betreft. Bovendien rijst er een uiterst prozaïsch probleem: als alles wordt geautomatiseerd en alle woningen morgen boordevol domotica zitten, zijn er niet genoeg technici om dat alles te onderhouden. Meer algemeen denk ik dat het wel in orde zal komen met energiezuinig bouwen als ik de huidige evolutie zie. Wat daarentegen een enorm probleem zal worden over pakweg tien jaar, is de slechte binnenluchtkwaliteit. Vandaag al zien we dat de buitenlucht in steden veel beter is dan de binnenlucht. Dat ventileer je niet zomaar eventjes weg. Maar de discussie aangaan over emissies en gezonde bouwmaterialen, en een heleboel producten in vraag stellen, dat ligt pas gevoelig, ook bij architecten.” Luc Peeters: “Om zoveel mogelijk mensen de juiste boodschap door te spelen, hebben wij gekozen voor de aanpak met energieconsulenten bij aannemers, architecten, de Gezinsbond, het Ouderen Overleg Komitee … Via hun diverse kanalen trachten wij een boodschap te verspreiden: investeer in energiezuinigheid. Het grootste potentieel aan energiebesparing zit in de
Peter Thoelen: bestuurder VIBE
Luc Peeters, Administrateur-generaal VEA
panel
bestaande woningen. Substantiële energiebesparingen verwezenlijk je niet met kleine maatregelen. In bestaande woningen zijn investeringen nodig in dakisolatie, hoogrendementsbeglazing, de vervanging van een oude stookketel, et cetera. Op de huurmarkt zal het energieprestatiecertificaat op termijn een instrument worden om de eigenaar te stimuleren tot investeren in energiebesparende maatregelen. Woningen met een pover certificaat zullen moeilijker verhuurd geraken. Voorlopig hanteren we de politiek van de wortel met ondersteuning, premies, sensibilisering. Maar als we de doelstellingen voor 2020 willen behalen, zullen we een paar jaar voordien moeten overstappen op verplichtingen.”
Lieven Verbruggen,
Christophe Marrecau,
EPB-verantwoordelijke ARTEX bvba
Passiefhuis-Platform
Peter Thoelen: “Persoonlijk ben ik heel enthousiast over de Vlaamse Transitie-agenda duurzaam bouwen en wonen, waarin administraties, de bouwsector en ngo’s met elkaar van gedachten wisselen over toekomstscenario’s. Niet om nu eens dé definitie van duurzaam bouwen te geven, wel om zoveel mogelijk experimenten op het getouw te zetten en te kijken welke waardevol genoeg zijn om ze te ondersteunen.”
detafelgesprek plaatsvond, n.v.d.r.) voor woningen de invoering van een E90 eis tegen medio 2009, en een verdere verstrenging tegen 2011 tot E70, zodat we hetzelfde eisenniveau aanhouden als het Brussels Gewest. In 2009 komt er dan een evaluatie om de beslissingen voor 2014 voor te bereiden. Tegelijkertijd wordt een heel systeem van financiële ondersteuningsmaatregelen uitgewerkt. De onroerende voorheffing wordt bijvoorbeeld gedurende tien jaar met 20% of 40% verlaagd, afhankelijk van het E-peil (-20% bij E60 voor woningen en bij E70 voor niet-woongebouwen; -40% bij E40 voor woningen, n.v.d.r.). Ook de hoogte van de premies, toegekend via de netbeheerders, hangt vanaf 2009 af van het E-peil dat minstens tot E80 moet zakken. Tenslotte wordt de verzekering gewaarborgd wonen gedeeltelijk gekoppeld aan een peil van minstens E70 voor wie meer dan een bepaald maximum verdient, en zijn er in dat geval hogere uitkeringen mogelijk voor de anderen. Op die manier willen we het begrip E-peil in het brein van de bouwheer branden, zodat hij zelf bij de architect informeert welke voordelen hij kan krijgen en de architect de gelegenheid krijgt om hem te stimuleren om voor een energiezuinige woning te kiezen. Anderzijds ondersteunen we het concept van de energiezuinige architect dat NAV en BVA in het leven hebben geroepen als zetje in de rug voor architecten die hun kennis over energiezuinig bouwen nog eens willen opfrissen.
Luc Peeters: “Met de EPB-regelgeving zijn we met een niet al te ambitieus niveau van start gegaan om alle bouwpartners vertrouwd te maken met het concept en de procedures. Nu komt stilaan het moment om de eisen te verstrengen. Ons advies luidt: speel geen Jerommeke. Het heeft weinig zin nu al een stringente en overambitieuze planning tot 2020 vast te leggen. Uiteraard moet je wel een vijftal jaar vooruitkijken, zodat de sector de kans krijgt zich op de komende eisen voor te bereiden. Maar tegelijkertijd moet je tussentijdse evaluaties inbouwen om te zien of je nog realistisch bezig bent en de doelgroep nog altijd mee is. Want als die een keer afhaakt omwille van onhaalbare eisenniveaus, wordt het een verdraaid moeilijke opdracht om het vertrouwen in de regelgeving te herstellen. De Vlaamse regering onderzoekt momenteel (sommige politieke beslissingen moesten nog worden genomen toen het ron-
Een maatregel die we nog even moeten bekijken, is de derdebetalersregeling voor de financiering van de energierenovatie van bestaande woningen. Het concept van een energierenovatiekrediet komt moeilijk op gang, onder meer omdat we het pas in de offertefase via de aannemer voorstellen aan de bouwheer. We komen met onze informatie dan klaarblijkelijk te laat. Op het moment dat hij een offerte vraagt aan een aannemer, heeft de bouwheer zijn budget al voor elkaar. Eigenlijk zouden we de mensen moeten kunnen sensibiliseren die wel de investeringen willen doen, maar er niet de centen voor hebben. Maar dat is niet zo eenvoudig. De wet op het consumentenkrediet laat niet toe dat we daarover communiceren tenzij we ons laten erkennen als kredietbemiddelaar. Dit is evenwel geen rol die de overheid kan opnemen. We zullen hiervoor andere oplossingen moeten zoeken.”<
Energiek de toekomst in Het woord is gevallen: de toekomst. Wat brengt die volgens onze gesprekspartners? Wordt het passiefhuis de standaard van morgen? Christophe Marrecau: “Wel als het van het Europees Parlement afhangt. Dat mikt, een beetje te optimistisch wellicht, op 2011. Maar 2015 of 2018 moet volgens ons haalbaar zijn. Het traject is nog lang, want we hebben het wel degelijk over Europa. Momenteel nemen we bijvoorbeeld deel aan een Europees project om het passiefhuisconcept in het voormalige Oost-Europa ingang te doen vinden. Ik hoef er geen tekening bij te maken dat we daar nog veel verder verwijderd zijn van bovenstaande doelstelling.”
Foto’s: © Marc Scheepers - Tekst: Staf Bellens
DIMENSION 17
