ZUIDWENDING UNDERGROUND GAS STORAGE AARDGASBUFFER

ZUIDWENDING UNDERGROUND GAS STORAGE AARDGASBUFFER

Underground gas storage Zuidwending / Aardgasbuffer Zuidwending

Table of content / Inhoudsopgave About BPC Balance Point Control B.V. (BPC) is a leading provider of hydraulic workover, snubbing and well control services to the international oil & gas industry. BPC is committed to

Foreword

7

Voorwoord

achieving the highest possible standards of health, safety

About Gasunie

and environmental performance. We will comply with all

Over Gasunie

applicable laws and regulations in the areas we operate

From gas discovery to gas storage

in. BPC is accredited with ISO 9000:2000 / SCC** / and

Van gasvondst tot gasopslag

for ISO 14000:2004.

9

tailored solutions for your well. We are firmly committed

Zuidwending naturals gas storage – a tremendous boost for AkzoNobel Aardgasbuffer Zuidwending een geweldige impuls voor AkzoNobel

to safety, engineered solutions, teamwork and personal

Constructing the Zuidwending natural gas storage

service. From live well snubbing operations to dead well

Bouw van de Aardgasbuffer Zuidwending

BPC is specialized in live well operations and delivers

hydraulic workover operations, BPC is able to manage the entire package, including wireline, well control and engineering.

Geological Exploration of the Zuidwending salt dome

17

18

23

Geologische exploratie van de Zuidwending zoutkoepel Latest surveying technology for new caverns

With our expertise, our experience backed by enginee-

Modernste meettechnologie voor nieuwe cavernes

ring, and our constant development of existing and new

CB&I Lummus

equipment we lead the pack. We do not compromise: the

CB&I Lummus

right way, the safe way, 24 hours a day, around the globe.

10

26

33

Cavern leaching and gas completion in detail

34

Uitlogen van cavernes en gas verbuizing in detail HWT 600 Innovation is not an empty slogan at BPC; we build our own state-of-the-art HWO units, and are continuously making improvements with respect to safety and protecting the environment.

Development of semi-automatic Submerged Arc Welding (SAW) machine makes success complete 45 Ontwikkeling semi-automatische "Onder Poederdek" (OP) - lasunits maakt succes compleet Operating the Zuidwending natural gas storage

46

Bedrijfsvoering van de Aardgasbuffer Zuidwending Our latest designed and build unit is the Hydraulic Workover Tower 600. This unit is build for running welded casing completions with a large welding area as well as running threaded connections for a variety of pipe sizes like other BPC HWO units. The unit is totally enclosed, HWT 600-K HWO/Snubbing Unit Technical Specifications Max. pull capacity:

600,000 lbs

freestanding with high safety standards and designed to

272 ton

improve ergonomics. The unit can easily be transferred to snubbing mode and quick rig moves due to the box struc-

Max. push capacity:

270,000 lbs

126 ton

Rotary torque:

20,000 ft. lbs

27,000 Nm

Through bore workover mode

19.5"

49.5 cm

tures which have standardized transport measurements.

Through bore snubbing mode

14"

35.5 cm

Slip bowls:

600.000 lbs

270 ton

The substructure can be adjusted in height for ideal BOP

Ginpole:

2 x 6.300 lbs

2 x 2.50 ton

Balance Point Control B.V. Karel Doormanstraat 4 7825 VT Emmen The Netherlands

Cover picture: Aerial view on Zuidwending gas operation facilities and cavern field (foreground) and municipality of Veendam (background). Title foto: Overzicht Zuidwending gas installatie en caverne terrein (voorgrond) en gemeente Veendam (achtergrond).

Non - Intrusive Gas Flow Measurement

configuration for every well head height.

T: +31-591-667687 F: +31-591-667680

E: [email protected] W: www.bpc.nl

Measure from outside what‘s ﬂowing inside

www.ﬂexim.com

3

KBB Underground Technologies GmbH plant, bouwt en bedrijft sinds 1995 ondergrondse bergingen voor gasvormige en vloeibare koolwaterstoffen, in het bijzonder: Aardgas bergingen voor peakshaving en arbitrage Ruwe aardolie bergingen als strategische reserve in geval van onderbreking van levering Product bergingen voor bevoorrading en strategische reserve Gecomprimeerde lucht opslag om fluctuerende windenergie te balanceren KBB UT plant, bouwt en bedrijft zout productie door middel van oplosmijnbouw.

DEEP. Underground Engineering GmbH plans, constructs and operates since 1995 underground storages for gaseous and liquid hydrocarbons, in particular: ● Natural gas storages for peak shaving and arbitrage. ● Crude oil storages as strategic reserve in cases of interruption of delivery. ● Product storages as supply and strategic reserve. ● Compressed air storage for balancing fluctuating wind power feed-in. DEEP. plans, constructs and operates salt production by solution mining.

6

Underground gas storage Zuidwending

Aardgasbuffer Zuidwending

Foreword In the autumn of 2003, I was informed for the first time about the intention of Gasunie, Nuon and AkzoNobel to realise a natural gas buffer in the eastern part of the municipality of Veendam. The municipality was asked if it would cooperate, not only during the necessary licensing procedures but also in the dissemination of information to local residents. The plans were to realise the natural gas buffer between two ribbon villages – Ommelanderwijk and Zuidwending – with assertive inhabitants and a very active residents’ association.

Aerial view on Zuidwending gas operation facilities and cavern field (foreground) and municipality of Veendam (background) Overzicht Zuidwending gas installatie en caverne terrein (voorgrond) en gemeente Veendam (achtergrond)

Wilhelmshaven

A 29

A 31

A 28 A 28

Leer A 31

A7

Bad Zwischenahn

A7 A7

Oldenburg

A 28

A7

Veendam

As mayor of Veendam, I am happy with an investment amounting to hundreds of millions in a project that is sympathetic to the landscape and that has permanent maintenance activities. And all that in a period of economic recession. What more could one want? Ab Meijerman Mayor of Veendam

A 31

Emden

Groningen

Several residents’ evenings were arranged at which the consortium gave clear and informative details about the advantages and disadvantages of the proposed construction of, ultimately, ten caverns, and the erection of the corresponding buildings and installations. It has now become standard practice to provide information openly and frankly in this manner. The residents are fully informed about every new step. The benefit of proceeding in such a professional manner is that the inhabitants of Ommelanderwijk and Zuidwending have a positive image of the natural gas buffer.

Zuidwending Papenburg

Town hall of Veendam Gemeentehuis van Veendam

Voorwoord In het najaar van 2003 werd ik voor het eerst geïnformeerd over het voornemen van Gasunie, NUON, en AkzoNobel om te komen tot een snelle aardgasbuffer, in het oostelijke grondgebied van de gemeente Veendam. Gevraagd werd of de gemeente niet alleen medewerking wilde verlenen aan de benodigde vergunningprocedures, maar ook aan de informatievoorziening richting bewoners. De aardgasbuffer zou gerealiseerd worden tussen twee kleine lintdorpen Ommelanderwijk en Zuidwending. Twee dorpen met zelfbewuste inwoners en een zeer actieve bewonersorganisatie. In goed overleg werden enkele bewonersavonden belegd, waarin vanuit het consortium op duidelijke en inzichtelijke wijze werd verteld over de voor- en nadelen van de voorgenomen aanleg van, uiteindelijk, tien ca-

A 31

A 28

Orientation map Locatie map

vernes en de bijbehorende gebouwen en installaties. Die manier van open en eerlijke informatievoorziening is inmiddels een traditie geworden. Bij elke nieuwe stap worden de bewoners uitgebreid geïnformeerd. Die professionele werkwijze heeft er toe geleid dat de bewoners van Ommelanderwijk en Zuidwending een positief beeld hebben van de snelle aardgasbuffer. Daar ben ik als burgemeester van Veendam content over: Een investeringsvolume van honderden miljoenen euro's in een goed landschappelijk ingepast project en blijvende onderhoudsactiviteiten. En dat in een periode van economische recessie. Wat wil je nog meer?

Ab Meijerman Burgemeester Veendam

7

Aardgasbuffer Zuidwending / Underground gas storage Zuidwending

Use of gas storage

Excavation of the caverns The salt is extracted as raw brine by pumping water into the underground salt layer. Cavities are formed in the places where the salt has been extracted; these are the caverns in which gas can be stored.

A gas pumping station injects and extracts the gas.

Brine station

Pipelines feed the gas into, and extract it from, the caverns

The summit of the salt mountain is approximately 200 metres underground.

-1050 m.

-1400 m.

The salt layer is over 3,000 metres thick.

Water- & brine pumping station (left) and four caverns with gas installation (right) Water- & pekel pompstation (links) en vier cavernes met gasinstallatie (rechts)

About Gasunie Gasunie is a European gas infrastructure company. Its network is one of the largest high pressure gas pipeline grids in Europe, consisting of over 15,000 kilometres of pipeline in the Netherlands and northern Germany, dozens of installations, and approximately 1,300 gas receiving stations. The annual gas throughput totals approximately 125 billion cubic

metres. Gasunie is the first independent gas transport provider with a cross-border network in Europe, and offers transport services via its subsidiaries Gas Transport Services B.V. (GTS) in the Netherlands and Gasunie Deutschland in Germany. It also offers other services in the gas infrastructure field, including gas storage and LNG. The ambition of the Netherlands is to posi-

tion itself as the 'gas hub' of Northwest Europe. Because of its geographic location and its reliability, the Gasunie network plays a key role in the Northwest European ‘gas roundabout’. The formal owner of the storage facility is Gasunie Zuidwending B.V., a subsidiary of Gasunie.

Over Gasunie Gasunie is een Europees gasinfrastructuurbedrijf. Het netwerk van Gasunie is één van de grootste gastransport hogedruknetten in Europa en bestaat uit meer dan 15.000 kilometer pijpleiding in Nederland en Noord-Duitsland, tientallen installaties en ongeveer 1.300 gasontvangstations. De jaarlijkse doorzet van gas bedraagt circa 125 miljard kubieke meter. Gasunie is de eerste aanbieder van on-

afhankelijk gastransport met een grensoverschrijdend netwerk in Europa. Het bedrijf biedt transportdiensten aan via dochterondernemingen Gas Transport Services B.V. (GTS) in Nederland en Gasunie Deutschland Services GmbH in Duitsland. Daarnaast biedt Gasunie ook andere diensten aan op het gebied van gasinfrastructuur, waaronder gasopslag en LNG-opslag. Nederland heeft als ambitie zich te positioneren als 'gasrotonde' van

Noordwest Europa. Mede door de betrouwbaarheid en strategische ligging ten opzichte van groeiende internationale gasstromen vervult het Gasunie-transportnet een spilfunctie in de 'gasrotonde' van Noordwest-Europa. De formele eigenaar van de aardgasbuffer is Gasunie Zuidwending B.V., een dochterbedrijf van Gasunie.

9

10



From gas discovery to gas storage

Van gasvondst tot gasopslag

The development of the natural gas market

De ontwikkeling van de aardgasmarkt

In 1959, natural gas was discovered in Slochteren, about 15 kilometres east of Groningen. At that time, this was the world’s largest natural gas field, with a volume of almost 3,000 billion m3. Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM), an operating company of Shell and Exxon, was appointed to produce the gas. Development was initiated very dynamically, and the first Slochteren gas, later generally known as Groningen gas, was delivered in December 1963. The natural gas consumption figures in the Netherlands rose quickly after the discovery of the Groningen gas field. In January 1963, 80% of homes were heated by coal boilers, 17% by oil boilers and 3% by gas boilers. Just two years later these percentages were 38%, 32% and 30% respectively. After approximately 20 years, the percentage of natural gas in the do-

mestic sector in the Netherlands was 98%, and the share of the primary energy supply was around 50%. Even today, no other country in the world approaches these figures. Since 1959, hundreds of billions of cubic metres of natural gas, spread across several gas fields, have been found under the North Sea and on the mainland. The Dutch natural gas policy, executed by the specially founded transport and trading company N.V. Nederlandse Gasunie, initially focused on benefiting as quickly and as substantially as possible from the natural gas resources. One of the reasons for the urgency was the forecast that nuclear energy would boom within a few years, making fossil fuels superfluous. Consequently, roughly half of the natural gas production was exported to Germany, Belgium, France, Switzerland and Italy. The success of the

Dutch export efforts encouraged other countries with gas deposits to enter the market, including the Soviet Union and Norway. A turning point in the energy policy occurred in the 1970s. People gradually realised that fossil fuels were becoming scarce and that nuclear energy was encountering greater opposition than anticipated. The environment had also become a major issue. From 1973, Dutch policy focused on building up a strategic energy reserve and handling energy and the environment efficiently. To maintain domestic gas supplies in the Netherlands at the required level, gas started to be imported in the late 1970s, initially from Norway and later also from Russia. In July 2001, the Interconnector was put into service: a pipeline between England and Belgium to transport British gas to Europe. To lessen the depend-

In 1959 werd in Slochteren, zo'n 15 kilometer ten oosten van Groningen, aardgas ontdekt. Dit was het tot dan toe grootste ontdekte aardgasveld ter wereld met een inhoud van bijna 3000 miljard m³. Er werd voortvarend overgegaan tot exploitatie. Daarvoor werd de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) aangewezen, een werkmaatschappij van Shell en Exxon. In december 1963 vond de eerste leverantie van Slochteren gas plaats, later vaak Groningen gas genoemd. De verbruikscijfers van aardgas in Nederland stegen snel na de vondst van het Groningen gas. In januari 1963 werden de huizen nog voor 80% met kolenkachels verwarmd, voor 17% met oliekachels en voor 3% met gaskachels. Slechts twee jaar later waren deze percentages respectievelijk 38%, 32% en 30%. Na ongeveer twintig jaar was in Nederland het dekkingspercen-

Gas roundabout Gasrotonde

Gasunie gas grid Gasunie transport netwerk

Surface Wellhead Drilling Wellheads Gas Wells Trees Aftermarket Services

+ 31 524 531 111 www.fmctechnologies.com

11



N

13

Russia

Norway Estonia Sweden

900 800 700 600 500 400 300 200 100 0

Nor d St ream

Europe (33) - Supply-Demand Denmark

Latvia Lithuania Rus.

Ireland

*

* * * *

*

*

Neth.

United Kingdom

Poland

Germany

Belgium

Belorussia

Ukraine

Czech Rep. Moldova

Slovakia

* **

*

2030

2029

2028

2027

2026

2025

2024

2023

2022

2021

2020

2019

2018

2017

2016

2015

2014

2013

2012

2011

A tlantic Ocean 2010

bcm [35,17 MJ/m3]

12

A tlantic Por- Ocean tugal

LNG (existing + under construction) Contracted Imports @ ACQ Indigenous Production Demand incl. Contracted Exports @ ACQ

* Gas supply and demand 33 European countries Gas aanbod en vraag van 33 Europese landen

Austria

A tlantic Ocean

Spain

* Morocco

* **

*

In 2005, in accordance with European legislation, Gasunie was split into two independent companies, Gasunie and Gasterra. Gasunie is now a gas infrastructure company, fully owned by the government. Since that time, the trade in gas has been driven by the new company Gasterra, owned by Shell, Exxon and the Dutch State. Gas storage In natural gas fields, the gas is under high pressure. When a gas field is produced, the pressure gradually declines. At some point, the pressure is no longer high enough to be able to respond adequately to a sudden increase in demand, for example during a period of extreme cold weather. Initially, the Groningen field discovered

in 1959 could supply a lot of gas per hour and production could be geared to the fluctuating demand. In the 1980s, measures were devised to use the gas from the Groningen field more sparingly wherever possible, including what is known as the small fields policy. Since then, whenever possible, the gas from small fields is the first to be used. The Groningen field has therefore acquired a balancing function. Nevertheless, the pressure in this field is still declining because of continuing extraction. In the meantime, although European gas production is falling, the demand for gas is still rising. This means that Dutch gas stocks have to be used efficiently and have to be supplemented more and more by gas imports from countries as far away as Norway, Russia, the Middle East and Africa. The figure above shows that the expected demand for gas in Europe in 2025 will exceed supply by more than 200 billion m3/year. This shortfall corresponds to five times the annual consumption in the Netherlands.

