b e k n o p t e r , l i c h t e r en g o e d k o p e r , o o k aan de o r d e in d r i e P e l i c a n - u i t g a v e n , o n d e r d e t i t e l G e o l o g y a n d s c e n e r y in Scotland (J.B. W h i t t o w , 1977) in Ireland (J.B. Whitt o w ) en . . . . i n E n g l a n d a n d W a l e s ( A . E . T r u e m a n ) . D e z e deeltjes z i j n al w a t o u d e r , en h o e w e l n i e t meer i n ieder o p z i c h t een w e e r s p i e g e l i n g v a n de n i e u w s t e o p v a t tingen, nog altijd goed en h a n d z a a m reisgezelschap. A . L . H a r r i s , C . H . H o l l a n d & B . E . L e a k e (eds.), T h e C a l e d o n i d e s o f t h e B r i t i s h Isles - r e v i e w e d . G e o l . S o c . L o n d . , S p e c . P u b l . 8, S c o t t i s h A c a d e m i e Press, E d i n b u r g h 1979 P . L . H a n c o c k , T h e V a r i s c a n f o l d b e l t in the B r i t i s h Isles. A d a m Hilger ltd., Bristol 1983 J . G . C . A n d e r s o n & T . R . O w e n , T h e s t r u c t u r e of the B r i t i s h Isles. S e c o n d e d . P e r g a m o n Press, O x f o r d 1 9 8 0 D . H . R a y n e r , T h e s t r a t i g r a p h y o f the B r i t i s h Isles. S e c o n d
e d . C a m b r i d g e U n i v e r s i t y Press, L o n d o n 1 9 8 3 ( d e g e l i j k e , m a a r c o n v e n t i o n e l e stratigrafie) R. A n d e r t o n , P . H . Bridges, M . R . Leeder & B . W . S e l l w o o d . A d y n a m i c s t r a t i g r a p h y o f t h e B r i t i s h Isles. A s t u d y in crustal evolution. George A l l e n & U n w i n , L o n d e n 1979 (een verfrissende m o d e r n e b e n a d e r i n g ) R . G . W e s t , P l e i s t o c e n e g e o l o g y a n d b i o l o g y , w i t h especial reference t o the B r i t i s h Isles. S e c o n d e d . L o n g m a n , L o n d o n 1977. J . G . C . A n d e r s o n , F i e l d g e o l o g y in t h e B r i t i s h Isles, a g u i d e t o r e g i o n a l e x c u r s i o n s ; P e r g a m o n Press, O x f o r d 1 9 8 3 . D i t b o e k bevat vele t i e n t a l l e n e x c u r s i e s in G r o o t - B r i t t a n n i ë en heel I e r l a n d . V o o r verdere u i t g a v e n w o r d t v e r w e z e n naar het a r t i k e l o v e r l i t e r a t u u r o p pag. 5 5 .
Zuidwest-Engeland in een geologisch kader d o o r drs. E . H . M . W o l f f
D i t a r t i k e l is b e d o e l d als een reisgids v o o r de a m a t e u r g e o l o o g d i e een b e z o e k b r e n g t aan het z u i d e l i j k deel v a n Engeland, met name de graafschappen C o r n w a l l , D e v o n , S o m e r s e t , H a m p s h i r e en D o r s e t , g r o f w e g het g e b i e d t e n w e s t e n v a n d e lijn B r i s t o l - D o r c h e s t e r . N a é é n t h e o r e t i s c h e i n l e i d i n g z u l l e n de v e r k r e g e n gegevens in een vijftal e x c u r s i e r o u t e s i n het v e l d w o r d e n t o e g e p a s t . B i n n e n het k a d e r v a n d i t a r t i k e l is het n i e t m o g e l i j k d i e p g a a n d o p d e vele interessante o n d e r w e r p e n in te gaan, v o o r u i t g e b r e i d e r e gegevens w o r d t de lezer v e r w e z e n naar d e l i t e r a t u u r l i j s t aan het e i n d v a n het a r t i k e l .
Inleiding Het hier behandelde gebied maakt deel uit van Variscisch ( H e r c y n i s c h ) E u r o p a en bestaat g r o t e n d e e l s u i t D e v o n o C a r b o n i s c h e g e s t e e n t e n : schalies, l e i s t e n e n , k w a r t s i e t e n en v u l k a n i s c h e g e s t e e n t e n , d i e een r e g i o n a a l s y n c l i n o r i u m v o r m e n m e t een o o s t - w e s t - r i c h t i n g . D e z e g e s t e e n t e n w o r d e n in het o o s t e l i j k d e e l v a n Z u i d - E n g e l a n d d i s c o r d a n t b e d e k t d o o r P e r m i s c h e en j o n g e r e s e d i m e n t e n (afzettingsg e s t e e n t e n ) , z o a l s r o d e z a n d s t e n e n en c o n g l o m e r a t e n ( P e r m ) , g r o e n z a n d e n , k l e i e n en k a l k s t e n e n ( M e s o z o i s c h ) e n z a n d e n , k l e i e n en g r i n d ( T e r t i a i r - K w a r t a i r ) . Z i e o o k d e g e o l o g i s c h e k a a r t e n afb. 1 e n d e s t r a t i g r a f i s c h e t a b e l o p pag. 6.
Tijdens deze Variscische orogenese gedroeg het L i z a r d c o m p l e x in Z u i d - C o r n w a l l , dat gedeeltelijk uit Precambrische g e s t e e n t e n is o p g e b o u w d , z i c h als een m i n o f m e e r rigide b l o k , w a a r i n vrijwel alleen vertikale bewegingen langs b r e u k e n p l a a t s v o n d e n . N a de a f z e t t i n g i n z e e m i l i e u v a n d e veelal s l e c h t s l i c h t scheefgestelde t o t h o r i z o n t a a l liggende M e s o z o i ' s c h e g e s t e e n t e n is het g e b i e d t i j d e n s het T e r t i a i r m e e r d e r e m a l e n o n d e r de zeespiegel v e r d w e n e n en w e e r d r o o g g e v a l l e n ; het m e e s t g e p r o n o n c e e r d e e r o s i e o p p e r v l a k , waars c h i j n l i j k v a n P l i o c e n e o u d e r d o m , ligt o n g e v e e r 1 2 0 m boven het huidige zeeniveau. D o o r d e stijging v a n het z e e n i v e a u na de laatste I j s t i j d e n , w a a r v a n d e a f z e t t i n g e n ( z a n d , g r i n d , k e i l e e m , etc.) n o g o v e r a l te v i n d e n z i j n (deze w o r d e n " D r i f t " g e n o e m d ) , d r o n g d e zee het l a n d b i n n e n , w a a r d o o r v e r d r o n k e n r i v i e r d a l e n o n t s t o n d e n . D e z e z i j n o . m . n o g d u i d e l i j k te h e r k e n n e n r o n d F a l m o u t h , P l y m o u t h en D a r t m o o r - E x e t e r .
1
2
T e g e n het e i n d e v a n d e V a r i s c i s c h e o r o g e n e s e w e r d e n d e D e v o n o - C a r b o n i s c h e series g e ï n t r u d e e r d ( b i n n e n g e d r o n gen) d o o r g r a n i e t p l u t o n e n , g r o t e o n d e r a a r d s s t o l l e n d e g r a n i e t l i c h a m e n , d i e naar d e d i e p t e t o e o v e r g a a n in é é n b a t h o l i e t , waarvan o p g r o n d van geologische en geofysische aanwijzingen w o r d t verondersteld dat deze v e r b o n d e n is m e t d e g r a n i e t i n t r u s i e s v a n N o r m a n d i ë en B r e t a g n e i n F r a n k r i j k aan de a n d e r e z i j d e v a n H e t K a n a a l . De gemiddelde radiometrische o u d e r d o m van deze intrusies ligt r o n d d e 2 9 0 m i l j o e n jaar ( B o v e n - C a r b o o n ) . R o n d o m e l k e g r a n i e t i n t r u s i e is een a u r e o o l v a n c o n t a c t m e t a m o r f e g e s t e e n t e n g e v o r m d , w a a r i n o o k d e meeste i n h e t g e b i e d v o o r k o m e n d e m i n e r a l i s a t i e s z i j n te v i n d e n . 3
4
Stratigrafie Pre-Devoon D e o u d s t e g e s t e e n t e n i n het b e t r e f f e n d e g e b i e d z i j n d e waarschijnlijk Precambrische, granaathoudende gneizen e n h o o r n b l e n d e s c h i s t e n v a n de L i z a r d , d i e v e r d e r o p w a t u i t g e b r e i d e r b e s c h r e v e n z u l l e n w o r d e n , en E d d y s t o n e R i f . O r d o v i c i s c h e en S i l u r i s c h e g e s t e e n t e n k o m e n slechts v o o r als e x o t i s c h e ( n i e t b i n n e n de g e o l o g i s c h e serie t h u i s h o r e n de) b l o k k e n aan de w e s t z i j d e v a n het L i z a r d - s c h i e r e i l a n d . Devoon D e g r o e n e h o o r n b l e n d e - c h l o r i e t s c h i s t e n en de g l i m m e r s c h i s t e n in de o m g e v i n g van S t a r t P o i n t z i j n w a a r s c h i j n l i j k gemetamorfoseerde Onderdevonische gesteenten, maar een hogere o u d e r d o m k a n n i e t u i t g e s l o t e n w o r d e n . Z i j z i j n d o o r b r e u k c o n t a c t e n gescheiden van jongere Onderdevon i s c h e g e s t e e n t e n , d i e g e k e n m e r k t w o r d e n d o o r een o v e r g a n g v a n c o n t i n e n t a l e naar o n d i e p - w a t e r - f a c i ë s m e t een t o e n e m e n d e v u l k a n i s c h e a c t i v i t e i t . D e z e laatste b l i j k t 5
13
Afb. 1. Geologische schetskaart wall. Naar R.M. Barton.