In the Netherlands, 92% of the gas demand and export commitments in 2010 will be covered by contracts (contracted domestic production plus contracted imports), 79% in 2015 and 70% in 2020. The shift from local production to international imports, combined with the decline in pressure in the gas fields, results in a change within the industry to a long-term strategy combined with a higher degree of shortterm flexibility that is used locally whenever possible. The solution to this is gas storage. In 1977, Gasunie opened a liquid natural gas (LNG) installation on the Maasvlakte. This ‘peak shaving installation’ is used at times of extra demand for gas to keep the supply of gas in Randstad (the Amsterdam/Rotterdam/The Hague/Utrecht conurbation) up to the required level. In the 1990s, gas storage facilities were created in depleted gas fields in the vicinity of Grijpskerk, Langelo and Alkmaar. In times of surplus (i.e. the summer) gas is injected under high

** * **

Black Sea

A tlantic Ocean Bos.& Herz.

Black Sea Serbia Bulgaria

Italy

Black Sea

* **

Black SeaMace.

*

Alb.

TAP

Mediterranean Sea

Greece

Algeria

Existing gas cavern storage under extension

*

Mediterranean Sea

0 Tunisia

New gas cavern storage planned/ under construction Storage of crude oil & LPG, brine production

Turkey

Mediterranean Sea

Mediterranean Sea

Mediterranean Sea

Gas cavern storage

ence of the country on these gas imports, liquid natural gas will be imported in tankers from countries in the Middle East and North Africa with effect from 2011. For this purpose, Gasunie and Vopak are jointly constructing a terminal (Gate Terminal) on the Maasvlakte that will come into service in 2011.

Slovenia Cro.

France

A tlantic Ocean

Romania Hungary

Switzerland

1000

Malta

km Gas pipeline Gas pipeline planned/ under construction

* * *

LNG import terminal LNG import terminal planned LNG export plant

Main gas pipelines and storage facilities in Europe Voornaamste pijpleidingen en opslagfaciliteiten in Europa

tage van aardgas in de huishoudsector 98% en het aandeel in de primaire energievoorziening circa 50%. Er is nog steeds geen land ter wereld dat deze cijfers benadert. Verspreid over verschillende gasvelden onder de Noordzee en op het vaste land zijn na 1959 nog eens honderden miljarden kubieke meters aardgas gevonden. Het Nederlandse aardgasbeleid, uitgevoerd door het speciaal hiervoor opgerichte transport- en handelsbedrijf N.V. Nederlandse Gasunie, was aanvankelijk gericht op het zo snel en zo veel mogelijk profiteren van de natuurlijke aardgasrijkdom. Per slot van rekening zou binnen enkele jaren kernenergie een grote vlucht nemen, en zouden fossiele brandstoffen overbodig worden. Daarom werd ongeveer de helft van de aardgasproductie geëxporteerd naar Duitsland, België, Frankrijk, Zwitserland

en Italië. Het succes van de Nederlandse export zorgde ervoor dat ook andere landen met gasvoorraden de markt betraden waaronder de Sovjet-Unie en Noorwegen. In de jaren zeventig kwam een omslagpunt in het energiebeleid. Er ontstond een besef van schaarste van fossiele brandstoffen, en kernenergie bleek op veel meer weerstand te stuiten dan oorspronkelijk gedacht. Ook het milieu werd een belangrijk aandachtspunt. Vanaf 1973 richtte het Nederlandse beleid zich op het opbouwen van een strategische energiereserve en het zuinig omgaan met energie en milieu. Om de gasvoorziening voor Nederland op peil te houden werd vanaf het eind van de jaren zeventig gas geïmporteerd. Eerst vanuit Noorwegen en later ook vanuit Rusland. In juli 2001 kwam de Interconnector in bedrijf, een pijpleiding tussen Engeland en België, voor

het transport van Brits gas naar Europa. Om de kwetsbaarheid van deze gasimporten te verminderen zal er vanaf 2011 met tankers vloeibaar aardgas worden geïmporteerd uit landen in het Midden-Oosten en Noord Afrika. Daarvoor bouwt Gasunie samen met Vopak een terminal (Gate terminal) op de Maasvlakte die in 2011 in gebruik zal worden genomen. In 2005 werd Gasunie onder invloed van Europese regelgeving gesplitst in twee onafhankelijke bedrijven, Gasunie en Gasterra. Gasunie is sindsdien een gasinfrastructuurbedrijf, volledig in handen van de overheid. De handel in gas wordt vanaf die tijd bedreven door het nieuwe bedrijf Gasterra, eigendom van Shell, Exxon en de Nederlandse Staat.

Black Sea

14



Aerial picture of gas installation Luchtfoto van de gasinstallatie

Cavern pad with two boreholes Caverne platform met twee boorputten

3D-animation of the four caverns 3D-animatie van de vier cavernes

pressure from the transport network into the gas storage facilities; in the winter, when there is a higher demand for gas, gas is withdrawn and fed back into the network. These storage facilities are predominantly designed for the ‘seasonal’ storage of natural gas. Storage in salt caverns is especially well suited to absorbing imbalances between natural gas supply and demand. This is the rationale for the Zuidwending natural gas storage.

The storage of natural gas in salt caverns was first examined by Gasunie in 1986. However, for various reasons, preference was given at the time to the realisation of gas storage facilities in gas fields, as mentioned above. Gas storage in salt caverns has now taken off all over the world. In Germany alone, more than 175 salt caverns have been constructed for the storage of fossil fuels. The project in Zuidwending is unique in the Netherlands.

The role of natural gas in establishing a sustainable society As a reliable and stable energy source, natural gas will continue to play an important role in the European energy mix for many years. The unique flexibility with which natural gas can be deployed enables the fluctuating supply pattern of wind energy and solar energy to be counterbalanced effectively. In this way, the Netherlands will be able to use the investments in solar

and wind energy to best effect while maintaining a stable electricity supply. In addition – and at the same time – the greening of natural gas with green gas offers attractive and realistic prospects of sustainability.

Gasopslag In aardgasvelden is het gas onder hoge druk aanwezig. Als een gasveld in gebruik wordt genomen, neemt de druk geleidelijk af. Op een gegeven moment is de druk niet hoog genoeg meer om adequaat te kunnen reageren op een plotselinge grote vraag, bijvoorbeeld tijdens een periode van strenge kou. Het in 1959 ontdekte Groningen veld kon aanvankelijk veel gas per uur leveren en de productie kon worden afgestemd op de wisselende vraag. Om het Groningen veld zoveel mogelijk te sparen zijn in de jaren tachtig maatregelen bedacht waaronder het zogenoemde kleine-velden beleid. Het gas uit kleine velden wordt sindsdien zoveel mogelijk eerst gebruikt. Het Groningen veld heeft daardoor een balansfunctie gekregen. De druk in dit veld daalt desalniettemin door voortgaande exploitatie.

stijgt. Dat betekent dat de eigen gasvoorraden efficiënt gebruikt moeten worden en steeds meer aangevuld moeten worden met gasimport uit verre landen als Noorwegen, Rusland, het Midden Oosten, en Afrika. De figuur op pagina 12 laat zien dat in Europa (33 landen) in 2025 de verwachte vraag naar gas ruim 200 miljard m³/jaar boven het aanbod ligt. Dit tekort komt overeen met het vijfvoudige Nederlandse jaarverbruik. De verschuiving van locale productie naar internationale aanvoer gecombineerd met de afname van de druk in de gasvelden leidt tot een hogere vraag naar lokale bronnen voor onder andere flexibiliteit. De oplossing hiervoor is gelegen in gasopslag.

gezet om de gasvoorziening in de Randstad op peil te houden.

wereldwijd een grote vlucht genomen. Alleen al in ons buurland zijn meer dan 175 zoutcavernes aangelegd voor de opslag van fossiele brandstoffen. Voor Nederland is het project in Zuidwending uniek.

De Europese gasproductie neemt ondertussen af, terwijl de vraag naar gas

In 1977 opende Gasunie een vloeibare aardgas (LNG) installatie op de Maasvlakte. Op momenten dat er extra vraag naar gas is door kou wordt deze zogenoemde peakshaverinstallatie in-

In de jaren negentig zijn gasopslagen gerealiseerd in lege gasvelden in de buurt van Grijpskerk, Langelo en Alkmaar. In tijden van overschot ('s zomers) wordt vanuit het transportnet gas onder hoge druk in de opslagen geïnjecteerd, in de winter wanneer er veel meer vraag naar gas is, wordt er weer aan het net "teruggeleverd". Opslag in zoutcavernes is vooral geschikt om korte termijn onbalansen tussen vraag en aanbod van aardgas op te vangen. De aardgasbuffer Zuidwending vindt hierin zijn bestaansrecht. De opslag van aardgas in zoutcavernes werd in Nederland al in 1986 door Gasunie onderzocht. Om verschillende redenen is toen echter voorrang gegeven aan de realisatie van gasopslag in gasvelden, zoals hierboven vermeld. Inmiddels heeft gasopslag in zoutcavernes

De rol van aardgas op weg naar en in een duurzame samenleving Aardgas zal als betrouwbare en stabiele energiebron nog vele jaren een belangrijke rol in de Europese energiemix blijven vervullen. Met de unieke flexibiliteit waarmee aardgas kan worden ingezet, kan het wisselende aanbodpatroon van wind en zon efficiënt worden opgevangen. Daardoor kan Nederland ten volle de investeringen in zon en windenergie benutten en tegelijk een stabiele elektriciteitsvoorziening in stand houden. Daarnaast – en tegelijk - biedt ook de vergroening van aardgas met groen gas een aantrekkelijk en realistisch duurzaamheidsperspectief.

Glycol drying tower Glycol droogtoren

15


Keeping us warm

Zuidwending natural gas storage – a tremendous boost for AkzoNobel “It provides us with new opportunities in an existing core activity that’s already a success” About AkzoNobel AkzoNobel is one of the world’s leading industrial concerns. The head office is located in Amsterdam. AkzoNobel makes and supplies a broad range of paints, coatings and specialist chemicals – in 2009 its total turnover was €13.9 billion. The company is the biggest paint and coating producer in the world. AkzoNobel has 57,000 employees in over 80 countries and dedicated to excellence and coming up with ‘Tomorrow’s Answers Today’. "Secondary use of caverns" “Salt caverns are attracting more and more attention. Particularly from commercial parties with an interest in the underground storage of high value gases and liquids. The Zuidwending natural gas storage – which involves extremely cordial and professional cooperation with Gasunie and Nuon – is enabling AkzoNobel to prove that our salt caverns are perfectly suited for the underground storage of natural gas,” says Peter Kuijpers, General Manager of AkzoNobel Salt. He sees a market that is very much on the move. “It’s important to be alert so you can respond to market trends. It’s an interesting way for AkzoNobel to extend the existing value chain by giving available and future salt caverns a second life. But there are other interesting

options besides natural gas, for example the storage of nitrogen and oil products.” Adequate AkzoNobel is contributing a great deal of knowledge and experience about leaching out caverns in underground salt deposits. The company has a salt extraction concession and an adequate infrastructure to bring brine to the surface and then process it. “We utilize the salt we extract. An extensive piping system takes the brine to the salt plants in Delfzijl, where we make pure and high grade salt. The salt is then used as the natural basic raw material for manufacturing chlorine and products derived from it, such as plastics and medicines. The extraction of salt in Delfzijl has provided the foundations for a unique supply chain of companies that make use of each other’s products and residual materials. And all that is based on salt and chlorine,” continues Peter Kuijpers. Tremendous boost The creation of salt caverns in general and those for the Zuidwending natural gas storage in particular has resulted in extra activities in Delfzijl. “An important message for the market. This extension of our value chain is a tremendous boost for our company,” says Jaap Mulder, Plant Manager of

AkzoNobel’s salt plants in Delfzijl. The benefits of deciding to invest in a new plant in Delfzijl are crystal clear to him. “A fourth salt plant - that’s positive, innovative and sustainable all at the same time. Add to that the high grade salt, appropriate harbor facilities, and good connections with Germany, Scandinavia and the United States. In other words, we’re really on the map.” Partnerships Entering this new market is very moreish. AkzoNobel has spread its wings in this area since the start of the Zuidwending natural gas storage project. The project in Zuidwending itself is entering a second phase. Elsewhere work is going on to make a salt cavern that is still in use suitable for storing nitrogen. Advanced preparations are also being made to store oil products in salt caverns in Hengelo. “A splendid example of AkzoNobel's slogan. We’re giving our customers tomorrow's answers today. We’re setting up partnerships with customers - sustainable cooperation through which we’re making our policy of reusing salt caverns a practical reality. It provides us with new opportunities in an existing core activity that’s already a success,” concludes Peter Kuijpers.

Aardgasbuffer Zuidwending een geweldige impuls voor AkzoNobel “Het biedt ons nieuwe mogelijkheden in een bestaande en reeds succesvolle kernactiviteit” Over AkzoNobel AkzoNobel is een van ‘s werelds toonaangevende industriële ondernemingen. Het hoofdkantoor staat in Amsterdam. AkzoNobel maakt en levert een breed assortiment verven, coatings en specialistische chemicaliën - in 2009 bedroeg de totale omzet € 13.9 miljard. Het bedrijf is de grootste verfen coatingsproducent ter wereld. AkzoNobel heeft 57.000 medewerkers - actief in meer dan 80 landen - en is sterk gericht op uitmuntendheid en het realiseren van “Tomorrow’s Answers Today”.

03794_090910

Salt. Originated in a distant past. Nowadays in numerous applications. Offering new possibilities like the secondary use of caverns. Par excellence suitable for underground storage of natural gas. Innovative and sustainable. Securing the energy supply in the near future.

Hergebruik van cavernes “Zoutcavernes mogen zich verheugen in toenemende belangstelling. Vooral van commerciële partijen die geïnteresseerd zijn in ondergrondse opslag van hoogwaardige gassen en vloeistoffen. Met de Aardgasbuffer Zuidwending, een uitermate plezierige en professionele samenwerking met Gasunie en Nuon, bewijst AkzoNobel dat onze zoutholtes zeer geschikt zijn voor ondergrondse opslag van aardgas”, aldus algemeen manager AkzoNobel Salt, Peter Kuijpers. Hij ziet een markt die volop in beweging is. “Het is zaak om alert te zijn en in te spelen op ontwikkelingen. Voor AkzoNobel is het een interessante manier om de bestaande waardeketen te verlengen door beschikbare en toekomstige zoutholtes een tweede leven te geven. Naast aardgas lig-

gen er meer interessante opties, bijvoorbeeld voor de opslag van stikstof en olieproducten.” Adequaat AkzoNobel brengt veel kennis en ervaring in op het gebied van het uitlogen van de holtes in de ondergrondse zoutberg. Het chemieconcern heeft hier een zoutwinningconcessie en beschikt over een adequate infrastructuur om pekel naar boven te halen en daarna te verwerken. Peter Kuijpers: “Wij benutten het zout dat door ons wordt gewonnen. Via een uitgebreid leidingensysteem komt de pekel in de zoutfabrieken in Delfzijl waar we zuiver en kwalitatief hoogwaardig zout maken. Dit zout dient vervolgens als dé natuurlijke basisgrondstof voor de productie van chloor en vervolgproducten, zoals kunststoffen en geneesmiddelen. Het winnen van zout stond in Delfzijl aan de basis van een unieke keten van bedrijven die elkaars producten en reststoffen benutten. En dat alles gebaseerd op zout en chloor.” Geweldige impuls De aanleg van ondergrondse zoutholtes in het algemeen en die van de Aardgasbuffer Zuidwending in het bijzonder hebben geleid tot extra activiteiten in Delfzijl. “Een belangrijk signaal naar de markt. Die verlenging van onze waardeketen betekent een gewel-

dige impuls voor ons bedrijf.” Jaap Mulder, plant manager van AkzoNobel’s zoutfabrieken in Delfzijl, is volstrekt helder over de positieve effecten van het besluit in Delfzijl te investeren in een nieuwe fabriek. “Een vierde zoutfabriek. Dat is positief, innovatief én duurzaam tegelijk. Voeg dat bij de hoge kwaliteit zout, passende havenfaciliteiten en goede verbindingen met Duitsland, Scandinavië en de Verenigde Staten. Kortom, we staan op de kaart.” Partnerships Het betreden van deze nieuwe markt smaakt naar meer. Sinds de start van het project Aardgasbuffer Zuidwending heeft AkzoNobel op dit gebied haar vleugels uitgespreid. Het project in Zuidwending zelf gaat een tweede fase in. Elders wordt gewerkt om een nog in gebruik zijnde zoutcaverne geschikt te maken voor de opslag van stikstof. Daarnaast zijn er verregaande voorbereidingen om in Hengelo olieproducten op te slaan in zoutcavernes. Peter Kuijpers: “Een prachtig voorbeeld van de slogan van AkzoNobel. We bieden klanten nu al de antwoorden op de vragen van morgen. We gaan partnerships met klanten aan. Duurzame samenwerking, waarmee we ons beleid van hergebruik van zoutcavernes verdere concrete invulling geven. Het biedt ons nieuwe mogelijkheden in een bestaande en reeds succesvolle kernactiviteit.”