van Zuid-
en
West-Corn-
u i t het v o o r k o m e n v a n t u f f e n . G e d u r e n d e het M i d d e n - en B o v e n - D e v o o n w e r d h e t g e b i e d v a n C o r n w a l l en D e v o n s h i r e b e d e k t d o o r een i n N E - r i c h t i n g o n d i e p e r w o r d e n d e zee. De sedimenten bestaan v o o r n a m e l i j k uit g r a u w a c k e n (onrijpe zandstenen) en leistenen met sporadisch v o o r k o m e n d e k a l k e n , c o n g l o m e r a t e n en o n d e r z e e s u i t g e v l o e i d e lava's. D o o r de a a n w e z i g h e i d v a n l o k a l e o n d i e p e r e gebied e n z i j n naast v u l k a n i e t e n o o k k a l k s t e n e n m e t o . m . k o r a l e n , b r a c h i o p o d e n en s t r o m a t o p o r e n gevormd. In het B o v e n - D e v o o n b e g o n v a n u i t het z u i d e n de transgressie, d i e z i c h v o o r t z e t t e t o t i n het O n d e r - C a r b o o n . In Z u i d - D e v o n treft m e n d i e p w a t e r - k a l k e n m e t c e p h a l o p o d e n en schalies m e t o s t r a c o d e n aan, t e r w i j l i n het n o o r d e n s e d i m e n t e n w e r d afgezet d i e i n facies v a r i ë r e n v a n o n d i e p marien tot continentaal. s t r o m e n ) o n t s t a a n . D e e r o p liggende is o p g e b o u w d u i t d i k k e g r a u w a c k e - en e n schalies. 8
Carboon D e C a r b o n i s c h e g e s t e e n t e n , d i e een g r o o t deel v a n het g e b i e d v o r m e n , staan b e k e n d o n d e r de n a a m C u l m , het V a r i s c i s c h e e q u i v a l e n t v a n de A l p i n e f l y s c h , en w e e r s p i e gelen een t o e n e m e n d e t e k t o n i s c h e a c t i v i t e i t . D e m e e s t g e a c c e p t e e r d e d r i e d e l i n g is o p het o g e n b l i k : Bude-formatie i _ ~ , ~ . . + r I— B o v e n - C a r b o o n Crackmgton-formatie — Onder-Carboon H e t O n d e r - C a r b o o n bestaat v o o r n a m e l i j k u i t grijze schalies en d u n n e z a n d s t e n e n m e t p l a a t s e l i j k e i n s c h a k e l i n g e n v a n l e i e n , k a l k s t e n e n , c h e r t en in het z u i d e n t u f f e n en lava's. Deze afzettingen weerspiegelen langzame sedimentatie o n d e r rustige o m s t a n d i g h e d e n m e t p e r i o d i e k e v u l k a n i s c h e activiteit. D e C r a c k i n g t o n - f o r m a t i e , d i e het o n d e r s t e gedeelte v a n h e t B o v e n - C a r b o o n beslaat, bestaat g r o t e n d e e l s u i t schalies en d u n b a n k i g e g r a u w a c k e s , d o o r t u r b i d i e t e n ( t r o e b e l i n g s 6
D
1
7
14
Bude-formatie zandsteenbanken
Perm D e p r o b l e m e n bij het d a t e r e n v a n de in het a l g e m e e n fossiel l o z e r o o d g e k l e u r d e b r e c c i e s , c o n g l o m e r a t e n , z a n d s t e n e n en mergels, d i e in O o s t - D e v o n en W e s t - S o m e r s e t d a g z o m e n , z i j n een o o r z a a k v o o r het n o g steeds in g e b r u i k z i j n van de o u d e b e n a m i n g " N e w R e d S a n d s t o n e S e r i e s " v o o r P e r m en T r i a s i n het g e b i e d . M e t " O l d R e d " w e r d v o o r a l vroeger het E n g e l s e D e v o o n a a n g e d u i d . Z e e r s u m m i e r weergegeven is de o p e e n v o l g i n g v a n b e n e d e n naar boven: klei - conglomeraat - breccie - zandsteen - rode mergels. D e z e laatste gaan c o n c o r d a n t o v e r i n T r i a d i s c h e c o n g l o m e r a t e n . H e t aspect van de g e s t e e n t e n w i j s t o p s t e r k e v e r w e r i n g in een w o e s t i j n k l i m a a t . A a n het b e g i n v a n het P e r m z i j n o p g r o t e schaal p l a t e a u l a v a ' s u i t g e v l o e i d , die echter grotendeels zijn w e g g e ë r o d e e r d . 9
Gea, vol. 18, nr. 1
Trias H e t c o n t a c t T r i a s - P e r m is c o n c o r d a n t , m a a r d e l e n v a n de B o n t z a n d s t e e n e n de M u s c h e l k a l k ( O n d e r - en M i d d e n T r i a s ) o n t b r e k e n . W a a r de T r i a s - g e s t e e n t e n transgressief o p C a r b o n i s c h e k a l k e n liggen is l o k a a l een basaal c o n g l o m e r a a t g e v o r m d . D e o p e e n v o l g i n g is g l o b a a l als v o l g t : c o n g l o m e r a t e n - grove z a n d s t e n e n ( B u n t s a n d s t e i n ) r o d e mergels - g r o e n e en grijze mergels ( K e u p e r - R h a e t i e n ( t o p v a n d e T r i a s ) ) . A a n het e i n d van de T r i a s v i n d t een relatieve stijging v a n h e t z e e n i v e a u plaats, w a n t na het o v e r w e g e n d c o n t i n e n t a l e k a r a k t e r van d e o u d e r e a f z e t t i n gen w o r d e n er m a r i e n e f o s s i e l e n a a n g e t r o f f e n i n R h a e t i e n g e s t e e n t e n . O o k het fijner w o r d e n v a n de gesteenten (groene e n z w a r t e schalies) w i j s t o p een d i e p e r m i l i e u v a n afzetting. 10
Jura De L i a s , d i e n o r m a a l s t r a t i g r a f i s c h o p de T r i a s a f z e t t i n g e n ligt, bestaat g r o t e n d e e l s u i t d o n k e r e k l e i e n m e t i n s c h a k e l i n g e n v a n l i c h t e r g e k l e u r d e k a l k s t e n e n ; een zeer b e k e n d g e b i e d w a a r d e z e g e s t e e n t e n d a g z o m e n is de o m g e v i n g v a n L y m e R e g i s (zie v e r d e r o p i n d i t a r t i k e l ) . In o p w a a r t s e richting w o r d e n de inschakelingen van c a r b o n a a t b a n k e n t a l r i j k e r . D e J u r a als geheel w o r d t g e k e n m e r k t d o o r het v o o r k o m e n van c y c l o t h e m e n (zich herhalende afwisselingen) v a n k l e i - silt - z a n d - k a l k s t e e n (al d a n n i e t o o l i t i s c h ) , d i e a f z e t t i n g i n een o n d i e p e r w o r d e n d e zee weergeven. 1 1
O p g r o t e schaal e c h t e r w o r d t d e J u r a g e k a r a k t e r i s e e r d d o o r een gestage stijging v a n het z e e n i v e a u , c u l m i n e r e n d in de o n t w i k k e l i n g v a n het b e k k e n w a a r i n d e k l e i v a n het K i m m e r i d g i e n w e r d a f g e z e t D e D o g g e r bestaat u i t o o l i t i sche k a l k s t e n e n , o p ( s u b ) l i t t o r a a l n i v e a u (ongeveer tussen de v l o e d l i j n e n t i e n m e t e r d a a r o n d e r ) g e v o r m d , en in mindere mate uit mariene k l e i e n . E r zijn echter sterke h o r i z o n t a l e f a c i e s w i s s e l i n g e n i n het g e b i e d a a n w e z i g , z o d a t elders i n het g e b i e d i n p l a a t s v a n o o l i t i s c h e k a l k e n dikke kleipakketten aanwezig kunnen zijn. T i j d e n s de B o v e n - J u r a w e r d e n o v e r w e g e n d d i e p w a t e r - a f z e t t i n g ( O x f o r d - en K i m m e r i d g e - k l e i ) g e v o r m d ; pas tegen het e i n d v a n d e z e p e r i o d e , t o e n d e g e s t e e n t e n van P o r t l a n d en P u r b e c k w e r d e n afgezet, v o n d een v u l l i n g v a n het t o t d a n a a n w e z i g e b e k k e n plaats.
Krijt D e a f z e t t i n g e n u i t d e z e p e r i o d e k u n n e n als v o l g t o n d e r v e r d e e l d w o r d e n (van b e n e d e n naar b o v e n ) : W e a l d e n Onderste Groenzand - Gault - Bovenste Groenzand, t e z a m e n het O n d e r - K r i j t v o r m e n d ; en de " C h a l k " , ongeveer o v e r e e n k o m e n d m e t het B o v e n - K r i j t . D e W e a l d e n is een d e l t a - a f z e t t i n g , t e r w i j l h e t G r o e n z a n d en d e C h a l k v a n m a r i e n k a r a k t e r z i j n . Z i j geven een transgressie aan, d i e in w e s t e l i j k e r i c h t i n g v o o r t s c h r e e d , w a n t bij S w a n a g e liggen G r o e n z a n d en G a u l t o p W e a l d e n , t e r w i j l d e z e in de o m g e v i n g v a n L y m e Regis o p L i a s - g e s t e e n t e n liggen en bij T e i g h n m o u t h zelfs o p P e r m i s c h e g e s t e e n t e n . Tertiair en Kwartair T e g e n het e i n d e v a n het K r i j t v o n d na een l i c h t e A l p i n e p l o o i i n g ( i n feite m e e r een s c h e e f s t e l l i n g ) v a n d e gesteent e n erosie plaats, w a a r d o o r de T e r t i a i r e g e s t e e n t e n o p v e r s c h i l l e n d e h o r i z o n t e n v a n o . m . het B o v e n - K r i j t liggen. V r i j w e l het gehele T e r t i a i r is o n d e r l i t t o r a l e o m s t a n d i g h e d e n g e v o r m d en m e n treft l i g n i e t e n ( b r u i n k o o l ) in de delta-, lagune- en o n d i e p - m a r i e n e a f z e t t i n g e n a a n . A a n het b e g i n v a n het O l i g o c e e n b e g o n een a f k o e l i n g v a n het k l i m a a t , d i e t e n s l o t t e c u l m i n e e r d e i n de U s t i j d e n in het P l e i s t o c e e n . T i j d e n s het M i o c e e n en P l i o c e e n lag het g e b i e d v o o r het g r o o t s t e deel v r i j w e l c o n s t a n t b o v e n w a t e r , z o d a t er w e i n i g a f z e t t i n g e n , m a a r w e l e r o s i e - o p p e r vlakken gevormd zijn. In het P l e i s t o c e e n ( K w a r t a i r ) w e r d e n tijdens de g l a c i a l e n k e i l e e m en z w e r f s t e n e n over het g e b i e d v e r s p r e i d . In het latere K w a r t a i r w e r d e n e o l i s c h e ( d o o r de w i n d v e r v o e r d e ) z a n d e n en a l l u v i a l e a f z e t t i n g e n ( g r i n d , z a n d , silt, k l e i en turf) g e v o r m d . Het afwateringssysteem w o r d t waarschijnlijk goeddeels b e p a a l d d o o r de K r i j t b e d e k k i n g , m a a r is u i t e r a a r d b e i n v l o e d d o o r de i j s b e d e k k i n g en de o r i e n t a t i e van g r o o t s c h a lige d i a k l a a s - s y s t e m e n en b r e u k p a t r o n e n . 1 2
Tektoniek D e d o o r de C a l e d o n i s c h e o r o g e n e s e (ongeveer o p de grens S i l u u r - D e v o o n ) o p g e h e v e n g e b e r g t e n t e n n o o r d e n v a n het b e t r e f f e n d e g e b i e d l e v e r d e n het m a t e r i a a l v o o r de v u l l i n g v a n de D e v o n i s c h e g e o s y n c l i n a l e , w a a r u i t het g r o o t s t e deel v a n Z u i d w e s t - E n g e l a n d is o n t s t a a n . P l o o i i n g e n bij T r u r o en m o g e l i j k e d e k b l a d s t r u c t u r e n in het L i z a r d - g e b i e d z o u d e n w i j z e n o p het bestaan v a n C a l e d o n i s c h e t e k t o n i e k in d i t g e b i e d . 1 3
Afb. 2. De granieten van ZW-Engelandzijn dak van een batholiet.
koepels
op
het
15
T e g e n het e i n d e v a n het C a r b o o n w e r d het zeer d i k k e s e d i m e n t p a k k e t g e p l o o i d d o o r de V a r i s c i s c h e o r o g e n e s e . E r t r a d b r e u k v o r m i n g en o v e r s c h u i v i n g o p en de k r a c h t e n waren v o l d o e n d e o m in daarvoor geschikte gesteenten p l a a t s e l i j k cleavage ( l e i s p l i j t i n g ) te d o e n o n t s t a a n . T i j d e n s de e i n d s t a d i a v a n d e z e o r o g e n e s e v o n d i n t r u s i e v a n de g r a n i e t e n plaats. De A l p i n e o r o g e n e s e , d i e i n het M i o c e e n een h o o g t e p u n t b e r e i k t e , v e r o o r z a a k t e o p h e f f i n g v a n de B r i t s e e i l a n d e n als t o t a a l en gaf, naast een l o k a l e l i c h t e p l o o i i n g en scheefstelling, a a n l e i d i n g t o t de v o r m i n g v a n v e l e , o v e r w e g e n d dextrale h o r i z o n t a a l v e r s c h u i v i n g e n i n een N W - S E lopend systeem. 1 4
Plutonisme De o u d s t e i n t r u s i e v e g e s t e e n t e n in het g e b i e d , o p d i e v a n het L i z a r d - s c h i e r e i l a n d na, z i j n de o v e r w e g e n d groengek l e u r d e gangen ( d y k e s ) e n i n t r u s i e p l a t e n (sills) i n de Devono-Carbonische sedimenten. Het zijn grotendeels groenige, a m f i b o o l r i j k e gesteenten (dolerieten), lokaal geassocieerd m e t o n d e r z e e s u i t g e v l o e i d e lava's (kussenlava's). E e n aantal v a n de gangen z i j n m e e g e p l o o i d m e t de s e d i m e n t e n en z i j n d u s v o o r de V a r i s c i s c h e o r o g e n e s e g e i ' n t r u d e e r d , a n d e r e d o o r s n i j d e n de s t r u c t u r e n en z i j n d u s na de p l o o i i n g i n g e d r o n g e n ( p o s t - t e k t o n i s c h ) . In het a l g e m e e n v o l g e n d e z e k l e i n s c h a l i g e intrusies m i n o f m e e r de s t r e k k i n g van de o m r i n g e n d e g e s t e e n t e n . N a b i j d e g r a n i e t - i n t r u s i e s z i j n zij c o n t a c t - m e t a m o r f b e i ' n v l o e d , z o d a t zij o u d e r d a n de g r a n i e t e n m o e t e n z i j n . U i t r a d i o m e t r i s c h e o u d e r d o m s b e p a l i n g e n b l i j k t e c h t e r d a t het v e r s c h i l m i n i m a a l is. K e n m e r k e n d e r v o o r het g e b i e d z i j n e c h t e r de granieti n t r u s i e s , w a a r o p de b e k e n d e , h o o g g e l e g e n m o e r a s s i g e terreinen ("moors") van Zuidwest-Engeland ontstaan zijn. V a n o o s t naar w e s t k a n m e n zes k o e p e l s van een g r o t e batholiet onderscheiden, nl. D a r t m o o r , B o d m i n M o o r , St. A u s t e l l , C o r n m e n e l l i s , L a n d ' s E n d en de S c i l l y - e i l a n d e n . Z i j v o r m e n een z o n e d i e p a r a l l e l l o o p t aan een g r o o t s c h u i f v l a k , d a t d o o r de L i z a r d , D o d m a n P o i n t en S t a r t P o i n t l o o p t (zie afb. 2 ) . A a n de o p p e r v l a k t e v e r w e e r t de g r a n i e t t o t de b e k e n d e " w o l z a k " - s t r u c t u r e n , d i e o . m . o p D a r t m o o r het k a r a k t e r i s t i e k e l a n d s c h a p a c c e n t u e r e n , kleurenfoto A . De h o o f d m i n e r a l e n v a n d e g r a n i e t z i j n k w a r t s , k a l i v e l d spaat, p l a g i o k l a a s e n b i o t i e t . D e m e e s t v o o r k o m e n d e
Afb. 4. Aan de noordkant van Cornwall, ten NO van St. Agnes, ligt Cligga Head, een natuurmonument, waarin de in de lichtere greisen schuinstaande smalle lodes duidelijk zichtbaar zijn. Zie ook kleurenfoto B.
a c c e s s o r i s c h e m i n e r a l e n z i j n t o e r m a l i j n , z i r k o o n en apatiet. V o o r het g r o o t s t e deel z i j n d e g r a n i e t e n als m a g m a ' s i n g e d r o n g e n , h o e w e l er s o m s a a n w i j z i n g e n z i j n voor granitisatie . T e g e n h e t e i n d e v a n d e i n t r u s i e p e r i o d e v o n d de m i n e r a l i satie plaats w a a r d o o r het g e b i e d z i j n b e k e n d h e i d verk r e g e n heeft. In h e t a l g e m e e n w o r d t het b u i t e n s t e d e e l van de i n t r u s i e g e v o r m d d o o r g r o f k o r r e l i g e g r a n i e t m e t grote ( t o t ± 2 0 c m lange) o r t h o k l a a s - f e n o k r i s t e n , t e r w i j l meer naar het m i d d e n de g e s t e e n t e n w a t f i j n k o r r e l i g e r v a n k a r a k t e r z i j n . O p veel p l a a t s e n k o m e n aan d e u i t e r s t e randen echter o o k fijnkorrelige gesteenten voor, ontstaan d o o r snelle a f k o e l i n g ( " c h i l l e d b o r d e r " ) e n c o n t a m i n a t i e ( b e s m e t t i n g ) v a n h e t m a g m a d o o r de o m g e v e n d e gesteent e n . M e t de g r a n i e t e n z i j n a p l i e t e n en p e g m a t i e t e n geassocieerd. 1 5
1 6
1 7
B e k e n d is de M e l d o n - a p l i e t aan de n o o r d w e s t - f l a n k v a n D a r t m o o r , w a a r i n o.a. t o p a a s , f l u o r i e t , s p o d u m e e n en b e r y l l i u m - m i n e r a l e n a a n g e t r o f f e n w o r d e n . D e in m i n d e r e m a t e a a n w e z i g e p e g m a t i e t e n bestaan o v e r w e g e n d u i t v e l d s p a a t , k w a r t s , g l i m m e r en t o e r m a l i j n , m e t s o m s t o p a a s en a p a t i e t ( o m g e v i n g S t . Ives). V e r d e r w e g v a n de i n t r u s i e s v i n d t m e n l a m p r o f i e r g a n g e n m e t veel m a f i s c h e ( d o n k e r e ) m i n e r a l e n , zij z i j n o v e r w e g e n d sterk o m g e z e t . E e n aantal v a n h e n heeft v e r m o e d e lijk als t o e v o e r k a n a a l g e d i e n d v o o r de P e r m i s c h e lava's. 1 8
Afb. 3. Aan de zuidzijde van Cape Cornwall zijn contactmetamorfe nevengesteenten van de Land's End-graniet te zien.
T i j d e n s d e latere s t a d i a v a n a f k o e l i n g v a n de g r a n i e t e n w e r d e n d a a r i n en in de o m g e v e n d e g e s t e e n t e n vele m i n e raaladers g e v o r m d . M e n k a n t w e e h o o f d g r o e p e n o n d e r scheiden: I. D e h y p o t h e r m a l e aders; d e z e z i j n o n t s t a a n bij t e m p e r a t u r e n d i e n i e t ver o n d e r het s t o l l i n g s p u n t v a n de g r a n i e t e n lagen en l o p e n vaak p a r a l l e l aan de reeds v e r m e l d e gangen. Z i j b e v a t t e n o . m . c a s s i t e r i e t en w o l f r a m i e t . II. D e m e s o t h e r m a l e aders, o n t s t a a n bij een lagere t e m p e r a t u u r . Z i j h e b b e n vaak e e n o r i e n t a t i e d w a r s o p d i e v a n de o u d e r e m i n e r a l i s a t i e s en b e v a t t e n g a l e n i e t , sfaleriet, a n d e r e m i n e r a l e n ( o o k v o o r n a m e l i j k s u l f i d e n ) en s o m s pekblende. V o o r t s v o n d g r e i s e n i n g ( o m z e t t i n g v a n v e l d s p a a t in k w a r t s en g l i m m e r s o n d e r i n v l o e d v a n h y d r o t h e r m a l e o p l o s s i n g e n ) e n t o e r m a l i n i s a t i e ( a a n r i j k i n g in t o e r m a l i j n d o o r d e z e l f d e o o r z a a k ) plaats. K l e u r e n f o t o ' s E en F .
16
G e a , v o l . 1 8 , nr. 1
Metamorfose H e t later te b e h a n d e l e n L i z a r d - s c h i e r e i l a n d b u i t e n bes c h o u w i n g l a t e n d e , k u n n e n w e in het g e b i e d t w e e s o o r t e n metamorfose o n d e r s c h e i d e n , n l . A . de V a r i s c i s c h e regionale m e t a m o r f o s e en B . de p o s t - t e k t o n i s c h e c o n t a c t m e t a m o r f o s e , d i e d o o r de i n t r u s i e v a n de g r a n i e t e n v e r o o r z a a k t is. 1 9
2 0
A . In de o m g e v i n g v a n T i n t a g e l z i j n d e B o v e n d e v o n i s c h e en O n d e r c a r b o n i s c h e gesteenten r e g i o n a a l g e m e t a m o r f o s e e r d t o t c h l o r i e t - en b i o t i e t s c h i s t e n m e t een sterk o n t w i k k e l d e cleavage ( d r u k s p l i j t i n g ) . D e graad v a n m e t a m o r f o s e w a s o n g e v e e r m i d d e n - g r o e n s c h i s t f a c i e s . Z i j liggen tussen m i n d e r m e t a m o r f e g e s t e e n t e n m e t een z w a k k e r e cleavage. T e n n o o r d e n v a n de L i z a r d is de p u m p e l l y i e t a c t i n o l i e t f a c i e s (een lage graad van m e t a m o r f o s e ) g e l i e e r d m e t de eerste fase van d e f o r m a t i e (zie T e k t o n i e k ) . B . D e c o n t a c t m e t a m o r f e a u r e o l e n r o n d o m de g r a n i e t e n k u n n e n t o t ongeveer 6 , 5 k m b r e e d z i j n , a f h a n k e l i j k v a n de d i e p t e w a a r o p de i n t r u s i e plaats v o n d en de g r o o t t e d a a r v a n . O o k de aard v a n het o m r i n g e n d e gesteente speelt een r o l . A a n de b u i t e n s t e r a n d e n van de a u r e o l e n k u n n e n v l e k l e i e n de enige a a n w i j z i n g z i j n v o o r c o n t a c t m e t a m o r fose. In k l e i i g e gesteenten z i j n nabij het g r a n i e t c o n t a c t soms kwarts-cordieriet-biotiet-hoornrotsen ontstaan, maar meestal k o m t a n d a l u s i e t v o o r i n de plaats van c o r d i e r i e t . In m e e r k a l k i g e gesteenten o n t w i k k e l d e n z i c h a m f i b o o l , p y r o x e e n en granaat. In de e c h t e k a l k s t e n e n van O n d e r c a r b o n i s c h e o u d e r d o m aan de n o o r d r a n d v a n D a r t m o o r o n t s t o n d e n k a l k s i l i c a a t - h o o r n r o t s e n m e t w o l l a s t o n i e t , gran a a t en c a l c i e t . U i t het m a g m a a f k o m s t i g e b o r i u m d r o e g bij t o t d e v o r m i n g v a n t o e r m a l i j n r i j k e g e s t e e n t e n (schorl i e t ) . M e t a m o r f o s e v a n g r o e n g e s t e e n t e n l e i d d e t o t de v o r m i n g van hoornblende-plagioklaas-gesteenten. T e n s l o t t e gaf late h y d r o t h e r m a l e a c t i v i t e i t a a n l e i d i n g t o t retrograde m e t a m o r f o s e , waarbij overwegend chloriet, k w a r t s , s e r i c i e t en m u s c o v i e t o n t s t o n d e n . Z i e a f b e e l d i n g 3. 2 3
Mijnbouw In t e g e n s t e l l i n g t o t de g r o t e m i j n b o u w k u n d i g e a c t i v i t e i t in vroeger e e u w e n , w a a r v a n de vele v e r l a t e n m i j n e n en groeves g e t u i g e n (afb. 5 ) , w a r e n er o m s t r e e k s 1 9 7 0 n o g m a a r vier m i j n e n in g e b r u i k . E r is e c h t e r h e r n i e u w d e b e l a n g s t e l l i n g v o o r het g e b i e d , w a t b l i j k t u i t een g r o t e r e a c t i v i t e i t m e t b e t r e k k i n g t o t het o p s p o r e n v a n e r t s e n . D e v o o r n a a m s t e g e w o n n e n e r t s m i n e r a l e n z i j n d i e van t i n (er z i j n a a n w i j z i n g e n d a t c a s s i t e r i e t , het b e l a n g r i j k s t e t i n e r t s , al in de B r o n s t i j d (± 1 8 0 0 v. C h r . ) w e r d o n t g o n n e n ) k o p e r , l o o d , z i n k , z i l v e r (als b i j p r o d u k t v a n l o o d ) , arseen, a n t i m o o n , ijzer en m a n g a a n . D a a r n a a s t w o r d t o f w e r d in m i n d e r e m a t e w o l f r a m , k o b a l t , n i k k e l , u r a n i u m , b a r i e t en f l u o r i e t g e m i j n d . In zeer k l e i n e h o e v e e l h e d e n w o r d t b i s m u t , m o l y b d e e n en g o u d a a n g e t r o f f e n . A l d e z e ertsen k o m e n v o o r in g e m i n e r a l i s e e r d e g e b i e d e n , d i e geassocieerd z i j n m e t de g r a n i e t i n t r u s i e s . O p s o m m i g e p l a a t s e n w e r d cassiteriet o n t g o n n e n in de a f z e t t i n g e n v a n ( v o o r m a l i g e ) r i v i e r d a l e n . D e als erts o n t g o n n e n m i n e r a l e n o n t s t o n d e n d o o r het b i n n e n d r i n g e n v a n r e s t m a g m a ' s en rijk aan v l u c h t i g e b e s t a n d d e l e n z i j n d e fracties van het m a g m a in de s p l e t e n d i e v o o r k w a m e n in d e reeds g e s t o l d e g r a n i e t en in het o m r i n g e n d e gesteente. In het a l g e m e e n staan de ertsgangen, " l o d e s " g e n a a m d , in d i r e c t e r e l a t i e t o t de vele b r e u k s t r u c t u r e n , m e t n a m e de a f s c h u i v i n g e n . D e o r i e n t a t i e v a n vele h y p o t h e r m a l e t i n g a n g e n k o m t o v e r e e n m e t d i e v a n een h o o f d - d i a k l a z e n s y s t e e m in de graniet, d a t r u w w e g N E - S W t o t E - W l o o p t . E e n later o n t s t a a n m e s o t h e r m a a l s y s t e e m v a n gangen ("cross-