17

18



Constructing the Zuidwending natural gas storage Feasibility studies In 2001 Nuon and Gasunie decided to jointly study the potential for storing gas in salt caverns. All studies were oriented to the same salt extraction area of AkzoNobel in Zuidwending. It was therefore natural for the parties to collaborate in the development of the natural gas storage. Feasibility studies were carried out from 2001 to 2003. DEEP Underground Engineering investigated the cavern part (subsurface), while engineering company Jacobs Nederland BV made an initial design for the gas installation. A survey was also made of the necessary licences. Although the geology of the Zuidwending salt dome had already been interpreted reasonably well by TNO and Shell, and AkzoNobel had experience of brine extraction since the 1960s, this aspect was examined further. The geology of this salt deposit is described in the chapter „Geological Exploration“ on page 23.

Further elaboration of the studies Based on the results of these studies a decision was made in mid-2003 to elaborate the project. Until the end of 2005 attention was paid to the following topics, among others: • cavern design by DEEP. • rock mass stability analysis by the Institut für Gebirgsmechanik (IfG), along with land subsidence analysis, carried out by the Bundesanstalt für Geowissenschaften und Rohstoffe (BGR) • basic engineering of the water and brine pumping station for leaching caverns, by DEEP. • basic engineering of the gas installations by FLUOR Nederland • basic engineering of the electrotechnical facilities by Nuon Tecno • partially changing the existing zoning plan • environmental impact report and environmental licence application by Oranjewoud and Kema • preparing building licence applications

• preparing the European tender procedures • ordering materials and services with a long delivery time, such as compressors, high-voltage transformers, high-voltage cables and drilling plant. The national and local authorities, as well as the local residents, were closely involved in the entire process of realising the natural gas storage . Investment decision and realisation of the project At the beginning of 2006, the investment decision was taken to go ahead with the project and the Zuidwending team was formed. In the period 2006 – 2010 this team was responsible for all the project activities and the contacts with the contractors and subcontractors, including: • construction of the water and brine pumping station by Heijmans/Controlec/Vos

Bouw van de Aardgasbuffer Zuidwending Haalbaarheidsstudies In 2001 besloten Nuon en Gasunie de mogelijkheden voor gasopslag in zoutcavernes gezamenlijk nader te onderzoeken. Omdat de cavernes in het zoutwinningsgebied van AkzoNobel zouden komen te liggen, is AkzoNobel van begin af aan nauw betrokken bij de planning en aanleg van de cavernes. In de periode 2001-2003 is gestart met een haalbaarheidsstudie. DEEP. Underground Engineering werkte daarbij het caverne deel (subsurface) uit, ingenieursbureau Jacobs Nederland BV tekende voor een eerste ontwerp van de gasinstallatie. Tevens is toen een inventarisatie gemaakt van de benodigde vergunningen. Hoewel de geologie van de zoutkoepel Zuidwending al redelijk goed in kaart was gebracht door TNO en Shell, aangevuld met ervaringen van AkzoNobel tijdens de pekelwinning sinds de jaren zestig, is dit onderdeel eveneens nader onderzocht. In het hoofdstuk "Geolo-

gische exploratie van de Zuidwending zoutkoepel" op pagina 23 wordt de geologie van dit zoutvoorkomen nader beschreven. Nadere uitwerking van de studies Op grond van de resultaten van deze studies is medio 2003 besloten het project verder uit te werken. Tot eind 2005 is onder andere aandacht besteed aan de volgende onderwerpen: • ontwerp van de cavernes door DEEP. • gesteentemechanische sterkteberekeningen door het Institut für Gebirgsmechanik (IfG), aangevuld met bodemdalingsberekeningen, uitgevoerd door het Bundesanstalt für Geowissenschaften und Rohstoffe (BGR) • basic engineering van het wateren pekelpompstation ten behoeve van het uitlogen van de cavernes door DEEP. • basic engineering van de gastechnische installaties door FLUOR Nederland

• basic engineering van de electrotechnische voorzieningen door Nuon Tecno • partiële wijziging van het vigerende bestemmingsplan • milieueffectrapportage en aanvraag milieuvergunning door Oranjewoud en KEMA • voorbereiden aanvraag bouwvergunningen • voorbereiden van de Europese aanbestedingsprocedures • bestellen van materialen en diensten met lange levertijd, zoals compressoren, hoogspanningstransformatoren, hoogspanningskabels en boorinstallatie In het gehele traject zijn de rijks- en locale overheden, maar ook de direct omwonenden, nauw betrokken geweest bij het realiseren van de aardgasbuffer.

• installation of two high-voltage cables from the Meeden substation to Zuidwending by Essent / TenneT, and installation of two high-voltage transformers by Nuon Tecno (Liandon) • installation of platforms by Heijmans and drilling eight wells by ITAG • parallel leaching of the four caverns by DEEP./AkzoNobel • detail engineering by Mott McDonald, later completed by CB&I Lummus • construction site preparation, the first phase (civil engineering) and the construction of the compressor buildings by Visser & Smit Bouw • construction of the gas control installation by main contractor BAM, with many subcontractors including Hak, Cegelec, Cofely and Croon • first gas fill of the four caverns by DEEP. Dozens of service contractors were also involved in the various parts of the project, including Reijm, SOCON, BPC, UGS, Weatherford and Halliburton. Operatorship and responsibility during project realisation. Leaching the caverns and building a gas control installation are mining activities pursuant to the Dutch Mining Act. AkzoNobel holds the salt extraction licence and has been designated by the Minister of Economic Affairs as operator of this activity; it therefore has the

Investeringsbeslissing & project realisatie Begin 2006 is de investeringsbeslissing genomen om het project te realiseren, en is het projectteam Zuidwending geformeerd. Dit team was in de periode 2006 – 2010 verantwoordelijk voor alle

Drilling rig Boortoren

formal responsibility and liability. Consequently, the work during the realisation of the project was carried out under the responsibility of AkzoNobel. Furthermore, AkzoNobel as a mining company, applied for and received a storage licence from the Ministry of Economic Affairs (EZ) in 2004. Gasunie is now the co-holder of the storage licence and has been designated by EZ as operator of the gas storage activities.

Close-up of drilling rig Close-up van boortoren

beginning of 2010. The construction of the gas control installation started in mid-2007. The timetable was devised in such a way that two of the five compressors could be used from March 2010 for the first gas fill of the four caverns. This process involves using natural gas to displace the brine still present in the caverns. During this gas fill period, which takes nine months, work on the other installations, such as the natural gas dispatching plant, was continued and completed.

Timetable The water and brine pumping station was constructed in 2006/2007 and the cavern platforms and the water and brine pipes were laid during the same period. Drilling the wells, followed by leaching the caverns, took place between the beginning of 2007 and the

Unbundling the partnership between Gasunie and Nuon Originally, the Zuidwending natural gas buffer was planned to comprise four caverns (phase 1) for the storage of Groningen natural gas (low-calorific gas). Nuon and Gasunie originally in-

projectactiviteiten en de contacten met de (sub-)uitvoerders zoals: • bouw van het wateren pekelpompstation door Heijmans/Controlec/Vos • aanleg van twee hoogspanningskabels van onderstation Meeden naar Zuidwending door Essent / Tennet,

en installatie van twee hoogspanningstransformatoren door Nuon Tecno (Liandon) • aanleg van platforms door Heijmans en boren van acht putten door ITAG • parallel uitlogen van de vier cavernes door DEEP./AkzoNobel

Workover rig Werkplatform

Operator on workover rig Operator op werkplatform

19

20



salt layers had been anticipated, and the leaching rate in a north-easterly direction in the first four caverns turned out to be considerably greater than in other directions.

Wellhead on well B Putmond op put B

tended to each own two of the caverns. The gas installations were designed in such a way that each of the companies could operate their caverns virtually independently of one another. However, it gradually became clear that storage of high-calorific gas was also desirable, and would therefore

require another gas installation. Consequently, the two parties agreed that Gasunie would take over phase 1 of the project in its entirety at the end of 2009.Eventually, the Gasunie installation will be expanded with extra compression capacity and up to two new caverns.

Leaching wellhead on well A Uitloogputmond op put A

An extra complication was that a second well had to be drilled in connection with the required high injection and extraction flow rates. This was complicated, especially at the beginning, before there was a connection between the two wells.

An interesting aspect during the last workovers (preparing the caverns for the gas operations) was the design and construction of a special tower allowing welding and other work on the wells to be carried out in a shielded environment. Building this rig was worthwhile because identical work had to be carried out successively on all eight wells. An interesting feature is that the workover rig is composed of conventional stackable ocean-going containers, so the tower can be transported

quickly and can be erected or dismantled in one day. See photo. More technical details of the cavern realisation work are given further down in this brochure.

rond de 600.000 m³. Dat is ruimschoots boven het oorspronkelijke doel van 500.000 m³. Geologisch gezien hebben zich bij het uitlogen weinig problemen voorgedaan. Er is geanticipeerd op de inclinatie van zoutlagen, waarbij voor deze eerste vier cavernes de uitloogsnelheid in noord-oostelijke richting duidelijk groter bleek te zijn dan in andere richtingen. Extra complicatie was dat er een tweede boorgat moest worden gemaakt, in verband met de gewenste hoge injectie- en onttrekkingsflows. Zeker in het begin van het uitloogproces, toen er nog géén connectie tussen beide boorgaten was, vergde dit de nodige aandacht. Vermeldenswaard is dat voor de workovers een speciale toren is ontworpen en gebouwd, waarmee in een beschut-

te omgeving o.a. laswerkzaamheden aan de putten konden worden verricht. Omdat voor de acht putten precies dezelfde werkzaamheden na elkaar moesten worden verricht, loonde het deze rig daarvoor te bouwen. Bijzonderheid is dat de workover rig is opgebouwd uit conventionele stapelbare zee-containers, waardoor de toren in één dag tijd kon worden opgebouwd of afgebroken. Zie foto. Verderop in deze brochure wordt dieper ingegaan op de technische details bij het realiseren van de cavernes.

Gas installations A gas installation is needed to be able to inject natural gas into the caverns and withdraw it out again. The process is explained further in the diagram below. Gas in the Gasunie transport network

Caverns - phase 1 The four caverns that were leached in the first phase of this project each have a geometric volume of around 600,000 m3. This is well above the original target of 500,000 m3. From a geological perspective few problems occurred during leaching. deformed

Gas injection and send-out process Gas injecteren en gas uitzenden

• detail engineering door Mott McDonald, later overgenomen door CB&I Lummus • bouw van de gastechnische installatie door hoofdaannemer BAM, met vele subcontractors waaronder Hak, Cegelec, Cofely, Croon, e.a. • eerste gasvulling van de vier cavernes door Gasunie/DEEP./AkzoNobel Tevens zijn vele tientallen service contractors betrokken geweest bij de verschillende projectonderdelen, waaronder Reijm, SOCON, BPC, UGS, Weatherford, Halliburton, Visser & Smit. Operatorship & verantwoordelijkheden tijdens projectrealisatie Het uitlogen van de cavernes en de bouw van een gasinstallatie zijn mijnbouwactiviteiten in de zin van de Mijnwet. AkzoNobel is houder van de (zout-)winningsvergunning en is door

'ULOOLQJHTXLSPHQW

7XEXODUV

de Minister van Economische Zaken aangewezen als uitvoerder ("operator") voor deze activiteit, en draagt daarmee de formele verantwoordelijkheid en is aansprakelijk. De werkzaamheden tijdens projectrealisatie zijn daarom onder de verantwoordelijkheid van AkzoNobel uitgevoerd. Daarnaast heeft AkzoNobel, als mijnbouwonderneming, in 2004 een opslagvergunning bij EZ aangevraagd en verkregen. Inmiddels is Gasunie medevergunninghouder van de opslagvergunning en door EZ aangewezen als uitvoerder ("operator") voor de gasopslagactiviteiten.

uitlogen van de cavernes, heeft de periode van begin 2007 tot begin 2010 bestreken. De bouw van de gastechnische installatie is medio 2007 gestart. De planning is zó opgezet dat twee van de vijf compressoren vanaf maart 2010 ingezet konden worden voor de eerste gasvulling van de vier cavernes. Bij dit proces wordt de in de cavernes nog aanwezige pekel verdrongen door aardgas. Per caverne duurt dit zo'n 90 dagen. Tijdens deze gasvulperiode van de vier cavernes, die driekwart jaar in beslag heeft genomen, zijn de overige installaties voor onder andere het uitzenden van aardgas gereed gemaakt.

Tijdplanning In 2006/2007 is het wateren pekelpompstation gebouwd, terwijl toen ook de caverne platforms en de wateren pekelleidingen zijn aangelegd. Het boren van de putten, gevolgd door het

Ontvlechting van de samenwerking Gasunie en Nuon Oorspronkelijk zou de aardgasbuffer Zuidwending bestaan uit vier cavernes (fase 1) voor de opslag van Groningen aardgas ("laagcalorisch" gas). Nuon en

Gasunie zouden ieder twee cavernes in bezit krijgen. De gasinstallaties waren zó ontworpen dat beide bedrijven hun cavernes vrijwel onafhankelijk van elkaar zouden kunnen opereren. Gaandeweg werd duidelijk dat ook de opslag van hoogcalorisch gas wenselijk was. Hiervoor is echter een andere gasinstallatie nodig. Daarom is eind 2009 in goed onderling overleg het fase 1 project geheel door Gasunie overgenomen. Op termijn zal de Gasunie installatie worden uitgebreid met extra compressiecapaciteit en maximaal twee nieuwe cavernes. Cavernes - fase 1 De vier cavernes die in de eerste fase van dit project zijn uitgeloogd, hebben elk een netto geometrisch volume van

6DOHVUHQWDOVDQGVHUYLFHV

Institut für Gebirgsmechanik GmbH Leipzig

7KH 'HHS 'ULOO *URXS LV D ZHOO HVWDEOLVKHG

'XWFK RUJDQLVDWLRQ VXSSO\LQJ WKH GULOOLQJ LQGXVWU\LQYROYHGLQRLO JDVJHRWKHUPDODQG VDOWPLQLQJSURMHFWV

Research • )RUPRUHLQGHSWKLQIRUPDWLRQSOHDVHYLVLW ZZZGHHSGULOOQO

'HHS'ULOO*URXS+DYHQNDGH%$_0LGGHQPHHU7KH1HWKHUODQGV 3 ) (VDOHV#GHHSGULOOQO:GHHSGULOOQO

SPIE Sharing a vision for the future SPIE-Industry I Middenstraat 5 I 9611 KE Sappemeer I The Netherlands T +31(0)598 343 800 I Oosterhorn 30 I 9936 HD Farmsum I www.spie-nl.com

T esting • Consulting

•

Expertise

IfG is an independent consultant capable for all geomechanical issues of underground mineral extractions and/or disposal and storage in underground openings

Gastechnische installatie Om het aardgas in de cavernes te kunnen injecteren en er weer uit te kunnen halen, is een gastechnische installatie nodig. Aan de hand van bovenstaande schets is het proces nader toegelicht.