c o u r s e s " ) m e t l o o d - en z i n k e r t s e n heeft een o r i e n t a t i e d i e h i e r ongeveer l o o d r e c h t o p staat. D e h e l l i n g v a n de gangen is in het a l g e m e e n g r o t e r d a n 7 0 ° , m a a r s o m m i g e h e b b e n een h e l l i n g v a n m i n d e r d a n 4 5 ° . A f b . 4 . H e t ertsgehalte v a n de gangen v a r i e e r t sterk in h o r i z o n t a l e en v e r t i k a l e r i c h t i n g . Z i j z i j n g e w o o n l i j k het r i j k s t aan m i n e r a l e n o p p u n t e n w a a r de s t r e k k i n g o f h e l l i n g een s t e r k e v e r a n d e r i n g v a n r i c h t i n g v e r t o o n t o f w a a r gangen e l k a a r s n i j d e n . D e s o o r t en h o e v e e l h e i d v a n e r t s m i n e r a l e n laat s o m s w e l , s o m s n i e t een d u i d e l i j k e s a m e n h a n g m e t het nevenges t e e n t e z i e n . D o o r u i t l o g i n g en d a a r o p v o l g e n d n e e r s l a a n v a n de o p g e l o s t e m i n e r a l e n nabij d e g r o n d w a t e r s p i e g e l k a n een s t e r k e s e c u n d a i r e a a n r i j k i n g v a n ertsen o p t r e d e n , v o o r a l v a n k o p e r s u l f i d e n en k o p e r c a r b o n a t e n . D e m i n e r a a l a f z e t t i n g e n k o m e n g r o t e n d e e l s v o o r in de v o r m v a n aders en o m z e t t i n g s z o n e s . V a n a f h e t c e n t r u m v a n m i n e r a l i s a t i e (i.e. de g r a n i e t i n t r u s i e ) naar b u i t e n t o e k a n m e n vijf t y p e s o n d e r s c h e i d e n : I. O v e r w e g e n d k l e i n e r e aders m e t v e l d s p a a t , k w a r t s , w o l f r a m i e t , s o m s c a s s i t e r i e t en in w a t m i n d e r e m a t e fluoriet en sulfiden. II. S m a l l e aders d i e o m g e v e n w o r d e n d o o r greisen ( k w a r t s g l i m m e r - g e s t e e n t e ) m e t c h l o r i e t , t o e r m a l i j n e n w a t cassit e r i e t en w o l f r a m i e t . H e t o m g e v e n d e gesteente is sterk g e k a o l i n i s e e r d en g e s e r i c i t i s e e r d ( o m g e z e t in k a o l i e n , resp. s e r i c i e t ; b e i d e z i j n k l e i m i n e r a l e n ) . III. K w a r t s - c a s s i t e r i e t - a d e r s m e t s u l f i d e n ( a r s e n o p y r i e t en F e - r i j k e galeniet) e n w a t w o l f r a m i e t . D e z e aders z i j n de b e l a n g r i j k s t e t i n l e v e r a n c i e r s . D e z e gangen, w a a r v a n het n e v e n g e s t e e n t e zeer sterk g e t o e r m a l i n i s e e r d , g e c h l o r i t i seerd en o p w a t g r o t e r e a f s t a n d v a n het c o n t a c t o o k g e s e r i c i t i s e e r d is, gaan g e l e i d e l i j k o v e r i n : IV. Mineralisaties m e t m i n d e r sterke o m z e t t i n g e n , deze aders b e v a t t e n veel c h a l c o p y r i e t , p y r i e t , sfaleriet en w a t f l u o r i e t en h e m a t i e t . V . H e t vijfde t y p e heeft als g a n g e s t e e n t e k w a r t s e n c a r b o naat en bevat g a l e n i e t , sfaleriet, p y r i e t en a n d e r e s u l f i d e n . In s o m m i g e w o r d t z i l v e r , k o b a l t e n p e k b l e n d e aangetroffen. D o o r hernieuwde magmatische activiteit k u n n e n deze zones echter in elkaar geschoven zijn (telescoping), of zelfs v a n v o l g o r d e v e r a n d e r d z i j n . D e a f z e t t i n g e n v a n k a o l i e n ( p o r s e l e i n a a r d e ) z i j n o p het o g e n b l i k de b e l a n g r i j k s t e d e l f s t o f in het g e b i e d . D e k a o l i e n is in o o r s p r o n g m a g m a t i s c h g e v o r m d d o o r s e r i c i t i satie e n k a o l i n i s a t i e v a n de g r a n i e t d o o r h y d r o t h e r m a l e o p l o s s i n g e n , a f k o m s t i g u i t de aders, m a a r naar m e n a a n n e e m t is t i j d e n s h e t T e r t i a i r de h o e v e e l h e i d k a o l i e n b e l a n g r i j k v e r g r o o t d o o r v e r w e r i n g . In de o m g e v i n g v a n S t . A u s t e l l en S t . D e n n i s z i j n v e r s c h e i d e n e g r o t e " c l a y p i t s " te v i n d e n . H o g e , w i t t e a f v a l b e r g e n m a r k e r e n er het l a n d s c h a p . Z e bestaan g r o t e n d e e l s u i t k w a r t s , m a a r o o k o.a. t o e r m a lijn is a l g e m e e n . K l e u r e n f o t o C . V e r d e r w o r d t k l e i o n t g o n n e n v o o r de b a k s t e e n i n d u s t r i e . Z a n d , g r i n d en g e b r o k e n steen d i e n e n v o o r de b o u w en aanleg v a n s p o o r w e g e n e.d.
vervolg op pag. 19
17
peridotiet veelal "geserpentiniseerd", d.w.z. dat de magnesiumsilicaten overgaan in serpentijnmineralen, die overwegend lichtgroen van kleur zijn. Zij kunnen echter gemakkelijk verkleuren door oxidatie en daardoor in allerlei tinten van rood, geelgroen en bruin voorkomen. Pseudomorfen van serpentijn naar orthopyroxeen, bastiet genoemd, geven een oplichtend effekt. H. Serpentijngesteente in rotswand, met dunne aders. Afmeting circa 30 x 20 cm. Devil's Frying Pan, bij Cadgwith. b ij de kleuren
fo
to's Foto's
A. Wolzakstructuren, door verwering ontstaan, in graniet De plaatselijke bevolking zag er eerder kaaspersen dan wolbalen in en noemde ze "cheese wrings". Cheese Wring Quarry, Bodmin Moor, coördinaten 186/26-72. B. De hoge "engine houses", machinegebouwen boven de tinmijnen, zijn typisch voor het landschap van Cornwall. Ze zijn bijna alle verlaten, zoals deze ruïnes van de Levant mine, aan de kust tussen Cape Cornwall en Pendeen Watch. De nog wel werkende Geevor mine loost roodachtig slib in zee, zoals achter de gebouwen te zien is (foto 1973). C. De St. Austell-graniet is op grote schaal "gekaoliniseerd", waarbij door circulerende zure vloeistof de veldspaten werden omgezet in een wit, aardachtig produkt: kaolien. Dit wordt ten N van St. Austell in vele open groeven gewonnen, o.a. voor de papier- en porselein fabricage. De foto toont de Blackpool Clay Pit bij St. Austell. De kaolien wordt met waterstralen bespoten, de slurrie gaat naar een fabriek. Vooral kwarts blijft over, deze wordt op hoge afvalbergen gedumpt: de "white Alps". Mineralen in de graniet en de aders hierin zijn o.a. glimmers (biotiet, gilbertiet = een gelige muscoviet), kwarts (amethyst), toermalijn, turkoois, topaas. D. Scheef gestel de en geplooide lagen uit het Purbeckien en Portlandien (B.-Jura) zijn goed te zien in de Stair Hole (ten O van Osmington, Dorset). Op de achtergrond is een deel van de Lui worth Cove zichtbaar. Hier is de zee via een oude rivierdoorsnijding achter de harde Ju ra-richel binnengedrongen en heeft zachtere Wealden-lagen weggespoeld, waardoor een uitholling in de kustlijn ontstond. Ook bij Stair Hole zijn de zachte lagen aan erosie onderhevig. E Enkele dunne aders, waaronder een met ertsmineralen, in een greisen: een kwarts-glimmergesteente. Vergroting 1,8 x. Herkomst: Cligga Head, N-Cornwall. Een greisen is doorgaans een plaatselijke verandering van graniet in de buurt van aders, waar vluchtige delen uit een restsmelt — die chemisch zeer aktief zijn — vooral de veldspaten sterk aangetast hebben. Deze kunnen zodoende vervangen zijn door witte tot groengrijze glimmeraggregaten, die vaak lithiumhoudend zijn. Ook fluoriet (paars) en topaas kunnen in greisen worden aangetroffen. F. Toermalijngraniet, vergroting 2,5 x, Luxulyan. Aan de randen van granietintrusies, in het bijzonder in Cornwall, treedt vaak "toermalinisatie" op onder invloed van boriumhoudende circulerende vloeistoffen. In plaats van biotiet wordt toermalijn gevormd, bij toenemende concentratie van de "flux" worden ook de veldspaten vervangen; in een laatste stadium is er alleen nog kwarts naast toermalijn. De foto toont een gestopt stadium, waarin steenrode kaliveldspaatkristallen nog wel aanwezig, maar sterk gecorrodeerd zijn. De toermalijn komt voor als "zonnen": radiaalstra li ge aggregaten. G. Geserpenti niseerde peridotiet, roodgekleurd door ijzer, vergroting 1,8 x, Lizard-schiereiland, rolsteen. Peridotiet is een ultrabasisch gesteente, mogelijk afkomstig uit de aardmantel, dat voornamelijk uit Mg- en Fe-rijke silicaten (olivijn en orthopyroxeen) bestaat. Dichter bij het aardoppervlak gekomen, en bij aanwezigheid van water, wordt ;
P. Stemvers,
Weesp.
vervolg van pag. 17
Excursies in Cornwall en Devon I. Het Lizard Complex D i t u i t m e t a m o r f e e n i n t r u s i e v e gesteenten b e s t a a n d e c o m p l e x (zie afb. 5) w o r d t aan z i j n n o o r d z i j d e d o o r b r e u k c o n t r a c t e n gescheiden van de andere, D e v o n i s c h e , gesteenten v a n C o r n w a l l . U i t g e o f y s i s c h e gegevens k a n w o r d e n afgeleid d a t de gesteenten v a n het c o m p l e x z i c h n i e t veel v e r d e r d a n h u n d a g z o o m u i t s t r e k k e n . D e g e o l o gische g e s c h i e d e n i s is v e r m o e d e l i j k als v o l g t : 1. A f z e t t i n g v a n m u d s t o n e s en z a n d s t e n e n , v u l k a n i s c h e t u f f e n en b a z a l t i s c h e lava's, d i e n u d e O l d L i z a r d H e a d Series en de L a n d w e d n a c k - en T r a b o e h o o r n b l e n d e s c h i s t e n vormen. 2. P l a a t s e l i j k e i n t r u s i e s v a n z u r e sills, de h u i d i g e M a n o f War-gneis. 3 . O r o g e n e b e w e g i n g e n v a n P r e c a m b r i s c h e en C a m b r i s c h e o u d e r d o m , w a a r b i j de o u d e r e g e s t e e n t e n r e g i o n a a l gemet a m o r f o s e e r d w e r d e n e n p e r i d o t i e t (een o l i v i j n r i j k gesteente) i n t r u d e e r d e , d i e v r i j w e l v o l l e d i g t o t s e r p e n t i j n is o m g e z e t . R o n d o m d e z e i n t r u s i e s is c o n t a c t m e t a m o r f o s e opgetreden. 4. I n t r u s i e v a n g a b b r o ' s . 5. O r o g e n e b e w e g i n g e n v a n w a a r s c h i j n l i j k M i d d e n d e v o n i sche o u d e r d o m , w a a r b i j z i c h basalt- en d o l e r i e t g a n g e n v o r m d e n , v r i j w e l d i r e c t d a a r n a g e v o l g d d o o r de i n t r u s i e van fijnkorrelige graniet. 6. O p n i e u w t e k t o n i s c h e b e w e g i n g e n , n u v a n P e r m o Carbonische o u d e r d o m , resulterend in p l o o i i n g en breukv o r m i n g , w a a r b i j d o o r o p - en o v e r s c h u i v i n g e n het gehele c o m p l e x tegen en o p de n o o r d e l i j k e r gelegen D e v o n i s c h e sedimenten werd geschoven. 7. P o s t - o r o g e n e a f s c h u i v i n g e n . D e O l d L i z a r d H e a d S e r i e s bestaat g r o t e n d e e l s u i t g l i m m e r en h o o r n b l e n d e s c h i s t e n , o n t s t a a n u i t r e s p e c t i e v e l i j k k l e i e n en v u l k a n i s c h e gesteenten. H i e r i n k o m e n inschakelingen v o o r v a n de h o o r n b l e n d e - en p l a g i o k l a a s a m f i b o l i e t e n v a n de L a n d w e d n a c k - h o o r n b l e n d e s c h i s t e n . A a n d e c o n t a c t e n v a n d e z e s c h i s t e n m e t de p e r i d o t i e t v i n d t m e n d e T r a b o e hoornblendeschisten. D e M a n o f W a r - g n e i s w o r d t a a n g e t r o f f e n bij L i z a r d P o i n t e n w o r d t o p g r o n d v a n d e , m e t het o m r i n g e n d e gesteente overeenkomende, meervoudige plooiing verondersteld eerder d a n de p e r i d o t i e t te z i j n g e i n t r u d e e r d . D e p e r i d o t i e t , n u g r o t e n d e e l s g e h y d r a t e e r d t o t serpent i j n e n , is als een m i n o f m e e r r o n d e l u g i n g e d r o n g e n in h e t n e v e n g e s t e e n t e e n v e r t o o n t naar d e r a n d e n t o e een sterkere o m z e t t i n g en v e r b r e c c i ë r i n g (vergruizing). De boogvormige gabbro-intrusie in de omgeving van St. K e v e r n e b e h o o r d e t o t een r i n g c o m p l e x d a t in d e p e r i d o -
19
Afb. 5. Geologisch kaartje Naar R.M. Barton.
van het
Lizard-schiereiland.
t i e t g e d r o n g e n is e n v e r t o o n t s t e r k e v e r g r u i z i n g , m e t n a m e in d e vele a a n w e z i g e g a n g e n . D e b a z a l t i s c h e g a n g e n , v e r b o n d e n aan de a l g e m e e n i n Z u i d w e s t - E n g e l a n d v o o r k o m e n d e basische i n t r u s i e s v a n M i d d e n d e v o n i s c h e o u d e r d o m , d o o r s n i j d e n de o u d e r e gesteenten, maar w o r d e n o p h u n beurt weer bei'nvloed d o o r d e m i c r o g r a n i e t , d i e s o m s b e t e r injectie-gneis gen o e m d k a n w o r d e n . A f b . 6. Korte beschrijving van een tocht door de Lizard H e t L i z a r d - s c h i e r e i l a n d d a n k t z i j n n a a m aan d e s e r p e n t i j n g e s t e e n t e n d i e er v o o r k o m e n en w a a r v a n de s t r u c t u u r d o e t d e n k e n aan de h u i d v a n een hagedis ( l i z a r d ) . H e t gesteente w e r d — e n w o r d t o p k l e i n e schaal n o g steeds — i n g r o e v e n g e w o n n e n , o.a. bij L i z a r d T o w n , C o v e r a c k , M u l l i o n . H e t w o r d t t e g e n w o o r d i g n i e t m e e r als b o u w m a t e r i a a l g e b r u i k t , m a a r w e l o m er s i e r v o o r w e r p e n v a n te m a k e n . T e r plaatse z i j n d a n o o k z a k e n als a s b a k k e n en k l e i n e v u u r t o r e n s te k o o p d i e u i t het fraai geaderde, g r o e n - r o o d - g e e l g e k l e u r d e gesteente z i j n v e r v a a r d i g d . A a n de k u s t k o m e n v e r s c h e i d e ne m o o i e o n t s l u i t i n g e n v o o r , d i e v i a p a d e n naar het s t r a n d te b e r e i k e n z i j n , b.v. K e n n a c k S a n d s . In de b a a i e n o f " c o v e s " z i j n o o k r o l s t e n e n van de vele L i z a r d - g e s t e e n t e n te v i n d e n . K l e u r e n f o t o ' s G en H . Bij P o l u r r i a n C o v e (iets t e n n o o r d e n v a n M u l l i o n C o v e ) , aan de w e s t z i j d e v a n het s c h i e r e i l a n d , is het c o n t a c t L i z a r d
20
C o m p l e x - G r a m s c a t h o Beds (Devoon) ontsloten. Hier zijn de leien en g r a u w a c k e s van de G r a m s c a t h o B e d s d o o r een b r e u k b r e c c i e g e s c h e i d e n v a n de v e l d s p a a t - h o o r n b l e n d e s c h i s t e n d i e t o t het L i z a r d C o m p l e x b e h o r e n . T u s s e n M u l l i o n C o v e en de z u i d e l i j k e r gelegen K y n a n c e C o v e z i j n c o n t a c t e n tussen v e r s c h i l l e n d e t y p e s s e r p e n t i j n o n d e r l i n g en tussen de s c h i s t e n z i c h t b a a r , a l s m e d e j o n g e r e graniet-gneisintrusies. B i j L i z a r d P o i n t treft m e n de s c h i s t e n e n k w a r t s i e t e n v a n de O l d L i z a r d H e a d Series aan, w e l k e aan de u i t e r s t e z u i d p u n t w o r d e n afgesneden d o o r de M a n o f War-gneis. M e e r naar het o o s t e n , in d e C h u r c h C o v e bij L a n d w e d n a c k , k o m e n h o o r n b l e n d e s c h i s t e n m e t groengele e p i d o o t v o o r . A a n de w e s t z i j d e v a n het plaatsje K e n n a c k v i n d t m e n t a l k en asbest i n g e b a n d e g n e i z e n ; v o o r t g a a n d e i n n o o r d o o s t e lijke r i c h t i n g z i j n langs de w e g naar C o v e r a c k vele basische gangen o n t s l o t e n . A f b . 6. In de D e a n Q u a r r y k o m e n gangen v o o r i n de aldaar o n t g o n n e n g a b b r o d i e a n a l c i e m , n a t r o l i e t en p r e h n i e t b e v a t t e n . T e n s l o t t e k a n t e n n o o r d e n v a n P o r t h a l l o w C o v e de M e n e a g e B r e c c i e b e k e k e n w o r d e n ; d e z e ± 2 k m b r e d e sectie v o r m t de n o o r d e l i j k e r a n d v a n het L i z a r d C o m p l e x .
II. De omgeving van Cape Cornwall (Land's End) In d i t g e b i e d is het c o n t a c t tussen de L a n d ' s E n d - g r a n i e t en z i j n m e t a m o r f e a u r e o o l g o e d o n t s l o t e n . A f b . 3 . In de P r i e s t ' s C o v e , een baai pal t e n z u i d e n v a n C a p e C o r n w a l l , k a n bij laag w a t e r een g r a n i e t g a n g w a a r g e n o m e n w o r d e n .
G e a , v o l . 1 8 , nr. 1
D e z e gang v e r t o o n t p l a a t s e l i j k een p e g m a t i t i s c h e r a n d z o n e en t o e r m a l i n i s a t i e . In de o m g e v e n d e h o o r n r o t s k a n m e n a n d a l u s i e t v i n d e n . lets t e n z u i d e n van d e z e gang l o o p t een b r e u k d i e de h o o r n b l e n d e v a n de g r a n i e t s c h e i d t . In de g r a n i e t nabij de b r e u k k o m e n " n e s t e n " v a n p e g m a t i t i s c h materiaal v o o r , sommige met grote t o e r m a l i j n k r i s t a l l e n . Pal t e n n o o r d e n van C a p e C o r n w a l l , in de baai P o r t h L e d d e n , is het i n t r u s i e v e c o n t a c t tussen de g r a n i e t en de h o o r n r o t s o n t s l o t e n . D i t c o n t a c t is, o p p l a a t s e n w a a r de g r a n i e t f i j n k o r r e l i g is, sterk g e t o e r m a l i n i s e e r d . B i j B o t a l l a c k , ongeveer t w e e k m n o o r d o o s t e l i j k van C a p e C o r n w a l l , k a n de m e t a s o m a t o s e ( s t o f t r a n s p o r t ) en de m i n e r a l i s a t i e van de basische h o o r n r o t s e n b e s t u d e e r d w o r d e n . O p de p l e k G r y l l s B u n n y w e r d t i n g e m i j n d in v l a k liggende e r t s a f z e t t i n g e n , d i t in t e g e n s t e l l i n g t o t de veel meer v o o r k o m e n d e steil s t a a n d e " l o d e s " . O n d e r z w a r t , t o e r m a l i j n r i j k gesteente ligt c h l o r i e t r i j k m a t e r i a a l m e t c a s s i t e r i e t , e r b o v e n liggen g r a n a a t - m a g n e t i e t h o o r n rotsen. Bij het b o v e n s t e m a c h i n e h u i s v a n B o t a l l a c k M i n e , langs het p a d o m h o o g , k a n m e n k u s s e n l a v a ' s h e r k e n n e n . In de gesteenten r o n d het lager gelegen m a c h i n e h u i s w o r d t granaat, e p i d o o t , a x i n i e t , a c t i n o l i e t , m a g n e t i e t en t o e r m a lijn g e v o n d e n . A a n de v e r v o r m d e , o o r s p r o n k e l i j k blaasv o r m i g e h o l t e n (vesicles) k a n m e n z i e n d a t de gesteenten o o r s p r o n k e l i j k lava's w a r e n . lets n o o r d e l i j k v a n B o t a l l a c k liggen de o u d e m i j n g e b o u w e n v a n P e n d e e n ( k l e u r e n f o t o B ) . In d e z e o m g e v i n g is n o g een t i n m i j n in b e d r i j f .
III. Verplooide gesteenten tussen Bude en Tintagel D e D e v o n i s c h e en C a r b o n i s c h e g e s t e e n t e n aan de n o o r d k u s t v a n C o r n w a l l h e b b e n v i e r fasen v a n d e f o r m a t i e (vervorming) ondergaan: 1. E e n fase v a n p l o o i i n g m e t een a s r i c h t i n g v a n o n g e v e e r o o s t - w e s t . In de o m g e v i n g v a n B u d e z i j n d e z e p l o o i e n r e c h t o p s t a a n d , in z u i d e l i j k e r i c h t i n g k r i j g e n zij een m e e r liggende o r i e n t a t i e m e t een n o o r d w a a r t s h e l l e n d assenvlak. 2. A f s c h u i v i n g e n langs z w a k n o o r d w a a r t s h e l l e n d e b r e u k v l a k k e n , geassocieerd m e t p l o o i i n g . 3. A f s c h u i v i n g e n langs steile b r e u k v l a k k e n . 4. H o r i z o n t a a l v e r s c h u i v i n g e n ( w r e n c h - f a u l t s ) , d i e g r o t e n deels n o o r d w e s t - z u i d o o s t l o p e n . M e n v e r m o e d t d a t de m i n o f m e e r r e c h t o p s t a a n d e p l o o i e n in het g e b i e d tussen B u d e e n W a n s o n M o u t h d e n o r m a a l liggende f l a n k v a n een zeer g r o t e p l o o i v o r m e n (zie afb. 7 ) , t e r w i j l het gedeelte W a n s o n M o u t h - R u s e y B e a c h de o v e r k i p t e v l e u g e l v o r m t O p k l e i n e schaal is d i t te z i e n aan de lange o v e r k i p t e d e l e n v a n de p l o o i e n langs laatstg e n o e m d traject. D i t f e n o m e e n w o r d t n o g v e r s t e r k t d o o r het v o o r k o m e n v a n z w a k n o o r d w a a r t s h e l l e n d e a f s c h u i v i n g e n , w a a r d o o r de o m g e k e e r d e lange v l e u g e l van d e z e p l o o i e n o v e r h e e r s t , o m d a t d e k o r t e f l a n k d o o r de b r e u k -
Afb. 6. Aan het pad dat vanaf Kennack naar het strand loopt is deze dolerietdyke te zien. Het omringende gesteente is een geserpentiniseerde peridotiet waarin glimmende kristallen van gedeeltelijk omgezette enstatiet zichtbaar zijn.
b e w e g i n g e n v r i j w e l v e r d w e n e n is. E r is een p l o t s e l i n g e t o e n a m e in graad v a n m e t a m o r f o s e e n s t e r k t e v a n p l o o i i n g bij d e R u s e y - b r e u k . D i t k a n v e r k l a a r d w o r d e n d o o r een a f s c h u i v i n g langs d i t z w a k in n o o r d e l i j k e r i c h t i n g h e l l e n d e b r e u k v l a k , z o d a t d i e p e r gelegen gesteent e n naar de o p p e r v l a k t e z i j n g e b r a c h t .
Afb. 7. Schematisch profiel tussen Trambley Cove en Widemouth Bay. Talloze breuken hebben een kleine hoek to.v. het zeeniveau. De Russey Fault (R.-breuk) is de scheiding tussen gesteenten met verschillende metamorfosegraad. Zie de tekst.
21
C l i f f , is een later a a n e e n g e k i t t e b r e u k b r e c c i e g e v o r m d . D e p l o o i i n g e n b r e u k v o r m i n g v a n d e z e t w e e d e fase w e r d aan het e i n d v a n het D e v o o n v e r o o r z a a k t d o o r het o m h o o g k o m e n van de B o d m i n Moor-graniet. D e d e r d e fase v e r o o r z a a k t e a f s c h u i v i n g e n in n o o r d e l i j k e r i c h t i n g , w a a r d o o r een v e r l e n g i n g v a n d e reeds g e n o e m d e omgekeerde vleugel van de grote p l o o i o p t r a d . Bij o . m . C r a c k i n g t o n H a v e n en M i l l o o k H a v e n w e r d e n d e z e b r e u k v l a k k e n g e m i n e r a l i s e e r d , ze b e v a t t e n l o o d , z i n k en k o p e r . D e v i e r d e fase, m e t h o r i z o n t a a l v e r s c h u i v i n g e n d i e ongeveer N W - S E l o p e n , is g r o t e n d e e l s v a n T e r t i a i r - K w a r t a i r e o u d e r d o m . D e z e b r e u k e n k o m e n i n een a a n t a l z o n e s v o o r , w a a r v a n , h o e w e l de v e r p l a a t s i n g langs e l k e b r e u k o p z i c h in d e o r d e v a n een k l e i n e h o n d e r d m e t e r is, het c u m u l a t i e ve effect een paar k i l o m e t e r s k a n b e d r a g e n . H e t gaat te ver o m de t e k t o n i e k v a n d e z e k u s t s t r o o k i n d e t a i l te b e s c h r i j v e n ; de lezer w o r d t v e r w e z e n naar d e p u b l i c a t i e v a n F r e s n e y et a l . ( 1 9 7 2 ) . D e b e z o e k e r v a n d i t g e b i e d k a n nabij B a r r a s N o s e in de R o c k y V a l l e y een i n d e rotsen uitgehouwen c i r k e l v o r m i g teken aanschouwen, w a a r v a n v e r m o e d w o r d t d a t het v a n F e n i c i s c h e o o r s p r o n g is. V o o r de l i e f h e b b e r k a n n o g v e r m e l d w o r d e n d a t i n d e schalies nabij het z w e m b a d ( S a t u r d a y ' s P i t ) v a n B u d e concreties w o r d e n gevonden met visfossielen (Cornuboniscus budensis), maar men w o r d t v e r z o c h t met beleid te h a k k e n en te g r a v e n , na t o e s t e m m i n g te h e b b e n gevraagd.