Friederikenstraße 60 D - 04279 Leipzig Manager Dr. - Ing. habil. W. Minkley Tel.: 0049 - 341 - 33 600 0 Fax: 0049 - 341 - 33 600 308 Web: http://www.ifg-leipzig.de E-Mail: [email protected]

Rockmechanical laboratory Geotechnical measurements Geomechanical modelling

21

22


flows through a pipeline to the gas installation. There the gas pressure is raised by a compressor to a maximum of around 160 bar. Because of the increase in pressure, the temperature of the gas rises as well. The gas is therefore cooled by air coolers to approximately 50°C and it then flows along a buried pipeline to the cavern. The pressure in the cavern is between 90 and 180 bar at normal operating pressure. When gas from the cavern is needed,

Gas stroomt vanuit het Gasunie transportnet door een pijpleiding naar de gasinstallatie. Daar wordt het gas met behulp van een compressor in druk verhoogd, tot maximaal circa 160 bar. Door de drukverhoging neemt ook de temperatuur van het gas toe. Het gas wordt daarom afgekoeld met luchtkoelers tot circa 50°C, en stroomt vervolgens via een veldleiding naar de caverne. Bij normale bedrijfsvoering ligt de druk in de caverne tussen 90 en 180 bar. Indien er gas nodig is, wordt de afslui-


the valve at the cavern wellhead is opened and the gas flows to the gas installation. Some brine remains in the cavern, so the gas becomes humid during storage. Since Gasunie accepts only bone-dry gas in its transport network, the gas is preheated, reduced in pressure and then dried in a drying tower where the humid natural gas flows from bottom to top, while a liquid desiccant (glycol) flows from top to bottom. This brings the gas and the

ter op de caverne putmond geopend, en stroomt het gas terug naar de gasinstallatie. Omdat er in de caverne wat pekel is achtergebleven, wordt het gas vochtig tijdens opslag. Aangezien Gasunie alleen kurkdroog gas in haar transportnet accepteert, wordt het gas eerst vóórverwarmd, in druk gereduceerd, en daarna in een droogtoren gedroogd. In zo'n droogtoren stroomt het vochtige aardgas van beneden naar boven, terwijl een droogvloeistof van boven naar beneden stroomt. Daardoor komen het gas en de droog-

liquid desiccant into intensive contact. The liquid desiccant absorbs the moisture temporarily; it is then dried thermally in a regeneration unit, cooled and returned to the drying tower. For phase 1, an injection capacity of 1,0 mln m3/h (n) has been installed, and a send-out capacity of 1,6 mln m3/h (n). Details are provided in the chapter "Operating the Zuidwending natural gas storage".

vloeistof intensief in contact. De droogvloeistof, in dit geval glycol, neemt het vocht tijdelijk op, wordt vervolgens in een glycol-regeneratie eenheid drooggestookt, gekoeld en weer teruggevoerd naar de droogtoren. Voor fase 1 is een injectie capaciteit van 1,0 mln m3/h (n) geïnstalleerd, en een uitzendcapaciteit van 1,6 mln m3/h (n). Details zijn opgenomen in het hoofdstuk "Bedrijfsvoering van de aardgasbuffer Zuidwending".

Project description

Most of the salt deposits known from the north-eastern regions of the Netherlands are primarily of Permian age. About 260 million years ago, Permian salt was deposited in a restricted inland basin, called the Zechstein Basin, that stretched from northern Britain, across the North Sea and through the Netherlands, Denmark and Germany to Poland. Over many millions of years, the bedded salt deposited in the Permian was mobilised into a large number of pillows and domes, many of which are found in the eastern part of the Netherlands. A salt dome is a complex, plugshaped or mushroom-shaped geological structure built up of rock salt (NaCl) and other evaporites (such as carbonates and sulphates) all coexisting in a strongly folded structure, that has pierced the overlying rocks and risen up to depths of commonly shallower than 1,000 m below ground level. Usually salt domes have an

overlying caprock which is a residual rock of non-soluble components that was left behind after the dissolution of the Permian evaporites by circulating groundwater many millions of years ago. The deposition of those chemical sediments was and still is associated with distinctive environmental conditions existing during prolonged periods with hot and arid climates, and large quantities of salt-rich lake water or sea water – such as prevailed during the Permian (Zechstein Group). The chemical compounds contained in sea water crystallise out in the order of their solubility in water. This deposits a rock formation with a characteristic sequence of layers which is mainly composed of rock salt, but also of potash salts, anhydrite, carbonate and claystone. In this way, up to seven successive evaporitic cycles were formed which can be distinguished from one another. The second oldest cycle called the Zechstein

2 or Stassfurt Formation is the thickest and most suitable deposit for solution mining. The upward movement of the originally horizontally deposited evaporites resulted in complicated internal folding of the different beds, with possibly increased primary bed thicknesses or, vice versa, parts of the sequence reduced in thickness or even completely thinned out. The mechanisms of salt 'flow' and the behaviour of the different rocks involved, means that the stratigraphically older formations are generally found in the central part of a salt dome, with the younger strata left behind at the margins of the structure. Hence, rock salt and other evaporite sediments, like anhydrite, clay or potassium-magnesium salts belonging to the younger Zechstein formations, may occur at the edges of the salt dome. These types of sediments could have an impact on the leaching

Geologische exploratie van de Zuidwending zoutkoepel

Delivery and installation of a complete new underground gas storage in a salt cavern: *OTUBMMBUJPOBMMFRVJQNFOU 1SFGBCSJDBUJPOBOEJOTUBMMBUJPOPGBCPWFBOEVOEFSHSPVOE piping systems (CS 1” up to 46”) *OTUBMMBUJPOPGBMMDJWJMXPSLTBOECVJMEJOHT *OTUBMMBUJPOPGBMMFMFDUSJDBMJOTUBMMBUJPOTBOEJOTUSVNFOUBUJPO 5FTUJOHBOEDPNNJTTJPOJOHPGUIFVOEFSHSPVOEHBTTUPSBHF

Ontstaan van de zoutkoepels De meeste in de noordoostelijke regio's van Nederland bekende zoutafzettingen zijn hoofdzakelijk afkomstig uit de Permische periode. Ongeveer 260 miljoen jaar geleden werd Permisch zout afgezet in een beperkt binnenlands bassin, het Zechstein Bekken genoemd, dat zich uitstrekte van het noorden van Brittannië, door de Noordzee tot aan Nederland, Denemarken, Duitsland en Polen. Gedurende miljoenen jaren werd het in het Perm afgezette zout gemobiliseerd in een groot aantal kussens en koepels waarvan vele worden gevonden in het oostelijke deel van Nederland.

BAM Leidingen & Industrie bv

XXXCBNMJOM 10278

BAM Leidingen & Industrie bv 5+31 529 428 030 F +31 529 428 031 XXXCBNMJOM

Geological exploration of the Zuidwending salt dome

Een zoutkoepel is een complexe, plug- of paddestoelvormige geologische structuur die is opgebouwd uit steenzout (NaCl) en andere evaporieten (zoals carbonaten en sulfaten) die alle coëxisteren in een sterk gevouwen structuur, die de deklaag heeft

doordrongen en is opgestuwd tot dieptes van minder dan 1.000 m onder het maaiveld. Normaal gesproken hebben zoutkoepels een bovenliggende rotslaag die bestaat uit residueel gesteente van niet-oplosbare componenten dat miljoenen jaren geleden is achtergebleven nadat de Permische evaporieten door circulerend grondwater zijn weggespoeld. De afzetting van deze chemische sedimenten werd en wordt nog steeds in verband gebracht met specifieke milieuomstandigheden gedurende een langdurige periode van een warm en droog klimaat en grote hoeveelheden sterk zouthoudend meerof zeewater, zoals dit heerste tijdens het Perm (Zechstein Groep). De chemische componenten in zeewater kristalliseren uit in de volgorde van hun oplosbaarheid in water. Dit doet een rotsformatie ontstaan met een karakteristieke sequentie van lagen

die hoofdzakelijk bestaan uit steenzout, maar ook uit kalizouten, anhydrieten, carbonaten en kleisteen. Op die manier zijn tot zeven opeenvolgende evaporitische cycli gevormd die van elkaar kunnen worden onderscheiden. Hiervan is de op een na oudste cyclus, de Zechstein 2 of Stassfurt Formatie genoemd, de dikste en voor oplossingsmijnbouw meest geschikte afzetting. De opwaartse beweging van de oorspronkelijk horizontaal gelegen evaporieten resulteerde in een gecompliceerde interne vouwing van de verschillende lagen met mogelijk verhoogde primaire laagdiktes of, vice versa, delen van de sequentie die minder dik of zelfs volledig weggedrukt zijn. Het mechanisme van de beweging van het zout en het gedrag van de verschillende gesteenten betekent dat de stratigrafisch oudere formaties doorgaans worden gevonden

23


The main priority of the geological interpretation is therefore to understand the internal structure of such a salt body, i.e. the spatial distribution of the different types of salt and salt units, and to discover zones of the purest possible form of salt, because only very pure rock salt is suitable for constructing caverns.

in het centrale gedeelte van een zoutkoepel, terwijl de jongere strata achterblijven aan de randen van de structuur. Steenzout en andere evaporiete sedimenten zoals anhydrieten, klei of kalimagnesium zouten, die behoren tot de jongere Zechstein formaties, kunnen dan ook optreden in de randen van de zoutkoepel. Deze types sedimenten zouden een impact kunnen hebben op het uitloogproces binnen cavernes. Carnalliet bijvoorbeeld, een kali-magnesium zout, wordt preferentieel opgelost, wat leidt tot moeilijk controleerbare, snellere ontwikkeling van delen van de holte waarin oplossingsmijnbouw plaatsvindt. Een ander voorbeeld is dat blokken van het in water onoplosbaar anhydriet bloot kunnen komen te liggen en naar de bodem van de caverne vallen. Er moeten dus speciale voorzorgsmaatrege-

The Zuidwending salt dome is located in the Zechstein Basin 3 km east of the village of Veendam, which lies to the south-east of the city of Groningen. In map view, the Zuidwending dome has a length of roughly 10 km with a maximum width of 3 km. The bow-shaped contour with the central constriction suggests that the larger Zuidwending structure is an amalgamation of two individual domes, each following a different structural trend: while the 'Zuidwending South' dome has a NESW orientation, the 'Zuidwending North' dome has an E-W alignment. The Zuidwending salt dome was formed out of salt and associated evaporite sediments of significant thickness during the Permian Zechstein period. Intensive salt movements resulted in the steep inclination of the salt strata and broad accumulations.

In cross-sectional view, the Zuidwending salt dome (figure below) shows steep flanks and a flat top surface. Base Salt (base Zechstein Group) is some 2,800 to 3,000 m deep. Top Salt lies at a shallow depth of around 200 m below ground level. In the salt-depleted areas north-west and south-east of the dome, the thickness of the salt layer has decreased down to 200 m.

len worden genomen, vooral wanneer de exploitatie de grens van de zoutkoepel bereikt.

boogvormige contour met de centrale insnoering doet vermoeden dat de grotere Zuidwending structuur een samentrekking is van twee individuele koepels, die elk een verschillende structurele trend volgen: terwijl de 'Zuidwending Zuid' koepel een NOZW oriëntatie vertoont, is de 'Zuidwending Noord' koepel in O-W richting gelegen. De Zuidwending zoutkoepel is gevormd uit zout en bijbehorende evaporitische sedimenten van significante dikte gedurende de Permische Zechstein periode. Intensieve zoutbewegingen resulteerden in een steile helling van de zoutlagen en brede accumulaties.

De belangrijkste prioriteit van de geologische interpretatie is dan ook het begrijpen van de interne structuur van een dergelijk zoutlichaam, bijvoorbeeld de ruimtelijke verdeling van de verschillende zouttypes en zouteenheden, en het ontdekken van zones met de puurst mogelijke vorm van zout, omdat alleen zuiver steenzout geschikt is voor het construeren van cavernes. Zoutkoepel Zuidwending De Zuidwending zoutkoepel bevindt zich in het Zechstein Bekken, 3 km oostelijk van de plaats Veendam, dat ten zuidoosten van Groningen ligt. Op de kaart heeft de Zuidwending koepel een lengte van ruwweg 10 km met een maximum breedte van 3 km. De

AkzoNobel has been mining the northern part of the Zuidwending salt dome for many years. From 2006 onwards, the 'Aardgasbuffer Zuidwending' storage facility has also been realised in the northern part of the dome, west of the AkzoNobel caverns.

to the northern flank of the salt dome. Beds which bear a potential risk for cavern construction, in particular, the highly soluble Zechstein 2 potash seam, the massive Zechstein 3 Main Anhydrite, are known to occur along the salt dome flank. To ensure a safe cavern construction process and to be able to realise the desired storage volumes, it was therefore not only necessary to consider safety mar-

gins to the salt dome flanks and to neighbouring caverns, but also to understand the stratigraphic and structural context of each particular location.

the petrographic analysis of cutting samples, oriented coring for direct lithological/stratigraphic information and structural data, bromide analysis for relative age-dating and indirect structural interpretation, and open hole wireline logging (gamma ray and density logs) to identify changes in material properties.

In order to simultaneously adjust the cavern design and the field layout, the entire drilling operation was accompanied by a complex geological exploration programme comprising

If required, ground-penetrating radar (GPR) surveys were run to obtain large-scale structural data on the surroundings of the well. This method enables, for instance, problematic sediments like clay, carnallite and anhydrite to be identified inside a more or less homogeneous section of Zechstein 2 salt. In addition, information acquired during the subsequent leaching was used to regularly verify and adapt the latest geological interpretation. Page 28

Figure 1

To optimise the use of the Zuidwending geological structure, the cavern locations had to be planned quite close

In een dwarsdoorsnede vertoont de Zuidwending koepel steile flanken en een plat bovenoppervlak. De bodem van het zout (bodem Zechstein Groep) bevindt zich op ongeveer 2.800 tot 3.000 m diepte. De top van het zout

25

▼

process inside caverns. For instance, carnallite, a potassium-magnesium salt, is preferentially dissolved leading to the poorly controllable, faster development of parts of a solutionmined cavity. Another example is where blocks of water-insoluble anhydrite could become completely exposed and fall to the bottom of the cavern. Thus, special precautions have to be taken, especially if the exploitation approaches the edge of the salt dome.


ligt op een diepte van rond 200 m beneden het maaiveld. In de weinig zouthoudende gebieden noordwestelijk en zuidoostelijk van de koepel is de dikte van de zoutlaag verminderd tot zo'n 200 m. Werkwijzen en dataverzameling AkzoNobel bedrijft al jarenlang mijnbouw in het noordelijke gedeelte van de Zuidwending zoutkoepel. De Aardgasbuffer Zuidwending is vanaf 2006 eveneens gerealiseerd in het noordelijk gedeelte, iets ten westen van de cavernes van AkzoNobel.

Computer simulated 2.5 D model of the Zuidwending salt dome (purple shading: interpreted salt dome shape based on geophysical surveys) piercing the surrounding geological strata (Cenozoic, Cretaceous and Triassic) shown as vertical cross-sections (modified after Geology of the Netherlands, Th. E. Wong et al., 2007).

Om zo optimaal mogelijk gebruik te maken van de geologische structuur van de zoutkoepel, moesten de caverne locaties tamelijk dicht bij de noordelijke flank van de zoutkoepel worden gepland. Het is bekend dat zoutlagen die een risico met zich mee Bladzijde 28

Computergesimuleerd 2.5D model van de Zuidwending zoutkoepel (in paarse schaduw: geïnterpreteerde zoutkoepelvorm gebaseerd op geofysisch onderzoek) die de omliggende geologische lagen doordringt (Cenozoic, Cretaceous en Triassic) afgebeeld als verticale dwarsdoorsnedes (gemodificeerd naar Geology of the Netherlands, Th. E. Wong et al., 2007).

▼

24

Safe, effective, trouble-free operations

We just do it!

KCA DEUTAG führt seit mehr als 120 Jahren Bohrungen auf Kohlenwasserstoff, Kohle, Wasser sowie Geothermie- und Speicherbohrungen weltweit durch.

For Gasunie - NUON we realized the Cyclone Separators

Wir beschäftigen weltweit mehr als 8.000 Mitarbeiter unterschiedlicher Nationalitäten, die alle das gemeinsame Unternehmensziel verfolgen: Einen sicheren, effektiven und störungsfreien Bohrbetrieb.

PMF Mecahnical PO Bos 16 NL-9980 AA Uithuizen +31 595 431729 [email protected] www.pmf.nl

Wir sind ISO-9001 zertifiziert und alle Projekte werden entsprechend der ISO 14001 Standards durchgeführt. Diese hohen Qualitätsstandards sind durch die langjährige Erfahrung unseres gut geschulten Personals gewährleistet. www.kcadeutag.com

26



Latest surveying technology for new caverns The sonar surveying of cavities as well as the geophysical surveillance of the new caverns in Zuidwending have been carried out by SOCON Sonar Control Kavernenvermessung GmbH, Giesen, Germany. Indeed SOCON has more than 40 years of experience in this field of work, and by applying the most up-to-date surveying techniques you are assured that the surveillance work is done not only properly but safely too. For this project SOCON specially adapted its established surveying and data processing procedures to the requirements of a twowell leaching concept. The survey trucks used in Zuidwending are fitted with the latest surveying

technology, which was developed and manufactured in our own R&D department. An innovation in the new data acquisition system CavScan is that now all the components are housed in one compact workstation. An integrated survey computer performs the communication with the tool and the signal processing in real time. Two flat screens constantly display the relevant data of all the important functions, operating procedures and conditions in the cavern. CavScan not only makes cavern surveying more efficient but also safer, because a range of safety-relevant features have now been integrated into the system.

Preparing SOCON sonar wireline trucks, sonar tool in the foreground Gereed maken van de SOCON sonar wireline trucks, met een sonar meetbuis op de voorgrond

Modernste meettechnologie voor nieuwe cavernes Further development has also been carried out on the BSF sonar tools, which are now available in a new BSF II version. These tools are constructed in the proven modular design and enable measurements to be carried out in all media types found underground, for instance brine, crude oil and natural gas. The physical parameters needed to optimal control the measuring procedure as well as to interpret the results of a cavern survey can be recorded in a continuous log measured during a single run of the SOCON tool.

SOCON wireline truck performing interface checks on Zuidwending cavern site SOCON wireline truck bezig met het controleren van het gas-pekel scheidingsvlak op de caverne locatie Zuidwending

De sonar holruimte metingen en de geofysische controlemetingen voor de nieuwe cavernes in Zuidwending zijn uitgevoerd door SOCON Sonar Control Kavernenvermessung GmbH in Giesen. De meer dan 40-jarige ervaring van SOCON op dit gebied en de toepassing van de modernste meettechnieken garanderen dat dit niet alleen vakkundig maar ook veilig wordt uitgevoerd. Speciaal voor dit project werden de beproefde meeten evaluatieprocedures van SOCON aangepast aan de bijzondere omstandigheden bij het uitlogen met twee caverneboringen. In Zuidwending zijn meetwagens gebruikt met de modernste meettech-

nologie, die in eigen beheer zijn ontwikkeld. Bij het nieuwe data acquisitie systeem CavScan zijn nu alle componenten ondergebracht in één compact werkstation. Een geïntegreerde computer voert de communicatie met de sonde en de signaalverwerking uit in real time. Twee platte beeldschermen geven op elk moment informatie over alle belangrijke functies, bedrijfsprocessen en omstandigheden in de caverne. Met CavScan wordt het meten van cavernes niet alleen efficiënter maar ook veiliger, omdat een groot aantal veiligheidsrelevante functies werd geïntegreerd.

Ook de verder ontwikkelde BSF II-sonarsondes zijn nieuw. Deze zijn opgebouwd volgens het beproefde modulaire concept en maken metingen mogelijk in alle relevante ondergrondse media zoals bijvoorbeeld pekel, ruwe olie en aardgas. De fysische parameters, nodig voor de optimale sturing van de meetprocedure en de evaluatie van de holruimte meting, kunnen met de SOCON-sonarsondes met één enkele meting continu worden gelogged.

Speed of sound measuring module with temperature and pressure sensors, total and detail view Meetinstrument voor het meten van de geluidsnelheid met temperatuur en druk sensoren, totaal en detail aanzicht

27

28



29

BENDALLS Engineering DESIGN AND MANUFACTURE OF PRESSURE VESSELS AND ASSOCIATED EQUIPMENT Bendalls are proud to be associated with the Zuidwending project having designed and manufactured the Gas Compression Suction Scrubbers on behalf of Gasunie/NUON Photos (in reflected and transmitted light) of a 9 m core extracted from the salt sequence of the Zuidwending salt dome. Foto's (in gereflecteerd en doorvallend licht) van een 9 m kernmonster, getrokken uit de zoutsequentie van de Zuidwending zoutkoepel.

Cuttings – the chips of rock cut by the rotating drill bit and circulated to the surface by the drilling mud – are collected at regular depth intervals. During active drilling, the drilling mud is

pumped into the borehole through the drill string and returns via the annulus, thereby carrying the suspended cuttings to the surface. Cuttings are then sieved out of the drilling fluid as it passes across the shale shakers. The sampled rock cuttings are analysed and petrographically described to provide an initial stratigraphic interpretation.

Oriented cores cut at selected depths are also petrographically described and photographically documented to give direct information on the property of the rock and the character of the geological structures.

noemd (gammastraling- en dichtheidslogs), voor het identificeren van veranderingen in materiaaleigenschappen. Indien noodzakelijk is een "groundpenetrating radar" (GPR) onderzoek uitgevoerd om grootschalige structurele data te verkrijgen van de omgeving van de put. Met deze methode kunnen bijvoorbeeld ongewenste sedimenten zoals klei, carnalliet en anhydriet worden vastgesteld, binnen een meer of minder homogene sectie Zechstein 2 zout. In aanvulling daarop werd gedurende het aansluitende uitlogen vergaarde informatie gebruikt om de laatste geologische interpretatie regelmatig te verifiëren en aan te passen.

pijp en keert terug via de annulus, waardoor het zwevende boorgruis naar het oppervlak wordt getransporteerd. Het boorgruis wordt dan gescheiden van de boorspoeling door middel van trilzeven. De boorgruismonsters worden geanalyseerd en petrografisch beschreven om een eerste stratigrafische interpretatie te verkrijgen.

“Real-time” bromide analysis is performed on cuttings and core samples

throughout the drilled salt sequence at 2 m sample spacings. This yields analytical results shortly after the respective section has been drilled. The analysis is carried out by ion-chromatography in the lab. The bromide analysis results, combined with the structural data gained from the cores, support the more precise classification

Velan. Quality that lasts.

▼

Bladzijde 25 dragen voor de caverne constructie, met name de zeer snel oplosbare Zechstein 2 kalilaag en het massieve, onoplosbare Zechstein 3 anhydriet, voorkomen langs de flank van de zoutkoepel. Om een veilig constructieproces te garanderen en in staat te zijn om de gewenste opslagvolumes te realiseren, was het dus niet alleen vereist om rekening te houden met de veiligheidsmarges ten opzichte van de flanken van de zoutkoepel en naburige cavernes, maar ook om de stratigrafische en structurele context van elke individuele locatie op zich te begrijpen. Om tegelijkertijd het ontwerp van de caverne en de layout van het veld op elkaar aan te passen, werd de gehele booroperatie begeleid door een complex geologisch exploratieprogramma. Dit programma bestond uit petrografische analyse van boorgruismonsters, geörienteerde kernmonsters voor directe lithologische/stratigrafische informatie en structurele data, bromideanalyse voor relatieve leeftijdsbepaling en indirecte structurele interpretatie, en metingen in het boorgat, ook wel "openhole wireline logging" ge-

Tel: +44(0)1228 815350 Email: [email protected] www.bendalls.co.uk

▼

Page 25 In particular, the following data was acquired during the drilling operations:

Possible interpretation of Zuidwending saltdome Mogelijke interpretatie van de Zuidwending zoutkoepel

Met name de volgende data werden gedurende de booroperaties verzameld: Boorgruis – stukken rots die zijn losgeboord door de roterende boorbeitel en naar het oppervlak zijn gecirculeerd door de boorspoeling – wordt op regelmatige diepte intervallen verzameld. Gedurende actieve boorwerkzaamheden wordt de boorspoeling in het boorgat gepompt door de boor-

Georiënteerde kernen, die op bepaalde dieptes worden geboord, worden eveneens petrografisch beschreven en fotografisch gedocumenteerd om directe informatie te geven over de eigenschappen van het gesteente en het karakter van de geologische structuren. ‘Real-time’ bromide analyse wordt uitgevoerd bij boorgruis en boorkernen, met een ruimte tussen de monsters van 2 m. Dit levert analytische resultaten op kort nadat de betreffende sectie is doorboord. De analyse wordt uitgevoerd via ionen-chromatografie in het laboratorium. De bromide analyse resultaten, gecombineerd met structuur gegevens van de kernen, ondersteunen de meer exacte classifi-

catie van de zoutstratigrafie. Hierdoor kunnen kalilagen dichtbij het verloop van de put worden geïdentificeerd hoewel deze niet direct worden aangeboord. "Openhole wireline well logging", waarbij metingen in het boorgat plaatsvinden, behelst onder andere het meten van de elektrische eigenschappen, sonische eigenschappen, actieve en passieve nucleaire straling en de afmetingen van het boorgat. Bij "wireline logging" wordt het loginstrument neergelaten in het open boorgat aan een gewapende, geïsoleerde, meeraderige kabel. Wanneer het instrument is neergelaten tot de onderkant van het gewenste interval, worden de metingen uitgevoerd terwijl het instrument langzaam uit de put wordt getrokken. Het geofysisch loggen in het open boorgat levert continue data-sets op van fysische formatie-eigenschappen langs het verloop van de put. Kleisteen en kalizout bijvoorbeeld geven de meeste natuurlijke radioactiviteit af, zodat een gammastraling-log fungeert als goede indicator voor tussenliggende kleisteenlagen binnen een steenzoutlaag. Op

+49 (215) 449 380 www.velan.de

30


of the salt stratigraphy. In this way, potash seams close to the well path can be identified although not directly drilled. Openhole wireline well logging includes the measurement of electrical properties, sonic properties, active and passive nuclear radiation, dimensions of the borehole, etc. In wireline logging, the logging tool is lowered into the open borehole on an armoured, insulated, multiple-conductor cable. When the tool has been lowered to the bottom of the interval of interest, the measurements are taken while pulling the tool out of the well. Open hole geophysical logging provides continuous data-sets of physical formation properties along the well path. Claystone and potash salt, for in-

grond van hun grotere dichtheid vergeleken met steenzout, kunnen tussenliggende kleisteen- of anhydrietlagen binnen een zoutlaag worden geïdentificeerd met gebruikmaking van een speciaal instrument hiervoor, het zogenaamde "compensated formation density tool". "Ground-penetrating radar" onderzoek maakt gebruik van elektromagnetische golven die worden afgegeven vanuit een kabelgestuurd instrument onderin het gat met een omnidirectioneel zendende dipoolantenne langs een verticaal profiel. Reflecties worden geregistreerd door het radarsysteem via ontvangende antennes en vervolgens verwerkt. Er worden twee verschillende instrumentconfiguraties toegepast: de 50 MHz antenne met twee orthogonaal georiënteerde frames is richtingsgevoelig, terwijl de 10 MHz antenne het signaal registreert zonder enige informatie over de hoek. Het ontvangen signaal bevat reflecties van grenslagen ('reflectoren') tussen materialen van verschillende elektrische impedantie. In een evaporiete afzetting zouden geologische reflectoren kunnen worden gevormd door grenslagen tussen steenzout en andere lithologieën zoals anhydriet, klei of kali-magnesium zout. In combinatie met andere onderzoeksmethodes (bijv. geofysische logging, structurele informatie van georiënteerde kernen), en afhankelijk van de gebruikte radarfrequenties, kan de GPR technologie informatie leveren over de oriëntatie en afstand


stance, emit most of the natural radioactivity, so the gamma ray log acts as a good indicator for claystone interbeds within a rock salt sequence. Due to their enhanced density compared to rock salt, claystone and anhydrite interbeds can be identified within a salt succession using the compensated formation density tool. Ground-penetrating radar surveys use electromagnetic waves which are emitted along a vertical profile from a wireline-operated downhole tool with an omni-directional transmitting dipole antenna. Reflections are recorded by the radar system via receiving antennas and then processed. Two different tool configurations are used: the 50 MHz antenna with two orthogonally oriented frames is direction sen-

van interne laagniveaus en structurele grenzen in een straal van enkele honderden meters rond de put. Hoewel in het begin maar weinig informatie beschikbaar was, is het kennisniveau over de stratigrafie en de interne structuur van de Zuidwending zoutkoepel enorm toegenomen met elke geboorde caverneput, dankzij het uitgebreide geologische onderzoeksprogramma. In Fase 2 van het project (2009/2010) was het al mogelijk om veilige voorspellingen te doen van de ene put naar de andere en om een betrouwbaar geologisch model te leveren voor elke locatie, zodat een optimaal passend caverne ontwerp kon worden gemaakt. In combinatie met geherinterpreteerde bestaande data was het uiteindelijk mogelijk om een accuraat model van de interne structuur van de zoutkoepel te construeren, dat met behulp van 3D software in een driedimensionale digitale grafiek kan worden weergegeven. Dit 3D geologisch model is een goede basis voor evaluatie van het geologische risico van elk nieuw boorgat bij elke nieuwe caverne locatie voordat wordt geboord. Ten tijde van de preciese plaatsbepaling van de vierde caverne was er onduidelijkheid over de ligging van de noordelijke flank van de zoutkoepel. Indien de oorspronkelijke caverne locatie zou worden gekozen, was er een gerede kans dat er tussen deze

sitive, whereas the 10 MHz antenna records the signal without any angular information. The received signal contains reflections from boundary layers ('reflectors') between materials with different electric impedance. In an evaporite deposit, geological reflectors may be boundary layers between rock salt and other lithologies such as anhydrite, clay, or potassium-magnesium salt. In connection with other exploration methods (e.g. geophysical logging, structural information from oriented cores), and depending on the radar frequencies used, GPR technology can provide information on the orientation and distance of internal bedding planes and structural boundaries in a radius of up to several hundreds of metres around the well.

caverne en de zoutflank géén caverne meer zou kunnen worden gerealiseerd. Daarom is in samenwerking met de NAM een beperkt seismisch onderzoek uitgevoerd, gebruik makend van een door Shell-Houston ontwikkelde processing techniek, de "virtual source technology". Uit dit onderzoek bleek dat de noordflank globaal 100 meter zuidelijker lag dan oorspronkelijk aangenomen. Door het alsnog gedevieerd boren van de vierde caverne kon een latere caverne worden gepositioneerd tussen deze caverne en de zoutflank. Eind 2010 waren vier cavernes succesvol uitgeloogd en gasgevuld, en zijn vanaf 1 januari 2011 in bedrijf. Voor de tweede fase is een nieuwe put geboord, en loogt Gasunie sinds begin 2010 een vijfde caverne uit. Door de opgedane geologische kennis hoefde geen van de vooraf geplande caverne locaties in dit geologisch uitdagende gedeelte van de Zuidwending koepel te worden opgegeven.