IV. De omgeving van Lyme Regis Afb.
8. Zig-zag-plooien
in hetklif
van Millook
D e b e l a n g r i j k s t e p u n t e n u i t de g e o l o g i s c h e g e s c h i e d e n i s van het g e b i e d z i j n :
Haven.
D e t w e e d e fase o v e r h e e r s t in het g e b i e d t e n z u i d e n v a n R u s e y , t e n n o o r d e n h i e r v a n heeft d e z e fase in de k l e i i g e gesteenten d e zeer veel v o o r k o m e n d e z i g - z a g - p l o o i e n v e r o o r z a a k t . In d e z a n d s t e n e n is d e p l o o i i n g v a n een m e e r c o n c e n t r i s c h (afgerond) k a r a k t e r . E e n i n d r u k w e k k e n d v o o r b e e l d is te z i e n bij M i l l o o k H a v e n (zie afb. 8 ) , waar een c a s c a d e v a n z i g - z a g - p l o o i e n het k l i f beheerst. D e vele a f s c h u i v i n g e n v o l g e n een v l a k p a r a l l e l aan de langste f l a n k v a n d e z e p l o o i e n . O p m e e r d e r e p l a a t s e n , z o a l s bij R u s e y
tussen Pinhay Bay Afb. 9; Schematische klifsectie Seatown (naar Arkell). Lengte van het profiel ± 10 sterk vergroot. hoogteschaal
22
en km,
1. B e g i n - J u r a de a a n v a n g v a n een m a r i e n en s e m i - m a r i e n a f z e t t i n g s m i l i e u na een lange p e r i o d e v a n m i n o f m e e r c o n t i n e n t a l e o m s t a n d i g h e d e n g e d u r e n d e het P e r m en de Trias. 2. M a r i e n e s e d i m e n t a t i e v a n z o w e l o n d i e p - als d i e p w a t e r k a r a k t e r t i j d e n s de J u r a . 3 . T e g e n het e i n d v a n de J u r a regressie e n erosie na l i c h t e t e k t o n i s c h e b e w e g i n g e n d i e de gesteenten een l i c h t e s c h e e f s t e l l i n g in o v e r w e g e n d o o s t e l i j k e r i c h t i n g g a v e n . 4. A f z e t t i n g v a n K r i j t - g e s t e e n t e n m e t een g r o o t h i a a t t . o . v . de o n d e r l i g g e n d e gesteenten. 5. E r o s i e g e d u r e n d e het C e n o z o i c u m , w a a r d o o r m e t g r i n d b e d e k t e K r i j t - g e s t e e n t e n hoger gelegen erosie-resten v o r m e n , t e r w i j l o u d e r e gesteenten d a g z o m e n i n de tussenliggende d a l e n en in de k l i f f e n aan de k u s t .
G e a , v o l . 18, nr. 1
Afb. 10. Gezicht met Black Ven rechts).
vanaf Lyme (midden) en
Regis richting Golden Cap
Charmouth, (achteraan,
Ontsluitingen aan de kust in de Onder-Lias W e gaan h i e r iets d i e p e r in o p het traject P i n h a y B a y L y m e Regis - S e a t o w n . A a n d e o o s t z i j d e v a n d e b r e u k in d e P i n h a y B a y d a g z o o m t h e t R h a e t i e n m e t als b o v e n s t e d e e l d e W i t t e L i a s . D a a r o p ligt d e O n d e r - L i a s , w a a r v a n d e o n d e r s t e vier m e t e r geen a m m o n i e t e n b e v a t t e n . D a a r n a is langs de k u s t t o t aan L y m e R e g i s de B l a u w e L i a s o n t s l o t e n (zie afb. 9 en 1 0 ) . D e z e f o r m a t i e bestaat u i t een a f w i s s e l i n g v a n d u n n e k a l k s t e n e n en k a l k i g e schalies m e t een b l a u w i g e t i n t . T u s s e n S e v e n R o c k P o i n t , een k a a p w a a r m e n a l l e e n bij laag w a t e r o m h e e n k a n l o p e n , en L y m e R e g i s v o r m e n de
Afb. 11a. C a l c i r h y n c h i a c a l c e r a , een brachiopode, Hettangien (Onder-Lias), x 1. Afb. 11b. M i c r o d e r o c e r a s b i r c h i , ammoniet, Sinemurien, ca. x V*. Afb. 11c. L i p a r o c e r a s c h e l t i e n s e , Onder-Pliensbachien, ca. x A Afb. 11d. P a v l o v ia r o t u n d a , fragment van ammoniet, kenmerkend voor het Kimmeridgien, x 1. 1
kalksteenbanken brandingterrassen waarin prachtige grote a m m o n i e t e n ( A r i e t i t i t e s - a c h t i g e n ) en n a u t i l o i ' d e n te z i e n z i j n . V e r d e r w o r d e n de k l e i n e b r a c h i o p o d e Calcirhynchia calcera (afb. 1 1 a ) , de oester Gryphea arcuata (zie afb. B 7 pag. 3 2 ) e n c r i n o i d e n veel a a n g e t r o f f e n . V l a k v o o r L y m e R e g i s d u i k t de B l a u w e L i a s o n d e r het s t r a n d en k o m e n de d a a r o p liggende B l a c k V e n - m e r g e l s o p o o g h o o g t e . D i t z i j n v o o r n a m e l i j k d o n k e r e k l e i n e en schalies. H e t o n d e r s t e d e e l is b e k e n d als de " S h a l e s w i t h B e e f " (schalies m e t vlees), o m d a t er d u n n e lagen s e c u n d a i r e v e z e l i g e c a l c i e t in v o o r k o m e n m e t de v e z e l r i c h t i n g o n g e v e e r l o o d r e c h t o p de g e l a a g d h e i d , z o d a t de s t r u c t u u r aan vlees d o e t d e n k e n . D e " S h a l e s w i t h B e e f " z i j n fossielrijk, v o o r a l a m m o n i e t e n k o m e n v o o r , z o a l s Arnioceras semicostatum (zie afb. B 2 , p a g . 3 2 ) . Bij a a n k o m s t in L y m e R e g i s m o e t m e n even o p d e o u d e g o l f b r e k e r v a n d e h a v e n l e t t e n . D e z e is o p g e b o u w d u i t b l o k k e n " R o a c h " , een k a l k s t e e n m e t zeer veel s c h e l p f r a g m e n t e n , d i e a f k o m s t i g is v a n d e t o p v a n d e P o r t l a n d B e d s , afgezet aan h e t e i n d v a n d e J u r a in de o m g e v i n g v a n Portland. Pal t e n o o s t e n v a n L y m e R e g i s w o r d t de B l a u w e L i a s w e e r in een a n t i c l i n e aan d e o p p e r v l a k t e g e b r a c h t ter plaatse van de C h u r c h C l i f f s , n u helaas g r o t e n d e e l s o n t o e g a n k e l i j k d o o r een n i e u w e z e e w e r i n g . D e z a c h t e k l i f f e n o n d e r d e h e u v e l B l a c k V e n z i j n erg afgestort. In d e z e o m g e v i n g v o n d M a r y A n n i n g in d e v o r i g e e e u w o.a. de b e k e n d e i c h t h y o s a u r u s - f o s s i e l e n . D e B l a c k V e n bestaat g r o t e n d e e l s u i t de g e l i j k n a m i g e mergels ( B l a c k V e n M a r l s ) , d e z e b e v a t t e n veel f o s s i e l e n . M e t w a t g e l u k k a n m e n er de b e k e n d e z e e l e l i e Pentacrinites fossil is (afb. 12) tegenk o m e n , d i e vaak g e p y r i t i s e e r d e , c o m p l e t e s k e l e t t e n o p v l a k k e k a l k p l a a t j e s heeft n a g e l a t e n . V e r d e r z i j n er a m m o n i e t e n , z o a l s de a l g e m e n e Microderoceras birchi (afb. 1 1 b ) , Caenisites brooki, Promicrocerasplanicosta (afb. B 3 , pag. 3 2 ) , Echioceras raricostatum (afb. B 6 aldaar) en Asteroceras stel/are (afb. B 4 ) . Microderoceras birchi k o m t v o o r in k n o l l e n , o f n o d u l e s , d i e i n een b e p a a l d e laag l i g g e n : het B i r c h i N o d u l a r B e d , d a t als d e grens tussen de S h a l e s w i t h B e e f en de e i g e n l i j k e B l a c k M a r l s b e s c h o u w d w o r d t . D e o p de B l a c k V e n M a r l s liggende l i c h t e r g e k l e u r d e Belemniet-mergels zijn goed ontsloten. Het bovenste deel bestaat u i t G a u l t ( K r i j t ) , m a a r aan d e o o s t z i j d e k o m t h i e r o n d e r n o g een w i g v a n een paar m e t e r " G r e e n A m m o n i t e B e d s " , het b o v e n s t e d e e l v a n d e O n d e r - L i a s ( J u r a ) ,
23
V. De geologie rondom Portland Chesil Beach D i t ± 2 9 k m lange s t r a n d (weergegeven o p afb. 1 3 ) , bes t a a n d e u i t s t r a n d g r i n d , b e g i n t bij B u r t o n B r a d s t o c k als e e n g e w o o n s t r a n d , maar gaat n a o n g e v e e r 1 3 k m over i n e e n s t r a n d w a l d i e T h e F l e e t , een o n d i e p e l a g u n e , s c h e i d t van d e zee. Z o w e l d e b r e e d t e en h o o g t e v a n d e w a l a l s o o k de k o r r e l g r o o t t e v a n h e t v o o r n a m e l i j k u i t v u u r s t e e n b e s t a a n d e m a t e r i a a l n e m e n t o e (van fijn g r i n d t o t g r o f grind) in de richting van P o r t l a n d . De o p m e r k e l i j k c o n s t a n t e k o r r e l g r o o t t e o p een b e p a a l d e p l a a t s en d e t o e n a m e d a a r v a n i n z u i d o o s t e l i j k e r i c h t i n g is nog niet eenduidig verklaard. M e n n e e m t aan dat de grotere stenen in Z O - r i c h t i n g verplaatst k u n n e n w o r d e n o n d e r i n v l o e d v a n d e s t e r k e r e , u i t de A t l a n t i s c h e O c e a a n k o m e n d e g o l v e n , t e r w i j l d e k l e i n e r e f r a c t i e j u i s t in tegengestelde r i c h t i n g v e r p l a a t s t w o r d t d o o r d e z w a k k e r e golven die uit de Noordzee k o m e n .
Afb. 12. P e n t a c r i n i t e s fossil is, een gepyritiseerde die soms op het strand onder Black Ven kan gevonden. Het complete ex. is 5V2 cm hoog.
zeelelie, worden
v o o r . In d e B l a c k V e n is z o d o e n d e d u i d e l i j k d e d i s c o r d a n ce tussen d e J u r a e n h e t K r i j t z i c h t b a a r . O p h e t s t r a n d o n d e r d e k l i f f e n v a n S t o n e b a r r o w k u n n e n al dan niet gepyritiseerde a m m o n i e t e n gevonden w o r d e n . A a n d e b o v e n z i j d e v a n d e B e l e m n i e t - m e r g e l s is d e B e l e m n i e t - s t o n e g o e d h e r k e n b a a r , afgestorte b r o k s t u k k e n v o l m e t b e l e m n i e t e n k u n n e n o p het s t r a n d w o r d e n g e v o n d e n . Ten oosten van St. G a b r i e l ' s M o u t h bestaan de kliffen uit " G r e e n A m m o n i t e B e d s " , m e t veel f o s s i e l e n , o . a . v a n a m m o n i e t e n waarvan de kamers gevuld zijn m e t groena c h t i g e c a l c i e t , v a n d a a r d e n a a m . Liparoceras-soorten zijn er a l g e m e e n . A f b . 1 1 c .