Although only a small amount of information was available at first, the level of knowledge about the stratigraphy and the internal structural style of the Zuidwending salt dome increased tremendously with every cavern well drilled, due to the comprehensive geological exploration programme. In phase 2 of the project (2009/2010), it was already possible to make safe predictions from one well to the other, and to provide a reliable geological model for each location to fit an optimised cavern layout. In combination with reinterpreted old data, it was finally possible to construct an accurate model of the internal structure of the salt dome, which can be turned into three-dimensional digital graphics with the help of 3D software. This 3D geological model is a very reliable basis for evaluating the geological risk before drilling each new borehole at each new cavern location. At the time when the fourth cavern was being specifically sited, the location of the northern flank of the salt

dome was not fully apparent. If the original cavern location had been chosen, there was a good chance that another cavern could not be created in the space between this cavern and the salt flank. That’s why a limited seismic investigation was performed, working with NAM, making use of processing technology, i.e. "virtual source technology" developed by Shell-Houston. This investigation showed that the north flank lay roughly 100 metres more to the south than originally supposed. By using directional drilling techniques on the fourth cavern, a subsequent cavern could be positioned between this cavern and the salt flank. End of 2010, four caverns have been successfully leached and gas filled, and are in operation since January 1st, 2011. For phase 2, a new well has been drilled and subsequently a cavern is being leaching for Gasunie since begin 2010. Due to the collected geological knowledge none of the pre-planned cavern locations in this geologically challenging part of the Zuidwending dome had to be abandoned.

Liquid nitrogen storage tank Vloeibare stikstof opslagtank

Drilling & Workover

Your competent partner for over 95 years

Rigs for deep dr illing and wor kover operations for the following applications

• Oil • Gas • Geothermal wells • Undergroundstorage ITAG Tiefbohr GmbH Itagstrasse, 29221 Celle / Germany Phone: +49 5141 914-0 Fax: +49 5141 914-388 E-Mail: [email protected] www.itag-celle.de

31

Underground gas storage Zuidwending / Aardgasbuffer Zuidwending

From Concept to Completion

CB&I Lummus

Solutions for the hydrocarbon industry The Aardgasbuffer Zuidwending plant is designed for unmanned operation, which required careful consideration during the design of the control and safety systems. Large bore, heavy schedule piping with a multitude of valves were required within narrow space constraints which, along with the tight schedule, added to the challenges of designing this plant.

www.CBI.com

CB&I Lummus provides engineering, procurement, fabrication and construction of upstream and downstream process facilities for the oil & gas industry. CB&I Lummus is one of the few contractors in the world that can self-perform the entire scope of a project, from start to finish, with its own in-house resources. This integrated business model translates into shorter project schedules, lower costs, improved quality, and reduced risk for the customer. Based in The Hague, CB&I Lummus executes projects around the world.

as well, providing some of the detailed engineering work. A 3D model was used for design and constructability reviews. This model was also used to develop commissioning plans to ensure that construction activities for the send-out facilities could be completed in a safe manner while the

adjacent gas injection systems were already commissioned and in operation. Reliable project management systems were used to manage the tight schedule for construction and phased commissioning, ensuring on-time availability of construction drawings and materials.

CB&I Lummus performed some of the basic engineering as well as the detailed engineering, procurement and field engineering for the above ground gas compression and export facilities and wellhead connections. The work was executed for VOF Zuidwending, a joint venture between Gasunie and Nuon. The project was executed in close cooperation with the client in an integrated taskforce based in the CB&I Lummus office in The Hague. CB&I’s Cairo office participated in the project, 3D model of the Aardgasbuffer Zuidwending plant 3D model van de Aardgasbuffer Zuidwending installaties

De installaties voor de Aardgasbuffer Zuidwending zijn ontworpen om volledig automatisch te kunnen opereren, hetgeen een zorgvuldige afweging van procescontrole- en beveiligingssystemen vereiste. Naast het korte tijdschema brachten het gebruik van dikwandige pijpleidingen met grote diameters en een veelheid aan kleppen binnen een beperkte ruimte verdere uitdagingen voor het ontwerp met zich mee. CB&I Lummus heeft voor de gastechnische installatie (gas injectie en export) en de aansluitingen op de cavernes een gedeelte van het basisontwerp en vervolgens het volledige detail ontwerp uitge-

voerd; daarnaast zijn de inkoopactiviteiten voor de benodigde apparatuur en materialen verricht en is technische ondersteuning op de bouwplaats geleverd. De werkzaamheden zijn verricht in opdracht van Gasunie. Het project is uitgevoerd in nauwe samenwerking met het team van de opdrachtgever binnen een geïntegreerde task force in het hoofdkantoor van CB&I Lummus te Den Haag. CB&I’s kantoor in Cairo heeft ook deelgenomen in het project en heeft een deel van het detailontwerp uitgevoerd. Voor het beoordelen van het ontwerp en de constructieve haal-

baarheid is gebruik gemaakt van het 3D model. Tevens is het gebruikt om de plannen voor inbedrijfstelling te ontwikkelen en om zeker te stellen dat de constructiewerkaamheden voor de export faciliteiten op een veilige wijze konden worden voltooid terwijl de naastgelegen injectiesystemen reeds in bedrijf werden gesteld. Om het krappe tijdsdschema voor de bouw en de gefaseerde inbedrijfstelling te kunnen ondersteunen met tijdige beschikbaarheid van bouwtekeningen en materialen is gebruik gemaakt van bewezen projectmanagement methodes.

33

34



Cavern leaching and gas completion in detail Role of AkzoNobel in the realisation of caverns

east of Veendam with good results. The excellent brine quality, as well as the geological exploration up till now, indicate a very pure salt dome, minimising the geological risk of constructing and operating gas storage caverns. Compared with other ‘green field’ projects, one big advantage is the possibility of making good use in AkzoNobel’s factory in Delfzijl of the brine produced by solution mining the Aardgasbuffer Zuidwending. The produced brine will have a low salt (NaCl) content during the initial leaching phase, but the concentration will increase to near saturation later on. In order to provide the Delfzijl salt plant with saturated brine, the produced brine from the planned gas caverns is resaturated in caverns operating in AkzoNobel’s brine field.

The international salt company AkzoNobel Industrial Chemicals owns the ‘Adolf van Nassau’ salt concession in the Zuidwending area. AkzoNobel has operated two underground salt cavern sites in Zuidwending and Heiligerlee since the 1960s. Using more than 1,000 m³/h fresh water, solution mining technology has been used to leach out more than 15 underground caverns. The brine is pumped via two pipelines to the salt factory in Delfzijl, located around 35 kilometers east of Zuidwending, where it is processed into salt by vacuum vaporisation. In order to timely realise caverns, an agreement to cooperate with AkzoNobel was closed. This company is mining the northern part of the Zuidwending salt dome

Salt factory Delfzijl Zoutfabriek Delfzijl

Due to time constraints to realise this project as soon as possible, a major

factor when designing the solution mining process was to make optimal use of the maximum brine processing capacity of the salt factory, which was between 1,100 and 1,200 m³ per hour at that time. The leaching rate per cavern was therefore limited to around 300 m³ per hour, as simultaneous leaching of four caverns was planned. Project execution involved several phases: • • • •

basic engineering detailed engineering procurement phase construction phase • drilling • pipelines, field lines • leaching plant • leaching • first gas fill • start of gas operation

DEEP. Underground Engineering, together with KBB Underground Technologies, Germany, designed the caverns and carried out all of the associated work, including geological mapping, drilling, leaching completion, tightness tests, and the leaching operation.

Different solution mining methods for the Aardgasbuffer Zuidwending Well design and general cavern set-up To enable high gas withdrawal and injection capacities of 400,000 m³/h (n) per cavern, the four caverns were designed with two wells each (A and B well). The initial project (1st phase) comprised the development of four gas storage caverns with a maximum net geometrical volume of at least

Uitlogen van cavernes en gas verbuizing in detail Rol van AkzoNobel bij de caverne realisatie AkzoNobel Industrial Chemicals is eigenaar van de ‘Adolf van Nassau’ zoutconcessie in het Zuidwending gebied. Sinds de jaren zestig exploiteert AkzoNobel zoutcaverne locaties in Zuidwending en Heiligerlee. Met ruim 1.000 m³/h oppervlaktewater wordt door middel van oplossingsmijnbouw-technologie pekel geproduceerd uit meer dan 15 cavernes. De pekel wordt via twee pijpleidingen getransporteerd naar de zoutfabriek in Delfzijl, ongeveer 35 kilometer ten noorden van Zuidwending, en wordt via vacuümverdamping en kristallisatie opgewerkt tot zout. Met AkzoNobel is daarom een samenwerkingsverband aangegaan om cavernes voor gasopslag te realiseren. De onderneming heeft veel ervaring met de mijnbouw in het noordelijke gedeelte van de Zuidwending zoutkoepel ten oosten van Veendam. De uitstekende pekelkwaliteit alsmede de geologische exploratie tot nu toe

leveren het bewijs voor een zeer zuivere zoutkoepel, wat het geologische risico van de constructie en exploitatie van gasopslag cavernes minimaliseert. Vergeleken met andere ‘green field’ projecten is een belangrijk voordeel de mogelijkheid om de geproduceerde pekel van de Aardgasbuffer ZuidSolution mining technology st during 1 constrution phase (conventional leaching)

LCCS well A

Well A - fresh water injection - brine production - workover - blanket movement - blanket measurements - sonar surveys - sampling (chemistry)

LCCS well B

Well B - sonar surveys - routine blanket injection

wending te verwerken in AkzoNobel's zoutfabriek in Delfzijl. De geproduceerde pekel heeft in het begin van het uitloogproces een laag zout gehalte (NaCl), maar dit loopt geleidelijk op tot de maximale verzadigingsgraad in de latere fase van het uitloogproces. Om AkzoNobel's zoutfabriek in Delfzijl gedurende het hele Solution mining technology nd during 2 construction phase (dual leaching)

LCCS well A

Well A - fresh water injection - workover - routine blanket injection - sonar surveys

LCCS well B

Well B - sonar surveys - brine production - workover - sampling (chemistry) - blanket movement - blanket measurement

Dual leaching concept "Dual leaching" concept

Development of leaching process for cavern A2 Verloop van het uitloogproces voor caverne A2

Realised cavern (A4) shape derived from sonar survey Gerealiseerde caverne (A4) vorm afgeleid van de sonarmeting

35

36


500,000 m³. The leaching programme has been designed as such as at any time after this cavern has been solution mined it will be possible to enlarge the cavern to a maximum volume of 1,000,000 m³. In order to make the design of the two boreholes per cavern as easy and simple as possible mainly vertical boreholes have been designed. The first borehole drilling started at the beginning of 2007 before the well pads were arranged and simultaneously the pump station for solution mining was constructed and the pipelines has been laid. The drilling has take 1 ½ year. In total, eight cavern wells were drilled till the end of 2007. The leaching of the first cavern has been started June 2007 while the drilling of the other wells has been continued. The leaching operation of the four caverns was finished in March 2010. The leaching programme was developed in a way that two pairs of caverns were leached. Each pair of cavern has been ready in more or less the same time. The completion of the gas wells, the first gas fill and the snubbing of the debrining string could therefore be conducted back-to-back.


leaching phase is terminated when a connection between the A well and the B well is established.

Leaching process The initial sump leaching phase is the same for all caverns, regardless of whether they have one or two access wells. The process is conducted conventionally with a standard concentric double completion. Fresh water is injected through the inner leaching string, while the produced brine is

transported out of the cavern to the surface via the outer leaching string of the same well.

For the main leaching phase, two different leaching methods are involved in both construction phases: In the four caverns of the 1st phase equipped with two wells, the leaching is done conventionally through only a standard double leaching completion in the A well while the B well is filled with nitrogen to protect the borehole wall from leaching. The B well is occasionally used for sonar surveys. In the caverns of the 2nd construction phase with two wells, the main leaching phase is done in a different way than in phase 1. The A well is used for water injection, and for moving the blanket upwards when preparing the next leaching step. Sonar surveys are conducted through the A well, either in the open cavern or through one casing. The B well is exclusively used for brine extraction.

In caverns with two access wells, the sump leaching is performed through the A well while the B well is filled with nitrogen to avoid any leaching in the borehole. In these caverns, the sump

Requirements and advantages Leaching through two boreholes involves additional requirements and modifications compared to conventional leaching:

de verschillende fasen:

Verschillende uitloogmethodes voor de Aardgasbuffer Zuidwending

bouwd en werden de pijpleidingen gelegd. De booroperatie van de acht putten voor de vier cavernes duurde 1 ½ jaar. Het uitlogen van de eerste caverne begon in juni 2007, terwijl het boren van de andere putten doorging. De uitloogoperatie voor deze vier cavernes werd voltooid in maart 2010. De uitloogprogramma's zijn zo ontworpen dat de uitloogoperatie per twee cavernes rond dezelfde tijd kon worden voltooid. Dit gebeurde om het afwerken van de put voor gas, de eerste vulling met gas en het 'snubben' van de pekelafvoerbuizen backto-back uit te kunnen voeren. Alle vier cavernes zijn inmiddels gevuld met gas en voorbereid voor gasoperaties.

First gas fill of cavern using both wells Eerste gasvulling van caverne gebruik makend van beide putten

• • • •

basis engineering gedetailleerde engineering aanbestedingsfase constructiefase • boren • pijpleidingen, veldleidingen • uitlooginstallatie • uitlogen • eerste gasvulling • start van gasoperaties

uitloogtraject te voorzien van verzadigde pekel, wordt de vanuit het gascaverneproject geproduceerde pekel naverzadigd in de bestaande AkzoNobel pekelcavernes. Om dit project zo snel mogelijk te realiseren, was het belangrijk om in het ontwerp van het uitloogproces zo goed mogelijk te voldoen aan de maximale vraag naar pekel vanuit AkzoNobel's zoutfabriek, die tussen 1.000 en 1.200 m³ per uur lag. De pekelstroom per caverne moest worden beperkt tot zo'n 300 m³ per uur omdat meestentijds vier cavernes tegelijkertijd werden uitgeloogd. De uitvoering van het project behels-

DEEP. Underground Engineering heeft samen met KBB Underground Technologies in Duitsland de cavernes ontworpen en heeft de verschillende bijbehorende werkzaamheden uitgevoerd, inclusief geologische cartografie, boor-engineering, uitloogbuisafwerking, testen van de dichtheid, uitloog-engineering en -operaties.

Vormgeving put en algemene opzet cavernes Om hoge capaciteiten te bereiken voor onttrekking en injectie van gas van 400.000 m³/h (n) per caverne, zijn de vier cavernes ontworpen met elk twee putten (A en B put). Deze eerste fase betrof de ontwikkeling van vier cavernes met een netto geometrisch volume van tenminste 500.000 m³ elk. Het uitloogprogramma is ontworpen met de mogelijkheid tot vergroting van de cavernes tot een maximum volume van 1.000.000 m³ gedurende een latere uitloogfase. Om het ontwerp van de twee boorgaten per caverne zo simpel en gemakkelijk mogelijk te houden, moesten verticale boorgaten worden gebruikt daar waar dat haalbaar was. Het boren van het eerste boorgat van de eerste fase startte in het begin van 2007. Tegelijkertijd werd het pompstation voor het uitloogproces ge-

Uitloogproces De initiële uitloogfase van de bodemlaag is hetzelfde bij alle cavernes, zowel die met één put als die met twee putten. Het uitlogen wordt uitgevoerd met een concentrische dubbele buis. Vers water wordt door de binnenste uitloogbuis geïnjecteerd, terwijl de geproduceerde pekel uit de caverne naar boven wordt getransporteerd via de annulaire ruimte tussen de binnenste en buitenste uitloogbuis van dezelfde put.