Portland-Weymouth-Purbeck S t r u c t u r e e l g e z i e n is d i t g e b i e d d e z w a k h e l l e n d e , z u i d e l i j k e f l a n k v a n e e n a n t i c l i n e , w a a r v a n d e as ongeveer i n oost-west-richting d o o r de plaats L o d m o o r loopt. V a n b e n e d e n naar b o v e n is d e g e s t e e n t e o p e e n v o l g i n g g l o b a a l als v o l g t : K i m m e r i d g e C l a y - P o r t l a n d S a n d - P o r t l a n d L i m e s t o n e - O n d e r - P u r b e c k . D o o r de d r u k van de eropliggende g e s t e e n t e n w o r d e n d e k l e i en h e t z a n d weggedrukt, zodat aardverschuivingen ontstaan. Deze hebben t o t g e v o l g d a t de k a l k s t e e n v a n de P o r t l a n d L i m e s t o n e g r o e p steile k l i f f e n v o r m t , vaak langs h o o f d d i a k l a z e n . De K i m m e r i d g e C l a y is g o e d o n t s l o t e n i n h e t g e b i e d r o n d K i m m e r i d g e B a y en is, naast a n d e r e f o s s i e l e n , rijk aan a m m o n i e t e n (Aulacostephanus en Pectinatites). Er zijn e n k e l e niveaus v a n o l i e s c h a l i e s a a n w e z i g . In 1 8 2 6 o n t s t o n d d o o r s p o n t a n e o n t b r a n d i n g bij R i n g s t e a d B a y e e n v u u r d a t vier jaar a a n h i e l d , de b e t r e f f e n d e plaats w o r d t nog steeds B u r n i n g C l i f f g e n o e m d . O n d e r H o u n s t o u t C l i f f (nabij S t A l b a n ' s H e a d ) w o r d t h e t b e k e n d e R o t u n d a N o d u l a B e d a a n g e t r o f f e n ; d e n u schaarse n o d u l e s b e v a t t e n t o t 3 0 c m grote a m m o n i e t e n (Pavlovia rotunda). Algemener zijn b r o k s t u k k e n van deze a m m o n i e t . A f b . l i d . D e P o r t l a n d S a n d - g r o e p bestaat g r o t e n d e e l s u i t m e r g e l s , silt- en z a n d s t e n e n e n g e d o l o m i t i s e e r d e z a n d s t e n e n e n is v e r d e r n i e t interessant. D e P o r t l a n d L i m e s t o n e - f o r m a t i e bestaat u i t d r i e l a a g p a k k e t t e n , v a n o n d e r naar b o v e n d e D u n g y H e a d - , D a n c i n g L e d g e - en de W i n s p i t - a f z e t t i n g . A l l e d r i e zijn fossielrijk, met name a m m o n i e t e n en lamellib r a n c h i a t e n (schelpen) w o r d e n v e e l v u l d i g a a n g e t r o f f e n . De W i n s p i t - a f z e t t i n g levert de b e k e n d e P o r t l a n d - b o u w -
Afb.
13. Chesil
Beech.
H e t b o v e n s t e d e e l v a n d e G o l d e n C a p , h e t h o o g s t e k l i f aan dit deel van de kust, bestaat u i t het Bovenste G r o e n z a n d . H e t o n d e r s t e gedeelte bestaat u i t de " G r e e n A m m o n i t e B e d s " , er t u s s e n i n z i j n d e " T h r e e T i e r s " , d r i e h a r d e , u i t s t e k e n d e z a n d s t e e n b a n k e n , zeer g o e d z i c h t b a a r . Z i j geven d e basis v a n d e M i d d e n - L i a s a a n . O p d e lage k l i f f e n t e n o o s t e n v a n d e G o l d e n C a p k u n n e n vele " g r o e n e " a m m o n i e t e n w o r d e n g e v o n d e n , t e r w i j l m e n verder in de r i c h t i n g van S e a t o w n loopt. Hier w o r d t d o o r een b r e u k d e M i d d e n - L i a s o p z e e n i v e a u g e b r a c h t , t e r w i j l de O n d e r - L i a s v e r d e r o o s t w a a r t s n i e t m e e r d a g z o o m t .
24
Gea,
v o l . 18, nr. 1
steen. In d e z e a f z e t t i n g k a n s o m s de r e u z e - a m m o n i e t Titanites w o r d e n gevonden, maar schelpen k o m e n meer voor. D e P u r b e c k - g r o e p k a n w o r d e n o n d e r v e r d e e l d in de L u l w o r t h B e d s (Jura) en D u r l s t o n B e d s ( K r i j t ) . E r z i j n t o t d u s v e r r e geen a m m o n i e t e n in a a n g e t r o f f e n , z o d a t c o r r e l a tie m e t a n d e r e g e b i e d e n m o e i l i j k is. D e gesteenten v a n de L u l w o r t h B e d s bestaan u i t d u n b a n k i g e lagunaire k a l k s t e n e n en geven t . o . v . de d i k b a n k i g e m a r i e n e k a l k e n v a n de e r o n d e r liggende P o r t l a n d - g r o e p d u s een v e r a n d e r i n g v a n m i l i e u aan. D e basis bestaat v e e l v u l d i g u i t e v a p o r i e t e n . D e basis v a n de D u r l s t o n e B e d s is d a a r e n t e g e n m a r i e n en w e e r s p i e g e l t een transgressie. H e t gesteente bestaat p l a a t s e l i j k v r i j w e l a l l e e n u i t o e s t e r s c h a l e n . D a a r o p liggen k a l k s t e n e n v a n z o w e l m a r i e n e als z o e t w a t e r - o o r s p r o n g . In d e z e k a l k s t e n e n , v o o r a l o n t g o n n e n in groeves o p P u r b e c k , zijn veelvuldig voetsporen van d i n o s a u r i ë r s gevonden. De D u r l s t o n B e d s gaan naar b o v e n toe o v e r in de z a n d e n en g r i n d e n v a n het W e a l d , d i e d o o r r i v i e r e n afgezet z i j n . D e z e gesteenten z i j n in a n d e r e g e b i e d e n , m e t n a m e i n het W e a l d (een l a n d s t r e e k in K e n t ) u i t g e b r e i d e r o n d e r z o c h t d a n in het hier b e h a n d e l d e g e b i e d , z o d a t w e er v e r d e r geen a a n d a c h t aan z u l l e n s c h e n k e n .
Geologische termen verklaard 1 Synclinorium: een s a m e n g e s t e l d e , g r o o t s c h a l i g e s y n c l i n e d i e u i t m e e r d e r e p l o o i e n v a n een k l e i n e r e o r d e bestaat. H e t o m h u l l e n d o p p e r v l a k v a n d e z e p l o o i e n is o p z i c h een s y n f o r m (een p l o o i d i e naar b e n e d e n s l u i t ) . 2 Discordant: d o o r een s c h e i d i n g s v l a k g e s c h e i d e n v a n de oudere, onderliggende gesteenten, de gelaagdheid hiervan m a a k t vaak een h o e k m e t d i e v a n de j o n g e r e g e s t e e n t e n . 3 Orogenese: e p i s o d e v a n t e k t o n i s c h e a c t i v i t e i t en gebergt e v o r m i n g , g e w o o n l i j k aan p l a a t g r e n z e n w a a r a a r d k o r s t verdwijnt (destructieve plaatgrenzen). 4 Batholiet: een g r o o t , o n d e r a a r d s i n g e d r o n g e n m a g m a tisch gesteentelichaam, overwegend van granitische samenstelling, dat zich tot onbekende diepte uitstrekt. 5 Facies: het t o t a a l v a n e i g e n s c h a p p e n v a n een gesteente, v o o r t k o m e n d e u i t plaats en v o r m i n g e r v a n . H e t m i l i e u en k l i m a a t t i j d e n s v o r m i n g v a n een gesteente z i j n v o o r b e e l d e n v a n i n v l o e d e n o p d e facies. 6 Flysch: d i k k e o p e e n v o l g i n g v a n d o o r t r o e b e l i n g s s t r o m e n afgezette g r a u w a c k e z a n d s t e n e n , a f g e w i s s e l d m e t m a r i e n e schalies, a f k o m s t i g v a n snel o p g e h e v e n en g e ë r o d e e r d e p l o o i i n g s g e b e r g t e n ; i n de latere s t a d i a v a n o r o g e n e s e w o r d t o o k de f l y s c h b e t r o k k e n . 7 Chert: s i l e x , h o o r n s t e e n , v u u r s t e e n . 8 Troebelingsstromen: a f g l i j d i n g e n v a n los s e d i m e n t langs de c o n t i n e n t a l e h e l l i n g e n v a n c o n t i n e n t e n . D o o r h u n hoge d i c h t h e i d t e n gevolge v a n het in suspensie v e r v o e r d e s e d i m e n t b e w e g e n d e z e s t r o m e n d i c h t langs de b o d e m , w a a r d o o r de z e e b o d e m g e ë r o d e e r d w o r d t . B i j a f n e m e n v a n de s t r o o m s n e l h e i d w o r d t d e s e d i m e n t l a d i n g afgezet. 9 Concordant: het s c h e i d i n g s v l a k t u s s e n o u d e r e en j o n g e r e gesteenten l o o p t e v e n w i j d i g aan de g e l a a g d h e i d . 10 Transgressief: een o p e e n v o l g i n g v a n d e gesteentelagen d i e een d i e p e r w o r d e n v a n d e zee w e e r s p i e g e l t , d i t h o u d t in d a t de k u s t l i j n z i c h v e r w i j d e r t v a n de b e t r e f f e n d e plaats. 11 O ö l i t i s c h : b e s t a a n d e u i t b i j n a r o n d e k o r r e l s m e t een c o n c e n t r i s c h e s t r u c t u u r , een k a r a k t e r i s t i e k p r o d u k t v a n c a r b o n a a t n e e r s l a g in o n d i e p e , w a r m e , d o o r s t r o m i n g e n schoongehouden zeegebieden. 12 Diaklazen: b r e u k e n i n gesteenten z o n d e r z i c h t b a r e v e r p l a a t s i n g . Z i j k o m e n m e e s t a l in e v e n w i j d i g e sets v o o r . 13 Geosynclinaal: o o k w e l g e o s y n c l i n e g e n o e m d , een l a n g g e r e k t d a l i n g s g e b i e d i n de a a r d k o r s t d a t o p g e v u l d
w o r d t m e t s e d i m e n t e n d i e een a a n z i e n l i j k e d i k t e k u n n e n b e r e i k e n en n a d e r h a n d k u n n e n w o r d e n g e p l o o i d . 14 Dextraal: een v e r p l a a t s i n g langs een v e r t i k a a l b r e u k v l a k , w a a r b i j i n het h o r i z o n t a l e v l a k g e z i e n de r e l a t i e v e verp l a a t s i n g v a n de b e t r e f f e n d e b l o k k e n in de r i c h t i n g v a n de w i j z e r s v a n de k l o k is. 15 Granitisatie: o m z e t t i n g v a n o m g e v e n d gesteente t o t g r a n i e t o n d e r i n v l o e d van hete v l o e i s t o f f e n en gassen z o n d e r d a t een m a g m a t i s c h s t a d i u m d o o r l o p e n w o r d t . 16 Fenokristen: t e n o p z i c h t e v a n de g r o n d m a s s a d u i d e l i j k g r o t e r e k r i s t a l l e n in een m a g m a t i s c h gesteente, in een vroeg stadium van kristallisatie g e v o r m d . 17 Pegmatiet: zeer g r o f k o r r e l i g , i n t r u s i e f m a g m a t i s c h gesteente, v e r b o n d e n aan o n d e r a a r d s g e s t o l d e gesteentel i c h a m e n ( p l u t o n e n ) , m e t een d a a r a a n v e r w a n t e c h e m i s c h e samenstelling, soms echter aangerijkt met ongewone e l e m e n t e n en m i n e r a l e n . Z i j z i j n g e w o o n l i j k in een laat s t a d i u m van de i n t r u s i e o n t s t a a n . A p l i e t : F i j n k o r r e l i g g e s t e e n t e , v o o r k o m e n d als aders in g r a n i e t e n o f het d i r e c t o m r i n g e n d e nevengesteente, veelal w a t S i 0 - r i j k e r d a n de graniet. 18 Lamprofier: a l k a l i r i j k , d o n k e r g e k l e u r d , in gangen v o o r k o m e n d gesteente, rijk aan b i o t i e t o f a n d e r e d o n k e r e m i n e r a l e n (augiet, h o o r n b l e n d e ) . In het a l g e m e e n z i j n l a m p r o f i e r e n sterk o m g e z e t . 19 Regionale metamorfose: de v e r a n d e r i n g v a n d e m i n e r a a l i n h o u d en de s t r u c t u u r v a n reeds b e s t a a n d e gesteenten z o n d e r d a t zij h i e r b i j v l o e i b a a r w o r d e n , v e r o o r z a a k t d o o r de hoge t e m p e r a t u u r en d r u k o p g r o t e d i e p t e n . 20 Contactmetamorfose: o f w e l t h e r m i s c h e m e t a m o r f o s e : een o v e r e e n k o m s t i g e v e r a n d e r i n g , m a a r d a n bij hoge t e m p e r a t u u r en lagere d r u k , k o m t v o o r r o n d o m m a g m a tische intrusies. 21 Retrograde metamorfose: een m e t a m o r f o s e w a a r b i j reeds eerder g e m e t a m o r f o s e e r d e gesteenten o p n i e u w aan v e r h o o g d e d r u k e n / o f t e m p e r a t u u r w o r d e n o n d e r w o r p e n , e c h t e r n i e t i n d i e m a t e als t i j d e n s de o u d e r e m e t a m o r f o s e , z o d a t de t o e n g e v o r m d e m i n e r a l e n w o r d e n o m g e z e t in a n d e r e , d i e een lagere graad v a n m e t a m o r f o s e kenmerken. 2
Literatuur Ager, D . V . ; S m i t h , W . E . (1973) - The Coast of S o u t h Devon and Dorset between Branscombe and B u r t o n Bradstock; Geologists' Association Guides no 23 A n d e r s o n , J . G . C . ( 1 9 8 3 ) - F i e l d G e o l o g y in t h e B r i t i s h Isles; P e r g a m o n Press Bennison, G . M . ; Wright, A . E . (1970) - T h e Geological H i s t o r y o f t h e B r i t i s h Isles; E d w a r d A r n o l d P u b l i s h e r s , London Edmonds, E . A . ; M c K e o w n , M . C . ; Williams, M . )1975) British Regional Geology: South-West England; Her Majesty's Stationery Office, L o n d o n Freshney, E . C . ; M c K e o w n , M . C . ; Williams, M . (1972) G e o l o g y of the Coast between Tintagel and B u d e ; H M S O , London Hall, A . & Jackson, N . J . (1975) - S u m m e r Field Meeting in W e s t C o r n w a l l ; P r o c e e d i n g s o f t h e G e o l o g i s t s ' A s s o ciation, v o l . 8 6 , 1975, Part 1 H a n c o c k , P . L . ( 1 9 8 3 ) - T h e V a r i s c a n F o l d B e l t in t h e B r i t i s h Isles; A d a m H e l g e r , B r i s t o l Melville, R . V . ; Freshney, E . C . (1982) - British Regional G e o l o g y : the H a m p s h i r e Basin and A d j o i n i n g A r e a s . HMSO, London S m i t h , D . G . E T A L . (1983) - Cambridge E n c y c l o p e d i e v a n de A a r d w e t e n s c h a p p e n ; U n i e b o e k , W e e s p Steers, J . A . ( 1 9 4 8 ) - T h e C o a s t l i n e o f E n g l a n d a n d W a l e s . Cambridge.