• Surface connection from the B-well to the A-well for brine or water transport has to be supplied, installed and tested. • Alternative wellhead design • Associated revisions of the process design and engineering. • During the sump leaching operation, the A-well is equipped with an outer and an inner leaching completion (conventional). • The B-well has to be equipped with a single leaching string at any time between start-up and changes in leaching mode. The leaching process design through two boreholes involves the following advantages: • Possibility to boost leaching rates and to decrease leaching times. • Compact wellheads. • Shorter workovers (no inner casing strings need to be removed). • Fewer workovers needed, as full workovers can be substituted by e.g. perforations. • Sonar surveys can be conducted through one leaching string without pulling any strings out (sonar measurement through two leaching strings usually affects the quality of the survey).

Zuidwending salt core Zuidwending zout kern

Partially leached Zuidwending salt core Gedeeltelijk geloogde Zuidwending zoutkern

In cavernes met twee toegangsputten worden zowel de A put als de B put gevuld met gasvormige stikstof. Deze stikstof staat boven de pekelvloeistof en voorkomt dat het zout rondom de toegangsbuizen wordt weggespoeld. Na verloop van enige weken is het uitlogen vanuit de A put zover gevorderd, dat er een verbinding tot stand komt met de B put. Beide putten hebben dan dezelfde stikstofdruk. Ook tijdens de hoofd-uitloogfase wordt gebruikt gemaakt van slechts één put. De B put is geregeld gebruikt voor sonar metingen teneinde het niveau van de pekel, maar ook de ontwikkeling van de caverne vorm te volgen. In de cavernes van de tweede fase die met twee toegangsputten zijn uitgerust wordt de belangrijkste uitloogfase op een andere manier uitgevoerd. De A put wordt gebruikt voor waterinjectie, de B put wordt uitsluitend gebruikt voor de afvoer van pekel. Sonaronderzoeken worden via de A put uitgevoerd.

Solution mining laboratory Oplossingsmijnbouw laboratorium

Partially leached Zuidwending salt core Gedeeltelijk geloogde Zuidwending zoutkern

37

38


Untergrundspeicher- und Geotechnologie-Systeme GmbH • Blanket surveys are easier and less time-consuming through one leaching string. • Less nitrogen required in well B with casing installed.

Aspects of subsurface installations for gas storage "Permanent packer" After drilling, the wells were completed with a 13 ⅜’’ / 13 ⅝’’ last cemented casing string. This casing has gastight welded connections. A 9 ⅝’’ gas production string was installed for gas operations. The gas tightness (integrity) of this inner string and the subsurface gas installations makes it possible to monitor the pressure in the annulus between the 9 ⅝’’ string and the last cemented casing string, and identify any pressure anomalies. Repairs can be carried out to fix a leak if a pressure anomaly is detected. A permanent packer has to be installed before installing the internal gas production string and to seal the annulus from the cavern. The permanent packer has elastomeric elements that are activated by hydraulic pres-

Voor- en nadelen van het uitlogen via twee boorgaten Het uitlogen door twee boorgaten heeft ten opzichte van het conventioneel uitlogen voor- en nadelen: Het uitlogen via twee boorgaten brengt de volgende voordelen met zich mee: • Mogelijkheid tot verhogen van uitloogsnelheden en het verlagen van de uitloogtijd. • Compacte putmonden. • Minder tijdrovende workovers (er hoeven geen binnenste buizen te worden verwijderd). • Minder workovers nodig, omdat volledige workovers kunnen worden vervangen door bijv. perforaties. • Sonaronderzoek kan worden uitgevoerd via één uitloogbuis, zonder buizen uit te hoeven trekken (sonarmeting via twee uitloogbuizen beïnvloedt normaal gesproken de kwaliteit van het onderzoek). • Bepaling van de positie van het scheidingsvlak pekel/afschermgas (stikstof) is gemakkelijker en minder tijdrovend via één uitloogbuis.

sure to seal the annulus between the packer and the last cemented casing. The slips above and below the elastomeric elements can be hydraulically and mechanically actuated. They take up the mechanical forces that are applied to the packer. Below the packer, a so called “tail pipe” is connected to the packer. When the packer has been set, the gas production string can be installed. The lowest part of this string is the anchor unit, which can be connected to the already installed packer assembly. The gas production string also has welded connections. Each seam of the gas production string has to undergo X-ray and ultrasonic inspection. After the last pipe has been welded to the string and lowered into the well, the anchor can be “latched” into the packer. After the string has been successfully connected to the packer, it is pulled to put it under tensional stress. This is necessary because the string expands and shortens in response to temperature changes during gas operations. Putting the string under tensile stress prevents the string and other equipment being damaged by this temper-

• Er is minder stikstof nodig in de B put als er een buis in is afgehangen. Nadelen zijn onder andere dat er bovengronds extra buisverbindingen nodig zijn, dat de putmonden moeten worden aangepast, en dat de bedrijfsvoering wat gecompliceerder is.

Ondergrondse verbuizing voor gasopslag "Permanent packer" Na het boren worden de gaten voorzien van stalen buizen (13 ⅜’’ / 13 ⅝’’) die in het zout zijn gecementeerd. Deze buizen hebben gasdichte gelaste verbindingen. Ná het uitloogproces worden de uitloogverbuizen verwijderd en wordt een 9 ⅝’’ gasproductiebuis geïnstalleerd voor gasoperaties. De gasdichtheid (integriteit) van deze binnenste buis en de overige ondergrondse voorzieningen maakt het mogelijk om de druk te observeren in de ruimte (annulus) tussen de 13 ⅝’’ en de 9 ⅝’’ buis, en eventuele afwijkingen in de druk vast te stellen. Reparaties kunnen worden

ature-induced length variation. To ensure a very high standard of safety, a Subsurface Safety Valve (SCSSV – Surface Controlled Subsurface Safety Valve) is used. This valve is installed approx. 50 m below ground level and is actuated by a hydraulic control line. This assembly makes sure that the cavern can be safely closed if the surface installation is damaged by an accident. The SCSSV closes automatically if the control line loses pressure as a result of a leak. The SCSSV assembly is welded in the string (tubing mounted) which allows a large internal diameter to be maintained. Another option for closing the cavern is to set plugs in the tail pipe below the packer assembly. This requires two landing nipples (a shoulder with a smaller internal diameter than the pipe) to be installed in the tail pipe.

Wellhead After installation of the gas production string, the next step is to install the wellhead.

Berliner Chaussee 2 • 15749 Mittenwalde/Germany • +49 33764 / 82-0 • www.ugsnet.de • [email protected]

Reliable and Experienced Partner of the Gas Industry for all Aspects and Requirements related to Underground Storage Geology and Reservoir-Engineering •

Feasibility studies, assistance to permitting process

• •

Site selection studies, geological exploration

• •

Monitoring and supervision of borehole drilling

Reservoir modeling for gas storage, hydrocarbon exploitation and brine disposal Reservoir monitoring and storage operation management

Subsurface-Engineering •

Planning, monitoring and supervision of drilling, leaching and well completion works

•

Technical programs for cavern leaching and first-gas-filling processes

•

Casing inspections and safety evaluation of borehole installations

•

Design of specific subsurface equipment

Drilling and Workover

uitgevoerd om het lek te dichten wanneer een afwijking in de druk is gedetecteerd. De gasproductiebuis wordt onderin de buitenbuis vastgezet met een zogenoemde "permanent packer". Deze gasdichte "packer" houdt de gasproductiebuis op z'n plaats. De permanente packer heeft elastomere elementen die worden geactiveerd door hydraulische druk en de annulus tussen de packer en de buitenbuis afsluiten. De "slips" boven en beneden de elastomere elementen kunnen hydraulisch en mechanisch worden bekrachtigd. Ze nemen de mechanische krachten op die inwerken op de packer. Onder de packer is een zogenaamde “tail pipe” gemonteerd, waarin pluggen kunnen worden geplaatst om de caverne af te sluiten, mochten er reparaties aan de buizen nodig zijn.

•

Execution of drilling and workover with own rigs

• •

Well completion for gas storage operation

• •

Plugging and abandonment of wells

Execution and interpretation of tightness tests Measuring and testing of wells

Welded installation of Casings/Tubing • •

Planning of welded installation works

• •

Inspection of welded seams

Final casings and production strings Monitoring and supervision

Surface Engineering • •

Processing, basic design and permitting

• •

Revamp of surface facilities

• •

Specifications, issue of tender documents, FEED, detailed design Project management, construction supervision Start-up and commissioning Asset evaluation for storage facilities

Plant Operation Wanneer de packer is geplaatst, kan de gasproductiebuis worden geïnstalleerd. Het onderste gedeelte van deze buis wordt voorzien van een "ankerunit", die kan worden verbonden met de al geïnstalleerde packer via een klik-verbinding, enigzins vergelijkbaar

•

Operation of leaching, first-gas-filling and gas storage plants

Untergrundspeicher-

• •

Education and training of operating staff

und Geotechnologie-

Maintenance of plants and equipment

Systeme GmbH

40



Leaching wellhead on cavern pad Uitloogputmond op caverne platform

Leaching wellhead with working platform Uitloogputmond met werkplatform

Operating solution mining Bediening van het uitloogproces

View in water- & brine pumping station Blik in water- & pekel pompstation

Debrining string A debrining string has to be installed in one of the two wells per cavern. The brine is displaced through this string when gas is injected into the cavern. The base of this string has to

be installed at the bottom of the cavern to gain as much gas storage volume as possible. The gas is injected through the annulus between the gas production string and the debrining string (6 ⅝’’).

When the whole cavern is filled with gas, the debrining string is removed under gas pressure. This has to be done with a special snubbing unit that is able to pull the debrining string. Firstly, three plugs are installed

in the debrining string to seal off the string from the cavern. Afterwards, the string can be pulled through a preventer stack. For safety reasons, several preventers are used to seal the 6 ⅝’’ x 9 ⅝’’ annulus from the atmos-

phere. After the debrining string has been completely disassembled, the SCSSV is activated and the gas cavern is ready for gas operations.

Gas integrity test in Zuidwending A basic condition for successful leaching and storage operations is a test to confirm that the installation is gas tight: this is vital for the leaching process (because nitrogen gas is used as a blan-

met de bekende bajonetsluiting. De gasproductiebuis heeft eveneens gelaste verbindingen. Elke naad van de gasproductiebuis wordt ultrasoon en röntgentechnisch geïnspecteerd. Nadat de laatste pijp aan de buis is gelast en in de put is neergelaten, kan

het anker in de packer worden vastgezet. Nadat de buis succesvol is verbonden met de packer, wordt deze door trekken onder spanning gezet. Dit is noodzakelijk omdat de buis uitzet en krimpt als gevolg van temperatuur-

schommelingen gedurende gasoperaties. Zonder de buis onder spanning te zetten, zou deze of een ander onderdeel beschadigd kunnen worden door deze temperatuur gerelateerde lengteverandering.

Veiligheidsklep Om een zeer hoge veiligheidsstandaard te garanderen, wordt gebruikt gemaakt van een ondergrondse veiligheidsklep (SCSSV – Surface Controlled Subsurface Safety Valve). Deze klep is ongeveer 50m beneden het maaiveld gemonteerd en wordt bestuurd via een hydraulische leiding. Door deze constructie is gegarandeerd dat de caverne veilig kan worden gesloten wanneer de installatie bovengronds door een ongeluk zou worden beschadigd. De SCSSV sluit automatisch wanneer de controleleiding druk verliest als gevolg van een lek. De SCSSV installatie is in de buis gelast (aan de leiding gemonteerd) waardoor een grote interne diameter behouden blijft. Een andere optie voor het sluiten van de caverne is het plaatsen van pluggen in de tail pipe onder de packer. Dit vereist installatie van twee aansluitnippels (een kop met een smallere interne diameter dan de pijp) in de tail pipe.

Pekelafvoerbuis Een buis voor afvoer van pekel moet tijdelijk worden geïnstalleerd op een van de twee putten. De pekel wordt afgevoerd door deze buis wanneer gas in de caverne wordt geïnjecteerd. De onderkant van deze buis moet vlak boven de bodem van de caverne worden geïnstalleerd, om zoveel mogelijk opslagcapaciteit voor gas te verkrijgen. Het gas wordt door de annulus geïnjecteerd tussen de gasproductiebuis (9 ⅝’’) en de pekelafvoerbuis (6 ⅝’’), maar kan ook worden geïnjecteerd via de B-buis.

SCSSV geactiveerd en is de gascaverne klaar voor gasoperaties.

Liquid nitrogen storage tank and evaporator Vloeibare stikstof opslagtank en verdamper

View in water- & brine pumping station Blik in water- & pekel pompstation

Putmond Na installatie van de gasproductiebuis is de volgende stap de installatie van de putmond voor de gasoperatie.

Wanneer de gehele caverne is gevuld met gas, wordt de pekelafvoerbuis verwijderd onder gasdruk. Dit moet worden gedaan met een speciale 'snubbing unit' die in staat is om de pekelafvoerbuis te trekken. Eerst worden drie pluggen in de pekelafvoerbuis geïnstalleerd om de buis af te sluiten van de caverne. Daarna kan de buis door een afsluitschacht worden getrokken. Om veiligheidsredenen worden verschillende afsluitingen gebruikt om de 6 ⅝’’ x 9 ⅝’’ annulus af te sluiten van de atmosfeer. Nadat de pekelafvoerbuis volledig is gedemonteerd, wordt de

Gasintegriteitstest in Zuidwending Een basisvoorwaarde voor succesvol uitlogen en opslaan van gas is een test om aan te tonen dat een en ander gasdicht is: dit is vitaal tijdens het uitlogingsproces omdat gasvormige stikstof wordt gebruikt als afschermgas, maar ook voor de opslagoperaties wanneer de cavernes worden gevuld met aardgas. In principe worden twee gasintegriteitstests uitgevoerd om de gasdichtheid van het toegangsboorgat te controleren: • Wanneer het boorgat is geboord en voltooid, maar voordat het uitloogproces begint • Aan het eind van het uitloogproces, vóórdat de eerste gasvulling plaatsvindt (Zie figuur op pagina 43) De twee gasintegriteitstests worden uitgevoerd volgens het zelfde principe gebruik makend van gasvormige stikstof als testmedium: stikstof wordt gedurende een bepaalde gedefinieerde periode ingesloten in het boorgat, en parameters zoals druk en temperatuur worden continu gemeten. Deze

41

42



ket), as well as for the storage operations when the caverns are filled with natural gas. In essence, two gas integrity tests are carried out to check the gas tightness of the access borehole: • After the borehole has been drilled and completed, but before solution mining begins • At the end of solution mining operations before gas first fill takes place (See picture on page 43)

Low voltage room of pumping station Laagspanningsruimte van pompstation

The two gas integrity tests are carried out following the same principle and using nitrogen as the test medium: the nitrogen is sealed off in the access borehole for a defined period of time, and parameters such as pressure and temperature are recorded to evaluate the test. This measurement data is then used to evaluate the test based on a mass balance of the sealed-in nitrogen. The figures show a schematic diagram of the test. This again highlights the special feature of the Zuidwending project: a cavern with two access boreholes. In test (1), the two access boreholes are tested independently from one another because when drilling stops there is still

meetgegevens worden vervolgens gebruikt om de test te evalueren, gebaseerd op een massabalans van de ingesloten stikstof.

Brine settling tanks Pekel bezink tanks

Conducting gas tightness test Gasdichtheidstest in uitvoering

De figuur laat een schematisch diagram van de test zien. Dit brengt opnieuw het bijzondere kenmerk naar voren van het Zuidwending project: een caverne met twee boorgaten. In test (1) worden de twee toegangsboorgaten onafhankelijk van elkaar getest omdat wanneer het boren stopt er nog steeds geen verbinding is tussen de twee putten. Wanneer het uitlogen plaatsvindt, worden de twee boorgaten verbonden doordat het zout tussen de twee boorgaten wordt weggespoeld: de caverne vormt zich. Dit betekent dat test (2) kan worden geïmplementeerd in de wetenschap dat er directe communicatie is tussen de twee putten. Desondanks kan de opvolgende gasintegriteitstest voor de gasopslagoperaties apart voor elke toegangsput worden uitgevoerd, zelfs wanneer dit tegelijkertijd plaatsvindt: het positioneren van de stikstof/pekel verbinding in de hals van de boorgaten creëert twee geïsoleerde testvolumes (cf. fi-

no connection between the two wells. When leaching takes place, the two boreholes are joined up by the intervening cavity forming the cavern. This means that test (2) can be implemented knowing that there is direct communication between the two wells. Nevertheless, the subsequent gas integrity test for the gas storage operations can be carried out separately for each access well, even when undertaken simultaneously: positioning the nitrogen/ brine interface in the necks of the access holes creates two isolated test volumes. This means that the trapped nitrogen masses in the two tests can be evaluated separately, providing an independent assessment of the gas integrity of each access borehole. The following activities can then start after successful verification of the gas integrity of the boreholes.

Simultaneous gas tightness test on wells A and B of one cavern Gelijktijdige gasdichtheidstest op twee putten, A en B, van één caverne

guur). Dit betekent dat de ingesloten stikstofmassa's in de twee tests apart van elkaar kunnen worden geëvalueerd, wat een onafhankelijk onderzoek van de gasintegriteit van elk boorgat oplevert. De opvolgende activiteiten kunnen starten nadat succesvolle verificatie van de gasintegriteit van de boorgaten heeft plaatsgevonden.

Conducting gas tightness test Gasdichtheidstest in uitvoering

43


Development of semi-automatic „Submerged Arc Welding“ (SAW) machine makes success complete Very thick pipe wall thicknesses, and increasing urgency the more the project progresses – do you step up a gear or get creative? A. Hak Leidingbouw was responsible for laying the underground pipeline (wall thicknesses up to 63 mm!) both inside and outside the Zuidwending gas installation, and did both jobs successfully. Semi-automatic SAW machines The thicker the pipe wall, the more time it takes to weld the pipes together. A manual 30'' welded joint with a wall thickness of 63 mm takes two welders around 36 hours. In other

words, four days. The solution for speeding up the construction process was to reduce the welding process time using a welding workshop consisting of six self-built, semi-automatic SAW machines. With these SAW machines, the pipe rotates while the welding machine and welding filler material feed remain stationary. This allowed sections of approximately 60 m to be handled, with between five and six welds each. With 70 sections to process, this meant a major time gain compared to manual welding.

Submerged Arc (SA) welding unit "Onder poederdek" (OP) - lasunit

Transport To be able to handle these long sections weighing 1100 kg/m, a mobile workshop was an absolute necessity. Transporting these also required a number of heavy-duty cranes, which A. Hak also had available - but only after shipping them all the way back from Saudi Arabia! Fluxed-Core Arc Welding (FCAW) After the sections were transported to their final destination, they were manually welded using the fluxed-core (FCAW) technique. FCAW allowed the manual welding time to be reduced from 40 hours to 26 hours.

Transport of the welded pipes Transport van de gelaste pijpen

Ontwikkeling semi-automatische "Onder Poederdek" (OP) - lasunits maakt succes compleet

A. Hak Steenoven 2-6 4196 HG Tricht

T: 0345-579 211 F : 0345-574 679 E: [email protected] I : www.a-hak.nl

Zeer dikke pijpwanddiktes en naarmate het project vordert, blijkt alles veel eerder af te moeten. Schakel je een tandje hoger of toon je je creativiteit ? A. Hak Leidingbouw, verantwoordelijk voor de aanleg van het ondergrondse leidingwerk (wanddiktes tot 63 mm !) van zowel binnen als buiten de gastechnische installatie, deed met succes beide. Semi-automatische OP-lasunits Hoe dikker een pijpwand, hoe meer tijd het kost om de leidingen aan elkaar te lassen. Een handmatige 30'' lasnaad met wanddikte 63 mm kost twee lassers zo'n 36 uur. Oftewel vier

dagen. De oplossing voor versnelling van het bouwproces is het verkorten van de tijd van het lasproces, dit door middel van een laswerkplaats met zes eigengebouwde semi-automatische OP-lasunits. Bij deze OP-lasunits draait de pijp en staan de lasunit en de aanvoer van het lasmateriaal vast. Op deze manier zijn secties van ca. 60 m mogelijk, bestaande uit vijf tot zes lassen. Bij 70 secties levert dit een enorme tijdswinst op ten opzichte van handlassen. Transport Voor secties met deze lengtes en een gewicht van 1100 kg/m is een mobie-

le werkplaats op de locatie een "must". Voor het transport zijn een paar stevige hijskranen nodig. Ook die heeft A. Hak in huis, nou ja, in huis, deze zijn uit Saoedi-Arabië teruggehaald. Fluxed Core Arc Welding (FCAW)lassen Na transport van een sectie naar de plaats van bestemming volgde een handmatige las met gevulde draad (FCAW). Het gevulde draad lassen zorgt ervoor dat de lastijd van de handlas teruggebracht wordt van 40 naar 26 uur.

45



Operating the Zuidwending natural gas storage "Licence to operate" Storage of natural gas is a mining activity and therefore subject to the Dutch Mining Act. That is why, in addition to obtaining a storage licence, Gasunie had to qualify as an operator in the sense of the Mining Act. At the end of 2009, the Ministry of Economic Affairs granted Gasunie permission to act as an operator. The operatorship under the Mining Act means in practice that regular consultation with and reporting to Staatstoezicht op de Mijnen (State Supervision of Mines) is required. For example, a monthly report must be provided on how much natural gas has been injected and dispatched, and a report has to be issued daily on the variation in cavern wellhead pressure. Safety and environmental incidents have to be reported immediately. Operating window Preconditions apply to the operation of caverns. These have been configured after detailed rock and thermo-

Aerial view of gas installation under construction Luchtfoto van gasinstallatie onder constructie

inlet filters 6 x 300.000 m³/h 2 x 70.000 m³/h

to/from gas pipeline

compressors 5 x 200.000 m³/h, ca. 12 MW, each

dehydration 4 x 650.000 m³/h

injection by compressors

coolers 5 x 200.000 m³/h

pressure reduction 6 x 400.000 m³/h

pre-heating

to/from caverns

6 x 400.000 m³/h

withdrawal via pressure reduction trains

Injection- and withdrawal process Injectie- en onttrekkingsproces

„License to operate“ Opslag van aardgas is een mijnbouwactiviteit en valt daarmee onder de Nederlandse Mijnwet. Dat is de reden dat Gasunie naast het verwerven van de opslagvergunning zich tevens heeft moeten kwalificeren als "uitvoerder"

("operator") in de zin van de Mijnbouwwet. Eind 2009 heeft het Ministerie van Economische Zaken Gasunie toestemming gegeven om als operator te mogen optreden. In de praktijk betekent dit dat geregeld afstemming met en rapportage aan Staatstoezicht op de

Mijnen vereist is. Zo moet bijvoorbeeld maandelijks over de hoeveelheid geïnjecteerd en uitgezonden aardgas en dagelijks over de variatie van de putmonddruk worden gerapporteerd. Veiligheids- en milieu-incidenten moeten terstond worden gemeld.

dynamic analyses carried out by specialist companies, also using empirical data from hundreds of other caverns. Some of the main preconditions are maximum and minimum pressures, a maximum permitted pressure change per day, and an average annual gas pressure in the cavern. The latter de-

termines to a large extent the degree to which the cavern volume will shrink in the course of time in response to the surrounding rock pressure. Some land subsidence may be caused by this reduction in volume (convergence) of the caverns, so the caverns have been designed and the

Gas compressor Gascompressor

Air coolers Luchtkoelers

Foreground: Preheating and pressure reduction train Background: Glycol drying tower Voorgrond: Vóórverwarming en drukreductie straat Achtergrond: Glycol droogtoren Gas measuring trains (bi-directional ultrasonic metering) Gasmeetstraten (bi-directionale ultrasoon meters)

Bedrijfsvoering van de Aardgasbuffer Zuidwending

measurement manifold

46

„Operating window“ Aan het bedrijven van cavernes zijn randvoorwaarden verbonden. Deze zijn tot stand gekomen door gedetailleerde gesteentemechanische en thermodynamische berekeningen, uitgevoerd door gespecialiseerde bedrijven. Hierbij zijn ook praktijkervaringen van honderden andere cavernes verwerkt. Enkele belangrijke randvoorwaarden zijn maximale en minimale drukken, de maximaal toegestane drukverandering per etmaal en de over het jaar gemiddelde gasdruk in de caverne. Laatstgenoemde waarde bepaalt voor een belangrijk deel de mate waarin het caverne volume ten gevolge van de omringende gesteentedruk in de loop van jaren wat kleiner wordt. Door deze volume verkleining (convergentie) van de cavernes kan enige bodemdaling optreden. De cavernes zijn zó ontworpen en de randvoorwaarden zijn zó opgesteld dat de bodemdaling minimaal is.

Hot water boilers Heetwater ketels

47

48



High pressure inlet separators Hoge druk inlaat afscheiders

preconditions formulated to minimise the land subsidence. For the operation of the caverns, Gasunie uses a mathematical program developed by SOCON, which makes it possible to accurately predict whether the desired injection and extraction volumes can be achieved within the conditions set on the basis of the rock analyses. This program has been geared to the volume and form of the Zuidwending caverns and has been tested against empirical da-

veelheden kunnen worden gerealiseerd binnen de opgelegde randvoorwaarden. Dit programma is afgestemd op het volume en de vorm van de Zuidwending cavernes en is getoetst met praktijkervaringen van

ta from many other caverns. It can also generate the reports required by the State Supervision of Mines. Storage for various parties Gasunie has developed this storage facility to be able to offer market players the possibility of contracting storage capacity. Along with a number of other energy companies, Gas Transport Services (GTS), the national transmission operator and a 100 % subsidiary

vele andere cavernes. Dit programma kan tevens de gewenste rapportages ten behoeve van Staatstoezicht op de Mijnen leveren.

Glycol drying towers Glycol droogtorens

Voor de bedrijfsvoering heeft Gasunie de beschikking over een rekenprogramma, ontwikkeld door de firma SOCON, waarmee nauwkeurig kan worden voorspeld of de gewenste injectie- en onttrekkingshoe-

Compressor buildings, air coolers and interconnecting piping to underground manifolds Compressorgebouwen, luchtkoelers en verbindingsleidingen met de ondergrondse manifolds

High pressure inlet separators Hoge druk inlaat afscheiders

Left: Glycol drying towers / Middle: Preheating and pressure reduction trains / Right: Compressor buildings and air coolers Links: Glycol droogtorens / Midden: Vóórverwarming en drukreductie straten / Rechts: Compressorgebouwen en luchtkoelers

Opslag voor verschillende partijen Gasunie heeft deze opslagfaciliteit ontwikkeld om marktpartijen de mogelijkheid te bieden opslagcapaciteit te contracteren. Naast verschillende energiebedrijven heeft ook Gas Transport Services (GTS), landelijk netwerkbeheerder en 100 % dochter

of Gasunie, has contracted some of the capacity so as to maintain the balance in the transport network. Gasunie itself will not be allowed to make use of the storage facilities for commodity trading, as Gasunie is only a gas transport company.

trolled from Gasunie’s Central Command Post (CCP) in Groningen. However, in the first few years, a small number of operatives will be present on site during the day to control the installation and to quickly and appropriately solve any teething troubles.

Organisation of operations In principle, the gas installation has been designed for unmanned operation. It is con-

In addition, regular maintenance will

van Gasunie, een deel van de capaciteit gecontracteerd om de balans in het transportnet goed te kunnen handhaven. Gasunie zelf zal géén gebruik (mogen) maken van de opslagfaciliteiten voor gashandel, omdat Gasunie een gastransportbedrijf is. Compressor buildings Compressorgebouwen Inlet cyclones (dust separators) upstream of gas measuring trains Inlaatcyclonen (stofafscheiders) bovenstrooms van de gasmeetstraten

49

50

Underground gas storage Zuidwending ZWA 4

take place of the cavern wellheads, the cavern pads and the gas installations. Most of this maintenance will be outsourced. Caverns - phase 2 As stated above, Gasunie acquired the potential to create up to two additional caverns. The investment decision for one extra cavern (the fifth Gasunie cavern) was taken in 2009 and this cavern is now in the leaching phase. An extra injection compressor will also be installed. This fifth cavern is planned to go into operation on 1 January 2014.

Storage tanks enclosure Gebouw voor opslagtanks

ZWA 6

ZWA 3

Two gas wellheads on cavern pad Twee gasputmonden op caverne platform

ZWA 2

Glycol regeneration section / Glycol regeneratie sectie

Organisatie bedrijfsvoering De gasinstallatie is in principe ontworpen voor onbemande bedrijfsvoering. Besturing vindt plaats vanuit de Centrale Commando Post (CCP) van Gasunie in Groningen. De eerste jaren zal echter een beperkt aantal medewerkers in dagdienst ter plekke aanwezig zijn om de installatie te besturen en eventuele kinderziektes snel en adequaat op te kunnen lossen. Daarnaast zal er geregeld onderhoud plaats vinden, zowel van de caverne putmonden, de caverne platforms en de gasinstallatie. Dit onderhoud zal grotendeels worden uitbesteed.

Cavernes - fase 2 Zoals hierboven reeds werd aangegeven, beschikt Gasunie over vier cavernes. Gasunie heeft de mogelijkheid om nog maximaal twee cavernes te realiseren. De investeringsbeslissing voor één extra caverne (de vijfde Gasunie caverne) is in 2009 genomen, en

inmiddels bevindt deze caverne zich in het uitloogstadium. Tevens zal er een extra injectiecompressor worden bijgeplaatst. Deze vijfde caverne is gepland 1 januari 2014 operationeel te zijn. Control room gas installation Controlekamer gasinstallatie

Grafic interpretation of Zuidwending caverns ZW 2,3,4,6 Grafische interperatie av cavernes ZW 2,3,4,6

UNDERGROUND GAS STORAGE ZUIDWENDING, a brochure initiated and compiled by DEEP./KBB, Germany, established in cooperation with Gasunie, Netherlands. The presented articles have been supplied by DEEP./KBB, Gasunie and AkzoNobel, in addition by some involved advertising companies. Aerial photographs: OLAR J. Spielbrink (www. oldenburger-luftbildarchiv.de) Editor: Five-T Communication GmbH Tel. + 49 (040) 650 56 59 - 0 · Fax + 49 (040) 650 56 59 - 11 www.five-t.eu, Hamburg / Germany Published: 01.2011 / 3000 copies

Top to bottom,

You want the best possible value, quality and safety in underground gas storage. Halliburton is the one company that can provide full life-cycle support throughout all facets of your project—no matter how large or complex your natural gas storage or CO2 sequestration needs. Backed by a global support network, our dedicated European team has the depth and experience to mitigate risk and deliver on budget—with a level of technical excellence that satisfies even the most stringent economic, engineering and environmental constraints. In Europe, your single-source solution is Halliburton. Continental Europe contact: Udo Lange Phone: +49 5141 999 153

© 2009 Halliburton. All rights reserved.

UK contact: Ben Stewart Phone: +44 1224 793 173

HALLIBURTON

Herausgeber und Anzeigen: Five-T Communication GmbH Tel. 0 40/ 650 56 59 - 0 · Fax 0 40/ 650 56 59 - 11 · www.five-t.eu

your only single-source provider for underground gas storage.

ZUIDWENDING UNDERGROUND GAS STORAGE AARDGASBUFFER

Recommend Documents