25
Onlangs verschenen in G e o n i e u w s (uitg. Mineralogische K r i n g A n t w e r p e n ) twee uitgebreide artikelen over minera lenvindplaatsen in C o r n w a l l , d o o r W . R . v.d. Berg. H e t b e t r e f t d e n u m m e r s 9 en 10 v a n jaargang 9 ( 1 9 8 4 ) . D e z e u i t g a v e n z i j n leverbaar en w e l d o o r s t o r t i n g v a n f. 8 , 5 0 ( i n c l . p o r t o ) o p A M R O - b a n k S c h o o r l , ( p o s t g i r o
2 1 6 2 ) , r e k e n i n g 4 3 . 1 2 . 5 6 . 8 4 5 , t . n . v . P. T a m b u y s e r , B o v e n w e g 2 3 , S c h o o r l . V o o r B e l g i ë g e l d t een prijs v a n 1 2 5 B F ( i n c l . p o r t o ) , o v e r te m a k e n aan H . D i l l e n , D o o r n straat 1 5 , B - 2 7 8 0 S t - G i l l i s - W a a s , p o s t r e k e n i n g 0 0 0 - 0 2 9 1 7 0 4 - 2 5 . M e n ontvangt dan beide nummers (red.).
Mesozoïsche afzettingen in Oost-Engeland: een speurtocht naar Jura- en Krijtfossielen d o o r Ir. G . B u n t s m a
E e n k l i f k u s t v o r m t een n a t u u r l i j k e o n t s l u i t i n g : h e t k l i f laat een d o o r s n e d e v a n d i v e r s e g e o l o g i s c h e lagen z i e n en o p het a b r a s i e p l a t f o r m k u n n e n f o s s i e l e n u i t een b e p a a l d e laag g e v o n d e n w o r d e n . D e erosie v a n d e zee z o r g t e r v o o r d a t er steeds n i e u w m a t e r i a a l v o o r h a n d e n is. T e n eerste o m d a t het p l a t f o r m zelf erodeert en ten tweede d o o r d a t k l i f i n s t o r t i n g e n n i e u w e s t e n e n u i t h o g e r e lagen l e v e r e n . Kliffen bieden dan o o k prachtige gelegenheden o m iets m e e r v a n d e g e o l o g i e te w e t e n te k o m e n en o m f o s s i e l e n te z o e k e n . D i t a r t i k e l z a l d e g e o l o g i e e n de f o s s i e l e n v a n d e k l i f k u s t v a n N o r t h Y o r k s h i r e en een stukje k u s t v a n H u m b e r s i d e t o t o n d e r w e r p h e b b e n . H e t l a g e n p a k k e t i n Y o r k s h i r e h e l t af naar het o o s t e n . A a n g e z i e n d e k u s t v a n n o o r d w e s t ( W h i t b y ) naar z u i d o o s t ( B r i d l i n g t o n ) l o o p t , z u l t u v a n W h i t b y naar B r i d l i n g t o n t o e steeds j o n g e r e lagen te z i e n k r i j g e n . E e n b e k k e n i n W h i t b y , een d o m e i n R o b i n H o o d ' s B a y en b r e u k l i j n e n z o a l s d e Peak F a u l t bij R a v e n s c a r z o r g e n v o o r p l a a t s e l i j k e u i t z o n d e r i n g e n . In het eerste gedeelte v a n d i t a r t i k e l k o m e n d e g e o l o g i s c h e g e s c h i e d e n i s e n het o n t s t a a n v a n de d i v e r s e lagen aan de o r d e . In het t w e e d e gedeelte w o r d t de k u s t v a n n o o r d naar z u i d afgereisd o m d e v i n d p l a a t s e n v a n f o s s i e l e n te b e s c h r i j v e n .
Geologische geschiedenis T i j d e n s de T r i a s stak het g r o o t s t e deel v a n w a t n u G r o o t B r i t t a n n i ë is b o v e n w a t e r u i t ; er heerste een w o e s t i j n k l i m a a t . A a n het e i n d e v a n de T r i a s b e g o n het l a n d te d a l e n , z o d a t transgressie o p t r a d en d e zee b i n n e n d r o n g . D e a f z e t t i n g e n v a n Y o r k s h i r e o n t s t o n d e n i n het w e s t e l i j k e gedeelte v a n de h u i d i g e k u s t . In het z u i d e n lag een lang r i f in o o s t - w e s t - r i c h t i n g . D i t rif, d a t de M a r k e t W e i g h t o n - a s g e n o e m d w o r d t naar d e t e g e n w o o r d i g e stad d i e e r o p ligt, k w a m t o t aan het w a t e r o p p e r v l a k o f stak er j u i s t iets b o v e n u i t . D e z e s i t u a t i e b l e e f g l o b a a l t o t het e i n d e v a n het O n d e r - K r i j t bestaan. In het R h a e t i e n ( d i t is de laatste t i j d v a n d e T r i a s , al w o r d t d e z e in E n g e l a n d vaak t o t d e J u r a g e r e k e n d ) w a s er een b r a k k e zee w a a r i n k l e i n e diertjes i n s l e c h t s w e i n i g s o o r t e n voorkwamen. A a n het b e g i n v a n d e O n d e r - L i a s o n t s t o n d een o n d i e p e m o d d e r z e e , w a a r i n fijn s e d i m e n t en w e i n i g z a n d w e r d afgezet. E r w a s een rijk d i e r e n l e v e n , b e s t a a n d e u i t s c h e l p e n ( v o o r a l veel oesters), b e l e m n i e t e n , a m m o n i e t e n en grote z e e r e p t i e l e n z o a l s I c h t h y o s a u r u s s e n e n P l e s i o s a u r u s sen. D e M i d d e n - L i a s v e r s c h i l d e v a n d e O n d e r - L i a s , d o o r d a t
26
er naar v e r h o u d i n g m e e r z a n d w e r d afgezet. In de B o v e n L i a s w a s de zee w e e r m o d d e r i g e r e n d i e p e r . A a n het e i n d e v a n de L i a s k w a m de o c e a a n b o d e m in b e w e g i n g . S o m m i g e d e l e n g i n g e n o m h o o g en o p d e z e p l a a t s e n e r o d e e r d e n d e b o v e n s t e lagen v a n de B o v e n - L i a s (de Y e o v i l l i a n B e d s ) af. A n d e r e d e l e n d a a l d e n j u i s t e n d a a r b l e v e n alle a f z e t t i n g s l a g e n b e h o u d e n . H e t e e r s t v o l g e n d e l a a g p a k k e t d a t w e r d afgezet was d e D o g g e r , d i e t o t de M i d d e n - J u r a w o r d t g e r e k e n d . D e Dogger bestaat u i t zandsteen, die o p s o m m i g e plaatsen g r o e n is v a n c h a m o s i e t k o r r e l s (een i j z e r s i l i c a a t , o n t s t a a n in w a r m w a t e r ) . O m d a t de z e e b o d e m w a a r o p d i e D o g g e r afgezet w e r d n i e t v l a k w a s als g e v o l g v a n de b e w e g i n g e n aan het e i n d e v a n de L i a s , o n t s t o n d er i n d e d i e p e r e g e d e e l t e n een d i k k e r e laag d a n o p de h o g e r gelegen d e l e n . Z o d o e n d e v a r i e e r t de D o g g e r i n d i k t e v a n m i n d e r d a n 1 m ( W h i t b v ) t o t 12 m ( B l e a W v k e P o i n t ) . Het materiaal dat rivieren aanvoerden w e r d in de baai n i e t even snel d o o r z e e s t r o m i n g e n a f g e v o e r d . H i e r d o o r g r o e i d e er aan de w e s t k u s t een d e l t a o o s t w a a r t s . D e l a g e n p a k k e t t e n afgezet i n en bij d e d e l t a v o r m e n een a f w i s s e l i n g v a n z a n d s t e n e n en schalies z o n d e r e n i g m a r i e n f o s s i e l . D e z e lagen z i j n , v a n o u d naar j o n g : de S a l t w i c k F o r m a t i o n , d e C l o u g h t o n F o r m a t i o n en de S c a l b y F o r m a t i o n . P l a a t s e l i j k k o m e n w e l p l a n t e n f o s s i e l e n v o o r (b.v. het W h i t b y Plant Bed). O m d i t alles te b e g r i j p e n is het g o e d o m naar een tegenw o o r d i g e d e l t a te k i j k e n . E e n d e l t a b e s t a a t u i t een netw e r k v a n r i v i e r a r m e n , d i e b e h a l v e w a t e r o o k z a n d en k l e i r i c h t i n g zee v e r v o e r e n . H e t z w a a r d e r e z a n d k o m t reeds in d e a r m e n z e l f t o t b e z i n k i n g , de k l e i k o m t m e r e n d e e l s i n zee t e r e c h t en b r e i d t de d e l t a o n d e r w a t e r u i t . H e r h a a l d e o v e r s t r o m i n g e n i n het d e l t a g e b i e d z o r g e n n i e t alleen v o o r een m o e r a s a c h t i g g e b i e d m e t een w e e l d e r i g e p l a n t e n g r o e i , m a a r z o r g e n er o o k v o o r , d a t de vegetatie af en t o e b e d e k t w o r d t m e t een f l i n k e laag z a n d o f slib en z o de kans heeft te f o s s i l i s e r e n . D e a f z e t t i n g e n k r i j g e n een c h a o t i s c h b e e l d , d o o r d a t de r i v i e r a r m e n h e r h a a l d e l i j k v e r s t o p t r a k e n en het w a t e r n i e u w e s t r o o m b e d d i n g e n r i c h t i n g zee u i t s l i j t . G e d u r e n d e de p e r i o d e v a n d e l t a v o r m i n g b l e e f de zeeb o d e m e c h t e r z a k k e n . D a t b e t e k e n d e , d a t de delta-afzettingen tot driemaal toe d o o r mariene afzettingen onderb r o k e n w e r d e n ( E l Ier B e c k F o r m a t i o n , M i l l e p o r e B e d , Scarborough Formation). A a n het e i n d e v a n de J u r a v e r d w e e n de d e l t a v o o r g o e d in
vervolg op pag. 28
G e a , v o l . 18, nr. 1
